І нашто такое хараство на свеце? Сонца ўзышло над лесам вогненнае, трапяткое... Лес ціхі, бадзёры, свежы. Кожны лісточак на дрэве п’е росную свежасць ранку. А сіняя дымка тонка спавівае ўвесь лес, які непрагляднаю гушчынёю абступае вёску.
Нашто такое хараство? Нашто яно, калі ў хаце на лаве сядзіць старая Аўдоцця і ціха плача. У печы палаюць дровы. Хата і сенцы чыста падмецены. Дзверы парасчынены насцеж. На ложку каля печы відаць з-пад коўдры русая галава хлопчыка. Гэта ўнучак Аўдоцці. Хлопчык, прыпаўшы да падушкі, спіць так салодка, што, здаецца, і не дыхае. Аўдоцця час ад часу паглядае на яго і ціха выцірае слязінку за слязінкай канцамі хусткі. Апусціць рукі ў нейкай роспачы і ціхенька ківае галавою ў такт сваім думкам.
Неяк незвычайна ціха ўсюды: не чуваць ні мычання кароў, пі бляяння авечак. Толькі часам убяжыць у сенцы певень і, асцярожна зірнуўшы адным вокам у хату, палахліва адскоквае.
Але гэта мо так здаецца Аўдоцці, што ўсюды ціха? Яна толькі ўчора цёмным вечарам прыйшла дадому. Два тыдні хавалася ад немцаў. Пачула, што яны забілі нявестку, вывеўшы за калгасны хлеў, што сын-партызан Кастусь прыходзіў дадому, але ўцёк, падстрэлены, у лес, і рашыла вярнуцца дамоў.
«І вось няма сям’і. Што цяпер будзе? Галава ты мая няшчасная!»
Ад старасты прыйшоў суровы паказ Аўдоцці — з’явіцца ў жандармерыю. Яна насіла партызанам есці ў лес. Нечае варожае вока падгледзела, і паліцыя шукала старую Аўдоццю.
Аўдоцця ўстала з лавы, глянула ў печ, адсунула вілкамі ад агню невялічкі гаршчочак з маладою бульбай, які пачаў закіпаць, і выйшла ў сенцы.
Глянула на свет, і сэрца заныла ад болю. Дымы з комінаў — гэтыя свежыя дымы — напомнілі ёй аб іншым. Прад вачыма ўявілася поле. У якой буйной расе цяпер стаіць нерухома залатое жыта, якое просіць сярпа! І занылі рукі Аўдоцці па працы. Як жа прайшлася б яна цяпер расянай дарожкай па вільготным пясочку, як бывала, калі ўсё табе ўсміхаецца — і поле, і лес, і неба. Недзе срэбнымі званочкамі пераліваецца па лесе песня дзяўчат. Усе спяшаюцца на поле, усе бадзёрыя, смяюцца, жартуюць, і здаецца, што сонца і лес красуюць толькі для іх.
А цяпер? Не чуваць ні смеху, ні песень. Маўчыць лес. Аўдоцця сумная вярнулася ў хату. Заплакала на ўвесь голас, заліўшыся гарачымі слязамі.
«І нашто такое хараство на свеце? Для каго яно цяпер? Для злыдняў? Ворагаў ліхіх? Хай бы лепш спусцілася вечная ноч, то лягчэй было б...»
Ад зычнага плачу Аўдоцці прачнуўся Юрачка.
— Чаго ты, бабка, плачаш?
— А як жа, унучак, не плакаць... А ты спаў бы яшчэ, спі... Яшчэ рана. Зараз зварыцца бульба, я цябе збуджу.
Але Юрачка не мог спаць... Ён ляжаў, і сумна рабілася яго дзіцячаму сэрцу. Юрачку восьмы год. Ён шмат разумее. Ён плакаў па маме дзень і ноч, і ніхто не мог яго ўцешыць.
Яго дзіцячыя, заўсёды жывыя вочы былі цяпер сумнымі, сур’ёзнымі.
Ён устаў, апрануўся і пайшоў да вядра з вадою, каб памыцца, як вучылі яго тата і мама.
Бабка Аўдоцця наліла яму кубачак пазычанага малака (іх карову забралі паліцаі), насыпала бульбы ў міску. Сталі есці абое. Аўдоцця праганяла бульбу вадою.
«І што цяпер рабіць? Ці ісці на поле жыта жаць, ці павесіцца дзе на суку?»
Цяжкія крокі пачуліся па падворку, і ў хату ўвайшоў стараста. Даў «добры дзень». Боты скрэблі па падлозе, пакуль дайшоў да лавы і сеў. Вачыма ўскідваў на Аўдоццю і Юрачку, соп у нос, скручваючы цыгарку. Усе маўчалі.
Аўдоцця чакала. Пусціўшы клубок дыму і закідваючы нагу на нагу, стараста прамовіў:
— Учора прыйшла?
— Учора.
— Дзе была? У сястры?
Аўдоцця ўскінула вачыма на старасту, думаючы, сказаць ці не.
— Які там чорт — у сястры? Збірала кожны дзень ягады ў лесе і насіла ў мястэчка прадаваць. А цяпер прыйшла дадому, бо фашысты гвалтам адбіраюць ягады, абы толькі хто з’явіўся ў мястэчка.
Стараста пляснуў губамі і заварушыўся на месцы.
— Гм... Дык вось што... Ёсць строгі наказ табе, каб з’явілася ў жандармерыю.
— А чаго я туды пайду? Чаго я там не бачыла?
— Чаго — я не ведаю, не мая справа. Мне загадана цябе паслаць. Не пойдзеш — будзе горш. Я за цябе адказваць не буду.
— Нікуды я не пайду. Хай ідуць і забіваюць тут. Забілі ж нявестку... Іх жа ўлада.
— Хто цябе там будзе біць? Каму ты патрэбна? Каб хацелі забіць, то прыехалі б і забілі. А калі патрабуюць, каб ты прыйшла, значыць, толькі на які-небудзь допыт.
Стараста кінуў недагарак цыгаркі, устаў, ступіў пару крокаў да парога і, аглянуўшыся, буркнуў цераз плячо:
— Каб я больш не хадзіў... Ясна?
Аўдоцця сурова глянула на старасту.
— Яшчэ і як ясна... Ясней быць не можа.
— Ну, то глядзі,— буркнуў зноў стараста і выйшаў з хаты.
Аўдоцця жавала бульбу і аб нечым ціха думала. А пад грудзі лезла трывога. Яна праймала сэрца. У які-небудзь соты раз змушала ўсведаміць сабе, што сталася з жыццём і з усім светам.
Яна баялася глянуць на Юрку, а той напружана сачыў за сваёй бабкай, як бы намагаючыся адгадаць яе настрой, яе намеры.
Дапіваючы малако, Юрка, нарэшце, спытаў:
— То пойдзеш, бабка, ці не?
Аўдоцця не адразу адказала. Працягнула руку да міскі, каб узяць бульбіну...
Мімаволі глянула ў акно, зусім спакойна, як заўсёды, і нарэшце знайшла ў сабе сілу сказаць нейкім суровым тонам:
— А цябе з кім пакіну, Юрачка?
Юрка апусціў вочы і ціха сказаў:
— Я не хачу адзін заставацца...
— Вось у тым-то і рэч, унучак... — як бы сама сабе сказала Аўдоцця. — Што ж... пойдзеш са мною. Будзем разам. Будзеш бачыць і чуць, што са мной будуць рабіць злыдні. Як мяне не пусцяць дахаты — прыйдзеш і раскажаш людзям аба мне. Цябе яны, можа, не крануць... — Аўдоцця змоўкла, стрымаўшы гарачую слязу: «Раз яны самі выклікаюць у раён, значыць, можа, адпусцяць».
Уздыхнуўшы лягчэй, яна ўстала. Прыбрала міску са стала, змахнуўшы ў яе крошкі.
— Ну, Юрачка, абувайся, пойдзем...
Затым адчыніла скрыню, стала перабіраць рэчы. Дастала новую спадніцу, новы каптан і жоўтую хустку з вішнёвымі кветкамі. У скрыні ляжала і адзежа нявесткі. Патрымала яе ў руках, паківала галавою.
— Ох, мая саколка... не будзеш больш убірацца...
Выняла кніжкі сына, паглядзела і палажыла назад.
«Нічога больш не трэба... Усё злыдні патапталі...»
Пырснула сабе вады на твар, уцерлася, умыла ўнучка, стала апранацца. Завязваючы хустку, нават зірнула ў люстэрка.
У апошнюю хвіліну паглядзела, ці ўсё ляжыць на сваім месцы ў хаце. Падкінула пад печ апошняе палена дроў, лепш павесіла ручнік, паправіла коўдру на ложку і толькі тады пайшла за парог. Юрка падаўся за ёй.
Замкнуўшы дзверы на ўнутраны замок, яна наклала ключ над страху.
Сонца паднялося над лесам, але пясчаная дарога была яшчэ сырой. Хутка выйшлі з вёскі. Ішлі праз сасновы лес, дзе шчабяталі птушкі. А потым міналі верасовыя паляны са старымі бярозамі. Дзе-нідзе пры дарозе стаялі каранастыя дубы.
Гэтыя дзве постаці — адна большая, а другая маленькая — здаваліся ціхімі, згубленымі ў велічы лесу.
Адзінока і ціха плывуць думкі Аўдоцці, палахліва бягуць дзіцячыя думкі Юркі.
Хоць няма ветру, а ўсё роўна лес шуміць. Ён шуміць аднастайна, роўна, пявуча. Потым гэты шум пераходзіць у цягучы тонкі звон. Ён, здаецца, і вядзе за сабою падарожных далёка-далёка...
Многае праплывала ў галаве Аўдоцці. І маладосць яе, і старасць.
Як чабровыя кветкі пры дарозе, так смяяліся некалі яе вочы. Мяккі мох пад нагамі... З ёю Ігнат... Яны бегаюць па лесе... У яе распушчаныя валасы... звонка нясецца іх раскацісты смех у гушчыні...
— Ах, Ігнат, Ігнат, шчаслівейшы ты за нас, ляжыш у сырой зямлі і нічога не бачыш,— гаворыць сама сабе Аўдоцця.
— Што ты, бабка, гаворыш?
— А, так сабе... Вось бачыш гэтую яму? — ткнула Аўдоцця пальцам убок. — Як я ехала вянчацца з тваім дзедам Ігнатам, то былі вывернуліся ў яе.
Ледзь прыкметная ўсмешка заблукала на вуснах Аўдоцці, і вочы жыва глянулі ўдаль.
— Коні неслі нас тады, як віхор, — дакончыла Аўдоцця і задумна змоўкла...
— Як твая мама цябе нарадзіла, — зноў пачала яна ўспамінаць, — быў такі самы ранак, як сягоння... Помню, ездзілі па дохтара ў мястэчка для мацеры і для цябе, бо ты быў слабенькі. Дохтар сказаў выносіць цябе на паветра. І я ішла палоць лён вось гэтай дарожкай, несучы цябе на руках. Ты спаў і дыхаў вольна. Аж бачу — зусім недалёка наперадзе выбег на дарогу воўк... Такі сівы, стары, калматы... Я стала, атрупянеўшы... Што рабіць? Ісці назад боязна, каб не пагнаўся, ісці наперад немагчыма... І я стаяла... Глядзела на ваўка, а ён на мяне... Я прасіла бога, каб ён адвярнуў яго ад нас. Воўк стаяў, стаяла і я... Ты прачнуўся і стаў плакаць тоненькім галаском... І сталася дзіва, унучак, воўк адвярнуў ад нас сваю калматую галаву і трухам пабег у лес. Я пачакала трохі і пайшла далей. Ішла не сваімі нагамі, нейкі вецер мяне нёс... Я думала: «Што ж гэта сталася ваўку, што ён пабег у лес?» Я здагадалася... Мусіць, воўк пашкадаваў цябе, калі пачуў твой тоненькі галасок...
Аўдоцця змоўкла, адганяючы нейкія думкі. Вочы яе сталі злоснымі. Ізноў сама сабе мармытала:
— А цяпер ваўкі не такія, ох, не такія... Двуногія... Цяжкую думу неслі ў сабе Аўдоцця і Юрка. І калі ж будзе той шлях? Стала неяк крыўдна і горка на душы ў Аўдоцці — ці то ад наплыву ўспамінаў, ці ад таго, што думкі павярнулі да нямілага сягонняшняга дня.
— Ах, хутчэй бы той шлях — можа, лягчэй было б.
А шлях віўся таксама лесам, толькі дзе-нідзе перасякаў прагаліны поля. То ўздымаўся на ўзгорак, то ападаў у даліне, то ўрываўся ў імшары або ў ціхія, паважныя дубровы. Пераразалі яго цяністыя крынічныя рэчкі. На іх былі мосцікі, у некаторых месцах ужо разбураныя. Ціхі, глухі шлях. Не гудуць тэлеграфныя правады — яны вісяць паабрываныя. Людзі цураюцца шляху цяпер. Не чуваць на ім чалавечага гоману. Толькі ідуць па ім маўкліва бабка Аўдоцця і ўнучак Юрка.
Праводзяць іх лясныя шумы, трывожныя, неспакойныя шумы. Яны, здаецца, хочуць спытацца ў бабкі Аўдоцці і ўнучка: «Куды ж вы ідзяце, такія адзінокія? Ці вы ведаеце, куды вы ідзяце?» І параіць: «Вярнецеся, вярнецеся...»
...Кастусь прыйшоў у цёмную ноч, калі вёска спала ў мяккай цішыні. У яго за плячыма пабліскваў аўтамат. Ягоныя чатыры таварышы, таксама ўзброеныя аўтаматамі, ішлі за ім. Прыпыніліся на сярэдзіне вуліцы, якраз там, дзе яе перасякала дарога. Паглядзелі ва ўсе бакі. Цішыня, нікагуткі.
— Самы добры час, — сказаў Кастусь. — Ідзіце. Пяты дом ад вугла на левым баку вуліцы. Толькі асцярожна. Будзеце пытаць Сцяпана Кавальчука. Двое пойдуць у хату, а двое застануцца на двары. Ідзіце, а я падыду да сваёй хаціны.
Яны разышліся ў процілеглыя бакі.
Кастусь ішоў, і яго сэрца напаўняла не то радасць сустрэчы, не то нейкая трывога.
Вось і хата, ахутаная цемраю, таемна ціхая, адзінокая. Весніцы зачынены. У агародчыку вырысоўваюцца з цемры фасольныя тычкі, а ля самага акна пад подыхам вецярка шапоча высокая статная таполя.
Кастусь стукнуў у дзверы. Замкнёны. Падышоў да акна і прыхіліўся да шыбіны. Ніхто не варушыцца ў хаце, ніхто не аклікае, як раней.
Кастусь бліснуў батарэйкай у акно і з трывогаю стаў разглядаць сваю хату. Хата падмецена — усё прыбрана, усё не кранута. Толькі няма нікога.
Кастусь падаўся на вуліцу. Ступіў пару крокаў і прыпыніўся: таполя то зашэпча густа, то сціхне, то пахіліць сваю вострую вяршыню, то зноў яе выпрастае і шуміць неяк трывожна-трывожна...
Кастусь мімаволі заслухаўся. У парывістых шэптах таполі, у яе прылівах трывогі і задумы ён пачуў, што яго маці і сын не вернуцца ніколі...
А праз хвілін дваццаць у густым лесе каля глыбокага рова ля ног Кастуся поўзаў стараста Сцяпан Кавальчук.
У адказ на яго просьбы і прычытанні цішыню лесу злосна прарэзала чарга аўтамата.