Мы ішлі ў той сонечны яблыневы сад. Пясчаная палявая дарога, парослая па абочынах травою-паўзуном, непрыкметна вяла ў палі. Хацелася ісці і ісці без гутаркі, без слоў і ўдыхаць ласку гэтай, здаецца, да кожнай баразны знаёмай зямлі ў жытнёвых і аўсяных хвалях і адчуць ва ўсім уцеху і цану чалавечай працы.
Са мною ішла побач у белай хустцы, завязанай па-сялянску, пад бараду, маладзіца Алена Рыгораўна. Гэта — аграном, выхаванка Горацкай акадэміі. Яе плаўная хада быццам злівалася з лёгкім пакалыхваннем жыта, і можна было падумаць на хвіліну, што яна не ідзе, а плыве.
Гаварылі мала. Аб ураджаі, аб вапнаванні глебы, аб тым, што кароўнікі і свінарнікі нельга будаваць блізка ля чалавечага жылля, бо гэта негігіенічна, і аб іншых справах.
Усё было як трэба. Выйшлі на сенажаць, якую перасякала рэчка ў лазовых кустах. Нічога не кажучы, мы спыніліся на мосціку. І тады я мімаволі глянуў на яе постаць у цёмна-чырвонай кофце, на яе ружовы профіль, які здаваўся мне сонечным.
— Стойце, ні з месца! — сказаў я і сышоў з дарогі на сенажаць. Нарваў розных кветак — і белых, і чырвоных, і жоўтых, і сініх — і паднёс ёй, жанчыне.
Кветкі ўсе былі пахучыя, мядовыя. Яны напаміналі аб маладосці, аб трыумфе жыцця. Я нешта сказаў пра гэта, а Алена Рыгораўна, як быццам чакаўшы такіх слоў, задумна паглядзела ў даль сенажаці і сказала, стрымліваючы ў сабе нешта ласкавае:
— Вось вяду ж вас іменна да трыумфатара жыцця. Вы ў ім адчуеце нават філосафа. Ён вам спадабаецца — наш дзядзька Іван Падабед.
Мы рушылі, мы пайшлі не спяшаючыся. Так маглі б ісці па гэтай зямлі ў бясконцую дарогу, гаварыць аб гераізме тых, хто яе ўпрыгожвае. І хто ведае, можа дзе на нейкім далёкім, прыгожым прыпынку ці не зрабіўся б я аграномам, вядома, назаўсёды?
Але прыпынак якраз быў блізка. Вось ужо ён, гэты сад, абсаджаны ліпамі. Мы ўваходзім у пчаліную дзяржаву. Яе пільны вартавы — дзядзька ў чорным, таямнічым каўпаку з сеткі — убачыў нас здалёк і бадзёрай хадой накіраваўся нам насустрач. Гэта і быў Іван Падабед.
— Добры дзень, Іван Максімавіч! — паўжартам нараспеў сказала Алена Рыгораўна.
— Добры дзянёк, добры дзянёк! — адказваў дзядзька, ціснучы нам рукі. — Ды ён і сапраўды гэты дзянёк добры сягоння. Глядзі ды любуйся. І ўзятак сягоння х-а-а-рошы! — дадаў ён.
Перад намі стаяў, узяўшыся ў бокі, высокі, танклявы чалавек, адкінуўшы свой чорны каўпак на патыліцу, як рыцар ілбіцу шлема. Гэта быў адзін з тых пчаляроў старога пакалення, якія пчаляры не толькі па сваёй прыродзе, так сказаць, але і па сваёй саматужнай адукацыі. Дзядзьку Падабеду, аказваецца, шэсцьдзесят год, але ні на лбе, ні на шчоках амаль што няма маршчын. І калі б не пасівелыя валасы на скронях, хто б сказаў, што пчаляру Івану Падабеду шэсцьдзесят год?
Я ў гутарцы дзіваваўся такой захаванасці дзядзькі, а ён расплываўся ва ўсмешцы, і яго шэрыя разумныя вочы, здаецца, пранізвалі мяне наскрозь.
— Чаму вы не пакусаны пчоламі? Чаму вы не апухлыя? — пажартаваў я.
— Імунітэт! — шпарка адказаў дзядзька.
Я здзівіўся такому адказу, глянуў ў твар дзядзькі і адчуў, што гэтае слова для яго даўно не навінка. Прыгадаліся словы Алены Рыгораўны, сказаныя ў дарозе, пра пчаляра-філосафа.
— Ну хадземце, пагледзяце маю гаспадарку. Вы ўсё пішаце... — звярнуўся ён да мяне.— А ці пісалі вы аб цудах жыцця калі-небудзь?
Міма нас са звонам праляцела пчала. Дзядзька паказаў пальцам услед ёй і дадаў:
— Вось яна, цудадзейка! Паляцела...
Шасцідзесяцігодні Іван Падабед не меў сутуласці.
Высокі, статны, танклявы, ён рухава, энергічна ішоў наперадзе нас у белай сарочцы і ў белых штанах. Часам спыняўся, недзе нешта заўважыўшы перад сабою, і, зноў узяўшыся ў бокі, неяк па-сакалінаму і разам з тым дбайліва аглядаў сваю мядовую гаспадарку. А потым ішоў далей.
Вялікі яблыневы сад, застылы ў летняй цішыні, грэўся пад сонцам. Тая, здавалася б, аднастайная, але тонкая музыка — пчаліная сімфонія — не парушала гэтай цішыні, а, наадварот, яшчэ больш яе навявала. Ад гэтага вісела ў паветры сонечная дрэма — вісела над садам, над усім наваколлем.
Пчаліныя хаткі стракацелі рознай афарбоўкай між пабеленымі стваламі яблынь. Іх, хатак, здавалася на першы погляд, незлічоная колькасць, бо, у які бок ні глянь, усюды яны аддаляюцца ў зялёную таемную глыбіню саду.
Выйшлі мы ўрэшце на ўскраіну пасекі, дзе сярод высачэзных ліп, клёнаў і каштанаў будавалася пчалінае жыллё.
— Людзі так лёгка адносяцца да пчол, — вёў сваю гутарку дзядзька Падабед, — думаюць, што пчала, як муха тая, ды ўсё... Не, недарма некалі людзі празвалі яе божай.
Тут дзядзька зараз жа агаварыўся:
— Вядома, цяпер яно з богам людзі не дружаць, бо яго няма. І я за тое, што — няма... Прырода — вось што! Яна для мяне ўсё. Дружыць з прыродай, дружыць з пчолкай, бо і яна таксама прырода.
Мы пераглянуліся з Аленай Рыгораўнай і ўсміхнуліся. Я сказаў:
— Добра дружыць з пчолкай, бо яна — прырода. Гэта так. А вось тыгр, кракадзіл — таксама прырода. Можна з імі дружыць?
Дзядзька Падабед крыху задумаўся, а пасля, як бы прыняўшы нейкае рашэнне, кіўнуў галавой і сказаў:
— Можна! Усё можна! Усё залежыць ад чалавека, як ён сябе павядзе. Калі будзе імунітэт — усё ў парадку.
Алена Рыгораўна і я рассмяяліся.
— Вось вам смешна, — крыху дакорліва вымаўляў дзядзька. — Прывучыў жа чалавек сабаку, каня, карову... Чаму ж не можа прывучыць тыгра, кракадзіла? Можа! Абы толькі ўвагнаць імунітэт... Імунітэт...
Мы ўжо з Аленай Рыгораўнай пераглянуліся між сабою больш сур’ёзна.
Дзядзька, Іван Максімавіч, змоўк на момант, задумліва пазіраючы навакол. Усе мы стаялі, абапершыся локцямі на невысокі зруб амшаніка, дзе зімою павінны будуць жыць дзядзькавы ўлюбёныя пчолы.
— Калі я, — распачаў дзядзька знячэўку, — прылягу часам адпачыць пасля абеду на лавачцы ля свайго шалаша, я праз сон чую гэты звон і праз сон адчуваю, што я дыхаю, жыву. Гэты звон закалыхвае мяне да сну...
Мы некаторы момант слухалі гэтую, крыху аддаленую, пчаліную музыку, гэты звон, што навяваў спакой. Ён роўна пераліваўся ў гушчары саду, не сціхаючы ні на секунду, дзе адны ноткі быццам спаборнічалі з другімі. У гэтым звоне адчувалася няспынная, няўмоўкная, упартая, гарачая праца.
— Вось дзе праца! Чулі? — узняўшы палец уверх, сказаў дзядзька. — Калі я зайду ў праўленне свайго калгаса, я там толькі сваруся... Трутні! — кажу. — Трутні! Дзе ваш імунітэт? Дзе?
І дзядзька пачаў расказваць пра грэчку, пра тую мядовую грэчку, якая вырасла напалавіну з травою.
— Вось дзе работка! Ці ж гэта не трутні? Каб не гэтыя пчолкі, што вось гудзяць, гэтая грэчка не мела б ні аднаго зярняці. Але паспрабуй скажы ім, што гэта так, яны вочы заплююць. Ці ж яны чым цікавяцца? Дзе ім што ведаць?
У апошніх словах дзядзькі чуцён быў гонар за самога сябе і за свае веды.
— Як жа можа быць інакш? Пасека — гэта ж цудоўная гаспадарка, дзе дружба чалавека з прыродай яднаюцца недзе ў самым сонцы. Гэта ж падумаць, цудоўныя таямнічыя сокі, што сочацца, плывуць з жыватворных крыніц зямлі, знанымі і нязнанымі шляхамі асядаюць у кветках і кветачках розных траў і палявых раслін, лясных кустоў і дрэў — іглістых і лісцястых. І ўсюды дасягае яна — пасечная жыхарка, рупная работніца-меданосіца, тая маленькая пчолка, якая так пільна стараецца над узбагачэннем зямлі. Пчолка ўсю сябе аддае вялікаму зямному жыццю.
Мы слухалі шасцідзесяцігадовага пчаляра і ўнутрана захапляліся яго бачаннем «красы жыцця». Не хто іншы, як пчолкі, далі яму магчымасць адчуць глыбінны яго сакрэт, якім прасякнута ўсё, што жыве.
— Ці маюць яны пашану да таго, што калі пчолка сядзе на кветачку грэчкі, дык там мусіць нарадзіцца зярнятка? Калі сядзе на кветачку яблыні, мусіць нарадзіцца яблычка... Ну на што ні сядзе — на ліпу, на сасну, на верас, — усё пасля яе родзіць, жыве... Вось што! Вось дзе імунітэт!
Дзядзька паправіў свой каўпак, ссунуўшы яго больш на патыліцу, і дадаў:
— Я як пабуду ў калгасе, у праўленні, уцякаю сюды да пчолак. Тут згода, тут праца, дысцыпліна, тут імунітэт! А то што? Яны ж там яшчэ імунітэту не маюць! — развёўшы рукамі, вывеў дзядзька.
Пры апошніх словах дзядзька дабрадушна рассмяяўся.
— Жартуеце, дзядзька, — сказаў я.
— Вы хочаце, каб так было спраўна ў калгасе, як у вуллі? — умяшалася Алена Рыгораўна.
— А хіба ж дрэнна было б?..
— Можа нават і дрэнна...
— Ну вось табе і мой аграном — ну, што ён кажа?
— Зразумейце, што людзі — гэта людзі, а пчолы — гэта жывёлінкі. Вось вы, чалавек, кіруеце імі, а не яны вамі.
— Чалавеку дадзен розум, а ён ім карыстацца не ўмее. Эх, не ўмее! — закруціў галавою дзядзька.
Алена Рыгораўна, каб перабіць «скептыцызм» дзядзькі Падабеда, сказала:
— Не бядуйце, наш калгас у гэтым годзе ўжо будзе мільянерам.
— Го-о! — ускрыкнуў дзядзька, правёўшы рукою навокал. — Вось яны, мільёны, ляжаць. Чаму ж іх не падымаюць? Яны б штогод радзілі.— Ён стукнуў кулаком па цагляным зрубе, як па стале, і дакончыў: — Добра! Няхай жывуць калгасныя мільёны! Я не супроць, не, я не супроць! А цяпер хадзем да маёй хаткі, пачастую вас мядком.
Мы не маглі ісці так упэўнена паміж вулляў, як ішоў дзядзька Падабед. Ён свабодна ўвіхаўся ля стракатых хатак, час ад часу даверліва нахіляючыся на момант да каторай-небудзь з іх.
Ля хаткі, пабудаванай з дошак, мы засталі чалавека сярэдніх год, які на сталярскім варштаце пад яблыняй габляваў дошкі.
— Гэта мой брат... — сказаў дзядзька.
Хатка была падзелена на дзве палавіны. У большай ляжалі розныя прылады для вулляў, пачынаючы ад дошак; гатовыя рамкі для сотаў віселі на сценах. У ценявым кутку ляжаў цэлы стос рамак з мёдам. У меншай палавіне было жыллё дзядзькі Івана і яго брата Васіля, з якім мы толькі што пазнаёміліся.
За столікам у ценявой яблыневай прахалодзе частаваліся дзядзькавым мёдам.
— Молада вы выглядаеце на шэсцьдзесят год, Іван Максімавіч, — сказаў я, — у вас жа няма маршчын на твары.
— Вось ешце часцей мёд, то і вы такімі будзеце. Усё ад мёду. Яшчэ людзі да канца і не разгадалі яго моцы. Глюкоза тут ёсць? Ёсць. Вітаміны ёсць? Ёсць, ды яшчэ якія... Увесь мёд, можна сказаць, з глюкозы.
Дзядзька пачаў, як на лічыльніках, падлічваць лекавыя вартасці мёду, за кожным разам загінаючы палец на левай руцэ:
— Ці табе рана якая, ці сэрцайка забаліць, ці вочы, ці ногі, ці грудзі, печань, почкі, жывот... Ну ўсё, усё. Пра што ні падумай, усюды лекарам — мёд. Вось вам і глюкоза, і левулёза... — усміхаючыся, закончыў дзядзька Іван, а пачакаўшы, прадаўжаў:
— Вось брат у мяне... — Дзядзька кіўнуў у бок брата, які, не ўступаючы з намі ў гутарку, ціха поркаўся ля свайго варштата. — Узяў я яго да сябе. Няхай пажыве тут. Вылечыць яго хачу...
— А што з ім?
— Што? Гм... Як вам сказаць? — Дзядзька выцер губы, разгладзіў невялікія шэрыя вусы і прадаўжаў: — Дзвесце ўдараў нагаечных... далі яму паліцаі пры немцах і кінулі ў халодны хлеў у адной сарочцы... Ужо была восень. За ноч ён выбраў яму пад подрубам і ўцёк... Уцёк у партызаны. Жонку і дваіх дзяцей немцы знішчылі... Вось як! І Васіль мой застаўся адзін... Не мае здароўя... Баліць у грудзях... Вось я і ўзяў яго да сябе... на лекі... мядок павінен усё зрабіць.
Маўчанне нашае пасля дзядзькавых слоў было нават доўгім. Мы з Аленай Рыгораўнай адначасова глянулі ў бок брата. Дзядзька Іван нібы зразумеў нашае жаданне і паклікаў яго:
— Ідзі, Васіль, пасядзі з намі трошкі. Работа не ўцячэ. — І, звярнуўшыся да нас, дадаў: — Рамкі робіць для вулляў... і самі вуллі... От, тое-сёе... Недарма жыве.
Васіль, з руса-жаўтаватымі валасамі, зачэсанымі назад, з выглядам чалавека, які вось толькі адарваўся ад працы, нібы ад задумы, сеў за столік і пачаў выціраць рукавом пот з ілба.
Нясмелы Васіль хутка, аднак, разгаварыўся. І мы праслухалі расказ пра тое перажытае, што ніколі не можа забыцца. Яно, поўнае ран, слёз і гераізму, заяўляла аб сабе ў кожным позірку пчаляровага брата — позірку цярплівым, які ніколі не выбачыць тым, хто так крывава паглуміўся над нашай любоўю да жыцця.
— Цярплівасць каменная... — міжволі вырвалася ў мяне.
— Так! — падхапіў дзядзька і, глыбока ўздыхнуўшы, даказаў: — Трэба ж чалавечай душы такое вытрымаць... Ах, ах... — Дзядзька доўга качаў галавой.
Алена Рыгораўна нахілілася да дзядзькі:
— Гэта што? Таксама імунітэт ці не? — запытала яна.
— Імунітэт! — паўтарыў сваё ўлюбёнае слова дзядзька. — Гэта наш імунітэт! — І стукнуў сябе ў грудзі кулаком.
Пачало ўжо зусім цямнець. Мы ўсталі, каб падзякаваць за пчаліны нектар, паціснуць на развітанне двум братам рукі — пчаляру і партызану.
Дзядзька Падабед падышоў да мяне і крануў за локаць.
— Глядзіце, каб напісалі аб цудах жыцця... Помніце! Ну вось, буду чакаць. Не забывайце пра імунітэт. У ім усё. Шчаслівай вам дарогі!
Мы выйшлі з саду на сенажатную дарогу і акунуліся ў сінія, шаўковыя туманы...