Маладая бярозка задрыжала пад ударамі сякеры. Хвіліну перад гэтым яна красавалася на вуліцы, трапятала лісточкамі пад сонцам. А цяпер тры-чатыры ўдары сякеры, і яна ляжыць, яшчэ свежая, поўная соку, але з прыпаўшымі да зямлі галінкамі. Як астатак ад яе, на зялёнай вулічнай мураве, ля пратоптанай сцежкі, тырчаў белы агузак-пень.
Пранук Альшынеўскі дабіваў да рэшты і пня, раўняў яго з зямлёю. Кінуў сякеру на траву і выпрастаўся ва ўвесь рост. Стаў, узяўшыся ў бокі. Да лба, пад казырком кепкі, прыліплі светла-рыжыя пасмы.
— Анеля! — крыкнуў раптам.— Хадзі сюды!
З хаты ніхто не выходзіў.
— Анеля! Заняло табе там, ці што?!
З хаты пачулася: «Зараз, не верашчы!»
І сапраўды, тон Пранука быў не той звычайны крык, якім клічуць чалавека на адлегласці, а нейкае дзікае галёканне.
Неўзабаве на парозе паказалася тоўстая жанчына сярэдніх год у сажань ростам. На вялікім круглым твары спалохана блішчалі шэрыя вочы.
— Хадзі сюды, паглядзі! — затупаў на адным месцы Пранук.— Я думаю, тут пашырыць падворак. Шулу паставіць вось тут.— І ён узяўся ў бокі, пахаджваў на месцы, тупа глядзеў на мураву, усыпаную белымі трэскамі маладой бярозкі.
— Як абгародзім вуліцы пагэтуль,— Анеля паказала рукою,— тут пасею лён. Будзе расці ў свяжыне. Сёння пачынай гарадзіць, Прануня.— Так называла яна свайго «лыцара».
Людзі, праходзячы па вуліцы, паглядвалі на гэтую пару, з якое адзін тонка выкрыкваў, а другая гудзела, як чмель. Некаторыя прыпыняліся для гутаркі, але ніхто не пытаўся, што і нашто робіць гэта Пранук, хоць у кожнага гэтае пытанне карцела на зубах. Толькі дзядзька Арсен, ідучы пасярэдзіне вуліцы прысадзістай ступою, сказаў, не прыпыняючыся:
— І нашто гэта работа, Пранук? Хай бы стаяла дрэўца. Яно ж пасаджана было на тое, каб расло. Такая харошая была бярозка, ай-я-яй...
— Садзіў калгас, а не я! — крыкнуў Пранук услед дзядзьку Арсену.— А цяпер скончыліся калгасы!..
Грамадка людзей стаяла, патупіўшы галовы.
Якраз у гэтую хвіліну да іх падышоў чалавек у шэрай кепцы, з худым тварам, на якім бліскалі цёмныя вочы. Яго ў вёсцы звалі бежанцам. Гэта быў адзін з тых, якія пры адступленні на ўсход не дайшлі да мэты, а змушаны былі прыпыніцца ў выпадковай вёсцы.
— Трэба ўсіх павысекваць,— дадаў Пранук і павёў позіркам па людзях. Сустрэўся вачыма з бежанцам. На нейкі міг іх зрокі скрыжаваліся і згаслі. Пранук апусціў вочы, як злоўлены на непрыстойным учынку. На каго быў намёк — «павысекваць», людзі ведалі і маўчалі.
Бежанец Пятро Зараневіч, аграном аднаго з саўгасаў Беларусі, усяго толькі тыдзень як прыпыніўся ў гэтай вёсцы мазырскага Палесся з жонкаю і двума малымі дзецьмі, прыйшоўшы сюды пехатою аж з заходняй мяжы рэспублікі.
Сын селяніна-серадняка Баранавіцкай вобласці, Зараневіч прайшоў цяжкі шлях сваёй маладосці. Атрымаў сярэднюю адукацыю падчас бежанства ў Расіі на Тамбоўшчыне. Вярнуўшыся з бацькамі з Расіі, малады Пятро Зараневіч падаўся ў Вільню да дзядзькі, які меў свой агарод і працаваў столярам. Там памагаў дзядзьку як у агародзе, так і ў сталярцы. Адначасова рыхтаваўся да паступлення ў Віленскі універсітэт на агранамічны факультэт, да чаго заахвочваў яго дзядзька.
Там жа, у Вільні, пазнаёміўся з сынам аднаго вядомага адваката, студэнтам фізіка-матэматычнага факультэта, і па пратэкцыі яго бацькі быў дапушчан да экзаменаў.
Аднак скончыць агранамічны факультэт Зараневічу не ўдалося: на апошнім курсе, у 1933 годзе, быў арыштаваны за прыналежнасць да камуністычнай партыі і асуджаны на пяць год, якія і адбыў у розных турмах фашысцкай Польшчы. Гэта было якраз тады, калі Зараневіч звязаў свой лёс з вясковай дзяўчынай Надзяй, якая кожнае лета прыязджала ў Вільню да свайго брата, рабочага радыёзавода, суседа дзядзькі Зараневіча, а ў той 33-і год засталася і на зіму. Хацела паступіць у беларускую гімназію. Паступіць не ўдалося, і яна пасля арышту Пятра вярнулася ў вёску. У наступны год нарадзіла сына Лёніка, дапамагала Зараневічу ў турмах, ездзіла на пабачэнні, чакала яго.
Зараневіч выйшаў з гродзенскай турмы ў снежні 1938 года і паехаў да жонкі ў адну з вёсак Брэстчыны, а пасля зноў падаўся ў Вільню да прафесара, у якога, будучы студэнтам, працаваў у лабараторыі асістэнтам. Прафесар яго прыняў на тую самую працу.
Па вызваленні Заходняй Беларусі Чырвонай Арміяй Зараневіч камандаваў атрадам рабочай міліцыі па ўстанаўленню ў горадзе рэвалюцыйнага парадку. Пасля некаторы час працаваў намеснікам старшыні Часовага Упраўлення горада. Потым вярнуўся ў сваю вёску і стаў працаваць аграномам у саўгасе, створаным у былым панскім маёнтку.
...Зараневіч адышоўся ад грамады людзей і паглядзеў уздоўж вёскі. Вёска была заселена з хутароў падчас калектывізацыі, пабудавана нанава на шырокім узгорку, блізка абкружаным лесам. Шырокая вуліца, роўная лінія хат гаварылі аб новых планах, аб пашырэнні жыцця чалавека. Сям-там на вуліцы пры хатах стаялі бярозкі, маладыя клёны і нават яблыні.
Вось адна з такіх бярозак сталася ахвяраю Альшынеўскага, кулака ў мінулым, які ганарыўся сваім шляхецкім паходжаннем. Жывучы на краі вёскі, задумаў прыгарадзіць кавалак вуліцы да свайго агарода. У гэтым перашкодзіла бярозка. І вось яна ляжыць, і вянуць яе лісці.
— Адкажаш ты і за гэтую бярозку,— сказаў сам сабе Пятро Зараневіч, скіроўваючыся ў сваю хату-кватэру. У хаце жонка карміла груднога хлопчыка нішчымнай заціркай. На палку стаяў пуд грэчкі, заробленай малацьбой. Большы хлопчык, шасці год, спаў на лаве, і яго босыя ногі абселі мухі.
Жонка вырашыла ісці па людзях — назбіраць трохі льну, каб сабрацца на якую-небудзь вопратку. Пачалася сумная гутарка. Пятро паўтарыў сваю сталую думку аб пошуках партызан. Гэта была восень сорак першага года.
* * *
— Не спраўдзіліся вашы надзеі, Пятро Данілавіч, і мае таксама, — гаварыў цяпер ужо былы брыгадзір калгаса Кастусь Говар, самы верны чалавек у вёсцы. Ён апусціў галаву і змоўк. Сябры сядзелі на калодзе, на падворку Говара. Ззаду іх, воддалі, сцяною стаяў лес, які застыў у асенняй дрэме.
— Што ж сталася, Канстанцін Андрэевіч? Кажэце...
— А сталася тое, што атрада ўжо няма...
— Як няма? — схапіўся Пятро.— Што з ім?
— Нехта выдаў стаянку атрада, і ў белы дзень награнулі эсэсаўцы і рассеялі яго. Забралі ўсю маёмасць... Ой, лепш не гаварыць...
І дзядзька Кастусь махнуў рукою і застагнаў.
— Ну як жа гэта магло стацца? Дзе ж была разведка, варта?
— Той гад прывёў эсэсаўцаў да самай стаянкі. Кажуць, што так...
І сябры панурылі галовы ў маўчанні. Пятро ўскочыў з месца, захадзіў туды і назад, сціскаючы кулакі.
— Вось, на табе... Што гэта сталася? Няўжо тут прыйдзецца чакаць?.. Чакаць невядома чаго. Гэта ж забойства душы і цела!
У адказ саркастычна стаў выліваць сваю злосць Говар. Ён гаварыў такім тонам, як бы здзекаваўся над кім: «А будзеш чакаць, нікуды не дзенешся... Будзеш глядзець, як розныя Пранукі і Анелі прыгароджваюць сабе вуліцу, ломяць, топчуць тое, што калісьці з такімі цяжкасцямі будавалася. Го-го! Яны цяпер галовы ўзнялі... Льюць гразь, як з вядра, на нашы галовы...»
Зараневіч слухаў гутарку Говара і ўнутрана ўсміхаўся. Падумаў: «Забрала дзядзьку за жывое... Ды і як тут не забраць? Былое кулацтва пачынае ажываць,— гэта факт...»
Раптам затрашчала галлё, і Говар зрабіў перасцерагаючы рух рукою. Перад імі як з зямлі вырас Пранук з аброццю ў руцэ.
— Ці не бачылі тут майго каня? — залюлюкаў ён.— Каб яго пранцы... Дзе ён падзеўся? Шукаю ўжо можа з гадзіну...
І раптам:
— Што чуваць?
— А што? Бачыш, ціха,— адказаў Говар,— і ветру няма.
— Гітлераўчыкі цішыню зрабілі,— працягнуў Пранук і, выскаліўшы зубы, ніякава паглядзеў на лес.
— Як па-вашаму,— нечакана звярнуўся ён да Зараневіча,— Саветы перамогуць ці не?
— Я таксама ў вас магу спытацца — перамогуць ці не,— адказаў Зараневіч.
— Ну, вы пісьменныя, а я што?
— Адкуль вы ведаеце, што я пісьменны?
— Ну, яно можна пазнаць.
Кашачыя, з жоўтымі зрэнкамі вочы Пранука хціва забегалі па твары Зараневіча.
— А мне здаецца, што ўсё ж такі Саветы перамогуць...
Але тут ужо не сцярпеў Говар:
— Што ты прыстаў да чалавека? Што ён, генерал які, ці што? Хто што можа ведаць цяпер?
— Ну...— махнуў рукою Пранук і адвярнуў галаву. Стаў ціхенька свістаць праз зубы. Затым хутка ўстаў і, сказаўшы з падскокам у голасе, паўтараючы адно і тое: «Пайду шукаць, пайду шукаць... каб яго ліха...» — пайшоў у кірунку лесу.
Зараневіч і Говар маўчалі, пакуль Пранук не аддаліўся.
Першы загаварыў Говар:
— От, чортава племя... Бачыце, як падлазіць. Назолаю лезе чалавеку ў вантробы...— І закруціў галавою.
— Няхай сабе брэша,— сказаў Зараневіч,— няхай хітруе... Мы з вамі, Канстанцін Андрэевіч, усё роўна разумнейшыя за яго... Вось кажэце, што нам далей рабіць?
Говар апусціў свой трохі дзюбаты нос, панурыўшы ў зямлю шэрыя вочы. На загарэлым твары глыбей вызначыліся маршчыны. Старая злінялая кепка злезла на нос — ён яе адкінуў назад.
— Пачакаць... Што будзеш рабіць? Зіму прыйдзецца пачакаць. Адмерым вам трохі бульбы з калгаса, а што заробіце...
Зараневіч некалькі разоў прайшоўся туды і назад перад калодаю.
— А каб схадзіць у разведку? Вы ж камандзіра атрада ведалі. Як кажаце, гэта быў нават ваш друг. Вам трэба даведацца, жывы ён ці не. А я схаджу ў Бор да каваля падвастрыць сякеру. У кузні заўсёды бываюць людзі з розных вёсак. Кузня — гэта часам проста бюро даведак. Ты можаш сабе маўчаць і толькі слухаць ды на вус накручваць.
— Добра. Гэта то мы зробім. Заўтра вазьму тры пуды жыта і паеду да млына ў Бярозаўку. Там... даведаюся.
* * *
Стары каваль, па прозвішчу Дубовік, гартаваў сякеру. Яго сухія спрацаваныя рукі ўпэўнена бралі патрэбныя рэчы, хадзілі без прыпынку ад горана да кавадла і наадварот. З-пад молата пырскалі іскры. Увіхаючыся ля работы, на хаду кідаў каму-небудзь: «Паддуй, паддуй, браце... Мацней... цішэй...» І адначасова не пераставаў гутарыць. У перапынках браўся ў бокі і гаварыў, як аратар, стараючыся здзівіць слухачоў надзвычайнасцю падзей:
— Разышліся, бедныя, па вёсках хто куды... Камандзір Каленік... ведаеце Каленіка? Ну, што быў у нас старшынёю сельсавета, кажуць, падаўся ў тураўскія лясы. Сем чалавек іх пайшло...— Крыху памаўчаўшы, уціраючы ад поту сівыя вусы, дадаў: — У Акцябрскім раёне таксама аб’явіліся партызаны... У Петрыкаве гэтымі днямі ўзарвалі параход на Прыпяці...
— А як далёка адгэтуль да Акцябрскага раёна? — спытаўся Зараневіч, круцячы тачыла.
— Далёка,— з нейкай павагай сказаў Дубовік,— кіламетраў сто дваццаць, калі не больш.— Дубовік памацаў астрыё сякеры пальцам і, сказаўшы «гатова», перадаў Зараневічу.
— Бой быў нядаўна за Смаленск,— гаварыў няўмоўкны Дубовік, стоячы ўжо пры горане.— Смаленск тры разы пераходзіў з рук у рукі. Лягло шаснаццаць гітлераўскіх дывізій і нашых восем...— Каваль задаволенымі вачыма азірнуў усіх. Настала кароткая паўза.
І раптам да вушэй Зараневіча, схіленага над тачылам, дзе ён абчышчаў сякеру, данеслася знаёмае люлюканне: «Колькі, колькі лягло нямецкіх дывізій?» Зараневіч не верыў сам сабе — адкуль гэта? Як прывід які... Азірнуўся цераз плячо. Так — ён. Нахіліўся наперад, над кавадлам, у бок каваля і пытае: «Колькі, колькі лягло нямецкіх дывізій?»
Дубовік яшчэ раз адказаў: «Шаснаццаць, а нашых восем».
— А я чуў наадварот,— нямецкіх восем, а нашых шаснаццаць.
— То дрэнна ты чуў,— адказаў каваль,— праходзіў адзін ваенны, уцёк з-пад канвою, і казаў, сам быў у баях.
Не, бо я чуў, што нашых шаснаццаць, а нямецкіх восем, робячы нявінны твар, адказаў Альшынеўскі.
— Як па-вашаму, магло так быць, як ён кажа? — звярнуўся Пранук да прысутных, а свой зрок прыпыніў на Зараневічу. Прысутныя маўчалі. Тады Пранук проста звярнуўся да Зараневіча: «А па-вашаму як?»
— Слыхам зямля поўніцца. І, мусіць, нездарма гавораць, што лягло шаснаццаць дывізій гітлераўскіх...
Пры гэтых словах Зараневіча заварушыліся і прысутныя сяляне — амаль загаманілі:
— Такі ж нездарма... Мусіць, праўда, калі ўсе гавораць...
— Дзе ж тыя дывізіі, калі немцы ўжо Маскву абкружаюць? — збеднена сказаў Пранук.
Тут каваль не выцерпеў і павысіў голас:
— Маскву ўзяць — гэта не лёгкая справа! Перш нос утры, чым так гаварыць. Ого, Маскву ўзяць... Кажы, чаго прыехаў, а то зараз пайду абедаць.
Альшынеўскі крыху змяшаўся. Хутка залюлюкаў:
— Я прыехаў, можа ўставіш мне новую ўтулку ў кола?
— Прыедзеш другім разам,— жорстка адказаў каваль,— цяпер маю тэрміновую работу. Мушу скончыць.
У кузні стала ціха. Пранук патупаў, аглянуўся туды-сюды і неспадзявана для сябе заўважыў, што Зараневіча ў кузні ўжо не было. Як спалоханы, замітусіўся:
— Трэба ехаць, трэба ехаць...
* * *
Анеля толькі што скончыла біць свайго старэйшага хлопца год шасці і яшчэ лямантавала на падворку. Ля плота стаяў без шапкі загарэлы хлапчук і верашчаў. Анеля біла хлопца незвычайна: падняла адной рукою і кінула аб зямлю, а потым штурхала сваёю тоўстаю нагою так, што хлопец ад удараў каціўся па падворку, як клубок. Гэта магло б прадаўжацца, калі б не набеглі суседзі і не сталі крычаць на раз’юшаную Анелю.
Пранук з разгону ўехаў на падворак. Якраз у гэты момант Анеля падняла сваё кулачышча пад нос хлопцу і, скрыгануўшы зубамі, крыкнула: «Сціхні! Замры!» Хлопец увабраў галаву ў плечы і, увесь пасінеўшы, стаў сціхаць, з дрыжаннем глынаючы слёзы.
Пранук з ярасцю распрагаў каня: аглоблі адна за другою з трэскам стукнулі аб зямлю. Выводзячы каня з аглабель, пачаставаў яго нагою ў дыхавіну і ўдарамі аброці выгнаў на вуліцу.
— Ты чаго плачаш? — спытаўся ў хлопца.— Хочаш, то я яшчэ папраўлю.— І паказаў хлопцу аброць з жалезнымі цуглямі.
— Анеля, давай абедаць! — галёкнуў, яшчэ не заходзячы ў хату.
— Дам, дам,— глуха, як з-за сцяпы, пачуўся голас Анелі,— не памрэш. Выпетрала цябе так хутка.
Пранук сёрбаў капусны боршч, размашыста закідваючы лыжку ў рот, і час ад часу пазіраў у акно, схіляючы галаву то ўправа, то ўлева.
— Бежанец дома? — спытаўся.
— Няма. Пайшоў жа сякеру ладзіць да каваля. Хіба ты там яго не бачыў? — адказала Анеля.
Пранук скончыў есці, выцер губы рукавом і, адкашляўшыся, адказаў:
— Ты вось што... пазнаёмся з жонкай бежанца. Схадзі туды па што-небудзь. Можа, прагаворыцца, кім яны былі пры Саветах. Мне здаецца, што яны былі багатыя, зараблялі добра. Трэба даведацца.
— Я схаджу... Можа ў яе верацёны ёсць... Замануся. Я і сёння з ёю гаварыла. На размовы яна падатная.— А потым ціха дадала: — Мне здаецца, у іх грошы ёсць. Няўжо яны без грошай?
Анеля на другі дзень пайшла да бежанкі, сукала там ніткі, ведучы абыякавую суседскую гутарку. Часам паглядала з-пад броваў у запечны куток, ці не ляжыць там што-небудзь надзвычайнае, чаго яна яшчэ не бачыла. На сцяне, на цвічку, вісеў кішанёвы гадзіннік з ланцужком, і Анеля, сукаючы нітку, раз прыпынілася перад ім і спытала:
— Мусіць, дарагі гэты гадзіннік?
— Я і не ведаю, колькі ён заплаціў,— сказала бежанка.
— Колькі ж браў у месяц ваш чалавек?
— Нешта трыста рублёў...
— Ого, усё ж такі...— здзівілася Анеля і шпарка крутнула верацяно ў далонях.
Адной галінай маладая густалістая яблыня глядзіць у акно. Здаецца, што яна ведае ўсе сакрэты. Калі бежанка чагосьці выйшла з хаты, Анеля падышла да чорнага зімовага паліто, якое адно вісела на сцяне. Паглядзела падшыўку, памацала каракулевы каўнер. Нават не выцерпела, паглядзела ў калысцы пад галавою ў дзіцяці. Вецер мацней зварухнуў яблыньку, і цені мітусліва забегалі па сценах. Анеля раптам выпрасталася, рукі яе задрыжалі, і на момант густая чырвань разлілася па яе скуластым твары. Яна спалохалася ценяў яблынькі. Хутка пачала сукаць ніткі і, дайшоўшы да дзвярэй, стала піць ваду.
Бежанка вярнулася ў хату. Анеля прыгнулася, каб паглядзець у акно на сваю хату, якая стаяла на другі бок вуліцы наўскос. Паправіла хустку на сваёй вялікай галаве і сказала:
— Пара ўжо ісці дадому, зараз поўдзень.— І дадала: — Зайдзі ка мне, дам табе місачку ячменю, паможаш мне церці лён.— І выйшла з хаты.
Пятро Зараневіч ужо к вечару прыйшоў з лесу, дзе ён рабіў ночвы. Змораны, галодны, паставіў ночвы ля печы і выцер пот з ілба. Адчуў палёгку ў целе і душы, калі ўзяў дзіця на рукі. Жонка налівала з гаршка нішчымны картапляны суп.
Калі жонка расказала аб візіце Анелі і аб «місачцы ячменю», Зараневіч рашуча забараніў ісці да яе.
Апошняя гутарка з Говарам (пасля разведкі) не дала жаданых вынікаў. Стопудовым цяжарам лягла на сэрцы Зараневіча туга. Нейкі ўнутраны голас падказваў Зараневічу: «Калі нельга нічога зрабіць, застаецца пакуль адна задача — захаваць сябе, бо ты чалавек. А як пачнуць складацца спрыяючыя ўмовы, пачынай дзейнічаць...» Калі дайшоў да гэтай думкі, на момант стала лягчэй на душы, бліснула супакойваючая яснасць. Але цераз хвіліну бровы зышліся, і глыбокая маршчына прарэзала лоб.
«Стой,— сказаў сам сабе Зараневіч, як бы злавіўшы сябе на нейкім учынку,— ці ж так? Не, штосьці не так... А хто ж гэтыя ўмовы зложыць? Гм... Сам жа ты — Зараневіч, павінен быць першым будаўніком гэтых умоў... Так, так, брат, а не іначай...»
Ходзіць па лесе Зараневіч, ходзіць... Ён збірае грыбок за грыбком. У чырвонай медзі стаяць дубы, у празрыстым золаце — бярозы. Усё прыціхла, як перад якой тайнаю. І Зараневічу здаецца, што і лес сумуе тым самым сумам, што і ён. Зараневіч падняўся на ўзгорак і лёг на мураве пад соснамі. Якая ж цішыня і адзінота! Спеўная лясная плынь у сасновых вяршынях навявае бяздумнасць. Здаецца, што чуваць нават, як расце трава.
На самую нізкую галіну сасны села жаўтагрудая птушачка. Яна не шчабятала, а толькі кудысьці ўглядалася адным вочкам, схіляючы сваю серабрыстую галоўку. Зараневічу здалося, што птушачка ўзіралася на яго. Ён, як бы знячэўку, схапіўся з месца і пайшоў бязмэтна па дарозе на поўны крок. Не памятаў, колькі прайшоў, а толькі ўрэшце заўважыў, што дарога з пясчанай стала травяністаю, і каляіны мала-памалу пачалі згладжвацца, гінуць. Стаў і азірнуўся навокал. Яго абкружала гушчыня некранутага лесу. Здавалася, што тут не ступала чалавечая нага. Прасвечвалася сонцам лісце граба ў ціхіх урачыстых скупішчах вяршынь, а панізе густа разросся арэшнік, беразняк, маліннік, і ўсё пераплялося травою. Нешта бліснула воддаль у кустах: ці то вочы якога звера, ці кусочак ручаінкі мільгануў, ці можа так толькі здалося? Зараневіч прайшоў далей, пралез праз гушчар і сапраўды знайшоў адзінокую ручаіну. Прыслухаўся. Недзе цурчала вада. Цяністая ручаіна вілася, прабіваючыся між карчоў, а ў яе ўглядаліся маладыя вольхі, арэшнік, каліна. Віўся хмель, слаўся зялёнымі сакавітымі лістамі чартапалох, а воддаль, на заломе, як на паказе, стаяла рабіна, і ад гронак яе чырвоных ягад долу гнуліся галіны.
Нешта зашуршала недалёка, як бы абцерлася аб лісце кустоў. Зараневіч насцярожыўся. «Не, такі нешта тут ёсць...» Расхіляючы кусты, пайшоў назад і, калі выбраўся з гушчару, убачыў прад сабою, як укопанага, Альшынеўскага. Гэта было нечакана сустрэць яго тут. Зараневіча, як маланкаю, прарэзала думка, што вось гэты рыжы шляхтун ішоў за ім крок за крокам.
— Чаго вы зайшлі аж сюды? — спытаўся Альшынеўскі.
— Бачыце, грыбоў шукаю...
— Тут жа грыбы не растуць... Не, тут грыбы не растуць. Як жа вы далёка зайшлі ад вёскі...
— Лес, я думаю, для ўсіх, і кожнаму можна хадзіць па ім,— адказаў урэшце Зараневіч.— А вы чаго зайшлі сюды?
— Я хадзіў у Асташава і цяпер нацянькі іду дахаты.
Для Зараневіча было ясным, што такі адказ — гэта хлусня, але трэба было неяк вывесці бэстыю на чыстую ваду, і для таго пайшоў назад з ім разам.
Калі выйшлі на шырокую паляну, на якой раслі толькі адны дубы, селі, закурылі. Альшынеўскі лёг, падпёршыся рукою.
— Цяжка вам жывецца,— загаварыў хітрым топам спагады.— Пакуль скончыцца вайна, пацерпяць людзі. А вайна хутка скончыцца. Будуць намі кіраваць гітлераўцы... І вам дадуць зямлі. Яны — гэта ж культура...
Зараневіч больш маўчаў. Перавёў гутарку на другое, спытаўшы:
— Можа, вы паходзіце з шляхты? Нешта мне так здаецца...
— О, так, з шляхты, з шляхты... Мой бацька і дзед былі шляхтаю. У нас быў багаты хутар у лесе. Будзем ісці, я вам пакажу. Былі валы, коні, кароў многа, свіней, на паляванне хадзілі, дзікоў білі...— Альшынеўскі захапіўся ўспамінамі.— Як установіцца фашысцкая ўлада, вярнуся назад у лес.
— І будзеце зноў шляхціцам? — спытаўся Зараневіч.
— Я і цяпер шляхціц... А хто ж?
Зараневіч усміхнуўся і сказаў:
— Вы вось так ганарыцеся гэтым шляхецтвам, а, напэўна, не ведаеце, адкуль шляхта паходзіць? Як хочаце, дык я вам магу расказаць.
— Чаму не ведаю? Ведаю. Круль нас зрабіў шляхтаю, польскі круль... А ну, раскажыце, цікава, як гэта было?
— Ходзіць у народзе такі сказ,— пачаў Зараневіч,— што бог тварыў шляхту, а не круль. Круль сам быў шляхціцам. Вось слухайце: захацелася богу... ну, скажам, да ветру...
— Разумею, разумею,— трохі нахмураны, але зацікаўлены, казаў Альшынеўскі.
— Пайшоў бог да ветру,— прадаўжаў Зараневіч. — Тая божая патрэба стала падаць з неба. Калі, скажам, упала пад дубам, там вырас пан Дубоўскі, калі, скажам, пад бярозаю — вырас пан Беразоўскі, а калі пад альшынаю — вырас пан... Аль-шы-неў-скі... і так далей. Так што шляхта, як бачыце, вось з чаго паходзіць...
Альшынеўскі так нечакана быў прыхоплены такім канцом расказа, што ў адну хвіліну зморшчыў лоб, даходзячы да сэнсу, а потым коратка пырснуў смехам, як драч, і раптоўна змоўк, зачырванеўшыся.
— Ну, штукар з вас... штукар. Няма чаго казаць, штукар...— І Альшынеўскі закруціў галавою, як бы адганяючыся ад мух.
— Што я зраблю — з песні слова не выкінеш. Як ёсць, так і ёсць, нічога не зробіш. Трудна...— адказаў Зараневіч, развёўшы рукамі.
— Ай-яй-яй... Колькі жыву на свеце, яшчэ гэтага не чуў...— здзіўляўся Альшынеўскі, усё далей круцячы галавою.
— Пажывеце, яшчэ не тое пачуеце ад людзей,— з рэзонам гаварыў Зараневіч.
Размова больш не клеілася. Яны ўсталі і пайшлі. Альшынеўскі ішоў насуплены, мусіць, перажываў усё ж такі расказ аб стварэнні шляхты і адчуваў сябе сапраўды пакрыўджаным, бо ўсю дарогу больш маўчаў. Меркаваў нешта сам сабе, гледзячы пад ногі. Здавалася, што часамі забываўся аб прысутнасці Зараневіча.
— А яшчэ кажаце, што вы малапісьменны,— мармытнуў у такт сваім думкам Альшынеўскі,— а такія штукі ўмееце адліваць.
— На гэта не трэба быць пісьменным. Я гэты расказ чуў даўно ад старога, зусім непісьменнага чалавека,— адказаў Зараневіч і, дадаўшы: — Бывайце здаровы,— павярнуў налева на вузкую дарожку.
— Вы куды, вы куды? — зачасціў услед Альшынеўскі.
— Хачу яшчэ пашукаць грыбоў! — крыкнуў Зараневіч і знік за павароткай.
Калі Зараневіч праз гадзіны дзве вярнуўся дахаты, жонка сказала, што ў вёсцы былі два нямецкія жандары і што яна з дзецьмі ўцякала ў лес.
— Жандары паехалі нядаўна назад, я сама бачыла, як была ў лесе, і тады вярнулася.
— Чаго ж ты ўцякала? Гэта толькі можа пагоршыць справу. Вось якая ты наіўная!
— Суседка Ганна прыйшла і сказала, каб я дзе схавалася, бо чула, як Альшынеўскі гаварыў, што трэба і ў бежанца зрабіць вобыск. Тут жандары шукалі аружжа.
— Гм...— задумаўся Зараневіч.— Та-а-ак... Гэты Альшынеўскі...
Глянуў у акно. Ля сваіх весніц стаяў Альшынеўскі і глядзеў уздоўж вуліцы, выскаліўшы зубы.
— Гэта — спрут,— акрэсліў Зараневіч.— Ён ліпне, як спрут... Пабачым, пане шляхціц, што ты яшчэ дакажаш.
Стараста Іван Мазунік вяртаўся на світанні дахаты ад сваёй палюбоўніцы Зосі і думаў, як жа сустрэне яго жонка, якую людзі празвалі «слязою». Вечна ў яе ліліся слёзы, што аж шчокі павымакалі ад іх. Стараста ішоў босы. Чорная шапка-казырок тырчала над ілбом. Доўгі прыплюснуты нос, пад якім прыліпалі да губы русыя і рэдкія па адной валасінцы вусы. Не раз гэтаму чалавеку казалі людзі на вуліцы:
— Іван, і чаму табе не загадае Зося, каб ты пагаліў свае вусы?
— Наадварот, яна просіць, каб я іх не галіў,— адказваў Мазунік з наіўнасцю прастака і ішоў далей сваёй дарогай, а ўслед яго даганяў рогат.
Рукавы курткі, накінутай на плечы, матляліся ў такт кроку, і гэта рабіла ўражанне, што ідзе задаволены начнымі прыгодамі дзяцюк-рамантык.
Стараста з дарожкі, якая ішла папярок агародаў, звярнуў у разору і скіраваўся на падворак Альшынеўскага. Сюдой яму ісці было найпрасцей, а па-другое, нашто паказваць сябе на вуліцы. Пералезшы цераз весніцы, ён убачыў Альшынеўскага, які выходзіў з хлява.
— Рана, рана, стараста, ходзіш...
—Хто рана ўстае, таму бог дае,— адказаў Мазунік.— Думаю сёння збіраць сход, раздзяліць трэба калгасную бульбу.
— Даўно трэба было гэта зрабіць. І яшчэ табе скажу, Іван, трэба гэтага бежанца выселіць з вёскі.
— Як выселіць? Прагнаць? Ён жа, здаецца, нікому шкоды не робіць...
— Ходзіць па лесе, ліха ведае, чаго шукае. Кожны дзень, кожны дзень... Заявіць у жандармерыю ў раён, няхай дапросяць. А то, калі што здарыцца, уся вёска будзе адказваць, а ў першую чаргу ты...
Стараста адчуў сябе закранутым і абедзвюма рукамі стаў рабіць такія рухі, як бы хацеў ад каго адапхнуцца.
— І вось табе кажу, Пранук,— як бы скардзячыся, трохі сіпла загаварыў Мазупік,— чаго я не бачу, аб тым не магу гаварыць. А як чалавек ні ў чым невінаваты, тады што? Вось у чым справа,— даводзіў Іван і паправіў куртку на плячы, якая хацела з’ехаць.
— Тады вось што,— нашурпіўшыся спрасоння, сказаў Пранук,— давай пераканаемся, калі ты не верыш. Як трэба будзе, я па цябе прыйду... Добра? — І засадзіў правую руку за пазуху.
* * *
Дзень быў ціхі і хмарны. Сонца не паказалася ні на хвіліну. Такая ж самая, ціхая і хмарная, надышла ноч. Дрэвы і будынкі здаваліся ў цемры таямнічымі ценярысамі. Усё прытаілася ў вёсцы. Не чутно было нават брэху сабак.
Зараневіч ляжаў на лаве ля акна. Доўга не спаў. Як толькі ім стала авалодваць дрэма, пачуўся лёгкі стук у шыбіну: тук, тук, тук...
Зараневіч прыўзняў галаву, паслухаў. Стук не паўтараўся, і ён падумаў, што гэта так прыдалося. Павярнуўся на бок. Толькі заплюшчыў вочы, і зноў: тук, тук, тук... Зараневіч прыўстаў і сеў. Потым ціха падышоў да перадпечнага акна, адкуль іменна і даносіўся стук. Пачуў, як нешта асунулася за акном. Упаўголаса спытаўся:
— Хто там?
Нешта зноў асунулася і прыліпла да шыбы. Моцным шэптам даняслося:
— Пятро Данілавіч, адчыніце.
Зараневіч адразу здагадаўся, хто гэта, і хутка пабег у сенцы. У хату ўвайшоў Говар.
— Як вы моцна спіце, не дастукацца,— прамовіў і стаў шукаць кубка ля вядра, каб напіцца вады.
— Вы надта ж паціху стукалі, і я думаў спачатку, што гэта так сабе.
— Іначай не можна, Пятро Данілавіч. Трэба, каб не пачула гаспадыня хаты, а мо і яшчэ хто-небудзь. Рэч у тым, прыйшоў да мяне мо паўгадзіны таму назад мой добры знаёмы, лесавод, і хоча пагутарыць з вамі. Чалавек ён верны, адукаваны. Можа нешта трохі расказаць.
— З вялікай прыемнасцю, Канстанцін Андрэевіч.— І стаў апранацца.
Ціхенька адчынялі дзверы і ціхенька іх зачынялі. Лезлі цераз платы, цераз агароды, вобмацкам праз цемру, час ад часу прыслухоўваючыся, каб дзе на каго не наткнуцца. А тут яшчэ туман паплыў па зямлі.
У Говара на кухні з адным акном было яшчэ цямней. Зараневіч і лесавод паціснулі адзін аднаму рукі проста навослеп. Закурылі. Запалкаў не было. Выкрэсвалі «губку», і Зараневіч, калі прыкурваў лесавод, намагаўся разглядзець яго твар. Разгледзеў толькі нос: ён быў просты і шыракаваты, а пад ім бліснулі невялікія чорныя вусы. «Значыць, брунет»,— заключыў Зараневіч. Голас у лесавода быў ціхі, стомлены.
Сябры селі трохкутнікам і наблізілі галовы адзін да аднаго. Гаварылі паўшэптам. Тры папяросы бліскацелі ў цемры.
— Трэба вам сказаць, што... Каленік жывы і жывыя тыя таварышы, што пайшлі з ім разам у тураўскія лясы. Словам, з атрада загінула толькі два чалавекі, астатнія захаваліся. Але ў гэтым раёне няма ніводнага. Каленік хоча ўсіх збіраць, чаму і даў загад, каб на працягу зімы ўсе вярнуліся ў свой раён. Сам таксама накіруецца сюды.— Апошнія словы лесавод сказаў павольна і зусім шэптам. Перадыхнуў і пацягнуў з тоўстай папяросы так моцна, што на момант ва ўсёй кухні пасвятлела. Папрасіў у Говара:
— Дай, Андрэевіч, яшчэ кубачак кваску. Надта ж смачны... люблю...
Выпіўшы квас і ўцёршы вусы рукавом, гаварыў далей:
— Вам,— звярнуўся да Зараневіча,— трэба быць вельмі асцярожным, каб ніхто не чапляўся... Мы сваё возьмем.
Зараневіча крыху ўразілі гэтыя словы лесавода, і ён у адказ доўга маўчаў. Урэшце прамовіў:
— Так-та яно так... Але пад ляжачы камень вада не пацячэ... Мы павінны, мы мусім нешта рабіць...
— Аднак важна, каб не згубіць сябе на дробязях...
Зараневіч у гэтых, здавалася б, простых словах лесавода пачуў тое, што называецца вопытам.
«З гэтым можна дагаварыцца...» — падумаў.
— Гэта — правільна... Але, з другога боку, няправільна было б сядзець злажыўшы рукі... Былое кулацтва вядзе рэй цяпер на вёсцы, намагаецца задаваць тон, кіруе, дапамагае фашыстам як толькі можа... Сынкі іхнія пайшлі і ідуць у паліцыю або працуюць як фашысцкія разведчыкі...
Говар заварушыўся на месцы так, што заскрыпела табурэтка, і, уздыхнуўшы, сказаў:
— Ой, цяжка...
— Вытрымка, усюды вытрымка — вось наша зброя, наша багацце. У гэтым заключаецца ўсё: і сіла, і адвага, і... розум...
— Гэта азначае, калі пападацца, то каб не па-дзяшоваму,— ні то з запытаннем, ні то сцвярджаючы сказаў Говар.
— Ты праў, Андрэевіч,— дабрадушна-вясёлым тонам казаў лесавод.
— Не, нам трэба выпрацаваць нешта канкрэтнае, нейкі план... Іначай мы многае ўпусцім,— прадаўжаў сваё Зараневіч. Яму не сядзелася спакойна на месцы. Лесавод у гутарцы гэтай яўна нешта не дагаварваў да канца. Ён хацеў, каб сябры больш выразна выказаліся. Ён не спяшаўся з вывадамі. І толькі цяпер, падумаўшы, звярнуўся да Зараневіча ўжо ў рашучым тоне.
— Што вы прапануеце? — спытаўся лесавод.
— Хаця б, напрыклад... Нам трэба да дна пазнаць кожнага чалавека ў сваёй вёсцы, а таксама, каго можна, і ў бліжэйшых вёсках... Словам, нам трэба рыхтаваць актыў...
— Вы адчуваеце настрой людзей цяпер? — спытаўся лесавод.
— Ведаю гэтыя настроі...
Сябры змоўклі. Бліскалі агеньчыкі цыгарак. Відаць было, што ўсе сталі перад сур’ёзнай, цяжкай задачай. Кожнага ў душы штурхала нешта неспакойнае. Гэта — пачуццё абавязку, якое родзіцца недзе ў крыніцах падсвядомага і блісне потым як яркая ісціна.
— Нядаўна гітлераўцы занялі Кіеў,— сказаў лесавод.
Сябры зноў змоўклі, зацягваючыся цыгаркамі.
— Няўжо яны, нячыстая сіла, перамогуць? — спытаўся ў цішыні Говар.
— Фашызм — гэта авантурызм. Даволі раз сур’ёзна спаткнуцца, каб усё пачало сыпацца назад.
— Аднак жа пруць усё на ўсход,— пярэчыў Говар,— і рэжуць нашых людзей, каго ні папала. І дзе той нямецкі пралетарыят падзеўся?
Зараневіч і лесавод змоўклі.
— Нічога... Усё роўна фашызм не мае ніякіх шансаў на перамогу,— сказаў Зараневіч,— бяда здарылася з нямецкім пралетарыятам... Абяззброілі яго фашысты і іх паслугачы — сацыял-здраднікі... ашукалі... Але гэта толькі да пары...
— Вось быў бы камісар для атрада,— ціха сказаў лесавод, схіліўшыся да Говара.
За сцяною нешта асунулася ля акна і пачуўся лёгкі стук. Сябры змоўклі, насцярожыліся. Говар прамовіў: «Выйду пагляджу» — і выйшаў. Як толькі ён пераступіў за парог, на двары забрахаў сабака.
Говара доўга не было. Зараневіч і лесавод сядзелі больш моўчкі і ўрэшце пачалі трывожыцца: «Дзе падзеўся Говар?» Рашылі ўжо выйсці ў пошукі. Лесавод дастаў з кішэні рэвальвер. Ажно пачуліся крокі на сходах ганачка, і сябры застылі ў чаканні. Увайшоў Говар.
— Валацугі...— прамовіў.— І дзе ад іх падзецца? Яны думаюць, што яны толькі хітрыя, а я дурны... Як я выйшаў за хату, пачуў, што лапанулі па дарозе ўцякаць. Я таксама лапануў з сабакам, але ў другі бок, абабег навокал, дабег да вуліцы і стуль выйшаў на дарогу і тады ішоў назад. І вось ля грушы сустрэў іх...
— Каго? — спыталіся ў адзін голас Зараневіч і лесавод.
— Каго? Альшынеўскага і старасту Мазуніка. Каб яны ногі паламалі. І як гэта сабака не пачуў, як яны падышлі да акна? Тады толькі пачуў, як яны адыходзілі... Мусіць, ляжалі тут пад акном. Няйначай...
— Што яны казалі, як ты сустрэўся з імі? — спытаў Зараневіч.
— Казалі, ідуць ад коней. А аброцей у руках не было. Брэшуць, сукіны сыны... Няйначай як ляжалі пад акном. І як яны маглі асачыць? Ну, гэта будзе навука на другі раз.
— Яны ўсё роўна нічога не чулі,— сказаў лесавод.
— Халера іх душу знае. Каб што і чулі, то гэты стараста яшчэ так-сяк, з ім можна зладзіць, а вось гэтая рыжая зараза — не прапусціць. Ім было неспадзявана, што сустрэлі мяне. Задрыжалі, як сабакі, сталі пытацца наперабой: «Гэта ты, Кастусь? Адкуль жа так позна?»
— А, кажу, хадзіў канюшыны глядзець... Ці паверылі, чорт іх душу знае... Што цяпер будзем рабіць? Гэты рыжы сабака, калі што чуў, дык можа заявіць у жандармерыю.
— Добрыя маеш вушы? Добра чуеш? — спытаўся лесавод.
— Здаецца, добра... А што?
— Ідзі на двор, стань ля акна і слухай, а мы будзем гаварыць шэптам... як гаварылі.
«Рэпетыцыя» была зроблена. Говар вярнуўся і сказаў, што «нічагусенькі не чуваць». Стаў спакайнейшы.
Пасля паўзы Зараневіч сказаў:
— Альшынеўскі — гэта разведка ворага. Ці ён мае наказ зверху — займацца разведкай, хто яго ведае. Ва ўсякім разе ён дзейнічае, кіруючыся класавай нянавісцю. Як можна было асачыць, што мы тут? Нам гэта і ў галаву не прыйшло. Аднак жа бачыце, які спрыт. Што я хачу сказаць? — Зараневіч прыпыніўся.— Я хачу сказаць тое, што мы павінны быць таксама разведчыкамі і разведчыкамі лепшымі за іх. Інакш — у які-небудзь дзень, час можам загінуць і загубіць справу, якую распачынаем. Нам трэба сачыць за ўсімі варожымі элементамі тут, а ў першую чаргу, за Альшынеўскім.
— Думаў і я гэта... Здохне ён, не выкруціцца ад нас,— сказаў Говар.
Лесавод цалкам згадзіўся з Зараневічам. Сябры вырашылі, што называецца, завастрыць пільнасць.
— Ну, што ж...— сказаў асцярожна і сурова лесавод.— Давайце возьмем курс на мабілізацыю нашых людзей... Папярэджваю — асцярожнасць і яшчэ раз асцярожнасць... Без лішніх ахвяр. Вораг не спіць. Ён ходзіць, як драпежнік... Мы павінны чуць усе яго павароты... Усё занатоўваць у памяці, рабіць вывады...
Зараневіч наблізіўся тварам да лесавода і ціха сказаў, востра гледзячы яму ў вочы, хоць і было цёмна:
— Няўжо тут у раёне няма падпольнага партыйнага цэнтра? Каб нам яго намацаць, нам бы многае прасвятлела...
Лесавод глуха кашлянуў і змоўк, нешта абдумваючы.
Зараневіч чакаў. Пачынаў ужо абвінавачваць сябе ў неасцярожнасці. Паўза была доўгая. Лесавод кашлянуў яшчэ раз.
— Бачыце... Аб гэтым вам можна не турбавацца. Пошукі падпольнага партыйнага цэнтра я вазьму на сябе...
У Зараневіча як бы нейкі цяжар адлёг ад сэрца. Нешта прасвятлела ў душы, хоць яшчэ не да канца. Важна тое, што ўжо ёсць нейкая апора. Ён толькі сказаў адно:
— Гэта ж папросту дасканала!..
Лесавод прыўстаў і сказаў амаль урачыста:
— Я думаю, што гавару з сапраўднымі патрыётамі...
— Канстанцін Андрэевіч вам знаёмы, а ва мне можаце не сумнявацца,— адказаў Зараневіч.
— Я для вас буду называцца проста Іван Аляксеевіч,— сказаў на астатку лесавод.
І сябры разышліся.
Прайшло больш за месяц. Зараневіч прачнуўся на світанні і заўважыў незвычайную бель у вокнах. Глянуў: усё было пакрыта свежым, пульхным снегам. «Значыць, ужо зіма...» Падумаў, і трывога прабегла па сэрцы. Зрабілася яшчэ беспрытульней, чым было. З Говарам сустракаўся рэдка: так яны дамовіліся, каб адвесці падазрэнні Альшынеўскага і яму падобных. Адначасова падбіралі людзей. Праца па людзях, праца па начах пры агні камінка. Жонка сядзела за кудзеляй. І вось гэтае доўгае маўчанне. Кожнаму за сваёй працай не сумна маўчаць. Кожны паглыбляецца ў свае думкі, якія цёплым струменьчыкам праплываюць праз душу. Часамі ўздыхне то сам Зараневіч, то жонка. Маўчаць абое і абое разумеюць адно аднаго. За вокнамі ноч — цёмная, лясная, нібы крыллі гругана. Ноч над краінай, цяжкая ноч...
Сягоння ў раённым мястэчку фашысты павесілі трох...
Ці разумеюць людзі адны другіх па погляду, па ўсмешцы, па хадзе, па тону голасу? Ці адчуваюць настроі? Ці ёсць нешта такое, што прыцягвае аднаго чалавека да другога? Безумоўна, нешта ёсць, бо сягоння, будучы ў лесе, Зараневіч сустрэўся з дзядзькам Арсенам. Дзядзька быў з пілою, чакаў свайго сына, каб разам спускаць грабы на дровы. Зараневіч быў толькі з сякерай. Дзядзька Арсен сам запрапанаваў свае паслугі — дапамог Зараневічу зрэзаць граб на дровы. У гутарцы Арсена чуліся ноткі задушэўнасці. «Нічога, трэба пацярпець, перажывём усё»,— гаварыў Арсен. А потым дадаў сабе ў нос, адвярнуўшы няўзнак галаву ўбок: «Не павешаеш усіх, людаед...» І пасля гэтых слоў замітусіўся дзядзька Арсен, стаў хутка рваць пілу, перавёў гутарку на другое. Прыпамінаючы цяпер гэта пад навесам цёмнае, глухое начы, якая прытоена глядзіць у акно, Зараневіч падумаў: «Няўжо ўсё гэта было фальшам? Не, не можа быць. Усё гаворыць за тое, што гэта было шчыра». І Зараневіч запісвае дзядзьку Арсена ў свой зашыфраваны спіс.
Прайшло ўжо далёка за поўнач. Задумаўся Зараневіч. З-пад струга аддзяляліся ад дошкі гладкія, роўныя стружкі. Нешта стукнула ў парозе. Зараневіч з жонкай толькі паспелі аглянуцца — ля дзвярэй стаяў прыгожы дзяцюк з папяросай у зубах. Гэта быў сын дзядзькі Арсена Сцяпан. З добрым наіўным тварам гэты хлапец, не адыходзячы ад парога, ціха сказаў:
— Да вас ідуць з вобыскам стараста, камендант паліцыі і Альшынеўскі...
Хлопец, не чакаючы адказу, знік. Зараневіч толькі паспеў убачыць яго шырокую спіну ў белым кажушку на фоне расчыненых дзвярэй.
Скрутачак папераў ляжаў пад бэлькай. Дарагі быў гэты скрутак. Там быў дзённік, шыфраваныя запісы і тэкст лістоўкі. Куды дзець? У агонь — і запісы перастануць існаваць. Не, тое, што раз запісана, больш так не паўторыш. Нічога не кажучы жонцы, выскачыў са скруткам на двор і запхнуў яго пад страху хлява. Вярнуўся ў хату і сказаў:
— Пагаворка нездарма кажа, што «свет не без добрых людзей».
Нечаканы прыход гэтага хлопца ўзварушыў Зараневіча. Нагнуўшыся над работай, прыслухаўся да ўсякіх гукаў за сцяною. Чакаў прыходу «ўлады» для вобыску.
З падворка ў хату ўварваўся гоман чалавечых галасоў. Здавалася, што ідзе не менш дзесяці чалавек. Стук у дзверы быў нахабны, ярасны.
— Бежанец, адчыняй! — рычаў голас.
Зараневіч падскочыў к акну і сказаў, што ён адчыняць не мае права, бо не з’яўляецца гаспадаром хаты.
У адказ бухнуў вінтовачны стрэл. Другі голас крычаў ля акна гаспадыні.
Дзверы адчыніла гаспадыня.
Увайшлі к Зараневічу. Загадалі распаліць камінок. Надзя, жонка Зараневіча, кінуўшы два смалякі на жар, дзьмухнула, і ўспыхнуўшае полымя асвяціла тры постаці з вінтоўкамі ў руках. Бліжэй да камінка стаяў камендант паліцыі, па прозвішчу Бык, стараста Мазунік і Альшынеўскі стаялі воддаль, крыху ззаду. Па паводзінах і па вачах было відаць, што ўсе былі п’яныя.
— Дзе працаваў пры Саветах? — гаркнуў камендант, стукнуўшы прыкладам вінтоўкі ў падлогу. Дзіця ў калысцы прачнулася ад крыку і стуку каменданта і стала плакаць. Надзя схапіла дзіця на рукі і пачала дакараць каменданта. Ён у адказ пачаў пагражаць «бальшавіцкаму насенню». Калі гаварыў камендант, у яго пырскала сліна з рота і цыгала клінаватая пасівелая бародка. Твар быў нервовы, нос даўгаваты, скасабочаны.
— Грошы маеш?! — завішчаў Альшынеўскі.
— Каб меў, то вам бы зараз і аддаў,— адказаў Зараневіч.
— Усё аддасі, што маеш, як мы захочам,— пырскаў камендант.
Стараста Мазунік паглядаў на ўсё мутнымі вачыма, а пасля ціха прысеў па лаве.
Камендант і Альшынеўскі прайшліся к покуцю. На сцяне вісела адно паліто. Камендант стаў мацаць рукамі.
— Можа тут што зашыта?! — крыкнуў.
Бліснуў нож у руках Альшынеўскага, а пасля па шву затрашчала подшыўка. З хцівасцю перашуквалі пальцамі ў ваце да апошняй дробязі. Былі нямала здзіўлены і расчараваны, калі нічога не знайшлі.
— Дзе газеты савецкія хаваеш? — наступаў камендант.
— А хто мне іх дае? — адказваў Зараневіч.
Шукаць больш не было дзе. Глянулі на печ, пад бэлькі, нават у калыску. З грукатам пайшлі к парогу. Альшынеўскі пацягнуў за сабой за рукаў старасту Мазуніка, які быў ужо заснуў, седзячы на лаве. Яшчэ раз аглянулася клінаватая бародка, пераступіўшы цераз парог, і крыкнула:
— Ты не ўвайдзеш ад нашых рук!
Па выхадзе «гасцей» Зараневіч патушыў камінок, пасля ціха выйшаў на двор і прасачыў за імі. Тыя з тым жа самым п’яным гоманам пайшлі да Говара.
— Я думаю,— сказаў жонцы, вярнуўшыся ў хату, Зараневіч,— што гэты вобыск яны зрабілі самі ад сябе. Яны не мелі ніякага загаду зверху...
— Хіба яны не даносяць у раён? — сказала Надзя.
— Вось цяпер яны могуць данесці. А да гэтага часу не было на гэта ніякіх прычын. Гэта ўсё Альшынеўскага работа...
Пятро Зараневіч ідзе рана аснежанай лясной дарожкай. Лес, як з жывое казкі, застыў у цішыні ранку. На галінах сосен камамі ляжыць снег, як пушыстая вата. Здаецца, вось зараз выйдзе з сасонніку на дарожку снягурачка ў серабрыстай кароне або вандроўнік дзед-мароз. Дарожка, як урачыстая алея. Яе перасякаюць такія ж самыя дарожкі. Па адной з іх шпарка ідзе Сцяпан, сын Арсена. У вушанцы з зайцавай скуры, у кажушку, падпяразаным поясам, ён падобны не то да лесніка, не то да фурмана. Яго рукі ў рукавіцах трымалі петлі з топкага дроту. Па прывітанні пайшлі разам. Сцяпан, як вопытны лесавік, тлумачыць Зараневічу ўсе сляды звяроў, птушак па свежай снежнай парошы. Вось, відаць па следу, што нядаўна толькі прабег зайчык. Як сіметрычныя намёткі ў саматканым поясе, пралёг яго слядок па пушыстым сняжку між сосен. Сцяпан адбягаецца далекавата ўбок і ставіць пятлю, бярэ з кішэні жменю аўса і цярусіць па снезе.
Ідуць далей. І зноў сляды, падобныя ўжо да калматай вяровачкі, дзе-нідзе прыцярушаныя снегам. Сцяпан тлумачыць, што гэта след лісы. Ліса хвастом прыцярушвае след. Сцяпан глянуў уздоўж следу лісы, кінуўся ісці, але вярнуўся, сказаўшы: «Пасля зайдзем...» Звярнулі ўлева. Тут убачылі вялікія сляды. Гэта прабег воўк. Але побач пайшоў і чалавечы след — нядаўні, свежы.
— Хто б то мог быць? — спыніўся Сцяпан у задуме. Крыху падумаўшы, сказаў: — Я ведаю хто... Хадземце па следу. Куды ён пайшоў?
— Хто? — спытаўся Зараневіч, якога таксама цюкнула здагадка.
— Гэта, па-мойму, пайшоў Альшынеўскі,— адказаў Сцяпан.
— Я таксама падумаў,— сказаў Зараневіч.
— Я ведаю, ён часта ходзіць ранкамі, ставіць петлі і шукае чужых петляў,— гаварыў Сцяпан.
Нязведаны ўсе лясныя тропы звяроў і птушак, але Зараневічу і Сцяпану вядома, што яны ідуць па слядах двух блізкіх істот: воўка і Альшынеўскага. Зараневіч гаворыць аб гэтым. Сцяпан смяецца са ўсёй непадробленай юнацкай чыстасцю. У яго смеху было чуваць захапленне і ўдзячнасць Зараневічу за трапнае акрэсленае параўнанне.
— Вось гэтага звера,— прадаўжаў смяяцца Сцяпан,— паказваючы на след воўка, мы-та не зловім, а вось таго,— паказаў на след чалавечы,— мы зловім. Ён недзе павінен быць тут.
А Зараневіч думаў: ён ходзіць па нашых слядах, а мы па яго. Хто каго?
Чалавечыя сляды звярнулі ўлева ў густы сасоннік, які да палавіны сваёй вышыні тапіўся ў снезе. Воўчыя сляды пайшлі далей. «За якім воўкам гнацца?» — усё не сціхаў смяяцца Сцяпан. Пайшлі па слядах чалавечых. Ішлі асцярожна, грузнучы ў снезе па калені. Сцяпан наперад. Зараневіч за ім.
— Ціха...— пасля некалькіх крокаў, павярнуўшыся да Зараневіча, сказаў Сцяпан.
Сябры прыпыніліся, сталі прыслухоўвацца. Недзе блізка даносіліся чалавечыя галасы. Іх было два. Адзін тонкі, вісклівы, з таропкаю вымовай. Сябры прызналі, што гэта голас Альшынеўскага. А чый другі? Сцяпан паклікаў пальцам Зараневіча, і сябры асцярожна, як толькі маглі, ступілі яшчэ два крокі. Сцяпан рассунуў галінкі сасонак, з-за пляча яго глядзеў Зараневіч.
— Гляньце, гляньце...— шапнуў Сцяпан.
У сасонніку, на праталінцы, стаялі Альшынеўскі з нейкім незнаёмым.
Альшынеўскі быў у шапцы-вушанцы з катовай скуры, вушы якое былі апушчаны. На каўняры паношанай чорнай ватнай курткі, блізка рота, была густая замаразь. Другі таксама быў у чорнай вушанцы, але амаль у новай чорнага драпу куртцы, у высокіх ботах. Звярталі на сябе ўвагу яго вочы. Яны былі шэрыя, вялікія, як буркалы,— навыкат. Нешта драпежнае было ў гэтым твары з такімі вачыма, з доўгім носам і ніжняй мясістаю губою. Цераз плячо ў яго вісела вінтоўка.
«Хто б гэта мог быць? — думае Зараневіч.— І чаго іх сюды занесла? У іх існуе, значыць, і свая канспірацыя...»
Гутарка стала амаль нячутнай. Незнаёмы часамі паглядаў наўкола. Здавалася, што гэта нейкі драпежны звер паводзіць вачыма.
Зараневіч і Сцяпан сталі адыходзіць назад на дарогу. Ужо не былі так асцярожны, і часамі снег з сасонак сыпаўся ім на галовы.
Калі выйшлі на дарогу і прайшлі некалькі крокаў, нечакана раздаўся вінтовачны стрэл, і Зараневіч пачуў, як куля прасвісцела ля яго левага вуха. Яна праляцела між ім і Сцяпанам. Сябры на міг прыпалі да снегу, а пасля шмыгнулі ўбок, у кусты бярэзніку, грабніку і арэшніку.
Прабраліся да ручаіны і пайшлі на той бераг, дзе на ўзвышшы падымаўся смалісты бор, вяршыні сосен якога гаманілі з небам.
Шпарка пайшлі ў глыбіню лесу. Сталі, аддыхаліся.
— Хто гэта, па-твойму, быў другі? — спытаўся Зараневіч. Сцяпан паціснуў плячыма.
— Хто яго ведае, няйначай, як нейкі паліцай... А хто? Ліха яго ведае. Я раскажу дома бацьку, можа ён здагадаецца...
— Бачыш, Сцёпа, як яны згаварваюцца, стараюцца... для сябе, супроць нас...
— А можа ім гэтага не ўдасца,— адказаў Сцяпан. Зараневіч крута павярнуўся да Сцяпана і глянуў яму ў чыстыя шэрыя вочы. Падумаў: наіўна гэта ці не?
— Што ты думаеш, Сцёпа, кажы?
— Я думаю вось што. Былі ў нас у раёне партызаны... Няўжо іх усіх гітлераўцы пералавілі? Гэтага не можа быць... Яны недзе ёсць, яны калі-небудзь прыйдуць да нас...
Думкі і настроі Сцёпы спадабаліся Зараневічу. Ён толькі адказаў:
— І мне здаецца, што так... Зусім з табою згодны...— А пасля вырашыў: «Пашлю яго цераз Говара да сувязнога лесавода».
* * *
Зіма ўвабралася ў поўную сілу. Зараневіч аж тры разы пасылаў Сцяпана з шыфраванай запіскай да сувязнога. Гутарка ішла аб збіранні зброі. Говар ездзіў да знаёмых у іншыя вёскі і «дыпламатычна», як ён казаў, таксама разведваў. Недзе ў палавіне зімы Говар наладзіў Зараневічу сустрэчу з адным лейтэнантам, які апынуўся ў акружэнні і пражываў у суседняй вёсцы. Говар запрог каня, і яны паехалі, нібы да млына.
У лейтэнанта Сахарава, якому было не больш трыццаці год, пасівелі скроні, і ў шэрых вачах ледзь прыкметнай цьмянай павалокай свяцілася туга. І калі насупліваў бровы над шэрымі вачыма, якія пачыналі цямнець і іскрыцца, відаць было, што ў гэтага куйбышаўскага хлопца не бракуе адвагі. Ён жа ўцёк з палону, на поўным ходзе цягніка кінуўся праз акно пад адхон. Услед яму застракаталі аўтаматы вартавых, але бацька-лес прыняў яго ў свае сховы.
— Не, мы яшчэ паваюем, яшчэ пакажам, — стукаючы па стале кулаком, гаварыў Сахараў.
Кароткі зімовы шэры дзень набліжаўся к вечару. Говар пайшоў да знаёмага селяніна, дзе стаяла падвода, каб рыхтавацца дамоў.
Зараневіч дапытліва глядзеў у вочы Сахарава. У хаце нікога не было. Сахараў спытаўся:
— Чаго так глядзіш?
Зараневіч падняўся ва ўвесь рост і працягнуў руку Сахараву:
— Давай возьмемся за працу... Згодны?
— Згодны,— адказаў Сахараў і стаў ціснуць руку Зараневіча.
— Ты не дзівуйся, што я гавару табе так адразу, у лоб, хоць першы раз цябе бачу... Хачу верыць і веру ў тваё савецкае сэрца...
— Здраджваць не збіраюся,— гледзячы ва ўпор на Зараневіча, сказаў Сахараў.
— На першы раз пашукай сабе сувязнога, вернага, моцнага хлопца.
— Ёсць такі...— адказаў Сахараў.
— Па-другое, пазбірай людзей, і ўсякімі мерамі здабывайце зброю. Зразумела? — сказаў Зараневіч, не спускаючы вачэй з Сахарава.
— Усё зразумела,— шматзначна адказаў Сахараў.— Я толькі чакаў гэтага.— Ён нервова праводзіў пальцамі па валасах, часамі ўставаў і садзіўся зноў. Хваляваліся яго грудзі, праясняўся твар.
— Трымай сталы кантакт са мной і глядзі, пільна сачы за ўсім... Чакай, аж пакуль не паклічам... Арганізуй групу, збірай зброю.
Расцалаваліся на развітанне.
З гутаркі Зараневіч зразумеў, што Сахараў ужо сам распачаў працаваць. Тым лепш.
Конь Говара бег ахвотна па праезджанай дарозе, якая снежнымі каляінамі ўцякала ў далёкі лес. Па небе плылі хмары, дзьмуў вецер — пачыналася лёгкая завейка. Ад’ехалі ад вёскі кіламетры чатыры і адчулі сябе нібы зусім вольнымі людзьмі. Говар бадзёра пагукваў на каня. Гэты настрой нават падштурхнуў Зараневіча на песню:
Эх, ды белыя снягі
Ўсе дарожкі замялі...
Говар не адставаў і падцягваў моцным, чыстым тэнарам:
Ўсе дарожкі, ўсе пуці,
І да мілай не дайсці...
— Эй, не дайсці!—уздыхнуў Зараневіч, і песня абарвалася.
— Быць не можа, каб нашы не перамаглі! — нахіліўшыся да Зараневіча, крыкнуў у завейку Говар.
— Як не можа быць таго, каб сонца ішло назад з захаду. Сіла наша на ўвесь свет, Андрэевіч. І нікому нашых не перамагчы. Эхе-е... Хутчэй бы тая вясна... Яшчэ пачуюць гітлераўцы і іх паслугачы нашую вясну, ой, пачуюць! Вер, Андрэевіч, папомніш маё слова, што пачуюць!
— Вашымі вуснамі мёд піць, Пятро Данілавіч! — адказаў Говар і гукнуў на каня.
Хоць сонца пачынала прыграваць па-вясенняму, Зараневіч не адчуваў вясны ў тым сэнсе, як гэта было ў тыя мінулыя добрыя часы, якія, здавалася, адышлі ў нябыт. Лёгкі, свежы вецер, малы снег, ручаінкі на вуліцы, у каляінах і як ачышчаны ад плесні лес выклікалі ў душы толькі балючы неспакой.
Быў шэры і ціхі дзень. Хмары не плылі — яны недзе яшчэ з ночы разаслаліся па прасторы неба і апусціліся на небасхіл. Пад нагамі ў Зараневіча быў адлеглы лёд, а па лесе, як вокам глянуць, сям-там бялелі яшчэ лапіны снегу.
Недзе тоненька цурчала вада. Зараневіч чуе, што гэтых нябачных ручаінак многа і кожная мае сваю мелодыю. А зводдалі, з нізіны, даносіўся шум. Гэта — ручаінкі сплывалі ў шырокі дол, лучыліся ў шырокі паток, які з шумлівым рэхам ірваўся праз гушчар некуды ў праточную ручаіну. Рэха шарахала далёка, і Зараневіч, заслуханы ў гэты шум, першы раз сапраўды па-свабоднаму ўсміхнуўся.
Вясна сорак другога года прынесла Зараневічу яшчэ большыя выпрабаванні і пакуты. Ніхто яго не браў на працу, бо ў людзей пачалася бясхлебіца. Прадаў на малако дзецям што меў апошняе, сам з жонкаю еў лебяду, крапіву, так што ўрэшце папухлі яго ногі.
Альшынеўскі пасварыўся з старастам Мазунікам: не падзялілі між сабою нейкага кавалка зямлі. Анеля бубніла паўдня на двары, робячы грады, і даводзіла, што ў яе быў хлеб і будзе, а стараста здохне. Зараневіч са смехам казаў Говару аб супярэчнасцях у лагеры фашызму. Анеля, ведаючы, што ў людзей амаль што нічога няма, часта выходзіла на вуліцу з кавалкам хлеба ў руцэ, ела яго і з прытворнай нявіннасцю паглядала ўздоўж вуліцы, нахілялася ўперад, як быццам хацела нешта разглядзець. Заходзіла часамі да бежанкі таксама з хлебам у руцэ і, сеўшы побач на прызбе, ела і казала, што хлеб прасеяны і што яго хопіць у яе аж да новага. Бежанка Надзя з пачуццём жаху дзівавалася з гэтых правакацый Анелі. Надзя адчувала, што ля яе сядзіць не чалавек, а пачвара.
Рэдкія хмаркі праплывалі на небе і час ад часу тонкай заслонай закрывалі сонца, калі Надзя разам з суседкай Ганнай сядзелі на прызбе. Ганна якраз прынесла бежанцы жменю круп. Вецер даносіў пахі зямлі і лесу, ластаўкі шыбалі над галовамі, па вёсцы пераклікаліся пеўні. Чулася поўная плынь вясны. Толькі вёска была адцятай ад свету, прыгнечаная сполахам вайны.
Надзя ціхая і трывалая, стомлена гучыць яе ласкавы голас, голас жанчыны-маці. Запалыя шчокі і завостраны нос, у цёмных вачах цярплівасць надавалі ёй выраз пакутніцы. Залацістыя валасы, прыўзнятыя над прыгожым ілбом і пакрытыя белай хусткай, завязанай на патыліцы, надавалі твару нешта высакароднае. Гэта была струджаная ў горы маладая маці, якая цярпліва зносіла ўсе пакуты паднявольнага жыцця. Надзя сядзела на прызбе побач з Ганнаю, і, хоць дакучаў голад, яна і словам не прамовілася аб гэтым, вяла гутарку роўным голасам, без адцення якой-небудзь скаргі.
У Ганны яшчэ маладая прыгожая постаць. У сціплым сімпатычным твары мяккая ветлівасць, вялікія шэрыя вочы глядзяць па-наіўнаму адкрыта. Як стаіць — простая і зграбная, дык яе можна было б прыраўняць да бярозкі ў полі, якая лёгенька хвалюецца пад павевам ветру. Ганна скардзілася, што ўчора даелі апошні хлеб, што ёсць крыху грэчкі, якую трэба змалоць. Спагадала бежанцы, ціха прыглядаючыся:
— Ой, Надзя, як жа ты пахудзела. Хутка ацеліцца мая карова, буду даваць табе малака для дзіцяці.
— От, я бачу, што ў большасці тут у вёсцы няма хлеба цяпер. Адкуль жа вось у гэтага хлеб? — спытала Надзя і ткнула пальцам у кірунку хаты Альшынеўскага.
— Ой, Надзечка, ён жа ўвесь свет абкрадае. Дзе ў каго гінулі снапы на полі, дык гэта яго работа. Дзялілі калгаснае жыта на карні, дык столькі накраў, навазіў. І казалі, і лаялі, і біць хацелі, дык што ты зробіш? Як скажа: пайду ў паліцыю заяўлю, што ты камуніст, дык людзі баяцца. І ў нас згінула дзесяць снапоў... Хай ён удавіцца гэтым хлебам. Нават у другую вёску ездзіў красці. І яна такая ж самая...
Па вуліцы ў гэты час прайшоў незнаёмы мужчына ў ваеннай кашулі. Галава пад пілоткай і адно вока былі перавязаны звычайнай белай хусткай. Альшынеўскі вылецеў на вуліцу, паглядзеў услед мужчыну і зараз жа вярнуўся ў хату. Цераз хвілін пяць ён выехаў з падворка вярхом на кані і памчаўся ўслед незнаёмаму мужчыну. Жанчыны з трывогаю ў вачах пераглянуліся. Першая прамовіла Ганна:
— Мусіць, нешта будзе... Альшынеўскі няйначай паляцеў у паліцыю.— З выразам сполаху на твары Ганпа схапілася з месца і пабегла дахаты.
Пятра Зараневіча дома не было. Ён яшчэ пры ўсходзе сонца пайшоў у лес. Трэба было знайсці месца, куды б часова можна было знесці і схаваць зброю. Зброя знаходзілася пакуль што ў Сцяпана: былі вінтоўкі — дзве дзесяцізарадкі, пісталеты, патроны і некалькі гранат. Дабывалася зброя розным спосабам, нават не грэбавалі рамонтам старой. Але найбольш знаходзілі ў лесе.
Ідучы ў лес, Зараневіч узяў з сабою вядро і сякеру, каб падсячы ў лесе бярозу і паставіць вядро пад сок.
Калі Зараневіч вяртаўся назад, сустрэў задыханага і ўзрадаванага Сцяпана.
— У чым справа? — спытаўся Зараневіч, дапытліва гледзячы ў вочы Сцяпану.
— Маю нешта перадаць. Я так шукаў вас. Не знайшоўшы там, пусціўся ў лес проста наўгад,— прамовіў Сцяпан.
Сябры сышлі з дарогі, і Сцяпан перадаў Зараневічу запіску. У запісцы была напісана (не шыфрам, а звычайна) толькі адна фраза: «Сахараў сягоння на світанні арыштаваны гестапаўцамі». І кропка. І больш нічога. Зараневіч павольна рваў запіску на дробныя кавалачкі, апусціўшы павекі на вочы. Стараўся асэнсаваць усю небяспеку сітуацыі. Сцяпан крыху разгублена глядзеў на Зараневіча, намагаючыся разгадаць, што здарылася. Зараневіч сеў на пень і, крыху памаўчаўшы, спакойна сказаў:
— Ідзі, Сцёпа, дахаты, каб нас тут хто не ўбачыў... Хлопца, які прынёс гэту запіску, больш не прымай, парві з ім сувязь... Зразумеў?
— Зразумеў,— адказаў крыху азадачаны Сцяпан.
— Зброя дзе ляжыць у цябе?
— У гумне пад сенам.
— Зараз жа... не ідзі... а ляці і закопвай у зямлю ў гумне. Зараз жа ідзі...
Убачыўшы, што Сцяпан марудзіць, дадаў:
— Пасля я табе ўсё раскажу. Цяпер няма часу...
Сцяпан, не чакаючы ні хвіліны, нырнуў у гушчар і знік.
Зараневіч некалькі хвілін сядзеў, апусціўшы галаву. Пасля, як бы злавіўшы сябе на чымсьці, устаў і хутка пайшоў проста цераз лес нацянькі. Думаў: трэба зараз убачыць Говара, трэба паведаміць лесаводу, папярэдзіць. Як трымаўся Сахараў у жандармерыі? Яго арыштавалі на світанні, гэта значыць у гадзін пяць, а цяпер ужо, напэўна, дзевяць. Каб Сахараў выдаў нас, то ўжо даўно прыбылі б гестапаўцы або паліцыя... Іх няма — значыць, можна думаць, што Сахараў не выдаў. А з другога боку, хто ведае... Тактыка ў іх можа быць усякая... Адным словам, трэба дзейнічаць як мага хутчэй. Так раздумваў Зараневіч, прабіраючыся праз лес. Выйшаў на дарогу, якая проста вяла з лесу да хаты Говара. Тут на роўным грудку раслі высокія бярозы, разложыстыя старыя дубы, пад імі быў ціхі і мяккі цень, які прыемным халадком лёг на маладую траву. Зараневіч глянуў ўдаль, па гэтаму грудку, і ўбачыў, што з гушчыні лесу на палянку выйшаў яму насустрач чалавек з белай павязкай на галаве. Зараневіч прытуліўся да бярозы і чакаў. Падпусціўшы чалавека з павязкай на крокаў пяць, крыкнуў ціха: «Чалавеча, вы куды?» Чалавек стаў і адным адкрытым вокам глядзеў на Зараневіча, увесь насцярожаны. Зараневіч глядзеў на яго. Раптам чалавек з павязкай энергічна накіраваўся да Зараневіча і, яшчэ не спыніўшыся нават, сказаў:
— Пётр Данілавіч, прывет!
Нешта знаёмае пачулася Зараневічу ў гэтым голасе, але ён, збянтэжаны нечаканасцю, не мог здагадацца, хто ж стаіць перад ім.
— Ну што ты, Сахарава забыўся? — спытаўся чалавек з павязкай.
Чырвань выступіла на твары Зараневіча. Ён моўчкі схапіў Сахарава за галаву і разглядаў.
— Ты жывы? Цябе выпусцілі каты?..— сыпаў пытанні Зараневіч.— Што, білі? Катавалі? Ну, як жа гэта? Хадзем у кусты. Раскажаш... Ну, закурвай.
— Вер не вер — уцёк з-пад канвою... Вось табе коратка,— сказаў Сухараў, зацягваючыся дымам самасаду. Прыўзняў павязку над левым вокам, каб паказаць. Вока было закрытае і крывава-сіняе наўкола. Адкрыў рот і паказаў, дзе былі выбіты зубы. Уся патыліца была сколанаіголкамі.
— Гналі палонных... нейкі карны атрад, шапкі з чарапамі... Ну, і мяне разам. Там яшчэ былі і другія, не ваенныя... Кірунак быў на Мазыр... Калі ў адным месцы, дзе быў зруйнаваны мосцік над рэчкай, мы рэчку пераходзілі ўброд, вось там я і ўцёк. Увесь атрад адкрыў па мне страляніну... Як не забілі... не ведаю... Я не падаў, не поўз, а толькі бег... Думаў — заб’юць так заб’юць... І вось стаю перад табой, як ліст перад травой,— усміхнуўшыся, скончыў Сахараў.
— Ці то ў нас проста выпадковая сустрэча, ці ты наўмысна ішоў сюды да нас?
— Не, спярша я проста ішоў у лес, каб адысці як найдалей ад шляху, а потым, праходзячы, спытаўся ў пастушкоў, якія пасвілі кароў, як прайсці ў вашу вёску. Яны мне паказалі, вось і ўсё...
Зараневіч крыху задумаўся.
— Праз вёску ішоў? — спытаўся.
— Толькі краечкам... Але ўсе на мяне страшна глядзелі... Я проста ішоў не сваімі нагамі.
— Дарма ішоў...— сказаў Зараневіч.— Але што цяпер зробіш... Ты пасядзі тут з паўгадзіны... Я арганізую што трэба... Здаецца, што ў вёску ты не пойдзеш зусім...
І Зараневіч хутка адышоў к Говару.
Говар стаяў на ярусе бярвенняў на сваім падворку і на прывітанне Зараневіча адказаў шэптам:
— Хадзеце сюды, пагляньце.— І паказаў пальцам на прагаліну ў недалёкім лесе, за другім канцом вёскі. Зараневіч глянуў і змоўк — па дарозе ў вёску конна і на вазах мільгацелі мундзіры. «Гітлераўцы»,— было першай думкай, і Зараневіч пачаў злазіць з бярвенняў і цягнуць за сабою Говара.
— Зараз жа няхай сям’я ідзе ў лес... Папярэдзь другіх. Пабягу і я па сваіх... Тут могуць быць не жарты. Там у лесе сядзіць Сахараў — нам трэба яго не губіць. Ён уцёк з рук жандараў, увесь скатаваны...
Говар стаяў, вылупіўшы вочы, і толькі казаў:
— Сахараў?.. Сахараў?.. Дык як жа гэта!..
— Пасля... пасля... Няма часу... Пайшлі...— казаў Зараневіч і подбегам накіраваўся дахаты.
Зараневіч толькі паспеў пералезці цераз плот на свой падворак і спытацца ў жонкі, дзе дзеці, як у канцы вёскі пачулася чарга з аўтамата. Па вуліцы шумна шугнулі людзі. Яны беглі аглядаючыся. Жанчыны і дзеці паднялі крык і плач. Навослеп кідаліся цераз падворкі ў агароды, бегучы россыпам у кірунку лесу. Пасля застракатаў кулямёт. Зараневіч з жонкай, пабраўшы дзяцей, подбегам прабіраліся ля гумнаў і хлявоў. Толькі ўбеглі ў лес, кулямёт затрашчаў так блізка, што жонка аж прысела, а потым, прыгнуўшыся, падалася далей у гушчар. Хлопцу Лёніку галіна царапнула па твары, і ён закрычаў. Зараневіч затуліў яму рот, шэптам просячы, каб сціхнуў. А тым часам страляніна набліжалася: яна была бязладная — чэргі з кулямётаў, аўтаматаў і адзіночныя стрэлы з вінтовак. Зараневіч з жонкай адышліся далёка і прыпыніліся, каб перадыхнуць. Рэха даносіла адзіночныя стрэлы і прыглушаныя галасы людзей. Пайшлі далей. Прыпыняліся часамі і слухалі, стрэлы раз-поразу чуліся радзей — выляталі адзіночна і рэхам танулі ў лясной гушчыні. Зараневіч глянуў на сваю жонку: на яе ціхіх вачах застылі кроплі слёз. І ён, здаецца ўпершыню, адчуў усю моц пратэсту, нянавісці гэтай ціхай жанчыны.
— Стамілася? — спытаўся ласкава.— Давай прысядзем. Стрэлы ўжо зусім заціхаюць...
Малое на руках у жонкі заварушылася і заплакала. Надзя прысела на вільготную траву і стала карміць дзіця пустымі грудзьмі. Здалёку данёсся адзінокі стрэл, і настала доўгая ціша, якая ўжо не перарывалася.
* * *
Эсэсаўцы кінуліся ў першую крайнюю хату. Гэта была хата дзядзькі Арсена. Адзін эсэсавец ударыў прыкладам вінтоўкі па замку. Прабой вылез з праўшняка, і дзверы распахнуліся ў сенцы. Эсэсаўцы пачалі рабіць вобыск. Каго шукалі? Мусіць, таго ці тых, хто ад іх уцёк. Не знайшлі нікога. Калі ж дзядзька Арсен са сваёй жонкай сталі бегчы з агарода і крычаць, эсэсаўцы, што стаялі на падворку, накіравалі на іх свае аўтаматы. Адна чарга з аўтамата палажыла іх на месцы. Гэта і была іменна першая чарга. Дзядзька Арсен толькі паспеў узмахнуць рукамі і паваліўся на спіну. На яго накрыж лягла галавою ў белай хустцы жонка з выцягнутымі ўперад рукамі.
Сын Сцяпан і дачка Люба пры стрэле пападалі ў грады і не падымаліся.
Твары ў гітлераўцаў былі, як у засопшыхся ганчакоў, раздуваліся храпы і звярынымі бялкамі бліскацелі вочы. Стаяўшая воддаль грамадка людзей уміг зразумела ўсю небяспеку і жудасць становішча. Адразу кінулася ўцякаць з плачам і крыкам. Гітлераўцы ўслед паслалі чэргі з аўтаматаў. Урэшце, уцякала ўся вёска. Хату дзядзькі Арсена гітлераўцы абрабавалі — забралі палатно, усю адзежу з скрыні. Уся зграя рассыпалася па вёсцы. Рабавалі, дзе што траплялася ў рукі, і выносілі на вазы. Калі ўся каманда наблізілася да лесу, некаторыя гітлераўцы пачалі разглядаць нарабаванае. Шаўковыя хусткі прасвечвалі на сонцы, мацалі іх пальцамі з нахабнымі мінамі. Каманда ўглыбілася ў лес і, ідучы па дарозе, страчыла навослеп па лесе. Але тут ужо гітлераўцы аказаліся бяссільнымі. Людзі рассыпаліся ў розных кірунках, так што не толькі атрад, але і цэлы полк мала што зрабіў бы.
Па вуліцы пранёсся тупат конскіх капытоў. Гэта ехаў атрад паліцыі, а з імі і Альшынеўскі. Старшы гітлераўцаў загадаў паліцыі «прачасаць» лес навокал вёскі, пасля чаго яны хутка ад’ехалі. Апошняя іх падвода з кулямётам, скіраваным руляй назад, знікла ў лесе, і ў вёсцы асела цішыня. Толькі адзін Альшынеўскі з сваім братам, паліцаем, шнырылі па падворках і падбіралі дзе-якія рэчы суседзяў, не ўзятыя эсэсаўцамі.
* * *
Змучаныя голадам, перажываннямі і няведаннем становішча, Зараневіч з жонкаю і дзецьмі набліжаліся да таго месца, дзе ён пакінуў Сахарава. Гэта было ўжо недалёка ад вёскі. Тут сустрэў Говара, які ішоў па прасецы. Говар ішоў, апусціўшы галаву. Яго жонка ішла з хлопцам і дачкой. Сустрэліся і ўзрадаваліся. Але што робіцца ў вёсцы? Ці адышлі эсэсаўцы — невядома. Говар расказаў, што бачыў на дарозе забітых некалькі чалавек. Войкаў, стагнаў, драпаў сабе грудзі, адначасова круцячы галавою.
— Як гэта можа вытрымаць чалавек? Трэба жыць і глядзець на такі глум, якога яшчэ і свет не бачыў...
— Сахарава не сустракаў? — спытаўся Зараневіч.
— Не... як жывы, то прыйдзе.
Так, ідучы памалу і гутарачы, убачылі забітую дзяўчынку год дванаццаці-трынаццаці. Яна ляжала пры дарожцы тварам дагары. Яе босыя ногі хаваліся ў кустах, а галава лягла ў травяністую каляіну. Белая хустачка з’ехала з русых прычэсаных валасоў і вянком ахінала галаву. Набраклая кроўю сукенка прысохла да жывата, ля якога на траве чарнелася мясцінка крыві. Шэрыя вочы былі адкрыты і з шкляным спалоханым бляскам глядзелі ў прагалінку неба. Рукі бязвольна адкінуліся ў бакі. Ля вачэй і на шыі поўзалі мурашкі. Жанчыны (Надзя і Мар'я, жонка Говара) схіліліся над дзяўчынкай. Ціха плачучы, ачысцілі ёй тварык ад мурашак, абцягнулі сукенку на калені.
— Ганніна дзяўчынка,— ціха сказала Надзя.
Мужчыны панура маўчалі.
— Хадземце, хопіць,— неяк зпарочыста сурова сказаў Говар,— трэба зараз жа сказаць Ганне. Мусіць, яна і не ведае, калі сама яшчэ засталася жывая.
Сахараў прыйшоў да Говара, калі ўжо зусім сцямнела. Ён быў змучаны і згаладнелы. Пасля вячэры Говар, даўшы яму кажух, адвёў яго ў лес. Назаўтра было знойдзена яму больш сталае месца ў лесе. Ежу яму насіў Сцяпан, сын загінуўшага Арсена. Праз два дні сувязны Сахарава прывёў яго групу да Сцяпана.
Цераз два тыдні пасля гэтага крывавага здарэння вёска, пахаваўшы свае ахвяры, была здзіўлена навіною. Ужо вечарэла, калі вёску абляцела вестка: прыйшлі партызаны. Зараневіч спачатку не паверыў, хоць задрыжаў ад пачуцця радасці. Няўжо? Праўда — прайшла па вуліцы група ўзброеных вінтоўкамі хлопцаў. За імі чарадою беглі дзеці і ішлі дарослыя. Вось спыніліся і гутараць з жанчынамі. У хату ўбег Альшынеўскі і крыкнуў да Зараневіча:
— Партызаны прыйшлі!
— Прыйшлі так прыйшлі... Ім жа не забароніш хадзіць,— адказаў Зараневіч.
— Можа вы выйшлі б пагаварыць з імі, яны вам мо больш чаго раскажуць.
— Не маю ахвоты,— адказаў Зараневіч і сачыў за вачыма Альшынеўскага. Як ён ні намагаўся зрабіць іх бесстароннімі, наіўнымі, за тонкай навалаччу блішчаў аганёк уцехі ад таго, што ахвяра блізкая да пасткі.
— Але ж і хлопцы здаровыя... Кажуць, у Маскве былі і назад прыляцелі...— бубніў Альшынеўскі.
— Хай ляцяць, што мне да гэтага?
Альшынеўскі, нічога не атрымаўшы, адышоў. Надзя слухала гутарку і ўсё казала Зараневічу:
— Не хадзі, не спяшайся... Я лепш сама спачатку пайду, пагляджу.
І калі Альшынеўскі выйшаў з хаты, стала збірацца. Зараневіч сказаў ёй:
— Як-небудзь ухітрыся, перадай Сцяпану, каб падышоў толькі на адну мінуту. Мая брытва ў яго — няхай прынясе...
Надзя выйшла, а Зараневіч неспакойна захадзіў па хаце. Глянуў у акно яшчэ раз. Ізноў захадзіў. На твары выступілі чырвоныя плямы.
— Ну так, ён, не іначай... Буркалы... тыя самыя буркалы, а не вочы... І ніжняя мясістая губа... Ён...
Яшчэ раз глянуў у акно. Чалавек з вачыма навыкат і з ніжняй мясістай губой, узброены вінтоўкай, стаяў вось ля плота, шчэрыў зубы. «Тады ён быў у шапцы-вушанцы, а цяпер у кепцы... Гм... Ну, вядома, цяпер жа вясна, зараз лета, а тады была зіма...» Зараневіч адчуў, як у яго скронях застукалі малаткі. «Правакацыя...» Стаў сярод хаты, узяўшыся за шчаку. Думаў доўга, напружана.
У хату ціха ўвайшоў Сцяпан.
— Збірай, Сцёпа, сваю пяцёрку і будзь на варце. Скажы Говару, каб сабраў сваю.
— Гэта, па-мойму, не партызаны, Пётр Данілавіч,— прашаптаў Сцяпан,— бо з імі той губаты, што мы з вамі бачылі зімою ў лесе...
— Бачыў і я... Вось для чаго і кажу,— збірайце людзей. Чакайце мяне ў гумне... Гэта, Сцёпа, правакацыя... не іначай...
— І яшчэ адно, Пётр Данілавіч...— Сцяпан гаварыў хуткім шэптам, увесь схвалявапы.— Яшчэ адно...
— Што? — перабіў Зараневіч.
— Усе так, ну, гутараць, смяюцца, акрамя дваіх... Ці яны нямыя, ці што... Маўчаць, толькі дзяўчатам падмігваюць і шчыпаюць, як дзе каторая падвернецца... Трымаюцца трошкі ўбаку, між сабою гавораць ціха, як бы больш знакамі... Гэта проста кідаецца ў вочы...
— А як адзеты? — спытаўся Зараневіч.
— Адзеты так, як і ўсе... Толькі папяросы кураць з залатымі копчыкамі.
— Значыць... Гэта — гестапаўцы. Не іначай. Усё зразумела... Прыйшлі кіраваць правакацыяй... ну, і парабаваць дзе што... Разведка і ўсё такое... Гэта — гестапаўцы, Сцёпа... Ідзі, хуценька збірай людзей...
Сцёпа глядзеў з хвіліну, утаропіўшыся ў Зараневіча, як бы раздумваючы над гэтай навіной, а затым, толькі сказаўшы «зараз», хутка выйшаў з хаты.
Гэтыя «партызаны» нічога не рабілі ў вёсцы. Зрабілі, праўда, адну рэч, а іменна: забралі ў старасты Мазуніка ўсё сала і пайшлі.
Зараневіч пайшоў на падворак. Ужо сцямнела. На захадзе цягнулася над лесам крывавая паласа пад навіслаю чорнаю глыбаю хмары.
«Здаецца, што з гэтага дня мы пачнём па-баявому дзейнічаць...» — думаў Зараневіч. Ад водбліску крывавага захаду твар яго быў бронзавы. Глянуў на хату Альшынеўскага, у вокнах якой пераламляўся водбліск ад заходзячага сонца, і падумаў, што нядрэнна было б даведацца, дзе ён цяпер. А Альшынеўскі якраз ішоў пасярэдзіне вуліцы, кіруючыся дахаты, і гаварыў сустрэчным аб адышоўшых «партызанах», аб тым, што яны, напэўна, прыйдуць яшчэ, што трэба выстаўляць варту нанач, што вартаваць павінны ўсе па чарзе, што бежанца Пятра трэба паставіць першым для спробы. Зараневіч, стоячы ля сцяны хаты пад яблынькай, чуў дзе-што з гэтай гутаркі. У душы была трывалая рашучасць, якую ён вынасіў у вялікім горы, цярпенні. У душы быў ужо ясны напрамак: «Альшынеўскі вярнуўся,— значыць, яны ўжо недзе за вёскай». І Зараневіч накіраваўся агародамі к гумну Сцяпана.
Хлопцы ляжалі ў прыстаранку на леташнім сене. Калі Зараневіч увайшоў у гумно, яны ўсхапіліся і сталі, абапёршыся на вінтоўкі.
* * *
Дзесяць бандытаў былі абяззброены за шэсць кіламетраў ад вёскі.
Назаўтра Зараневіч усім назначыў збор у лесе, там, дзе жыў Сахараў з групай. Павінен быў прыйсці лесавод. Лесавод прыйшоў да Говара ўначы, калі, здаецца, над усім светам ліў дождж. Усё прыціхла, схавалася ад непагоды. Вада плюхацела за акном. Парыванні ветру тузалі маладую яблыньку, і шротам густа сыпаліся кроплі з яе. Уся вёска неяк утулілася — хаты, здаецца, яшчэ ніжэй паўрасталі ў зямлю. Вада сплывала па шыбах акон — адзінокіх і сляпых. Шуршала саламяная страха.
Ізноў, але ўжо мацней, пастукаў у акно Зараневічу Говар.
Сябры, доўга не марудзячы, пайшлі.
Дарога была нялёгкая. Хоць дождж крыху зменшаў, але цемра не давала мажлівасці разгледзець дарогу. Сябры час ад часу траплялі ў лужыны. Наперадзе ішоў Говар. Яму Зараневіч перадаў сваю батарэйку, каб у кожную мінуту можна было асвяціць якога-небудзь неспадзяванага «госця». Рэвальверы ва ўсіх трох былі ў кішэнях напагатове.
Але праз усё падарожжа не сустрэлі нікога. Калі з бакавой дарогі, што развілкай адыходзіла ад галоўнай, сышлі на сцежку, тут іх спыніў вартавы і давёў да зямлянкі Сахарава.
Сахараў не спаў. Пры святле ліхтара ён разлажыў на століку крыху пацёртую тапаграфічную карту і пільна ў яе ўглядаўся, трымаючы ў руках аловак. Глянуў на ўвайшоўшых прамоклых пад дажджом сяброў і ўсхапіўся з месца:
— Вось гэта неспадзявана! Прашу, прашу...
Сябры пазнімалі з сябе свае курткі і, абтрахнуўшы іх, павесілі на цвіках, што былі ўбіты ў слупы — падпоры страхі зямлянкі.
Закурылі. У зямлянцы было зацішна і цёпла. Крыху аддавала вільгаццю. Лесавод сеў на лаўцы за столік і на момант прыпыніў дапытлівы позірк на Сахараве.
— Ну, пачынаем, таварышы...— прамовіў ён і выняў з кішэні невялічкі блакнот.
— Ітак, Каленік ужо тут... З таварышамі. Жывуць яны ў цяжкіх умовах. Жывуць у стозе на дзікім балоце. Факт, што доўга там яны жыць не могуць, трэба перабрацца ў другое месца...
— Чаму ім не пасяліцца ў лесе? Усё ж такі лепш,— спытаўся Говар.
— Лес у тым месцы амаль кожны дзень прачэсваецца карнікамі. Яны ведаюць, што робяць... Прыходзіў нядаўна да мяне Каленік. Прыходзіў уначы. Я вярнуўся позна — хадзіў да ляснічага, які выклікаў да сябе і казаў станавіцца на работу... Выглядае Каленік як лясун. Барада вырасла амаль па пояс, худы, толькі вочы блішчаць... Хацеў прабірацца да цябе, Андрэевіч, але далёка. Прасіў, каб звязацца.
Агонь ліхтара, які стаяў на століку, праліваў тусклае святло на бярвеністыя сцены зямлянкі. Твары сяброў у паўзмроку выглядалі таямнічымі, вочы блішчалі зацікаўленасцю. Цыгаркі дыміліся бесперастанку.
— Перад намі, Іван Аляксеевіч, цяпер сталі складаныя задачы, — сказаў Зараневіч, — трэба пачаць дзейнічаць і больш абрастаць людзьмі і зброяй. На заўтра мы назначылі прыняцце прысягі ад нашых людзей. Мы ўжо, як бачыш, пачынаем жыць па-ваеннаму... Трэба будзе зрабіць раптоўны ўдар па гарнізоне, каб іх аглушыла, каб яны падумалі, што тут незлічоныя сілы. І для народа гэта будзе найлепшай агітацыяй. Лічу, Іван Аляксеевіч, што мы ад сягонняшняга дня павінны думаць аб выбары аб’ектаў для нападу...
— Аб'екты выберам... — сказаў лесавод, — і няхай гэта будзе для вас як дырэктыва. Да нашай наступнай сустрэчы распрацаваць план нападу на выбраны аб’ект.
Пачуўшы слова «дырэктыва», Зараневіч падумаў, што гэты лесавод няйначай з партыйнага цэнтра. І стаў больш мабілізаваным у сабе, падцягнутым.
Прысягу прымалі чатырнаццаць чалавек з груп Сцяпана і Говара і дзесяць з групы Сахарава, не лічачы Зараневіча, лесавода, Говара і Сахарава. Першым прысягаў Сцяпан. Яго прысяга была бунтоўна-шчырай. Сцяпан узмужнеў, пасур’ёзнеў пасля смерці бацькоў. Зараневічу ўспомніўся той момант, калі Сцяпан плакаў з сястрою над свежай магілай, і як ён уцяшаў, даводзячы: «Не плачце, мы за ўсё адпомсцім... Ад нашай помсты будзе гарэць зямля пад нагамі іх...» І цяпер вось Сцяпан стаіць сур’ёзны і нахмураны, гаворыць словы прысягі і ўплятае свае: «...Клянуся і памяццю бацькоў сваіх, загінуўшых ад рук фашыстаў...»
Сахараў выглядаў загарэлым, дзіўна ціхім і мала ўсміхаўся, як гэта было раней. Мусіць, дні, праведзеныя ў лесе, налажылі на яго такі след. На воку павязкі ўжо не было, але знак застаўся: вока было яшчэ чырванаватым і часамі слязілася. Лесавод меў з Сахаравым асобную гутарку.
Пасля прысягі камандзірам быў выбраны Сахараў, камісарам — Зараневіч. Сцяпан і Говар былі абраны камандзірамі груп. Некаторы час занялі арганізацыйныя справы. Пасля вырашылі, што Сахараў павінен з сваёй вёскі прывесці ў лагер другую групу. Была для ўсякага выпадку таксама выслана разведка ў вёску, дзе жылі Зараневіч і Говар. Разведка вярнулася цераз паўтары гадзіны і паведаміла, што атрад паліцыі, уварваўшыся ў вёску, падпаліў дзесяць хат партызан. Хаты гараць яшчэ і цяпер, а паліцыі ўжо няма.
— Дзе Альшынеўскі? — спыталіся разам Зараневіч і Говар.
— Альшынеўскі ў падпале ўдзелу не браў... Цяпер дома, ляжыць хворы... — адказалі разведчыкі.
Зараз жа на кароткай нарадзе пяцёрка (Зараневіч, лесавод, Сахараў, Говар і Сцяпан) вырашыла, што першым аб’ектам для партызанскіх аперацый будзе гарнізон у вялікім сяле пры шляху — Ражанка. План разгрому гарнізона даручана было распрацаваць Сахараву. Аперацыю правесці вырашылі пасля з’яднання з групай Каленіка. Адносна сямейнага лагера абмеркавалі, што рабіць яго яшчэ не час. Галоўнае, каб бесперастанку працавала разведка.
Пасля абеду лесавод сабраўся ў дарогу. На развітанне сказаў Зараневічу і Говару, каб прыйшлі ў назначанае месца цераз два дні.
— На балота будзе выходзіць глухая дарожка,— паясняў, крэслячы маршрут на паперы.— Ля гэтай дарожкі налева, амаль тут жа пры выхадзе на балота, стаяць тры старыя дубы. Гэта будзе найлепшай прыметай. Калі выйдзеце на ўскраіну, убачыце два стагі — адзін бліжэй, другі далей, крыху ў кустах. Яны ў другім стозе. Возьмеце на тычку шапку і будзеце махаць. Яны заўважаць і выйдуць к вам. Вось і ўсё,— скончыў лесавод.
Пяцёрка ў дадатак вырашыла па прапанове Зараневіча расправіцца з Альшынеўскім.
Калі сонца стала хіліцца к захаду, адышоў з лагера лесавод. Крыху пазней пайшлі Говар і Зараневіч, каб упарадкаваць з сем’ямі. Заходзячы на свой падворак, Зараневіч заўважыў, што нешта бялее пад яблынькай. Падышоўшы, убачыў — сядзіць яго жонка з дзіцем на каленях, а побач на мяшку, набітым саломай, спіць Лёнька. Надзя прачнулася ад дрэмы.
— Чаго ты тут сядзіш? — спытаўся Зараневіч.
— Чакаю цябе... Сягоння пасля пажару быў сход на вуліцы... Альшынеўскі ды Анеля дамагаліся здаць нас у жандармерыю, бо гэта наша віна, што прыйшла паліцыя і падпаліла хаты...
— Я не ведаю, што было б далей, —прадаўжала Надзя, — але большасць сходу ўступілася за нас — і мужчыны і жанкі, так што да нічога не дайшлі і разышліся.
Голас у Надзі быў стомлены і збалелы. Туліла дзіця да грудзей, гаворачы павольна, як бы перажывала смагу. Ды так яно і было.
— Гаспадыня з сям’ёю недзе пайшлі, і яшчэ няма... Нічога мне не сказалі... Хата пустая... Сяджу, і сэрца нешта калоціцца. Пабаялася адна сядзець у хаце... Вось выйшла... Ідзі прынясі мне вады...
Зараневіч пайшоў у сенцы і перш-наперш заглянуў у палавіну гаспадыні. Увайшоў — і стаў, разгубіўшыся. Кашлянуў, і рэха прагучала па хаце. Хата была сапраўды пустая. Ля стала пры сцяне заўсёды стаяла скрыня — яе ўжо не было. Не было і пасуды на паліцы, ніякай адзежыны на сценах. Зараневіч скочыў у камору і там таксама ўбачыў апусташэнне — не было ні кадушак, ні скрынь.
Нешта злавеснае мільганула ў галаве Зараневіча. Што? Прабегла страшная здагадка. На момант гарачкай абдало яго з галавы да ног, і на лбе выступіў пот. Калі прынёс вады Надзі, здолеў толькі сказаць:
— Пі хутчэй, бо нам нельга заставацца тут ні на хвіліну.
— Чаму? — нічога не ведаючы, у сваёй чыстай прастаце спыталася Надзя.
— Не толькі няма гаспадыні з сям’ёю, але і хатніх рэчаў няма ў хаце, ні ў каморы... Ці ж ты не бачыла, калі і куды яны гэта ўсё павыносілі?
— Не, не бачыла... Была ў полі... Пасля з дзецьмі хадзіла ў лес... Няўжо няма нічога? Як я вярнулася з лесу, дык старая стаяла на парозе... Калі пайшла з дому — я гэтага, праўда, не ведаю...
— Эх, дзівачка ты, дзівачка... Ты можа хворая? Га! — Зараневіч прылажыў руку да лба Надзі. Лоб быў гарачы.— Ні хвілінкі тут нельга сядзець.
Зборы трывалі не больш пяці хвілін. Увесь «хатні скарб» быў пакладзен у мяшок. Выйшлі за вёску на ўзлессе. Зараневіч вёў за руку соннага Лёньку, які намагаўся вось-вось заплакаць.
Пакінуўшы сям'ю ў лесе, у нейкім няскончаным зрубе, Зараневіч памкнуў да Говара. Говар яшчэ не спаў. Пачуўшы ад Зараневіча пра ўсё, што адбылося, ён насупіўся.
— Няўжо нячыстая сіла надумала нешта... Гэта нездарма... Старую, вашу гаспадыню, папярэдзіў... А сам усё хворы... Да чаго можа быць здатная бэстыя,— абураўся Говар.
— Нам нельга, Андрэевіч, траціць часу... Трэба папярэдзіць вёску... Пасылай свайго хлопца і дзяўчыну — няхай ідуць па хатах і скажуць, каб людзі былі напагатове... падаваліся ў лес... Давай будзем ачышчаць тваю хату...
Цераз гадзіну-дзве некаторыя сяляне, нагрузіўшы на вазы і на сябе свой скарб, са скрыпам і ціхім гоманам ад'язджалі ў лес. Першым на фурманцы ехаў Говар з сям’ёю. Побач з лагерам ваенным сам сабою рабіўся ўжо лагер цывільны.
Калі Альшынеўскі клаўся спаць, Анеля паведаміла яму, што людзі ад’язджаюць у лес, што, можа, яны што дзе пачулі. Альшынеўскі ўсміхаўся ў адказ.
— Няхай дурні павалочацца па лесе. Недаесць, вернуцца. Нічога вёсцы не пагражае. Каб што мелася быць, то я ведаў бы...
Альшынеўскі пазяхнуў на ўвесь рот і павярнуўся на бок. Праз хвілін дзесяць ён ужо хроп з прысвістам на ўсю хату.
Альшынеўскі прачнуўся ад стуку ў шыбіну акна. Нехта стукаў проста яму над галавою.
Ён хутка накінуў каптан, кепку і выйшаў. Ноч была цёмная і ціхая. Здаецца, спала ўсё на свеце. Альшынеўскі з нейкім чалавекам, што быў з вінтоўкай за плячыма, хутка, нават прыгнуўшыся, накіраваліся к хаце, дзе пражываў Зараневіч. Першае, што яны зрабілі,— гэта зашчапілі дзверы, пасля абышлі хату навокал. Альшынеўскі прыпаў к шыбіне акна, углядаўся.
— Ці ёсць у цябе батарэйка? — спытаўся ў свайго сябра.— Здаецца, што яны тут.
— Ёсць,— адказаў той. Выняў батарэйку, накіраваў у акно, але як ні націскаў на гузік, батарэйка не запальвалася. Сталі глядзець у вокны абодва. Нешта там бялела-маячыла, нешта нібы паварушылася, злёгку застагнала. Здалося нават, што нехта кашлянуў, нібы дзіця.
— І мне так здалося,— шапнуў Альшынеўскі. — Пачынаем.
Цёмная постаць з вінтоўкай дастала з кішэні бутэльку і пырснула з яе на сцяну нейкую вадкасць. Пасля пайшла к сцяне, што ад вуліцы, і там зрабіла тое самае. Так абышла ўсю хату наўкола. Цераз хвіліну чатыры агеньчыкі мільганулі на чатырох сценах хаты. Яны штораз пашыраліся, абдымалі сцены языкамі, аж пакуль не злучыліся ў адзін вогненны шырокі абруч.
У гэты час Зараневіч выйшаў з лесу з пяццю партызанамі. Але, абышоўшы вёску наўкола, яны нідзе нікога не знайшлі.
На ранак у вёсцы ўсе гаварылі, што бежанцы згарэлі. У гэтай гутарцы была і розніца: адны гаварылі, што толькі жонка з дзецьмі, а другія, — што загінулі ўсе. Ганна хадзіла ля яшчэ гарачага папялішча з тычкаю і торкала ў попел, уціраючы другою рукою слязу за слязою. Яна думала — можа знойдзе хоць якія сляды астаткаў чалавека. Не знаходзіла нічога. Села тут жа ля плота на бервяно і затраслася ў глыбокім плачы.
— Дамучыліся, бедныя, ды так цяжка і страшна... Дзе ж тая пагібель на гэтых душыцеляў? Калі яна прыйдзе? — так праз плач гаварыла сама з сабою Ганна. Працерла вочы, поўныя слёз, і ўбачыла над галавою Альшынеўскага.
— А ты чаго плачаш? Варона ты, варона... Цешся, што сама жывеш. Плакаць здумала... Па кім? Можа гэта быў твой брат, сват?
Ганна маўчала, а потым не выцерпела:
— У цябе сапраўды няма ні братоў, ні сватоў, ты наўкол чужы для ўсіх... А ў мяне ёсць і сват, і брат, вось я і плачу, мне ёсць па кім плакаць...
— Яшчэ хваробу ў бок сабе наплачаш,— сказаў Альшынеўскі.
— Не, ужо горшай хваробы, як ты, і на свеце няма...
— А ты маўчы, не задзірайся... — уставіўся вачыма Альшынеўскі.
— А што ж ты мяне хваробаю страшыш! Не задзірайся... Мае вочы на цябе і глядзець не хочуць, а не толькі з табою задзірацца...
Ганна ўстала і пайшла. Альшынеўскі, скрывіўшы галаву, глядзеў ёй услед, як чымсьці азадачаны.
Зараневіч вырашыў, што адпраўляць сям’ю назад у вёску непатрэбна, раз ворагі ўзялі курс на яе знішчэнне. З другога боку, хацелася паказаць людзям і самому Альшынеўскаму сваю перамогу. «Але з гэтым яшчэ паспеем», — падумаў. Куды ж накіраваць сям’ю? Вось задача. Пасля нарады з Говарам і Сахаравым вырашылі накіраваць яе ў вёску лесавода. Туды трэба было ісці кіламетраў пятнаццаць і ўсё лесам. Правёў бы Надзю хоць да палавіны дарогі, калі нельга было б на больш, але сёння трэба ісці ў групу Каленіка — гэтае заданне даручана выканаць яму, Зараневічу, і Говару. Зараневіч раіцца з жонкай. Яна згаджаецца ісці і кажа, што да вечара пройдзе пятнаццаць кіламетраў. Гэта была адсутнасць разліку — гэтая жанчына рада была ісці і ісці, хоць на край свету, абы толькі пазбыцца гэтага месца. Зараневіч правёў Надзю кіламетры тры, несучы Лёніка на руках.
— Вось тут, Надзя, пасядзіце, пачакайце, аж пакуль не прыйдзе да вас адзін хлопец, які павядзе вас аж да канца. Хто будзе, які хлопец, яшчэ я не ведаю, але абавязкова будзе.
Прыпыніліся і сталі адно супроць аднаго. На некаторы час сустрэліся вачыма. Зараневіч адчуў, што гэта стаіць іменна яго жонка — самы блізкі і ласкавы чалавек, каторы нясе на сабе такі аграмадны цяжар. Нясе яго без дакору, без жальбы. І хваля ласкі заліла сэрца Зараневіча.
— Надзечка, я вас ужо не скора ўбачу... Дай патрымаю дзіця...
Пару ўсмешак да дзіцяці. Прысеў на прыдарожны пень і прытуліў да сябе Лёніка. Цалаваў сваіх дзяцей. Не скора іх убачыць, а можа... хто ведае... можа гэта апошні раз. Развітаўся з Надзяй ціха, ласкава, прасіў, каб усё зносіла цярпліва. Перадаў дзіця назад. Надзя ўцерла слязінку і, сеўшы на пень, прытуліла да сябе Лёніка. Як бы гэтым яна ўжо казала Зараневічу:
— Ідзі, ідзі, бо каб не было позна...
«Вось гэта якраз і трэба, гэтыя дарагія словы»,— поўны ўдзячнасці да Надзі, падумаў Зараневіч. Ён усміхнуўся сям’і ўцешнай, супакойваючай усмешкай і пайшоў проста ў лес нацянькі.
Надзя чакала не больш гадзіны, пакуль прыйшоў партызан. Гэта быў здаровы, вясёлы хлопец — ён пасадзіў Лёніка сабе на спіну, і ўсе пайшлі пясчанаю лясной дарогай.
Назаўтра на самым світанні Зараневіч і Говар, узброеныя дзесяцізарадкамі і гранатамі, выйшлі з лагера.
Была ўжо самая квяцістая пара вясны. Пах дуба перамешваўся са смалістым пахам сасны і са свежым, як маладосць, пахам чаромхі. Дрэвы ў ранняй цішыні стаялі нерухома і, як здавалася Зараневічу, з бадзёрасцю праводзілі іх усё далей і далей у глыбіню лесу. Прачыналіся першыя птушкі.
Каля броду іх сустрэў партызан-дазорны, увесь мокры ад расы. Партызан быў тутэйшы, з групы Сцяпана.
— Ото нячыстая сіла... — сказаў ён.
— Што такое? — спыталіся Зараневіч і Говар.
— Бачыў гэтага злыдня... Альшынеўскага... Прайшоў нядаўна... Каб ён вам не папсаваў усёй абедні.
— Не папсуе. Пойдзем следам за ім, прасочым, куды ён пойдзе. Бо ён нездарма так рана выйшаў,— сказаў Зараневіч.
— Як доўга будзем цацкацца з ім? — абураўся Говар.
— Ужо нядоўга... Пайшлі! — сказаў Зараневіч і з месца ўзяў шырокі крок.
Доўга ішлі дрымучым лесам. Мала што гаварылі. Перакідаліся паўсловам. Калі ішлі моўчкі, задуманыя, здавалася, што адзіны сведка — лес таксама нешта думае. Дрэвы нібы прыслухаліся да іхніх крокаў, праводзілі ціхімі позіркамі.
Колькі ні ішлі, Альшынеўскага нідзе не заўважылі.
— Лапануў, чорт,— сказаў Говар.
Ужо сонца перайшло палудзённую пару, а дарога ўсё яшчэ ішла лесам. Калі перайшлі адзін шырокі брод, дарога прыкметна пайшла ўніз. Лес стаў дзе-нідзе прасвечвацца.
— Блізка ўжо балота,— сказаў Говар,— будзем на старожы.
Лёгкі неспакой прабег па нервах. Сябры прыціхлі і напружана ўглядаліся навокал. Дарожка павярнула ўправа, і сябры ўбачылі вылет яе на прастор. Вось налева відны і тры дубы — густалістыя, раластыя. Сябры прыбавілі кроку.
— Стой, — таркануў Говара рукою Зараневіч. — Нейкі трэск, і я пачуў чалавечы голас.
Стаялі, слухалі. Стаялі за кустамі і глядзелі ў вылет дарогі на балота. Выразна ўбачылі, як дарогу ля самага вылету на балота перабег чалавек у форме эсэсаўца. За ім другі, трэці і больш. Хутка недзе далёка на балоце пачуліся ўзрывы гранат. Сябры збялелі і глянулі адзін аднаму ў вочы. Убачылі, як за лесам паваліў слуп чорнага дыму. Вецер данёс пах паленага сена.
— Падпалілі стог...— прашаптаў Говар.
— Што рабіць? — сказаў Зараневіч шэптам. — Ісці назад... Не, трэба пачакаць, пакуль пройдуць гітлераўцы. — Зараневіч глянуў уверх на дубы, і яго азорыла шчаслівая думка. Прамовіў, як бы загадаў:
— Лезь, Андрэевіч, на той дуб, а я на гэты. У разе чаго чакай сігналу ад мяне. Буду я страляць, страляй і ты, буду я кідаць гранату, кідай і ты... Ну, хутчэй!..
Праз хвіліну сябры былі на дубах. З вышыні ўбачылі, як навокал стога, які палымнеў, стаяла многа эсэсаўцаў. Другі стог, які быў далёка ў кустах, стаяў цэлы. Эсэсаўцы доўгімі тычкамі падварушвалі сена, раскідалі па балоце, думалі, напэўна, што з стога выскачаць людзі. З стога ніхто не выскакваў.
Дагаралі падонкі сена. Гітлераўцы тычкамі паролі ў гарачы попел. Потым адзін з іх у седлаватай шапцы даў знак, і ўсе кінулі тычкі і рушылі на дарогу проста пад дубы. Прыйшлі захляпаныя ў балоце, сталі паўкругам навокал седлаватай шапкі. Сябры глядзяць з дубоў, прытаіўшы дыханне. Не дзіва — апошні гітлеравец, які далучыўся да круга, быў... Альшынеўскі. Говар сціснуў зубы і мацней ушчаперыўся за галіну. Зараневіч лічыў гітлераўцаў. Налічыў трыццаць. Альшынеўскі быў трыццаць першы.
— Кдзе партызаны? — пыталася ў Альшынеўскага седлаватая шапка.
— Я ведаў, што былі тут, а дзе цяпер, хто іх ведае, буду шукаць,— патупіўшы вочы, адказаў Альшынеўскі.
— Калі за тыдзень не знойдзеш — расстраляем,— сказала седлаватая шапка і адвярнулася вострым носам ад Альшынеўскага.
Зараневіч зразумеў, што гітлераўцы зараз будуць адыходзіць. Нервы ўзняліся, напружыліся, дрыжачая рука палезла да гранаты.
Выбух быў ашаламляючы. Услед выбуху паляцела другая, трэцяя граната. Говар таксама пускаў адну гранату за другою. Зараневіч не бачыў, колькі эсэсаўцаў упала, толькі заўважыў, як ляцела ў дыме седлаватая шапка. Стаў страляць з дзесяцізарадкі. Страляў і Говар.
Зразумела, што для эсэсаўцаў гэта было неспадзяваным. Уцякаючы, яны спатыкаліся, падалі, але былі і такія, якія, прапоўзшы некалькі крокаў, азіраліся навокал, каб сарыентавацца, адкуль адбыўся ўдар.
І тут здарылася тое, чаго не чакалі нашы сябры на дубах. Калі Зараневіч і Говар пачалі страляць з дзесяцізарадак, пачулі зусім блізка моцныя вінтовачныя залпы. На нейкі момант у Зараневіча мільганула думка, можа якія іншыя гітлераўцы зайшлі з другога боку і, не ведаючы ў чым справа, страляюць навослеп. Сябры на дубах перасталі страляць і толькі слухалі. А залпы білі ўжо направа ад дубоў і налева.
«Як быццам пайшлі ў абход,— падумаў Зараневіч.— Няўжо гэта нашы?»
Парахавы дым асядаў паволі па кустах. Залпы змяніліся адзіночнымі стрэламі і ўрэшце сталі заціхаць. З дуба Зараневіч бачыў — воддалі, за дарогаю, між кустоў, ляжаў забіты эсэсавец. Аўтамат у яго быў на шыі і пры паданні ўпёрся ложам у зямлю і цяпер тырчаў уверх руляй. Раптам каля забітага паказаўся барадаты чалавек у чорнай пашарпанай куртцы, з вінтоўкай у руках напагатове. Чалавек пераступіў цераз забітага эсэсаўца і накіраваўся на дарогу к дубам. Выйшаўшы на дарогу, глянуў у абодва бакі, паціснуў плячыма і сам сабе прамовіў:
— Дзе ж яны? Хто ж тут страляў?
З суседняга дуба пачуўся асцярожны голас Говара:
— Ігнат, гэта ты?
Затрашчала галлё. Говар спехам злазіў з дуба.
— Кастусь...
Сябры абняліся.
— Пятро Данілавіч, злазьце... Гэта свае...
Зараневіч ужо сам злазіў з дуба.
— А, гэта той... твой таварыш? Чуў, чуў,— сказаў барадач, гледзячы на Зараневіча.— Дай абніму і цябе... Ай, хлопчыкі, малайцы... Добрую работу зрабілі...
Гітлераўцы ляжалі ў розных позах — уроссып і адзін на другім. Былі і раненыя.
Говар шукаў вачыма Альшынеўскага.
— Так, пабылі ў работцы, — прамовіў ён з задавальненнем. — Але дзе той злыдзень? Ніяк не знайду...
Сябры падышлі бліжэй да забітых гітлераўцаў і ўбачылі: з-пад іхніх цел у адным месцы тырчала збоку рыжая галава, уткнутая носам у зямлю. Гэта быў Альшынеўскі.
— Га-а... Вось даскакаўся, — сказаў Говар. — А дзе ж твая кепка, рыжы чорт? І не відаць яе. Вось згніеш тут без роду, без племені. Усе добрыя людзі пляваць будуць на гэтае месца, дзе ты здох. Ляжы! Каб і трава не вырасла на гэтым месцы.
З кустоў на дарогу выйшла некалькі партызан. Сярод іх быў лесавод.
Партызаны віталіся з Зараневічам і Говарам. Прамянеў твар лесавода. Ён гаварыў:
— Мы паўзлі ўжо балотам, калі эсэсаўцы кіраваліся да стога. Прапаўзлі кіламетры два, калі не больш...
Паціскаючы Зараневічу руку, з усмешкай прадаўжаў:
— Помніце, вы гаварылі аб пошуках падпольнага партыйнага цэнтра?
— Помню,— адказаў Зараневіч, заінтрыгавана гледзячы ў вочы лесаводу.
— Перад вамі стаіць член падпольнага райкома партыі. Цяпер можаце ведаць і маё прозвішча, якога нават і Говар не ведаў. Прозвішча маё — Мядзведзіч...
Зараневіч схапіў за руку лесавода і толькі мог сказаць, увесь праяснеўшы:
— Ах, Іван Аляксеевіч... Як гэта добра... Якая выдатная ваша работа... Я пачынаў ужо і тады разумець, што вы няйначай...
— Цяпер мы праверылі адны другіх... Цяпер будзем разам... — сказаў лесавод.
Ён завіхнуўся наўкол і амаль крыкнуў Говару, які ўсё яшчэ «бласлаўляў» Альшынеўскага:
— Няма часу... Сабаку — сабачая смерць... Няма чаго над ім слоў траціць... Трэба збіраць зброю. — А сам, прыпомніўшы нешта, дадаў: — Гэта яму і за маладую бярозку!
— Ай, малайцы... Гэта — удача...
— Зброю, хлопчыкі, збірайце... Даволі растабарваць! — ужо крыкнуў Каленік. І не відаць было ў гэтым чалавеку перажытых пакут.
А сэрца Зараневіча таропка выстуквала: «Час на дарогу, сябры, на вялікую баявую дарогу!»