Генерал-старшыня жыве па-спартанску. Устае, можна сказаць, найраней за ўсіх у сяле. Выпівае шклянку малака, апранае нейкі ваенны брызентавы плашч ужо немалой даўнасці і спяшаецца ў свой «кабінет». Гэта нядаўняя прыбудоўка да будынка пошты з абпілепага сасновага бярвення. І сядзіць генерал у такім сваім кабінеце і па тэлефоне «ваюе» са сваімі брыгадзірамі. Дае нарады на дзень. Брыгад у генерала шэсць. Адна самая далёкая — за чатырнаццаць кіламетраў — нядаўна ўлілася ў калгас.
Генералаў у наваколлі больш няма. Толькі ён адзін тут, у сваёй роднай мясцовасці, у сваім родным сяле, працуе, жыве, як падзвіжнік. Пасля сканчэння вайны прыйшоў ён сюды па закліку партыі, ветэран не адной вайны за свабоду народаў. Не кажучы пра грамадзянскую вайну, калі ён быў маладым чырвонаармейцам, гэты сапраўдны партызанскі генерал ваяваў на фронце барацьбы Заходняй Беларусі, калі яна падпала пад акупацыю панскай Польшчы. Гэта ўжо была партызанская барацьба, калі граміўся атрадамі паліцэйска-ваенны акупанцкі апарат.
Надышоў фронт камун, першых сацыялістычных гаспадарак. Потым — калгасы.
А пасля паклікалі да сябе вятры свабоды на далёкую іспанскую зямлю, дзе чырвоны камандзір з Палесся хадзіў з атрадамі па тылах фашыста Франка і знішчаў яго аб’екты.
І вось надышла вайна зноў, вайна, якой яшчэ не бачыў свет. Гэта была ўжо класавая вайна. Гітлераўская навала заліла вызваленую ад памешчыкаў і капіталістаў зямлю. Тады вось у палескіх лясах пачалася свая партызанка, на чале якой і вырас партызанскі генерал.
Цяпер ён зноў, як салдат, стаіць на варце народных спраў. Не здымаючы палатачнага плашча, ён звоніць і звоніць ва ўсе канцы сваіх «уладанняў» — то павышаючы голас да пагрозы, то зніжаючы да таварыскай гутаркі.
Вернасць партыі, савецкай уладзе вырасла ў ім у непераможную сілу, замацаваную ў душы навекі. Суровасць, замкнутасць палескага жыцця пакінулі свой след на твары, на шэрых вачах, якія і цяпер глядзяць на людзей быццам з-пад рукі. Генерал — сапраўдны пурытанін. На сваім родным сяле асноўваецца яго ўласная думка, свая, калі хочаце, «тэорыя». Быць эканомным, працавітым, а значыць, гаспадарным. Гэта — зразумела. Так жылі дзяды, бацькі на Палессі — не толькі там. Так жыў дзед і бацька, пра якіх часам у дарозе ён расказвае.
Вось едзем прыгожай пескавой дарогай праз лес. На абочынах зелянее трава — паўзун. І генерал раптам паказвае на палянку, зарослую бур’яном і маладзенькімі сасонкамі.
— Вось тут я нарадзіўся і вырас. Тут быў хутар нашай сям’і.
Глушыня лясная навокал, а потым хутка надышлі пескавыя паляны поля. Я раджу генералу абаснаваць тут стойлы для кароў, паляны засеяць кармавымі травамі. Ён глянуў на мяне неяк здзіўлена — як гэта пісака можа даваць такія практычныя парады?
— А я думаў засадзіць іх лесам. А цяпер пасля вашых слоў трэба, відаць, перадумаць,— адказаў генерал.
Ён усё больш і больш прывыкае да мяне і недзе ў таямніцы сваіх роздумаў пачынае па-сапраўднаму ацэньваць пісьменніцкую працу, асабліва, калі яна датычыць асабіста яго. А так — адносіны да мастацкай літаратуры былі ніякаватыя, — от, бавяцца людзі ў кніжачкі, гэта ж не так і цяжка. Сеў, навыдумляў, напісаў — і ўсё.
Вядома, так думае пра мастацкую літаратуру не адзін ён, і таму я не абвінавачваю ў гэтым партызанскага генерала, які быў мастаком у сваіх справах, што памагалі вызваленню народа. А неразуменне мастацкай літаратуры — гэта ёсць не што іншае, як спадчына непісьменнасці многіх пакаленняў нашых продкаў.
Асушка сваіх дрыгвяных і тарфяных нетраў пачынае ў яго набіраць сапраўды генеральскі размах. Ужо асушана нешта каля пяцісот гектараў, а экскаватарчыкі нястомна ўсё ідуць, усё чэрпаюць глыбінныя пласты палескай зямлі. Тут адчуваецца даўняя задума генерала, даўняя яго мара — ашчаслівіць сваіх людзей, вывесці з дзікасці свае лясныя і балотныя прасторы. Так, гэта даўняя мара генерала. І вось ён гэтую мару ажыццяўляе, ён — вялікі змагар за рэвалюцыю — робіць яе на жорсткай, нікім не бачанай практыцы. Бо практыка яго праходзіць там, дзе ніколі не магла ступіць нага чалавека — і не толькі чалавека, а нават і жывёліны. Ніхто са сваіх людзей не верыў, што можна штосьці зрабіць з непраходнымі хмызамі і кустаўём, патанулым у дрыгве.
Генерал гэта зрабіў і робіць далей. І людзі — недаверлівыя палешукі — нашы дзядзькі-земляробы прыціхлі. Маўчаць. У іх маўчанні пачынае адчувацца нібы заяўка на прабачэнне: «Мы ж так крычалі, што нічога не выйдзе з гэтай асушкі. А цяпер — бачыце?» Гэта было напісана на твары ў кожнага. Вінаватае маўчанне.
Пакінуўшы машыну пры сухой дарозе ў лесе, генерал не ходзіць па сваіх нетрах, а лазіць. У высокіх ботах, у сінім велюрным, ужо скамечаным капелюшы. І гэты неадменны ваенны суровы плашч. Здаецца, ён быў з ім у сонечнай Іспаніі. Відаць, што — так. Вяртаецца да машыны заброханы ў тарфяна-ржавай рудзе, засопшыся, і яшчэ больш загарэлы. У машыне ў торбе хлеб, кавалкі сала. Можна ўжо раскласці агонь і на пруціку смажыць сала на полымі. Бо сапраўды пара і абедаць.
Каналаў ужо многа. Па іх сплывае дрыгвяная вада. Куды? Ёсць такая таямніча-цудоўная рака, якая сваёй ціхай, амаль непрыкметнай плынню шэпчацца з непралазнымі лазнякамі і з самой пушчай, што соснамі і дубамі навісла над ёю. Яна завецца Лань. І цячэ яна непадалёку ад «уладанняў» генерала. Туды, у Лань, ён сваімі каналамі спускае дрыгвяную ваду, каб ціхая зялёная рэчка-рака занесла іх у шырокую чараўнічую Прыпяць.
Генерал жыве адзін — без жонкі. Яна далёка — за пушчамі, за лясамі — аж у Мінску.
Вось ён стаіць на беразе нядаўна скончанага чарговага канала. На процілеглым баку некрануты чалавекам лес — стаіць пад каналам без канца, без краю, стаіць, як век. Ніхто не падбірае сухога галля, якое ляжыць як хоча і павісае надламанае на дрэвах. Недалёчка над каналам перакінуты прымітыўны мосцік.
Генерал глядзіць туды — у лес. Стаіць, як па «смірна», нерухома. Толькі часам палясквае дубчыкам па халяве бота. Стаіць і глядзіць, не змаргнуўшы. Няўжо ён там штосьці ўбачыў?
Залатая восень сыпле лісцем бяроз, асін і клёнаў, што пахаваліся паміж сосен. І сонечная дрэма абвалаквае павуціннем дрэвы і кусты.
Павуцінне чапляецца і за самога генерала. А ён стаіць. А потым... потым раптам прыклаў стуленыя далоні да губ і свіснуў... свіснуў, як сыч. Свіснуў раз, другі раз. І хутка на бераг канала выйшла, як з казкі, жанчына з кошыкам на руцэ і накіравалася да мосціка.
Як толькі перайшла, адразу кінулася ў атаку на генерала:
— Калі тое было, што ты заходзіў у маю хату? Я ўжо не помню. Зусім забыўся мяне, Васілька...
Генерал усміхнуўся, павольна, стрымана аглядаў маладзіцу, не першых ужо год, ласкавымі прабачлівымі вачыма. А потым спытаўся жартам:
— Ну, яшчэ што? Усё?
А яна без затрымкі пускала ў ход сваю страляніну:
— Бо ці ж няпраўду я кажу? Я ж цэлыя атрады тваіх партызан карміла, даглядала і цябе самога. Я ж і цяпер сад калгасны даглядаю. А ты нават не здумаеш заглянуць на мой хутар. Дарога ж да мяне харошая, сухая. А ты ж ездзіш на машыне. Заехаў бы. Нічога б табе не сталася...
Маладзіца спрытна ляскатала. То ўсміхалася, то журылася, і вочы нібы абмацвалі генерала з галавы да ног. А ўсмешка паказвала радкі прыгожых зубоў.
— Ціха, Мар’яна, ціха, галубка, — загаварыў урэшце генерал, — вінават я перад табою. Не здарылася мне ў апошнія часы быць у тваіх краях. Пабываю, не крычы, пабываю...
— Калі? — спыталася Мар’яна.
— От, ужо і калі... Закалікала... Ну, паслязаўтра — у нядзелю.
— Ну, добра, — сказала Мар’яна і сціхла. Стала такою ціхаю, як навакольная восень. Нават на момант задумалася. Здаецца, не было ўжо пра што і гаварыць.
— Як цёпла на свеце. І такія растуць грыбы... Чаму людзі не збіраюць?
Яна адкрыла лісты папараці ў кошыку і паказала генералу свежыя, маладыя баравічкі. Генерал нагнуўся, панюхаў іх і крэкнуў.
— А... пах лясной зямлі...
— Ну, то заедзеш?
— Заеду, заеду...
— Ну, то давай сваю торбу, насыплю грыбоў.
Генерал адчыніў сваю скураную спадарожніцу, і Мар’яна дбайна, зычліва высыпала ў яе ўсе свае грыбы.
Генерал запратэставаў, чаму не пакінула сабе.
— От, не крычы, Васілька, я назбіраю больш. Толькі глядзі прыедзь.
— Прыеду, Мар’яна, прыеду... Дзякую.