Гэта быў, вядома, толькі выпадак.
Карэспандэнт аднаго з цэнтральных часопісаў Рыгор Лазовіч, чалавек ужо ў гадах, у цішыні вестыбюля новапабудаванага клуба калгаса «Рунь» разглядаў розныя аб’явы на вітрынах, лозунгі на палотнішчах, плакаты, табліцы дасягненняў ураджаяў і абавязацельствы. Ён чуў, як час ад часу далятала да яго вушэй ціхая гутарка. Але мала звяртаў увагі на яе, заняты разглядам фотаздымкаў з калгаснага жыцця.
Нарэшце абыдзены сцены навокал — аж да бакавых дзвярэй, якія вядуць невядома куды, бо на іх нічога не напісана. Лазовіч нават пабойваецца адчыняць іх, каб не наткнуцца на што-небудзь непажаданае. Але... за дзвярыма загаварыў ціхі жаночы голас. Значыць, тут нехта чымсьці займаецца. Карэспандэнт асцярожна пастукаў і, калі пачуў голас: «Так!» — увайшоў у невялічкую баковачку з двума вокнамі. За столікам сядзела жанчына з памаршчыненым тварам, з вострым поглядам карых вачэй. З-пад хусткі пракідаліся пасівелыя ніці сярод цёмных валос з лёгкім карычневым адценнем. Перад ёю сядзела калгасніца, якая толькі што выцерла слёзы.
— Я — сакратар партарганізацыі калгаса. Вам каго?
— Ды мне... — неяк разгублена пачаў карэспандэнт.— Мне б, вядома, старшыню...
Пранізлівы погляд карых вачэй з налётам не то крыўды, не то стомленасці (а можа, таго і другога разам) неяк упарта спыніўся на Лазовічу.
— Старшыню? Старшыня паехаў у горад. Будзе к абеду. Я зараз скончу. Можаце пачакаць тут. Сядайце — там...
І яна, як здалося Лазовічу, уладарнай рукою паказала на драўляную канапу пры сцяне.
Лазовіч сеў, выняў з кішэні брашуру пра севазвароты і пачаў чытаць, даючы абедзвюм жанчынам зразумець, што справы, якія яны абгаворваюць, яго не датычаць. Сакратар пачала гаварыць ціхім, удумлівым голасам, набліжаючыся тварам да калгасніцы. А калгасніца гаварыла па-свойму — раздражнёна, тонам крыўды. Яе зноў забірала на плач.
— ...Калі яна, нягодніца гэтая, не можа аддаць кацынтратаў назад, то няхай заплоціць у калгас. Я ж яе наймала. Цэлы ж мяшок, нягодніца, украла... Украла, Сонечка, украла зладзейка і не хоча прызнацца...
Лазовіч, чытаючы, сяды-тады пазіраў з-пад акуляраў на жанчын, асабліва на сакратара, і сам сябе пытаўся: «Яна ці не яна? Няўжо гэта яна? Не можа быць. Так змаршчынець... Толькі вочы...» А калі пачуў імя — «Сонечка», перастаў чытаць і па-сур’ёзнаму стаў разглядаць жанчыну з карымі вачыма. Вось такія вочы даўно, даўно — некалі — абдалі былі яго сваім цяплом.
І памяць, хоць хаатычна, але выразна, пачала аднаўляць перажытае.
Гэта было ў цяжкія часы Заходняй Беларусі. Соня Вярбіцкая, камуністка, па нацыянальнасці яўрэйка, уцякла з-пад канвою, параненая, і тры дні блукала галодная па лесе. Селянін, якога яна напаткала, прывёў яе ў вёску да Лазовіча, сакратара акруговага камітэта КПЗБ. У той жа вечар пайшлі на акруговую канферэнцыю ў жыта, дзе інструктарка ЦК Соня зрабіла даклад аб сітуацыі ў краіне. А потым пачалося тулянне па вёсках, па хатах, дзе вясковыя жанчыны лісточкамі трыпутніку залечвалі ёй рану на руцэ.
Да позняй восені «вандравала» тады Соня па краі, не раз вярталася да Лазовіча, не раз адыходзіла ад яго і зноў вярталася. А Лазовіч, русавалосы са сцятымі губамі хлопец, ужо выпрабаваны і падкаваны для працы-барацьбы ў падполлі, праз адлегласць сачыў за ёю і вызначаў ёй яўкі ў розных месцах — ці то на хутарах, ці ў лесе. І яна прыходзіла, парывістая ў рухах, з вачыма, у якіх пералівалася сонца, абветраная дарогамі, і з усмешкаю на бялявым твары. Ціснула яму руку, станавілася пры ім блізка-блізка, так што вочы яе сустракаліся толькі з яго вачыма.
— Ну як — арыштаў няма? — пыталася.
— Ёсць, — адказваў Лазовіч, — і яшчэ трэба чакаць, бо нам удалося выкрыць правакатара і знішчыць яго.
Яна крыху насуплівалася, і тонкая маршчынка мільгала паміж цёмных броваў на гладкім, прыгожым ілбе.
— Ну што ж... Добра...
— Я цябе завяду да знаёмага лесніка на некалькі дзён. Сам — ды і ўсе нашы хлопцы — пойдзем у лес на работу. Трэба на час сысці з вачэй сышчыкаў.
Увосень па рашэнню ЦК Соня пайшла на ўсход, за мяжу, а Лазовіч хутка трапіў у турму.
Там, у лесніка, у глыбокім лесе, адбылося расстанне Соні з Грышам. Лясныя шумы, можа, і цяпер расказваюць пра гэта...
...Лазовіч глядзеў у брашуру, ужо не чытаў, а толькі глядзеў. Ён вачыма душы быццам перачытваў сваю даўнюю быль, сваю і яе — Соні. Няўжо гэта яна? Так пастарэць?.. Што ж дзіўнага? Ты ж і сам, Лазовіч, пастарэў, засталося мала валос на галаве, ля куткоў вачэй прарэзаліся цёмныя рысы. Яны віюцца і на лбе — стомленым, задуманым. Так, так, гэта ўсё праўда.
Вядома, Лазовіч Рыгор можа пастарэць, але яна... яна не павінна... Яна павінна быць такою, як тады ў вёсках, як там, у лагодным лесе, які шумеў тады для іх і толькі для іх... Усё ж такі — няўжо гэта яна?
Калгасніца, заспакоеная ціхімі, удумлівымі словамі Сонечкі, што зладзейка «кацынтратаў» будзе пакарана, пайшла. І ў пакоі для Лазовіча стала неяк напружана ціха. А Сонечка, як назнарок, утаропілася ў нейкую паперку, падкрэсліваючы ў ёй нешта алоўкам. Лазовіч палажыў сваю брашуру ў кішэню і чакаў, як выпадковы, звычайны наведвальнік. А сэрца міжволі пачало непакоіцца...
Сонечка адлажыла паперку ўбок і ўзняла вочы на Лазовіча. Ён адзін раз глянуў у іх, і вейкі яго апусціліся.
— Вы адкуль прыехалі? — спытала яна.
— Ды адкуль... З цэнтра. Вось езджу па калгасах. Прыехаў і да вас.
— Сядайце сюды, да стала, — запрасіла яна.
Лазовіч, неяк ацягваючыся, падышоў да стала.
Сонечка прыгладзіла валасы, падправіла іх пад хустку і тужэй заціснула вузел пад барадою.
— Што ж... трэба вам паказаць камандзіроўку, — прамовіў Лазовіч і выняў кніжачку з бакавое кішэні касцюма.
Парторг, якую калгасніца назвала Сонечка, глядзела ў камандзіроўку, глядзела, не адрываючы вачэй, а яны, як спалоханыя, раптам пабольшалі, і маршчынка над пераноссем застыла ў нерухомасці.
— Лазовіч? — прамовіла і ўзняла на Лазовіча праяснены твар.
— Так... Лазовіч... ён самы... Грыша.
Яна ўжо глядзела на яго, збялелая ад узрушанасці.
— Ну... — памкнуўся спытацца Лазовіч пра яе, але яна перабіла:
— А я?.. Я — Соня Вярбіцкая... Помніш такую?
Лазовіч прыўзняўся з крэсла, працягваючы руку. Яна падала сваю, а бель усё не сыходзіла з яе твару. У вачах — іскры.
— Як ты дзіўна пытаешся — помніш такую?
Лазовіч глядзеў на яе ўжо адкрытымі вачыма, ён разглядаў яе шчокі, вочы і тыя рысы, што апусціліся ўніз ад куточкаў губ — знак горкіх перажыванняў.
— Дзе ж ты была так доўга? Я думаў...
— Дзе была? — перапытала яна і нават усміхнулася горка. — Была далёка, за дрымучымі лясамі, адкуль рукою падаць да Ледавітага акіяна...
Абое замоўклі. Адбывалася толькі маўклівая гутарка душ — гарачая, ласкавая, з прылівамі гневу.
За акном, на высокай таполі, ля шпакоўні быццам шушукаліся шпакі...
Яна ледзь чутна ўздыхнула.
— Так... — працягнула, — журыцца не трэба. Наша ленінская рэвалюцыя вытрымала ўсё. Павінна вытрымаць. Інакш...
— Ух, якая ж ты...
— Такая, як была. Бачыш, не згубілася, — сказала Соня і засмяялася. — Ну, а ты? Дзе быў? Як дажыў да пасівелых валос?
— Прайшоў нямала. Перажыў усякага. Усё нічога. У гэтым нічога дзіўнага, вядома... Гэта — наш час, час барацьбы ў вялікім і малым...
— Дзе ты спыніўся? — спыталася.
— Ды нідзе... Хачу паглядзець вашую гаспадарку. Як ты апынулася ў калгасе?
Соня ўсміхнулася.
— Калі я вярнулася ў свой горад, звярнулася ў абком партыі і заявіла, што хачу працаваць у калгасе. Я ўжо не хацела жыць у горадзе. Абком падтрымаў. Тры гады я працавала загадчыцай свінафермы.
— Свінафермы? — перапытаў Лазовіч.
— І што думаеш? Я падняла ферму. За гэта мяне ўзнагародзілі ордэнам Працоўнага Сцяга. Вось нядаўна стала парторгам.
— Ты зноў з народам...
— Нас ніхто з ім не разлучыць.
Яна глянула на свой наручны гадзіннік і сказала:
— Ідзі, дарагі, аглядай гаспадарку. Я напішу запіску намесніку старшыні. Пойдзеш з ім. А сама падыду ў другую брыгаду. Там трэба разабраць адну справу. К абеду я цябе знайду. Будзем абедаць разам у мяне.
Яна жыла ў невялікім пакоі вялікай гаспадарскай хаты, якая танула ў садаўі. Ложак, столік з лямпаю і кніжкамі. Над ложкам — карціначка — кавалак дрымучага бору, і дзяцел стукае ў сасну. Над столікам — партрэцік Леніна, а ніжэй у чорных рамках яна сама — маладая, з прытоенай усмешкай...
Лазовіч аглядаў пакойчык, пакуль яна рыхтавала абед на кухні, глядзеў на яе фатаграфію і сам сабе паўтараў: «Такая, як тады... як там, у лесе...»
Вочы прымыкаліся на адно імгненне, і ўся істота акуналася ў нешта ласкавае да болю, у нешта, што адбылося, як у даўнім сне.
...Цёмным, ціхім вечарам яна праводзіла яго да хаты, прызначанай яму на начлег. Ішлі павольна, гаварылі ціха аб усім — аб мінулым — харошым і цяжкім, аб будучым — прыгожым.
Калі спыніліся пад навесам яблыні, што галінамі апусцілася на плот, яна сказала ціха, з прыпынкамі, як вінаватая перад кімсьці:
— А хлопчык... пражыў тры гады і памёр...
Запала маўчанне. Грыша Лазовіч, як даўні той віхрасты хлопец з адкрытым сэрцам, абняў яе галаву і прытуліў да сваіх грудзей. Цалаваў яе змакрэлыя вочы...