Гэта было ў пачатку нашага стагоддзя...
У невялікім фальварку пана Казіміра Рэклайціса не толькі ціха, але нават неяк дрымотна, сонна. Ці было вінавата ў гэтым жнівеньскае сонца, ці, можа, ад таго, што па падворку ўсюды млява хадзілі куры? Яны паласкаліся ў пяску, у градах, у крапіве, ля плота...
Старасвецкі драўляны домік з амшэлай гонтавай страхою, дажываючы век, абапёрся на чатыры драўляныя калоны, якія з усім домікам пахіліліся ўперад. Адчыненыя насцеж дзверы, з якіх ніхто не выходзіў, гаварылі аб бесклапотнасці гаспадароў да ўсяго навакольнага. Здавалася, што жыхары пакінулі гэтую сялібу, пакінулі без боязі, што могуць прыйсці сюды ліхія людзі і забраць усё дабро. Праўда, у садзе, які быў усё ж такі велікаваты, хоць недагледжаны, стаяла хатка, у якой жыў садоўнік Яўхім, ён жа і пасечнік, і начны вартаўнік, але і яго няма, — пацягнуўся на Нёман з маладым панічом вудзіць рыбу. Апрача хаткі ў садзе, бліжэй да Нёмана, на самай ускраіне двара, цягнулася шэрая даўгаватая будыніна, якая ўрасла ў зямлю па вокны. У ёй туліліся дзве сям’і парабкаў, але і іх не было,— паехалі араць на поле. Іх гаспадыні падаліся з дзецьмі ў бліжэйшы лес па грыбы. Нікога не відаць у фальварку, нават і эканомкі-служанкі, якая пайшла ў недалёкае мястэчка купіць тое-сёе для дому.
Сонца ўзнялося высока і пачало прыпякаць, калі ў цішыню падворка ўварваліся галасы. На пясчанай дарожцы, што выходзіла з двара паўз жыллё парабкаў да Нёмана, паказаўся каштанаваты сабака, а за ім два чалавекі. Адзін, пасівелы, быў у скамечанай шапцы, а другі, высокі юнак — у саламяным, пажоўклым ад заношанасці капелюшы і ў нацельнай сарочцы. Гэта быў садоўнік Яўхім з так званым панічом.
Яўхім нёс на плячы чатыры вуды. На іх вісела вядзерца для прыманкі, а юнак трымаў у мокрай зрэбнай торбе налоўленую рыбу, якой было няшмат.
Рыбакі спыніліся ля свірна, і пад яго павеццю Яўхім паставіў вуды. На тварах абодвух, у кожнага па-свойму, адбівалася прыемная стомленасць. Вочы Яўхіма яшчэ больш паглыбіліся сярод зморшчак, на якіх быццам засталася яшчэ вільгаць ад расы, як на шэрай зямлі. Твар юнака крыху асунуўся, ад чаго завастрыўся яго роўны даўгаваты нос. Ён зняў капялюш, павесіў яго побач з вудамі на жалезны крук і прыгладзіў свае залаціста-русыя валасы, якія мяккімі хвалямі клаліся назад аж да самай патыліцы. Лоб з лёгкімі маршчынкамі гаварыў, што гэтага юнака ўжо кранула сур’ёзнасць думак і перажыванняў. Цёмныя вочы глядзелі неяк удумліва, крытычна і разам з тым непасрэдна.
— Ах, як прыемна, Яўхім, зараз памыць рукі, паснедаць і паспаць.
— То ўжо ж... дня хопіць... Спаць на пасеку прыходзьце.
— Добра, — адказаў юнак і працягнуў Яўхіму торбу з рыбай.
— На, бяры, Аксеня снеданне згатуе... Пад’ясі...
— Што вы, пане Яне? Лавілі ж разам, і вы выцягнулі найбольшыя дзве рыбіны... Не, бярыце вы... Пан наш, бацька ваш, любіць свежую рыбу.
— Не, не, Яўхім, бяры, няхай згатуе Аксеня, я прыйду... Тата, як звычайна, мусіць, нездаровы,— адказаў рашуча юнак і, усміхнуўшыся, дадаў: — Эх, не ўтрымалі вы... важная была рыбіна. Трэба было дзвюма рукамі за вудзільна і так... лёгенька.
— Я ведаю, не першы раз,— увесь заварушыўся Яўхім,— нічога, мы яе сцапаем...
— А ўсё вінавата ваша малітва. Вы правай рукой бохалі кулаком сабе ў грудзі, адчытваючы пацеры, а тут якраз яна і хватанула. Вы рванулі спярша левай, а потым абедзвюма рукамі. Каб не малітва, вы б яе выцягнулі. Ці ж можна дзве работы рабіць зараз. Бачыце, малітва зрабіла шкоду. А хто скажа, што яна калі-небудзь рабіла карысць? Га?
— Што вы, паночак, бог з вамі! — крыху адступіўшыся, прамовіў Яўхім. — Не было ж часу дома. Гэта ж для бога.
Юнак засмяяўся.
— Добра, пагаворым потым, — сказаў ён.
А Яўхім тым часам наблізіўся да юнака і таямніча, амаль шэптам, пачаў гаварыць:
— У тое месца, дзе сёння вудзілі, — пад камень — не пойдзем. Там заўсёды якая-небудзь няўдача ды здарыцца.
— Пад які камень? Што з крыжам? Ага... — працягнуў юнак і сам сабе ўсміхнуўся.
* * *
Пан Рэклайціс пасля шклянкі кавы сядзеў у сваім кабінеце, як звычайна апрануты ў халат, і рашаў чарговую шахматную задачу, узятую з часопіса «Нива», экземпляры якога віднеліся на этажэрцы ў кутку. У кабінеце была відаць запушчанасць. Шпалеры на сценах да таго выцвілі, што нельга адгадаць іх першапачатковы колер. Яны былі не то жоўтыя, не то шэрыя, не то яшчэ якія. Там, дзе ўбіты цвікі для партрэтаў і карцін, гняздзіліся ў шчылінках клапы. Яны, безумоўна, жылі і ў кніжках на невялікіх стэлажах, дзіркаватых ад шашалю. На процілеглай сцяне вісеў у старынных рамках партрэт Міцкевіча, а крыху воддаль з-за шкла выглядала кучаравая галава Пушкіна, і тут жа побач — доўгія вусы і шапка-папаха ўкраінскага кабзара Тараса Шаўчэнкі. Направа ад пісьмовага стала, над этажэркай, нібы прыхаваны ў цяньку, глядзеў з невялічкіх рамак ксёндз, хударлявы, з аскетычным тварам. На партрэціку ўнізе можна было прачытаць два словы, напісаныя лацінкай: Kristjonas Donelajtis. Гэта паэт прыгоннай літоўскай старыны. На шырокім пісьмовым стале стаяла чорная статуэтка Дантэ, а побач — пісьмовы прыладак з перламутра, бязлітасна запылены; над купеллю нахілілася статная Венера, сабраўшыся купацца.
Далей на сценах віселі фотаздымкі краявідаў Нёмана і сярод іх над выцвілай старасвецкай канапай быў адзін здымак каменя з жалезным крыжам.
Запушчаны кабінет, недагледжаны, бы сапраўды няма каму яго даглядзець. Пан Рэклайціс баіцца, каб служанка не дакраналася да кніжак, бо тады не знойдзеш чаго трэба. А рамонт давядзецца яшчэ на год адкласці.
— Не чапайце мяне, не перашкаджайце,— адмахваецца пан Казімір тады, калі служанка захоча крыху прыбраць кабінет.
Удавалася ёй гэта зрабіць толькі ў той час, калі гаспадар выходзіў на прагулку, што здаралася рэдка ў апошнія гады.
Пан Рэклайціс сядзеў, нахіліўшыся над шахматнай дошкай, соп носам, часам шчоўкаў пальцамі, уздымаючы руку, і паўтараў сам сабе:
— Гм... Каб цябе пляга... Гм...
Палыселы і пасівелы, з азызлым тварам, ён меў цёмныя вочы, якія часта мігалі і разам з засяроджанасцю выражалі штосьці наіўнае. За гэта яго ў свой час любілі жанчыны і жартавалі над ім, але і ён не заставаўся ў даўгу. Гэта не азначала, што Рэклайціс не быў ніколі суровым. Ён бываў не толькі суровы, але і крыклівы, асабліва калі гутарыў са сваімі парабкамі-літоўцамі.
Казімір Рэклайціс выхоўваўся ў прапольскіх традыцыях, бо паходзіў хоць з літоўскага, але ўжо спаланізаванага роду. Аднак у сям’і разам з польскай захоўвалася і літоўская мова. Ведалі і беларускую мову, якою ў гэтай мясціне, дзе жыў Рэклайціс, даводзілася карыстацца найбольш, бо тут беларускія вёскі перамешваліся ўжо з літоўскімі.
Бацька Казіміра Адам Рэклайціс, юрыст па адукацыі, уласнік трохсот дзесяцін зямлі разам з лесам, удзельнічаў у паўстанні 1863 года. Паранены ў наднёманскіх лясах, ён быў узяты ў палон. Пасля выздараўлення царскі суд саслаў яго ў Сібір, адкуль ён і не вярнуўся. Маці ад гора захварэла на сухоты і хутка памерла. І таму адукацыяй маладога Казіміра, якому было ў часе паўстання пятнаццаць год, заняўся нейкі дзядзька па матчынай лініі, засцянковы шляхціц, прызначаны судом за апекуна. Апекаваць трэба было не толькі гэтага аднаго нашчадка Рэклайцісаў, але і ўсю гаспадарку, у якой засталіся толькі сто пяцьдзесят дзесяцін, бо другія сто пяцьдзесят царскі ўрад канфіскаваў за ўдзел бацькі ў паўстанні. Гэтыя дзесяціны пайшлі ў надзелы сялянам у выніку рэформы 1861 года і палітыкі цара ў адносінах да сялянства Беларусі, Літвы і Польшчы. Каб спыніць рэвалюцыйны ўздым прыгоннага сялянства гэтых краін, абуджанага паўстаннем, царызм вырашыў надзяліць яго большымі надзеламі зямлі, чым у карэннай Расіі.
Казімір Рэклайціс скончыў рускую гімназію ў Вільні, а потым ветэрынарны інстытут у Маскве. Дзядзька-апякун хацеў, каб яго пляменнік быў гаспадаром, каб трымаў у цэласці сваю спадчыну.
Вучоба маладога Казіміра ў Маскве, як аказалася, вызначыла склад яго мышлення на ўсё яго жыццё. Калі Казімір прыязджаў з Масквы на лета ў свой фальварак, то сустракаў паблажлівую ўсмешку дзядзькі і паслухмянасць усёй фальварковай службы.
Але, гутарачы з дзядзькам, ён з усёй шчырасцю перакананага юнака гаварыў аб вялікай сацыяльнай несправядлівасці, аб нядолі народа, аб тым, што трэба сялян надзяліць памешчыцкай зямлёю, і нават аб тым, што трэба скінуць цара.
Дзядзька слухаў, пыхкаў люлькай, выпускаючы дым праз адчыненае акно пад бярозу, і ўсміхаўся. А потым круціў галавою і гаварыў:
— Ці то ў Маскве школа такая ёсць, ці што, дзе вучаць вас такім, пане, вікторыям? Га? Глядзі, нябожа, каб не пайшоў ты ўслед за бацькам.
Казімір у адказ на гэта звычайна гаварыў:
— Уся Расія паўстане... Уся Расія!..
Дзядзька мармытаў:
— Мм... Мы не дачакаем гэтага паўстання. Шануйся, хлопча, у цябе бацькоўская фартуна... Яшчэ гадок — вернешся, — і мы цябе ажэнім...
Але зусім не туды плылі думкі Казіміра.
Дзядзька, памаўчаўшы, прадаўжаў:
— Часцей хадзі са стрэльбай у лес, дапамагай Пятру, бо многа парубак. Пільнуй свайго — гэта напэўней.
Казімір сапраўды часта хадзіў у лес, але не для таго, каб лавіць сялян на парубцы, а на паляванне, для ўласнай уцехі. Хадзіў адзін або з лесніком Пятром. Калі яму здаралася застаць сялян за збіраннем ламачча, ён нават заступаўся за іх перад сваім лесніком.
Надышоў час, калі ён, скончыўшы ветэрынарны інстытут, вярнуўся ў свой фальварак. Тады з’ехалася ўся радня, якая толькі была ў шляхецкай акрузе, і вырашыла, што Казімір павінен жаніцца. Жанчыны пачалі нашэптваць яму на вуха розныя імёны дзяўчат-шляхцянак. Але жаніцца ў Казіміра не было ніякай ахвоты.
— Каб жаніцца, трэба пакахаць, а так — што? — казаў ён. — Жыць без кахання — гэта значыць есці яблыка без соку.
Усе госці гукнулі ў адказ збітае, старасвецкае: «Сцерпіцца — злюбіцца!»
Госці раз’ехаліся, і Казімір Рэклайціс, гаспадар бацькоўскай фартуны, стаў жыць адзін, праводзячы час з парабкамі. Да работы па гаспадарцы не хілілася сэрца, не падымаліся рукі. Калі б хто спытаўся: «Чаму?» — Казімір адказаў бы: «Багацця я не хачу і не люблю, трэба ўсё аддаць народу. Я чакаю рэвалюцыі».
Спачатку ён крыху быў зацікавіўся жывёлай, якую любіў, завёў новую пароду кароў і купіў пародзістую кабыліцу. А потым усё здаў на рукі аканома. Часта стаў ад’язджаць надоўга ў Вільню і нават у Варшаву да сваіх літоўскіх і польскіх таварышаў па вучобе і рэвалюцыйнаму гуртку ў Маскве.
Прайшоў год, другі, трэці, а рэвалюцыі ўсё не было. І пайшоў Казімір Рэклайціс з прапагандай у народ па-свойму: пайшоў у карчму. Там у гомане сялян выліваў сваю тугу за чаркай, часам напяваючы:
Не тоска, друзья-товарищи,
В грудь запала глубоко...
Сяляне ўсміхаліся, за яго ж грошы пілі за яго здароўе. Прасілі ў яго лесу — ён даваў, прасілі жыта, канюшыны на насенне — таксама даваў. Грошай не патрабаваў. Калі хто аддасць, то і добра. Расказваў сялянам, як трэба пабудаваць лад, каб усім добра было. Дзіваваліся сяляне і многія думалі: «Відаць, нешта з розумам зрабілася ў пана».
Пажылы стаў Казімір Рэклайціс, пахмурны. Адпусціў вусы, бародку. Хадзіў ужо з кіем адмысловым і пачаў курыць люльку. Гаварыў з сялянамі, з аднымі па-беларуску, з другімі па-літоўску. У гутарцы любіў карыстацца мясцовымі народнымі прымаўкамі. І разам з тым, стукаючы кіем аб падлогу карчмы, часта казаў:
— Калі я, пане мой, вучыўся ў ветэрынарным інстытуце ў Маскве і калі аднаго разу ў нас была студэнцкая сходка супроць цара...
Усе, хто быў у карчме, пераглядаліся і пачыналі гаварыць:
— Пане Казімір, ціха, а то і сцены маюць вушы...
— Я гэтыя вушы заткну! — крычаў Казімір і гаварыў далей.
Аднак аднаго дня брычка са званочкам пад дугою пад’ехала да ганка пана Казіміра. З яе саскочыў пан іспраўнік. Гутарка спачатку вялася ў кабінеце, а потым у сталовай за чаркай. Па сканчэнні «гутаркі» хатняя служба ўжо саджала пана іспраўніка ў брычку і побач клала абкручаны ў палатніну кумпяк.
Пасля гэтага былы студэнт-народнік Казімір Рэклайціс запіў на даўжэйшы час. Ездзіў у Вільню, Варшаву, Маскву, залез у даўгі. Стаў прадаваць зямлю. З ста пяцідзесяці дзесяцін урэшце засталося сто. Ён не гараваў аб гэтым.
І толькі тады абудзіўся ад горкай спячкі, калі пачуў адну навіну, якую ўсе людзі ў ваколіцы лічылі звычайнай. Але для былога студэнта Казіміра, які запіў ад нуды жыцця, гэтая навіна не была звычайнай. Навіна гаварыла: у бліжэйшай вёсцы ў маладзіцы, якая ў свой час была самай прыгожай дзяўчынай у акрузе, нарадзілася дзіця.
Казімір устаў рана і, узброіўшыся кіем, пайшоў па свежым сняжку, панёс ёй — першай прыгажуні — вялікую торбу духмяных сушаных груш і слоік мёду. Як жа лёгка ішлося яму тады!
Часта хадзіў ён на паляванне ўжо з новым маладым лесніком. Гэта быў селянін з суседняй вёскі, нейкі беззямельнік Васіль Нітка. Пры частым наведванні гэтага лесніка ў адной з кватэр фальварачнага чвараку вочы Казіміра не раз спыняліся на прыгожай постаці і вачах маладой лесніковай жонкі. Марта была поўная процілегласць свайму мужу Васілю — высокая, статная, у росквіце сіл, з сялянскай непасрэднасцю ў твары і ў шэрых, амаль блакітных, вачах. А Васіль — наадварот, быў сухарлявы, цьмяны. Толькі сціснутыя заўсёды губы выдавалі яго цяжкаваты характар, бо і гаварыў ён павольна, без усмешкі, часам нават панура. Марта выйшла за яго замуж ад беднасці. Няшчасцем гэтай пары сталася тое, што яны не мелі дзяцей. Пражылі пяць год, а дзяцей усё не было. Асабліва гаравала па гэтым Марта. Яна малілася не толькі ў царкве, але і хадзіла да розных знахарак-шаптух. Нічога не памагала, і краса жаночая ўжо думала пагадзіцца з лёсам: «Так бог даў». Але нехта параіў схадзіць памаліцца перад каменем, які ляжыць у полі недалёка ад Нёмана. Бо гэта камень, бачыце, незвычайны — ён велізарны, і на ім нехта некалі ўмацаваў жалезны крыж.
І Марта пайшла. Толькі пачало мярэжыць світанне жнівеньскага дня, як яна апусцілася на калені перад каменем. Малілася заўзята і не чула, як па яе прыгожым твары цяклі слёзы. І ён, гэты камень, пачаў здавацца ёй жывым. Круглыя страшныя вочы раптам глянулі на яе. Камень меў шэсць метраў даўжыні, тры — шырыні і амаль столькі ж вышыні. А колькі яго было ў зямлі, ніхто не ведаў.
Марта малілася і час ад часу сустракала страшныя вочы. Гэты камень — цёмны, сіняваты, з шэранькімі меткамі шорсткага лішайніку — нагадваў жывёліну, якая падчас свайго незапамятнага ледніковага падарожжа ўгрузла па бруха ў зямлі, паказваючы свету толькі сваю даўжэзную, магутную спіну, угрузла і скамянела навекі.
Марта малілася і, калі сустракала вочы пачвары, хутчэй закрывала свае, каб яе не бачыць. Адчувала, што зараз самлее ад страху, але малілася, прыпадаючы нават тварам да зямлі. І калі адзін раз, прыўзняўшыся, глянула на гэтае каменнае дзіва, дык убачыла, што яно, чорнае і калматае, варушыцца, расце... І дзікі крык вырваўся з грудзей Марты. Яна, закрыўшы твар далонямі, кінулася ўцякаць. Бегла, нічога не бачыла перад сабою, пакуль не пачула, што чыясьці рука кранулася яе пляча. І тады спынілася. Заплаканыя, спалоханыя вочы сустрэліся з вачыма пана Казіміра. Ён, трымаючы на левай руцэ кошык і не адымаючы правай ад яе пляча, павольна ўсміхаўся. А Марта ўтаропілася ў яго, ускрыкнула раптам: «Ой, адкуль гэта?» — і змоўкла.
Лес быў недалёка. Там раслі баравікі і заўсёды жыло маладое рэха. Калі падышлі да лесу, аглянуліся — камень з чорным жалезным крыжам стаяў воддаль, пры далінцы, і здаваўся ўжо малым, загубленым у полі.
А Казімір гаварыў:
— Да чаго ж яшчэ дурныя людзі. Маліцца каменю? Цьфу! Каб ты, Марта, больш гэтага глупства не рабіла.
— Ой, калі ж гора, паночку...— адказала Марта.
Казімір уздыхнуў.
— Можа, не звала б мяне паночкам, а проста Казімір Адамавіч.
— А як жа зваць? А хто ж вы? — пярэчыла Марта.
— Хто я? Тое, што і ты...
— Ой, я мужычка цёмная, сляпая... і няшчасная, ваш парабак.
— Людзі ўсе павінны быць роўнымі, і гэта некалі будзе, Марта.
Казімір вёў Марту з сабою ўсё далей і далей у лес. І дзесьці на абрывістым беразе Нёмана пад ціхі шум бору прыгалубіў сваю, здаецца, даўнюю мару...
Людзі праз многа год забыліся пра незвычайнае каханне Марты. Разам з гаспадаром Казімірам пастарэлі і бярозы пад акном і яблыні ў садзе, наогул, усё пастарэла ў фальварку.
На пасецы, на старым ужо вогнішчы, гарэў агонь, раскладзены Яўхімам. Ля агню стаяла лавачка, а над самым полымем на перакладзіне з тоўстага дроту, што ляжала на рагачыках, вісеў на круку аплецены дротам чыгунок. У ім варылася рыба. Пасека, якая налічвала не больш дваццаці вулляў, старасвецкіх калод, знаходзілася за садам і ўпіралася ў малады сасняк, за якім уздоўж Нёмана пачынаўся сапраўдны лес. Пратаптаная сцежка вілася праз пасеку і спускалася да Нёмана.
На лавачцы сядзелі стары Яўхім і юнак, якога парабкі ў фальварку называлі панічом. Яўхім абіраў бульбу і кідаў у драўлянае вядзерка з вадою. Тое самае рабіў і юнак. І трэба сказаць, што гэтая работа ішла ў яго паспяхова. Яўхім, паглядаючы на запэцканыя пальцы юнака, час ад часу кідаў:
— Пакіньце, нашто вам гэта? Я сам... Колькі тут гэтай работы.
— Маўчы, Яўхім, маўчы,— адказаў юнак,— хіба ж я дрэнна раблю?
— Яно-то так, але...— гаварыў Яўхім і абыякава махаў рукою. Потым на нейкі момант, гледзячы на полымя, задумваўся.
— Што ж...— уздыхнуў Яўхім,— прырода бярэ сваё. Ваша маці, нябожчыца Марта, царства ёй нябеснае (тут Яўхім перахрысціўся), мужычкай была, вось з недалёку, з нашай вёскі. Вы павінны помніць, калі яна памерла. Вам, пане Яне, было тады не больш адзінаццаці год. Тады многа людзей памерла ад тыфусу. Хварэў і я, але, вось бачыце, яшчэ жыву...
— Помню, Яўхім, як памерла мама. Мы тады жылі ў вёсцы, у дзедавай хаце. Найбольш помню тое, як я плакаў, седзячы ля печы, а потым раптам заснуў. Маму пахавалі тады без мяне. Даведаўшыся пра гэта, я яшчэ больш плакаў.
— Харошая маладзіца была ваша маці. І я, грэшны, хадзіў да яе ў сваты. Але доля, відаць, не тая. Трапіла пану ў рукі. Добра, што пан наш не такі, як іншыя, ну, як зусім не пан... Шкадаваў вас, украдкам памагаў. А як памерла маці, забраў вас да сябе, усынавіў, значыць. Хоць якое тут усынаўленне? І вось вы цяпер ужо студэнт, хутка доктарам будзеце. Гэта не важна, што называецеся вы Ян Нітка. Так поп запісаў. Такое прозвішча насіў муж вашай маці — нябожчык Васіль. Лесніком тут служыў. Памёр яшчэ малады ад жаўтухі...
Яўхім змоўк, пакінуў чысціць бульбу, выцер рукі аб анучку і дастаў з кішэні люльку. Напіхаючы пальцам тытунь, гаварыў нібы сам сабе:
— Парода... усё яна. Вось чаму вы так спраўна абіраеце бульбу. Ад маці ў маленстве навучыліся...— Перачакаўшы хвіліну, Яўхім дадаў: — Усё праз гэты камень. Каб не ён, вас, можа, і на свеце не было б...
— Чаму так? — прыўзняў галаву Ян Нітка.
— А так... Была такая прычына.
— Чуў я пра гэта, што быў такі выпадак. Але камень тут ні пры чым. Мала якія выпадкі бываюць. Камень ёсць камень, і больш нічога.
Праз хвіліну Яўхім пакруціў галавою і дадаў, нібы з аглядкай, асцярожна:
— Не... Нячысты гэты камень. Вось чаму на ім і крыж пастаўлены.
І зноў палілася старая быль пра камень:
— Гэта было даўно, яшчэ пры паншчыне. Я тады хлапчуком быў. Ну колькі мне было? Ды... гадоў дванаццаць, не больш, як ксяндзы з’язджаліся да гэтага каменя ставіць на ім крыж.
— А колькі ж год вам цяпер? — уважліва слухаючы, спытаўся Нітка.
— Цяпер? Ды ўжо нешта шэсцьдзесят пяць, дзякуй богу.
— Раскажыце, Яўхім, урэшце, пра гэты камень падрабязней. Пра яго ходзіць многа размоў. У таты нават здымак яго вісіць у кабінеце.
— Вы ўжо, бачыце, вучоны,— павёў сказ Яўхім,— і, як павялося ў адукаваных маладых паноў, не верыце і богу... Паветра такое паплыло па зямлі. То мала што ведаеце пра гэты камень. Вы ўсё больш па свеце ездзіце, то ў Вільню, то ў Нямеччыну, і мала чулі, што рабілася ля гэтага каменя. Навакольныя людзі даўно, паколькі помню я, як расказваў не толькі мой бацька, але яшчэ і дзед, баяліся гэтага каменя. Кланяліся яму, маліліся І нават у такія святы, як радаўніца, тройца, прыходзілі пад камень частавацца і, адыходзячы, пакідалі трохі ежы. Гэта для тых памерлых душачак, якія ў вялікіх пакутах вандруюць з пекла ў рай. Так паяснялі нам ксяндзы на фэстах, якія пачалі ўжо за маёй памяццю адбывацца ля гэтага каменя.
Студэнт Нітка, пакінуўшы абіраць бульбу, слухаў, а потым засмяяўся.
— Гэта ж усё ксяндзоўская лухта, Яўхім! Ха-ха! Вандруюць з пекла ў рай... Ну проста цудоўнае ашуканства!
— Вам усё смех... Што ж — маладыя...
Яўхім з лёгкай усмешкай зірнуў на Яна Нітку і прадаўжаў:
— Вось слухайце далей. Аднаму дзеду-жабраку, які жабраваў у нашых вёсках, прысніўся такі сон: прыйшла да яго маці божая і загадала — ідзі да ксяндза Каршэвіча... Быў такі ксёндз у нас. Ідзі, кажа, і скажы яму, што пан бог у крыўдзе, ён патрабуе дому свайго там, дзе ён з сваёй ласкі даў знак, там, дзе ляжыць гэты камень. Вось яно як! І калі дзед-жабрак расказаў пра гэта ксяндзу, той сеў і паехаў у Вільню да біскупа. І пасля наехала многа ксяндзоў да гэтага каменя. Малення было вялікае. І тады паставілі крыж.
— А ці гэты ксёндз Каршэвіч не наняў дзеда-жабрака на такі сон?
— Каб было так, то бог пакараў бы за гэта, а то, бачыце, не.
— Бо самога ж бога няма, Яўхім. Няма каму караць.
— Грашыце вы, грашыце. Гэта, як бог захоча, як яго ласка.
Студэнт закруціў галавою і ўздыхнуў.
Яўхім устаў, падклаў дравец у агонь, памяшаў лыжкаю ў чыгунку і, глянуўшы па сцежцы ў напрамку Нёмана, паціснуў плячыма і сказаў:
— Трэба было б перамываць бульбу, а яе ўсё няма з вадою. І што яна там так доўга робіць? Пайшла і няма...
А потым, крыху прыўзняўшы галаву, крыкнуў:
— Аксеня-а-а!
Рэха глуха пакацілася па сасняку і сціхла. Яўхім стаяў, гледзячы на сцежку, і чакаў адказу. Яго не было.
— Ну пачакаем трохі, пане Яне. А што б вы зрабілі, што б вы сказалі, каб вас паслаць у цёмную ноч увосень пад той камень? Усё жывое баіцца хадзіць ля яго ў такую пару.
— А што там? Варушыцца той камень, ці што? — спытаўся студэнт абыякава.
— Там такі свіст навокал, што чалавек не можа вытрымаць. Нехта высвіствае на розныя галасы. А над балоцечкам, што ля каменя пры дарозе, скачуць агеньчыкі. Вось вам! Ці ж не чэрці гэта? Што іх туды гоніць? Яны чуюць, што іх сіла не перамагае, вось і верашчаць. Падыдзі да іх чалавек — затопчуць у балоце. Або, напрыклад, усё раптам сціхне, і толькі беленькі баранчык бегае па полі і бляе. Як чалавек пачне яго лавіць, зноў галасы засвішчуць, засвішчуць...
Студэнт устаў, зачарпнуў з вядзёрка жменю вады і апаласнуў рукі, пасля выцер іх кухонным ручніком, што вісеў на суку бярозы за два крокі ад лавачкі.
— Гэтыя агеньчыкі, дзядзька Яўхім, я вам калі-небудзь пакажу. Вы іх зведаеце. Бачылі, як свецяць, асабліва цёмнай ноччу, асінавыя гнілушкі?
— Бачыў, чаму не,— адказаў Яўхім.
— Ну вось. Гэта і ёсць тыя агеньчыкі, якія скачуць уначы над балотам.
— А чаму яны скачуць? Хіба яны жывыя? І хто іх туды накідаў?
Ян пачаў гаварыць аб балотных газах, што выходзяць часам на паверхню і свецяць. Гаворачы так, дадаў:
— А што датычыцца тых свісткоў і баранчыкаў, то гэта толькі п’яным здаецца ў вачах і вушах, калі яны ўначы вяртаюцца дахаты з карчмы.
Яўхім змоўк, доўга маўчаў, але ўсё роўна не паверыў. Пачаў зноў набіваць люльку тытунём.
Ужо вечарэла. З Нёмана пацягнула цёплым струменем вільгаці. Некаторы час і Яўхім і студэнт маўчалі, гледзячы ў невялічкае, празрыстае полымя вогнішча.
Урэшце студэнт заварушыўся і хацеў нешта сказаць, але з-пад Нёмана пачуўся дзявочы спеў.
— О, ужо загаласіла,— прамовіў Яўхім,— нарэшце.
Спеў набліжаўся.
Пад бярозаю грыбок
Ка мне засмяяўся,
А я думала — дружок,
Што за мной ганяўся.
Студэнт зірнуў у бок Нёмана і адчуў, як у яго забілася сэрца.
Гэта ішла Аксеня, дачка ўдаўца Яўхіма, адзіная яго ўцеха. Цешыцца ёю Яўхім і гаруе падчас. Агонь, а не дзеўка. Усё гарыць у яе руках. Моцная і прыгожая. Такая, як маці. Тая гарэла на рабоце — ну і згарэла без пары. Што будзе з дачкою? Бяда! На работу — першая, але і на гульні таксама. Часта доўга думае стары Яўхім пра сваю дачку і яшчэ мацней яе шкадуе, любіць.
— Дочачка мая...— уздыхае ён сам сабе не раз.— Усе памерлі. Адна ты засталася мне на ўцеху, на маю старасць. Ох, не пакрыўдзі ты бацьку старога, не пакрыўдзі.
Хоць расказы Яўхіма аб камені з крыжам былі заўсёды прасякнуты забабоннаю вераю і страхам, аднак і ў іх прасвечвалі зярняткі праўды. Культ каменя ў мясцовага насельніцтва Наднямоння перайшоў з часоў язычаства ў нашыя навейшыя часы. Пераемнікамі гэтага культу з’явіліся ксяндзы. Пасля, як расказваў і Яўхім, калі паставілі крыж і высвенцілі камень, «святая» курыя задумала пабудаваць на гэтым месцы касцёл. Збіраліся ахвяры ў часе набажэнства ў касцёлах і на фэстах ля каменя. Але пабудова касцёла ўсё чамусьці адкладалася. Яўхім тлумачыў гэта тым, што «не дазваляў біскуп», які казаў, што яшчэ не час, што замала сабрана ахвяр. А гэта азначала яшчэ недастатковую пашану ў людзей да каменя. Калі ж аднаго лета падчас навальніцы было забіта каля каменя два чалавекі, ксяндзы на фэсце даводзілі, што бог патрабуе ахвяр, патрабуе, каб тут стаў яго дом божы. Ахвяр пабольшала, але ў той год і пабольшала расказаў аб страхоццях навокал каменя. Чаму? Бо град выбіў жыта, і ў народзе пачалася бясхлебіца. Людзі чакалі цуда. І па розных «здарэннях», якія нехта тварыў ля каменя, усе намагаліся адгадаць свой лёс.
Вось, напрыклад, нехта бачыў, як уначы загарэлася бяроза недалёка ад каменя. Загарэлася і тут жа згасла. Ніхто не падумаў, што плытнікі, спыніўшы плыты, вылезлі на бераг начаваць і расклалі агонь. Полымя ад ядлоўцу шуганула высока і асвяціла далёкую бярозу. Дзе там! Усім хацелася верыць, што гэта таямнічы цуд. Другія бачылі, як мясцовая ведзьма-шаптуха стаяла голая на камені з распушчанымі валасамі на самым золку і рабіла нейкія знакі — заклінанні. То зноў знайшлі ля гэтай каменнай завалы забітага чалавека, і паліцыя доўга тапталася навокал. Аднаго разу нехта паставіў іконку. Гэта было якраз перад фэстам. Ксёндз забраў іконку ў касцёл. Пасля пачалі нават прыходзіць здалёк невялічкія групкі багамольцаў для пакланення «цудадзейнаму» каменю.
Наднёманская лясная глушыня стала яшчэ глушэйшай. Гэтага і трэба было «святой» курыі. Яна пачала рыхтавацца да закладкі касцёла.
Былы студэнт-народнік Казімір Рэклайціс ведаў гэты камень з дзяцінства. Камень стаяў тады не ў полі, а ў лесе. І паўстанцы 1863 года — навакольная шляхта, хаваючыся ў наднёманскіх лясах, малілася разам з ксяндзамі перад гэтым каменем, на якім ужо стаяў крыж. Вось з якой прычыны здымак каменя апынуўся на сцяне ў кабінеце шляхціца-паўстанца Адама Рэклайціса. Сын Казімір хаваў гэты здымак як успамін аб бацьку. Забабонную веру народа ў камень ён тлумачыў цемрай. «Бедны народ, раб-народ»,— сцвярджаў ён, хоць сам не быў да канца атэістам, чаму і не адважваўся на гутаркі з сялянамі супроць бога. Толькі скажа, бывала: «Каменю кланяцца — трэба быць зусім цёмным, дурным; пане мой, пакіньце гэта».
Казімір дажыў ужо да шасцідзесяці год і заўсёды, калі гляне на здымак каменя на сцяне, прыпомніць свой «грэх», у выніку якога мае сына, які скончыў медыцынскі факультэт у Віленскім універсітэце, пасля чаго паехаў давучвацца на лекара ў Берлін. Там ужо далі яму ступень бакалаўра. «Сын, таленавіты і прыгожы, стаў радасцю майго жыцця, сын ад беларускай прыгожай мужычкі Марты, сын з прозвішчам Ян Нітка — ха-ха-ха!..» — не раз гаварыў сам сабе пан Казімір. Навакольная шляхта адвярнулася ад яго, зненавідзела сына-хлопца, баіцца, каб бацька не перапісаў фальварак на яго. А Казімір крычаў: «А я... перапішу! Назло ўсім перапішу!»
Пасля такіх роздумаў ён, разбіты падаграй, кульгаў па кабінеце, абапіраючыся на кій.
Першы сардэчны прыпадак быў у яго тры гады таму назад, калі зайгралі баявыя сурмы па ўсёй Расіі — ад Пецярбурга, Масквы да Варшавы і Вільні, калі паўстаў да бою вялікі рабочы клас.
Гэта быў слаўны 1905 год.
Былы студэнт-народнік Казімір замітусіўся, загарэўся, выбег на ганак, стаў крычаць:
— Яўхім! Сядлай каня і — у мястэчка на пошту, па газеты! Падрыхтаваць мне брычку, заўтра паеду ў Вільню! Чуеце? Зараз,— ён стукнуў нагою, ускінуў сціснуты кулак уверх і, збялелы, апусціўся на лаўку. Паспеў толькі сказаць: «Вады». Падбег Яўхім, паклікаў служанку...
Аддыхаўшыся, Казімір устаў і сказаў, каб пакінулі яго аднаго. Стоячы на ганку, ён ціха паводзіў вачыма па панадворку і паўтараў:
— Інваліды мы ўжо... Інваліды... А цар з памешчыкамі яшчэ раз перамаглі.
І тады надоўга настала зацішша. Адзінота прыйшла ў кабінет, у сад... Хворы ўжо стаў стары ваяка. Добра, што прыехаў сып, які два гады пражыў у Берліне.
Сын сапраўды прыехаў на ўсё лета, каб пагутарыць з бацькам аб шырокім свеце, аб навінах у Заходняй Еўропе. Ён прыехаў пражыць лета ў альтанцы ў садзе са сваёй бібліятэчкай, якую ён дапоўніў «Капіталам» Маркса. Ён прыехаў, каб вудзіць рыбу ў Нёмане з Яўхімам і закахацца ў яго дачку Аксеню.
Не хоча спрачацца бацька Казімір з сынам аб кіруючай ролі рабочага класа ў рэвалюцыі. Нешта не ўсё тут для яго зразумела. «Сялян жа больш,— думае ён.— Як жа так?»
Зацішша на свеце. Ксяндзы правяць імшы часцей, чым у мінулыя гады, касцельныя званы ў мястэчку ўсё выюць і выюць бясконца.
Сын Ян часта ходзіць у мястэчка. Яно ж недалёка. Сын Ян не мае там знаёмых, ён напалову мужык, і таму не атрымалася з шляхтай ніякай дружбы. Пагарджалі ім. А цяпер ён, доктар медыцынскіх навук, пагарджае імі. Уся знявага, якою абдорвалі яго з маленства, засталася ў душы назаўсёды. Безумоўна, не адной шляхцянцы хацелася пазнаёміцца з ім, але бацькі не дазвалялі. Казалі, што ён бязродны і бязбожнік. Не ходзіць у касцёл. А калі, здаралася, заходзіў, дык толькі на пяць мінут, як для смеху.
Ян сапраўды заходзіў у касцёл, каб выслухаць прамову ксяндза. Вярнуўшыся дахаты, расказваў бацьку, амаль слова ў слова, што казаў ксёндз. А ксёндз з амбона таптаў чалавека: «Вось калі здзейсніваецца суд божы над нікчэмнасцю чалавека за яго крамольныя ўчынкі супроць парадку, устаноўленага богам. Кайцеся, прасіце найвышэйшага бога, каб ён дараваў вам вашы грахі. Набліжаецца суд божы, падайце ніцма, маліцеся ў страсе, накладвайце пакуты на сябе, каб уміласцівіць бога-айца...»
І калі адурманеныя людзі пачыналі падаць ніцма і біць ілбамі аб падлогу, Ян Нітка выходзіў з касцёла не толькі з пагардай, але і з пачуццём гідлівасці.
Ксяндзы заклікалі да знішчэння дэмакратаў, сацыялістаў, рознай, як яны казалі, галоты — рабочых і студэнтаў...
...Гасцямі Яна Ніткі былі толькі студэнты з Вільні. Гэта былі сыны або ўрачоў, або адвакатаў, а адзін, з кім Ян знаўся найбліжэй, быў сынам народнага настаўніка. З вялікімі цяжкасцямі давялося яму скончыць агранамічны факультэт. Ян Нітка, жывучы з ім на адной кватэры, дзяліўся ўсім, што меў ад бацькі, ішоў заўсёды на выручку. Як жа было не памагчы такому здольнаму, але абяздоленаму сябру, у бацькі якога яшчэ чацвёра дзяцей дома? Але скончыліся цяжкасці, і Андрэй Рэдзька працаваў ужо асістэнтам у прафесара. Яму не раз даводзілася бываць у сяле, дзе настаўнічаў бацька Андрэя, праводзіць час з вудаю, бо там таксама была рака пад назваю Вілія.
І цяпер, калі пастарэлы ўжо Казімір больш ляжаў у ложку, чым хадзіў, Ян, часта вудзячы рыбу з Яўхімам у Нёмане, чакаў свайго друга Андрэя Рэдзьку, каб нажартавацца ўволю і пагаварыць аб розных пытаннях і праблемах. Чым, напрыклад, скончыцца такое масавае паломніцтва ў Вільню?
Брылі паломнікі ўздоўж па Нёмане з клункамі за плячыма і намагаліся, каб не абысці часам, а абавязкова пакланіцца гэтаму каменю з крыжам. Пакланіўшыся з малітвай і абышоўшы камень навокал, садзіліся багамольцы адпачыць, каб хапіла сілы дайсці да Вільні. Там шмат касцёлаў і цэркваў, там шмат усялякіх багоў — і каталіцкіх, і праваслаўных, і іншых. Там праз тонкую дымку, прасвечаную сонцам, тырчаць у небе зборышчы крыжоў на касцельных вежах, на купалах цэркваў, на кірхах, там гудзяць званы, выюць, равуць, намагаючыся да рэшты заглушыць проблескі чалавечага розуму і пратэсту. Там ёсць каму кланяцца, гнуць спіну, ёсць перад кім поўзаць на каленях і ў сваёй слепаце ліць слязу за слязою перад абразамі розных святых, якім і ліку няма. Там ёсць перад кім развязваць свае вузялочкі з грашыма, здабытымі ў горы і бядоце, і аддаваць іх розным багам. Там адна матка боская вастрабрамская можа апошнюю сарочку забраць.
«Каторыя ж з гэтых багоў будуць лепшыя? — меркавалі багамольцы.— Няхай яны злітуюцца над хатняй нядоляй, дзе пануюць бясхлебіца, цемра і хваробы...»
А званы гудзелі, вылі, слугі божыя ўздымалі галовы. Чорная рэакцыя абрастала тлушчам...
...Ходзіць па беразе Нёмана Ян Нітка. Ужо апалі росы. Сонечныя праменні пранізваюць лясны цень, але воблакі час ад часу закрываюць сонца. Яны ўсё плывуць — белыя, клубкаватыя, так, як плывуць і думкі Яна. Ён узыдзе на край абрывістага берага і спыніцца. Слухае цішыню, слухае свае ўласные думкі. Толькі што, як заўсёды апошнім часам, гутарыў з сваім бацькам адносна рэлігіі, адносна гэтага каменя.
— Нельга жыць асвечаным людзям і спакойна глядзець, як ашукваецца народ, як ён адурманьваецца з кожным днём ад такога нябачнага вар’яцтва,— гаварыў бацьку Ян.
Бацька маўчаў. Ён захапляўся сыноўнім розумам, як некалі захапляўся ідэямі свабоды. Не ведаў, што адказаць, бо не меў такіх доказаў і спосабаў, якімі б можна было вызваліць народ ад гэтага ката, створанага жрацамі, шаманамі, ксяндзамі...
— Адчуваю, Яначка,— адказваў бацька,— што нешта не так... Ну, а што ты зробіш? Бог у разуменні цёмных людзей — гэта самае страшнае, а значыць — самае святое. Няважна для іх, што няшчасці сыплюцца ім на галовы, хоць няма ніякай дапамогі ад багоў. Важна для іх тое, каб была надзея на збаўленне...
— Вось на гэтым і спекулююць ксяндзы і іншыя сучасныя шаманы,— уставіў Ян.
— Ну, а маеш сілы супроць бога? — спытаўся бацька.— Я, напрыклад, не магу давесці людзям, што яго няма.
— А я магу і будуць даводзіць,— глуха сказаў Ян.
Бацька зноў закульгаў па кабінеце, прыстукваючы кіем аб падлогу, і не мог ніяк успрыняць, асвоіць адказ сына. Страх агарнуў яго. Ён зразумеў, што першы, хто кінецца на гэтую крэпасць, якая завецца рэлігіяй, можа загінуць. Стары Казімір спыніўся перад сынам, які сядзеў у канцы пісьмовага стала, і так доўга глядзеў на яго, што сын аж адвярнуў галаву да акна. Ён ім у гэтую хвіліну любаваўся. Што ж яму сказаць? І ўрэшце сказаў:
— Калі маеш намеры вялікія, працуй для іх штодня...
А потым, крыху адышоўшыся, ціха дадаў:
— Але не забудзь і таго, што ты мой сапраўдны сын і што без цябе я застануся сіратою...
Нехта пастукаў у дзверы, і пасля дазволу ўвайшоў аканом.
Выцершы вусы, ён адразу сказаў:
— Карове стала лепш. Пачала есці... А жонка парабка Ёнаса ўсё роўна пайшла ў Вільню... на багамолле...
— Пайшла?
— Пайшла, пане... Трэба наймаць новую даярку.
— Што гэта робіцца з людзьмі? — ускрыкнуў Казімір.— Павар’яцелі з гэтым багамоллем.
А аканом дадаў:
— Наш ксёндз загадаў паліць агні навокал каменя, як на Купалу, кожны вечар... Перад фэстам...
Бацька з сынам пераглянуліся.
— Добра, Вінцэнты, я зараз падыду да каровы,— сказаў гаспадар.
Аканом адышоў. Бакалаўр Ян Нітка ўстаў узбуджаны, са сціснутымі вуснамі.
— Калі пратрывае так даўжэй, вернемся да пяшчэрнага жыцця. Здзічэем! — сказаў ён са злосцю і накіраваўся да дзвярэй.
Бацька паціснуў плячыма і толькі паспеў вымавіць самае ласкавае, што вымаўляў толькі ў выключных выпадках:
— Сынок...
Дзверы зачыніліся, і бацька застаўся адзін.
...Ходзіць па беразе Нёмана студэнт Ян Нітка. Бачыць, як хмары ўсё больш і больш закрываюць сонца і дзень робіцца шэры, дзень без руху, сонны і нудны. Выйдзе Ян з лесу на палявую прагаліну, і перад вачыма стане той ненавісны камень з крыжам. Абыдзе Ян камень навокал, нават памацае яго рукою і плюне. «Відаць, народ настолькі забіты цемрай і горам жыцця, што гатоў верыць абы-чаму, толькі б служкі божыя заклікалі. Цемра, нядоля народа — гэта хлеб ксяндзоў»,— думае Ян.
За каменем, куды павілася дарожка, з-за ўзгорка віднеецца пацямнелая, нават амшэлая, страха гумна. А за ім, недзе паміж пералескавых узгоркаў, схавалася, як быццам патанула, невялічная вёска. Гэта адна з тых наднёманскіх вёсак, якія туляцца ў сасновых зацішках пры берагавых сакавітых палянах.
Ян глядзіць з абрывістага берага і бачыць на другім баку рэчкі такі ж пасёлачак у некалькі хат. Ад іх маляўніча віецца сцежка да таўшчэзнай разгалістай вярбы, што стаіць на самым беразе. Яе нахіленыя галіны глядзяць у чыстыя, імклівыя воды Нёмана, і так глядзеліся яны з лета ў лета сотні год. Пры вярбе віднеецца прывязаная лодка, чакае рыбака з вудай або з сецямі. Але Ян не бачыць людзей, не чуе ні голасу, ні песні. Яму здаецца, што людзі недзе сядзяць у цяні груш, ліп або на ўтульных прызбах пад навіслымі стрэхамі, сядзяць, як зачараваныя, слухаюць шэпты бору і прыглушаны, з журчаннем шум Нёмана. Яну здаецца, што яны быццам плывуць у нябыт, плывуць да сваіх далёкіх продкаў, якія, запалоханыя сіламі прыроды, дзікія, бездапаможныя, кланяліся некалі тысячагоднім дубам — патрыярхам лясоў і вось гэтаму каменю. Тых дубоў ужо няма, а камень застаўся, каб стаць зброяй у руках новых шаманаў з крыжам у руцэ. Ян Нітка ўсё ідзе па беразе далей і далей, каб потым сказаць сабе: «Нёман, глухі і разбойны, Нёман, чароўны і пакутлівы, ты павінен стаць свабодным!..»
Пасля некалькіх шэрых дзён і цёмных начэй надышла ясная ноч, калі святло месяца купалася ў струменях Нёмана і, рассыпаючыся на мірыяды іскраў, плыло і плыло — хваліста, мігатліва. Тады таемна сцішваўся бор, вабіў да сябе ўтульнасцю і задумай. Тады хацелася ісці ў невядомыя прасторы з жаданнямі, якія толькі сняцца.
Павольна ішоў па беразе Ян Нітка. Калі спыняўся, то быў падобны да статуі. У капелюшы, у чорнай студэнцкай накідцы-крылатцы, абаперты на кій, ён стаяў, як падарожнік з далёкай краіны, і глядзеў на хвалі Нёмана, быццам лунацік. Засяродкаваны, нахмураны, ён у такі час быў падобны да бацькі. Але трэба было толькі ўсміхнуцца, бліснуць белымі, моцнымі зубамі, і твар рабіўся дзіўна наіўны, непасрэдны, як твар колішняга пастушка. У такія хвіліны Ян рабіўся больш падобны да маці.
Разам з хвалямі Нёмана плылі і ўспаміны. Дзяцінства ў вёсцы. Пастушок у наймах. Дакоры суседзяў, што ён панскі байструк. Маці адмаўлялася ад усякай дапамогі пана Казіміра. А ён усё ж такі памагаў украдкам... Ціхія слёзы маці і малітвы. Яна вяла яго за руку ў царкву і там вучыла кланяцца багам, вучыла быць паднявольным. А потым... а потым яе не стала. А пасля... Як жа ён не мог заснуць у чыстай пасцелі, у старашляхецкім доміку! Ён уцякаў, а парабкі яго лавілі. Школа ў мястэчку. Чалавек, якога ён павінен быў зваць бацькам, прыходзіў наведаць яго адзін раз у месяц. Самота стала ўсё больш і больш падабацца. Далей... А далей прыйшла ў душу ўдзячнасць да свайго хлебадаўцы, якога ён цяпер лічыць за свайго бацьку. Затым Вільня, пасля — Берлін, паездка ў Парыж. Ён пачынае разумець свайго бацьку як гуманіста. Бацька не карыслівы — ён любіць поступ.
«Ён першы навучыў і мяне яго любіць,— думаў Нітка.— І ўсё ж такі я недзе ў глыбінях сваёй душы, як быццам і сам не ведаючы аб гэтым, не магу да канца даверыць бацьку... Чаго? Відаць, аховы жыцця. Бацька ўсё ж такі пан, а я мужык. І права майго жыцця мужыцкага вышэй права панскага. Так, дарагі бацька! І таму я хачу, каб асвету атрымлівалі і такія, як Аксеня, дачка Яўхіма, каб не хадзілі падаць ніцма перад багамі, перад каменем...»
Ян крануўся з месца, каб зноў пасоўвацца, быццам лунацік. І тут убачыў, як на сцежку выйшла ў белі яна... Не, не русалка, а яна, сапраўдная Аксеня. Выйшла к берагу і спынілася, а потым наблізілася, як прывід, і стала перад Янам з бляскам у вачах, са свежасцю шчок і валасоў, адважная і жаданая, а разам з тым — простая і непасрэдная, Рука Яна ціха абвіла яе стан, і яны пайшлі, як быццам паплылі ў струменях Нёмана. Яму хацелася сказаць, што думалася заўсёды: «Аксеня, ты найбліжэйшая за ўсіх... Нам абавязкова трэба стаць на адзін узровень, і тады мы ўсё пераможам... пераможам і гэты злавесны камень з крыжам...»
* * *
Прыехаў урэшце жаданы друг Андрэй Рэдзька. Ён прыйшоў са станцыі ў фальварак рана, калі яшчэ не апалі росы, прыйшоў свежы, крыху загарэлы, у аброшаных чаравіках, у такім капелюшы і плашчы-накідцы, як у Яна. Сябра пастукаў блішчастым кіем у дзверы альтанкі, дзе сядзеў яшчэ босы і расхрыстаны Ян, схілены над раскрытай шырачэзнай кнігай — «Живописная Россия».
— Мой паклон Русо ў даліне Манмарансі! — загудзеў барытонам Рэдзька, увайшоўшы ў альтанку.
— А-а...— усміхнуўся Ян, устаючы.— Паклон, паклон вандруючаму Скаварадзе, які нічым не папярэджвае аб сваім прыездзе... Лайдак...
Сябры абняліся.
Андрэй Рэдзька, паставіўшы свой чамаданчык на падлогу, пачаў сцягваць з рук белыя пальчаткі. Ён сцягваў іх спраўна, элегантна, быццам смакуючы. Ян назіраў за гэтым, ледзь-ледзь устрымліваючыся, каб не засмяяцца.
— О, пальчаткі! — узняўшы рукі, зжахнуўся Ян.— Плебеюс ты няшчасны, што скажуць багі на Алімпе? Ты сораму нарабіў гэтым палям, праз якія ішоў.
— Я ж з Вільні прыехаў, а не з твайго кайзераўскага Берліна,— адказаў Рэдзька, вешаючы капялюш. А потым дадаў: — Ну ты, вядома, Праметэй.
Сказаўшы так, ён стаў зараз жа разувацца.
— Абмый мае ногі, Праметэй, і валасы мае... і мазгаўню маю памаж мірам, бо інакш... перараблюся ў Спартака і тады... Гэта, брат, гразней за Праметэя.
Андрэй Рэдзька меў шырокі, некалькі вуглаваты твар з носам амаль кірпатым. Русыя, нават злёгку бялявыя валасы ад шырокага лба прывычна клаліся назад. Шэрыя вочы, здаецца, заўсёды глядзелі насмешліва. І, наогул, усмешка была разліта па ўсім яго твары.
— Калі так,— сказаў Ян,— пойдзем аддамося пад уладу бацькі Нёмана. Яшчэ рана. А потым сходзім да нашага боскага Яўхіма на пасеку...
— І да яго боскай дачкі,— дадаў Рэдзька,— для якой хочацца пабудаваць палац над Нёманам, як для княгіні наднёманскіх лясоў.
— І пакаштуем боскага мёду, як... як мядзведзі-пустэльнікі,— сказаў Ян.
Сябры пайшлі на Нёман. Па дарозе Андрэй апавядаў аб віленскіх навінах, аб падпольных студэнцкіх гуртках, аб умацаванні сувязей з рэвалюцыянерамі — сацыял-дэмакратамі...
— Калі ты развітаешся з гэтым Берлінам і вернешся да нас?..— ляпнуўшы Яна па плячы, спытаўся Андрэй.— Табе ж там і сумна і нудна.
— Я там таксама вывучаю Маркса.
— «Тэорыя, дружа мой, шэрая, але вечна зелянее дрэва жыцця»,— помніш у Гётэ? Патрэбна практыка.— Рэдзька нахіліўся і дыхнуў у вуха сябру: — Адтуль, з Берліна, да цара далёка. А тут, у Расійскай матачцы-імперыі, мы яго адчуваем на сваёй спіне... Хутчэй канчай там свае філасофскія мудрагельствы, Праметэй, і да нас! Пойдзем да рабочых.
— Я ведаю, працы тут многа. Колькі навокал цемры, ксяндзоўскіх цянёт... Маё месца, вядома, тут. І я сюды вярнуся. І тады...
— Што тады? Я адчуваю, брат, што ты... Што табе яшчэ многаму трэба вучыцца...
— Таксама, як табе,— перабіў Ян.
— І мне, вядома... Але мы тут паспыталі ўжо, многа зведалі, чаго ты не ведаеш!
— Ты не думай, што я да нічога непрыгодны,— некалькі з папрокам прамовіў Ян.
— Не! Я так не думаю.
Ян мог бы больш сказаць аб тым, на што толькі намякнуў.
Яму ўспомнілася нядаўняя гутарка з бацькам аб атэізме, аб гэтым камені — прадукту цемры. Сябры з задавальненнем выкупаліся і вярталіся назад праз лес. Яны хутка выйшлі на палявую дарожку, якая прывяла да каменя з крыжам.
— Вось ён...— тыцнуў пальцам у камень Ян.— Ты кажаш, што Вільню запаланілі багамольцы... Вось якой пачвары прыходзяць кланяцца тут.
— Гэтай?
— Гэтай.
Рэдзька падышоў да каменя і стаў глядзець на яго так, як быццам чакаў чагосьці неспадзяванага. Нават прыгнуўся разглядаючы:
— Моцная скала. Нават лішаёў мала на гэтым ледніковым страхоцці,— сказаў ён. А потым спытаўся: — І яму кланяюцца?
— Так, брат. Поўзаюць навокал на каленях.
— Што тут дзіўнага? Магамет на камені Кааба пабудаваў цэлую рэлігію,— адказаў Рэдзька.
Ян Нітка і не згледзеў, як Андрэй узлез на спіну каменя.
— Злазь, а то можа быць бяда! — крыкнуў Ян.— Калі ўбачыць хто, кара ксяндзоўская цябе не міне. Могуць прыйсці з вёскі фанатыкі і, чаго добрага, пабіць.
— Няўжо да такой ступені дурныя людзі? Гэтага я не падазраваў...
Ходзячы па спіне каменя, Рэдзька акінуў вокам мясцовасць і сказаў:
— Колькі поля пустуе навокал гэтага страхоцця.
— Пляц для збору фэсту. Належыць ужо касцёлу. Зямля забрана ад сялян. Але злазь ты хутчэй, калі не хочаш мець непрыемнасці!
Рэдзька, замест таго каб злезці, стаў у позу артыста, выставіўшы левую нагу наперад, і пачаў дэкламаваць:
Ликует буйный Рим... торжественно гремит
Рукоплесканьями широкая арена...
Скончыўшы страфу, Рэдзька саскочыў з каменя і сказаў Яну:
— Ты ж берлінскі эскулап. Прыкладзі вуха, паслухай. Можа гэтая пачвара на што-небудзь хворая?
— Чорт яе не браў, яшчэ моцная.
— Што моцная, то моцная, нічога не скажаш. У старажытным Рыме Юпіцер пабудаваў бы сабе на ім храм.
— Пабудуюць і цяпер, не бойся...— адказаў Ян.
— Хто? Ксянжулькі — езуіцкія танцулькі? І ханжы і крукі, і шаманы і шпікі? Так?
— Яны!..— гукнуў Ян і цяжка ўздыхнуў.
* * *
Ваколіцу абляцела вестка, што заўтра ля каменя будзе вялікі фэст. Перад гэтым стары Яўхім са страхам і з таямнічым выглядам сказаў Яну Нітку і Андрэю Рэдзьку чарговую навіну: на самым світанні ля каменя плакала нованароджанае дзіця. Перадаў Яўхім гэтую навіну і самому гаспадару Казіміру.
Ян і Андрэй не вельмі здзівіліся гэтай з’яве. А Казімір пасля такой весткі неяк спахмурнеў, задумаўся. Нейкія ўспаміны варушылі яго.
Але гэта было яшчэ не ўсё. Яўхім прадаўжаў расказваць:
— Каб толькі гэта, то можна было б падумаць, што нехта падкінуў дзіця. Але вось што... Нехта заявіў старасту, што ля каменя плача дзіця. Стараста сабраў паўсяла і пайшоў. Прыйшлі, а дзіцяці няма... Вось і думай што хочаш...— развёў рукамі Яўхім.
— Можа, хто выдумаў,— сказаў Ян,— не было ніякага дзіцяці.
— Як то не было?! — нават ускрыкнуў Яўхім.— Я чуў ад траіх людзей. Мая Аксеня хадзіла на вёску, там ва ўсе званы звоняць пра гэты цуд.
Яўхім сцішыў голас і прадаўжаў:
— Ксёндз хадзіў... сам ксёндз разам з людзьмі і казаў, што святы бог патрабуе ахвяры... За грахі нашы...
Яўхім, расказваючы, выглядаў нават жвавым, радасным, відаць, ад таго, што вось яму нарэшце ўдалося пераканаць гэтых недаверкаў, як ён называў Яна і Андрэя, у боскай вялікасці.
Але Андрэй Рэдзька, жартаўліва нахмурыўшыся, гарэзліва пацягнуў паветра носам і, нахіліўшыся да Яўхіма, сказаў:
— Ці ж ты, Яўхім, не зможаш зразумець? Нехта палажыў дзіця, а потым забраў. Не можа ж твой бог скідаць з неба дзяцей... Ды яшчэ, можа, байструкоў. Яго ж тут людзі засмяюць.
— Ну і бог,— дадаў Ян,— плодзіць дзяцей і скідае на зямлю. Ці ж ён не вар’ят?
— От, грэшнікі, божа, божа,— паківаў галавою Яўхім і, роспачліва махнуўшы рукою, паплёўся ў сад.
А справа з дзіцём сапраўды набірала цікавасці. Сябры вырашылі пайсці даведацца аб усім да Аксені. Справа праяснілася. Сярод многіх чутак была і такая: нейкая дзяўчына ў вёсцы нарадзіла дзіця і пайшла да ксяндза каяцца ў сваіх «грахах». Ксёндз загадаў ёй пакласці дзіця ля каменя, каб там яно падало свой голас, і тады, казаў ксёндз, божая ласка сыдзе на яе, на маці.
Уся гэтая ксяндзоўская афера была патрэбна на тое, каб яшчэ больш умацаваць перад людзьмі аўтарытэт каменя. Набліжаўся дзень фэсту...
Ён пачаўся ціхім жнівеньскім ранкам, калі асцярожна ўзыходзіць сонца, нібы вобмацкам прабіраючыся праз заслону туману. Самыя першыя, хто пачаў прыбываць да каменя,— гэта гандляры і багамольцы. Гандляры з сялян везлі на продаж найбольш яблыкі, грушы, мёд. Толькі некаторыя развешвалі саматканыя паясы, ручнікі, выстаўлялі тое-сёе з бандаркі. Гандляры з мястэчка везлі булкі, пернікі, цукеркі, губныя гармонікі, шаўковыя хусткі, істужкі, грабяні, пацеркі, пярсцёнкі і іншыя рэчы. Апрача гэтага, прадавалася каўбаса, сітны і чорны хлеб, абаранкі. Знаходзілі людзі недзе і гарэлку, хоць гэта і забаранялася.
Фэсты ля каменя заўсёды былі мнагалюднымі. Калёсы стаялі па ўсім шырокім полі аж да лесу. Сярод іх пілікала катрынка з папугаем, і на ўсе лады нылі карагоды жабракоў, якія заўсёды садзіліся ля дарогі.
Багамольцы з далёкіх наднёманскіх вёсак прыходзілі перад фэстам нанач і начавалі ў бліжэйшай вёсцы, каб заўтра рана нашча прыйсці да каменя і ў сваёй пакорлівай слепаце пакланіцца яму. Заўважалася, што багамольцаў і жабракоў прыбывала больш, чым у мінулым годзе. Тое самае можна было сказаць і пра гандляроў. Людзі ішлі і ехалі. Старыя, маладыя і нават дзеці.
Камень быў прыбраны накрыж двума вышыванымі палотнішчамі, а на тым жалезным крыжы вісеў вянок з розных кветак, сярод якіх найбольш вылучаліся астры. Ля самага каменя стаяў стол, накрыты белым абрусам. Ён заўсёды замяняў ксяндзам «прастол божы». Усё гэтае ўбранства пільнаваў касцельны прыслужнік без шапкі, з цёмнымі кругамі пад вачыма. Хутка яму на дапамогу прыехала некалькі паліцэйскіх з ураднікам. Яны таксама, як і ўсе, хто прыходзіў, сталі перад каменем, пазнімалі свае паліцэйскія шапкі і пачалі шчопцямі церусіць у сябе хто перад носам, хто перад грудзьмі, робячы знак маленькага крыжа.
Так прывітаўшыся з каменем, вартаўнікі царскага і божаскага ладу і парадку — вусатыя, плячыстыя, пры шаблях і з партупеямі цераз плячо — разбрыліся па двое паміж незлічоных калёсаў, і хутка сям-там пачалі ўжо раздавацца іх стражніцкія выкрыкі.
З мястэчка, да якога было пяць вёрст, даносіўся глухі пералівісты гул ад касцельных званоў. А сонца, разагнаўшы туманы, уздымалася на чыстым небе ўсё вышэй і вышэй. Гоман людзей па ўсім полі напаўняў паветра магутным гулам. Навокал ідала-каменя поўзалі цёткі з дзецьмі і без дзяцей.
Усе, хто тут быў, чакалі ксяндзоў. Яны павінны з працэсіяй прыйсці з мястэчка.
Ян Нітка і Андрэй Рэдзька павольна пасоўваліся, прабіраючыся паміж калёс па гэтай вялікай плошчы, якую адваяваў сабе ненажэрны камень. Сябры паспелі пачаставацца ўжо яблыкамі, паглядзець на прыгожыя дробязі ў гандляроў, спыніліся ля прадаўцоў касцельных кніжак, абразікаў, «святых» медалікаў, нагрудных крыжыкаў і крыжоў вялікіх, настольных. Ян патрымаў нават у руцэ невялічкую фігурку жоўтага колеру, думаючы, што гэта звычайная лялька. Аказалася, што гэта алавяны Хрыстос, які пафарбаваны жоўтай фарбай. Сябры пераглянуліся, ледзь стрымаліся ад смеху і пайшлі далей, прытрымліваючы часам крылы сваіх чорных накідак-плашчоў, каб не зачапіць драўляныя восі калёс, канцы якіх блішчалі ад каламазі.
А вось і жабракі. Яны сядзелі доўгай чарадою, выставіўшы к дарозе свае рукі-жмені, і нылі. Ля кожнага амаль жабрака стаяла, нагнуўшыся, бабка або маладзіца. Яны ўсе прасілі памаліцца за памерлыя душачкі і гаварылі жабракам іх імёны. А жабракі ўзносілі модлы і чакалі падачкі. Сябры пачулі, што ў агульным шуме і завыванні жабракоў адна жабрачка спявала не пра бога, а звычайную песню: «Шырок лісток на каліне, яшчэ шырчэ на дубочку...»
— Ну што ж... абы гук,— сказаў Нітка.
Але вось і той ідал-камень. У Андрэя Рэдзькі нават ссунуўся крыху капялюш на патыліцу, калі ён, задраўшы нос, стаў глядзець на камень. Ківаў галавою то направа, то налева і зжахаўся: «Вось гэта штука... І, бачыш, ніхто не смяецца...» Звярнуўшыся тварам да Яна Ніткі, ён сказаў:
— Прыбралі яны гэты камень, як старажытныя егіпцяне прыбіралі свяшчэннага быка.
— Ну, бык хоць жывое стварэнне... А тут? — Ян уздыхнуў на ўсе грудзі і дадаў: — О, людзі, людзі! — І пасля гэтага стаў пануры, нават, у процілегласць Рэдзьку, насунуў свой капялюш яшчэ ніжэй на лоб.
Сябры не паспелі заўважыць, як нейкі незвычайны рух пракаціўся па плошчы, як быццам павеяў вецер, і над морам чалавечых галоў замільгалі ў руках шапкі. Глухія званочкі, якія час ад часу даносіліся, гаварылі, што да плошчы набліжаецца працэсія з ксяндзамі. Хутка пачуліся грозныя выкрыкі стражнікаў: «Шырэй дарогу! Шырэй! Убок! Убок!»
Званочкі паўтараліся часцей. Сябры хутка ўбачылі, як па ачышчанай стражнікамі ад натоўпу дарозе першым ішоў ксёндз у поўным ксяндзоўскім уборы і нёс перад сабою, сціснуўшы абедзвюма рукамі, масіўны залацісты крыж. За пярэднім ксяндзом ішло яшчэ пяць ксяндзоў, потым жанчыны, а за імі бясконцы хвост працэсіі — мужчыны, старыя і дзеці. Пярэдні ксёндз, які нёс крыж, маўчаў, а тыя пяць, што ішлі за ім, нешта мармыталі сабе пад нос. Перад пярэднім ксяндзом ішлі два хлапчукі, ростам, як адзін, адзетыя ў касцельныя балахончыкі, і час ад часу пазвоньвалі адмысловымі званочкамі.
Пярэдні ксёндз заняў месца ля стала, павярнуўшыся тварам да «галавы» каменя. На стале ён паставіў перад сабою той крыж, які нёс. Пяць ксяндзоў сталі па баках стала. Усе яны павыціралі хустачкамі свае чырвоныя спацелыя твары, нібы адпачылі хвілінку, пасля чаго ўзяліся за «работу». Хлопчыкі павымалі з касцельных торбаў кніжачкі і паклалі перад кожным ксяндзом па адной. Пасля пачалі распальваць некалькі кадзілаў. «Работа» пачалася выкрыкамі галоўнага ксяндза па-лацінску, на што адказаў хор з дзяўчат і арганіста.
Людзі душыліся, піхаліся, імкнуліся стаць бліжэй да каменя. Стражнікі іх адпіхалі. Бо, чаго добрага, натоўп мог бы прыціснуць ксяндзоў да «боскага» каменя. І тады што было б?
Маленне цягнулася нядоўга. Ксёндз складаў далоні, кланяўся сталу і каменю. Званочкі званілі — тады ўвесь натоўп, што стаяў навокал, падаў на калені і так стаяў, нагнуўшы галовы, аж датуль, пакуль не забразгаюць званочкі зноў. Ксяндзы вымахвалі кадзіламі, ходзячы навокал каменя, абкурвалі яго пахучым дымам. Урэшце галоўны ксёндз рушыў да каменя з крапілам. Пачаў крапіць яго на ўсе бакі, усё накрыж і накрыж. Бабкі паўзлі з натоўпу па руках і каленях, шапталі малітвы.
Маленне скончылася. Галоўны ксёндз пачаў гаварыць прамову, у якой праз кожнае амаль слова паўтаралася: «Дай божа... Дай божа...» А ўсё хілілася да таго, каб добра паводзілася таму касцёлу, які будзе пабудаваны на гэтым камені.
Пасля прамовы ксёндз перахрысціў натоўп з пахіленымі галовамі і, адвярнуўшыся да стала, узяў крыж і даў знак ісці назад у мястэчка. Паліцыя пачала расчышчаць дарогу. Тады жанчыны, найбольш старыя, хлынулі да каменя. Лезлі пад стол і наперабой ірвалі пад ім траву. Яна, бачыце, ужо «боская», бо над ёю, на стале, правілася імша. Другія поўзалі навокал каменя, мацалі яго рукамі, хрысціліся, падалі і не хацелі адыходзіць. Іх адганялі другія.
— Толькі вам адным трэба? — крычалі яны,— усё роўна ў кішэню не возьмеш...
Ксяндзы адышліся ад каменя ўжо некалькі крокаў. Ян Нітка, хмуры, усхваляваны, ускочыў на стол, на той стол, дзе нядаўна стаяў ксяндзоўскі залацісты крыж. Ён зняў капялюш, і галава ў вянку залацістых валасоў узнялася горда над натоўпам.
Людзі аж прыціхлі ад здзіўлення, аж раты раскрылі некаторыя. Што гэта? Адкуль? А Ян Нітка крычаў:
— Людзі добрыя! Ці ж вы не бачыце, не разумееце, як вас ксяндзы ашукваюць, як змушаюць вас маліцца гэтаму ідалу-каменю? Гэта ж звычайны камень. Што вас пхае яму маліцца? Гэта ж сорам вялікі перад сабою быць такім сляпым, цёмным, быць рабом, маліцца каменю, якога прыгналі сюды леднікі недзе аж з фінскіх гор тысячы і тысячы гадоў таму назад. Чытайце, хто пісьменны, кніжкі, як стварылася наша зямля. Вучыце сваіх дзяцей...
Недзе ў гушчыні натоўпу раптам заклекатала і тут жа сціхла. Потым вырваўся крык:
— Бязбожнік! Антыхрыст!
Працэсія, што выраўнівалася ўслед за ксяндзом, спынілася. Насустрач ёй пад аховай стражнікаў ішлі ксяндзы. Ішлі назад. У пярэдняга з прыпухлымі шчокамі ўздрыгвалі павекі ад хвалявання.
— Зыйдзі, няшчасны, са стала! — крыкнуў ксёндз.— Ты топчаш тое месца, дзе стаяў крыж святы!
— Не зыйду! — крыкнуў Ян і, звярнуўшыся да ксяндзоў, прадаўжаў крычаць: — Дакуль вы будзеце ашукваць народ, вы — дармаеды, езуіты, ханжы?! Вы — найміты папы рымскага! Але не думайце, прыйдзе на вас кара народная! Людзі добрыя, не слухайце ксяндзоў, яны вас вядуць на пагібель. Верце толькі ў сваю працу, у свае сілы!..
— Прэч, бязбожнік, слуга д’ябла! — крыкнуў ксёндз.
І тады натоўп крыкнуў зноў:
— Бязбожнік! Прэч!
Стражнікі падбеглі, каб сцягнуць Яна са стала, але ён ужо саскочыў сам. Андрэй Рэдзька хацеў падхапіць яго пад руку, але стражнік адарваў яго ад Яна, сказаўшы: «Вы арыштаваны!»
Натоўп грозна заклекатаў. Знясіленага ксяндза двое сялян падхапілі пад рукі, а ён, паказваючы пальцам на Яна Нітку, крычаў пагрозліва, захліпваючыся:
— Адпомсціце яму за імя божае, хрысціяне! Чуеце?
І тут выскачыў жабрак з крывавымі вачыма, кудлаты, страшны. Абвешаны торбамі, з кіем у руцэ, ён, кульгаючы, набліжаўся да Яна, якога разам з Рэдзькам пільнавалі стражнікі. Рэдзька рвануўся, каб прыкрыць друга, але ўжо было позна.
Раздаўся хрыплы голас.
— Няхай бог даруе табе твае грахі,— прашыпеў жабрак і з размаху ўдарыў Яна кіем па галаве.
І тады пачалося... Натоўп рыкнуў і сцяною рушыў на Яна. Не далі рады і стражнікі — яны былі амаль што не збіты з ног і ледзь здолелі ўцячы, павалокшы за сабою Рэдзьку.
— Што вы робіце? Апомніцеся! — прагучаў чыйсьці моцны, абураны голас.— Ён жа сказаў праўду! Праўду! — Але гэты моцны, чысты голас ужо не мог перакрыць фанатычнага крыку.
...Ян яшчэ бараніўся. Яшчэ мільгаў паміж кулакоў і локцяў чорны капялюш на яго гордай галаве. Плашч-накідка ўжо была парваная. Нешта трашчала, ламалася ў духаце разгарачаных цел, нешта стагнала. Яшчэ быў адзін выкрык Яна: «Прыйдзе час — вы зразумееце! Вы...» Але ўдар зваліў яго. Пачалася мітусня ног, кіёў і калоў...
Натоўп адступіўся. Усе ўбачылі і зразумелі, што акрываўлены юнак, які ляжаў на траве з адкінутай русай галавой, быў ужо нежывы, і сталі разыходзіцца панура і павольна.
Стражнікі не вярталіся. Яны павялі арыштаванага Андрэя Рэдзьку сярод ксяндзоўскай працэсіі да мястэчка. Андрэй Рэдзька ішоў і ў душы аплакваў свайго нязменнага друга. Аб сабе не думаў, што будзе з ім...
Плошча паволі пачала пусцець. Над Янам ніхто не схіляўся. Багамольцы разыходзіліся, як быццам нікому тут ужо нічога больш непатрэбна.
Але не... Выйшла на пляц яна — у шаўковых істужках, заплеценых у косы, бледная, нахмураная. Яна — Аксеня. Ішла хуткай хадою, і вочы яе засцілаліся пякучымі слязамі. Яна апусцілася над ім на калені, заглянула ў твар, ціха, ласкава прыгладзіла яго мяккія валасы. І тады прарваўся яе здушаны плач:
— Саколік... што яны зрабілі, гэтыя азвярэлыя людзі? За што?! Ах...— ускрыкнула яна і ў нястрымным плачы прыпала тварам да яго грудзей.
Дадому вестка прыйшла хутка. Вестку, балючую і страшную, нечакана прынёс Яўхім са слязінкай у вачах. Ужо стары Казімір слухаў, слухаў да канца, а потым, збялеўшы, раптам ускрыкнуў:
— Як? Няма? Яго няма?!
Крутнуўшыся на адной назе, ён сарваў здымак злавеснага каменя з крыжам са сцяны і пачаў таптаць яго нагамі. Таптаў люта, злосна, на колькі хапала сілы, а потым, схапіўшыся за сэрца, у смяротнай бледнасці апусціўся на падлогу. Над ім, упаўшы на калені, нахіліўся Яўхім.