Мяне пакінулі ў кватэры аднаго. Гаспадар дома, брыгадзір Мікола Падабайскі, пайшоў на работу, жонка яго паехала ў горад за дваццаць кіламетраў. Я сяджу адзін у пакойчыку, у якім адзінае заснежанае акно ад вуліцы. Цішыня. Адчуваю сябе занесеным снегам у гэтым невялікім мястэчку сярод поля. Я тут толькі другі дзень. Учора пасля абеду хадзіў па вуліцах, нават быў на ўскраіне, дзе на ўзгорку сярод дрэў размясціліся могілкі і цэркаўка сярод іх. Яна, цэркаўка, старая, недзе з васемнаццатага веку. Навокал — узгоркаватае поле ў снягах. Лесу нідзе і не відаць. Новыя, ужо сцямнелыя дамы, большыя і меншыя, пабудаваныя пасля вайны на попелішчах на местачковы лад, пагрузлі ў снезе па вокны.
У тым пакойчыку, у якім пасялілі мяне, жыве кватарантка — фельчарка тутэйшай бальніцы. Бо дом брыгадзіра Падабайскага вялікі, на тры пакоі — два большых і кухня. Сцены ўсюды, апрача кухні, абклеены квяцістай паперай. З кухні відаць у пярэднім пакоі ў кутку высокі, аж да столі, фікус.
Я яшчэ не ведаю, як завецца гэтая фельчарка — высокая зграбная жанчына год пад трыццаць, хоць яна мяне сягоння рана частавала бульбяным супам.
Сяджу, думаю, і такі ў мяне настрой, што не ведаю, што рабіць, з чаго пачаць. Урэшце адкрываю партфель і вымаю свой дарожны сшытак. Трэба прычапіцца да паперы, можа што і выйдзе.
Выпісваю каліграфічна загаловак: «Ад адсталых да перадавых». Потым яго ўпрыгожваю рознымі круцялямі — зверху, знізу. Чакаю, калі прыплыве думка.
Думка плыве, але не з таго боку, з якога мне трэба. З галавы ніяк не выходзіць расказ гэтай высокай грудастай фельчаркі, расказ аб сабе.
Яна з другога, далёкага раёна Беларусі, працуе тут ужо тры гады. Я здзівіўся яе расказу, здзівіўся ў тым сэнсе, што яна, прыгожая жанчына, дагэтуль незамужняя. Яна расказала мне, што ўвосень вось гэтага года заручылася з хлопцам, які жыве там, на сваёй і яе радзіме. Запісаліся ў загсе. Запісаліся і жывуць паасобку. Дзіўна. Я сказаў ёй пра гэта:
— Калі запісаліся, то трэба жыць разам. Інакш ён, ваш заручаны, можа пра вас забыцца.
Яна махнула рукой і закруціла галавой:
— Уй... Не... Ён такі, што гэтага не зробіць.
— А вы?
— І я не...
Я ўсміхаўся, гледзячы на яе, і круціў галавою. Я сумняваўся.
— Глядзіце... — перасцерагаючы, сказаў я, і нашы погляды на нейкі міг перакрыжаваліся.
— Вось вясною ўжо... Кіну працу тут і паеду... У яго ж там гаспадарка... хата і ўсё...
Я нешта зразумеў з гэтага, але не да канца, і, прызнацца, штосьці мне тут не спадабалася.
— Як ён служыў у арміі, я ж яго чакала, няхай і ён пачакае мяне...
Гэтая гісторыя мне паказалася вельмі дзіўнай — «служыў ён у арміі, яна чакала», а цяпер «няхай ён пачакае».
Але ў кожнага свае справы, і няхай людзі спраўляюцца з імі, як ім выпадае. Мне трэба пісаць нарыс пра калгас, пра людзей у кажухах і вушанках, у кажушках і хустках, і я пачынаю пісаць.
Нешта застукала не то на кухні, не то дзе, як малаточкам, і сціхла. Праз некаторы час у дзвярах нешта зашуршала.
Я аглянуўся. У пакой увайшоў хлопчык год трох. А я лічыў, што ў доме нікога няма. Аказваецца, ёсць. Я трошкі падумаў, што не зусім добра пакідаць малое адно дома, без догляду. Потым даў хлопчыку зломак алавіка, што ляжаў на стале, кавалачак паперы і сказаў, каб ёп ішоў на кухню, сеў за стол і пісаў.
Хлопчык адказаў:
— Паду да дзідзі...
Я доўга намагаўся здагадацца, што азначае гэтае «дзідзі».
Белагаловы хлопчык паўтараў некалькі разоў гэтае «дзідзі» і ручкай нават махаў на сцяну. Я перапытаў:
— Да каго? Да дзеда?
Хлопчык стаў прытакваць: «Мугу... мугу...»
— Ну што ж, ідзі сабе да дзеда, — сказаў я і не падумаў, дзе мог быць той дзед і ці можа хлапчанё зайсці да яго само.
Хлапчанё адышло, я зноў сеў прадаўжаць сваю пісаніну.
Мінула, можа, паўгадзіны ці больш, як я пачуў за спіною: тух, тух, тух... Нехта не то ішоў, не то глуха стукаў недзе ў падлогу.
Дзверы з шоргатам адчыніліся, і ў пакой неспадзявана ўвайшоў сівы дзед з чырвоным тварам амаль без маршчын. Калі ён загаварыў, я ўбачыў з’едзеныя зубы. Мяне здзівіла чырвань твару старога і шальмаватыя мутныя вочы. Стары быў «местачковы» — гэта значыць, падстрыжаны «пад польку». У памятай, палатанай шэрай кашулі і суконных штанах, пажоўклых ад часу, ён стаяў пасярод пакойчыка і ўсміхаўся, затым пачаў гаварыць таямніча, нібы за перагародкай былі людзі. Яго ўзмахі рук напаміналі знакі заклінання.
— Як? Яны запісаліся? — спытаўся дзед.
— Хто?
— Ды яна... фельчарыца...
— З кім? Дзе?
— Ды са сваім нарачоным... Запісалася?
Мяне вельмі здзівіла такое раптоўнае пытанне. І, урэшце, што мне да іхніх спраў! Я ўжо забыўся, ці запісалася яна, ці не. Але трэба ж цікавасць дзеда ўсё ж такі задаволіць.
— Кажа, што запісалася... — прамовіў я.
— Ага... Такі запісалася,— з палёгкай, як мне здалося, адказаў дзед. — А... а ці сказала вам, як яна завецца?
— Не, не сказала...
— Аўгеня Іванаўна Зубановіч... Зубановіч, — паўтарыў дзед.
— Добра, дзякую вам, буду ведаць... Дзякую... Колькі вам год?
— Восемдзесят трэці...
Я яшчэ раз здзівіўся такому маладому выгляду сівога дзеда.
Мне ўжо хацелася, каб дзед пайшоў. Ён і сапраўды пачаў кланяцца і, урэшце, знік. Глухія крокі ад яго скураных лапцяў сталі аддаляцца.
Я сяджу пад уражаннем дзедавых адведзін і ўсміхаюся. Цікавы дзед. Ён чуў нашу гутарку з фельчаркай з-за перагародкі. Дзед, відаць, жыве за сцяною і прыслухоўваецца да хатніх гутарак і шорахаў. Гм...
К вечару прыйшла з работы фельчарка. Я толькі што вярнуўся з чайной, з абеду, і знарок прывітаў яе па імені і па бацьку:
— Вітаю вас, Яўгенія Іванаўна...
— Адкуль вы ведаеце маё імя?
— Не толькі імя, але і прозвішча... Зубановіч...
— Не Зубановіч, а Зубровіч... Хто вам так сказаў?
— Зубровіч? А дзед казаў, што Зубановіч.
— Дзед?
— Ага... — Я расказаў пра адведзіны дзеда.
Фельчарка махнула ніякавата рукамі, як бы ад чаго адпіраючыся, і пачала гаварыць:
— Гэты дзед усім абрыд у хаце. У яго тры сыны. Ого, гэты дзед! Адсудзіў у сыноў, каб яны яму плацілі штомесяц па пяцьдзесят рублёў. Два сыны плацяць, а адзін, сярэдні, не, бо дзед да яго ходзіць есці. У сына, з якім жыве, адсудзіў палавіну дома. Вось гэты пакойчык і што побач належаць яму...
Я слухаў з цікавасцю, як той казаў, наставіўшы вушы, і не выцерпеў, перабіў расказчыцу:
— Яму ж восемдзесят трэці год... Нашто яму гэта?
— У тым-то і справа... Карову прадаў вось гэтаму сыну, з якім жыве, за дзве тысячы з палавінай... Вось які гэта дзед...
— Ён жа адзін. Бабы няма. Як вы думаеце, нашто ён гэта робіць?
— Пачаў быў піць гарэлку... Кожны дзень быў п’яны.
Але нехта яму сказаў, што калі будзе так піць, то хутка памрэ. Тады адразу перастаў... Пытаецеся, чаму ён гэта робіць? Ад старой дурасці...
— Ці не хаваецца тут што-небудзь глыбей? Як па-вашаму?
Фельчарка адказала, што, можа, тут крыецца што і глыбей, — ва ўсякім выпадку, на ўсё ёсць прычына.
Пасля, увечары, я даведаўся і ад сына, гаспадара дома Міколы Падабайскага, што дзед ні з кім у доме не гаворыць, толькі з малым унукам, што ён увесь час жыве за сцяною, у сваёй бакоўцы. Ніякай прычыны няма на тое, каб крыўдзіцца на таго ці другога сына. Аднак... дуецца, не гаворыць.
— Мы яму выбачаем, — гаворыць Мікола, — няхай...
На другі дзень я зноў сядзеў у пакойчыку адзін і займаўся сваёй пісанінай. Таксама, як і ўчора, спакваля ўвайшоў дзед і папрасіў газету. Я даў. Дзед пастаяў, памаўчаў, павярнуўся, каб выйсці, але зноў наблізіўся да мяне і спытаў:
— То яны ўчора, мусіць, вам казалі пра мяне?
— Трохі казалі...
— Чаго ж яны хочуць? Я ж таксама хачу жыць і мець сабе выгоды... А што? Толькі ім... А дзе маё? Хіба ж мне нічога не належыць? Я з чужой ласкі жыць не хачу. Што буду мець, тое будзе маё... А там... — дзед махнуў рукою, сказаў «выбачайце» і пайшоў у сваю бакоўку, за сцяну.
Я прабыў у калгасе каля двух тыдняў. У дзень ад’езду пачуў, што дзед зноў падаў у суд на сваіх сыноў за нейкую крыўду.
Усю дарогу ў газіку я думаў: «Гэты дзед за сцяною, мусіць, будзе падаваць у суд аж да смерці...»