Гэтая самая бяроза, здаецца, амаль не пабольшала за сем год. Цяпер цёмная, ветраная ноч ахінае яе, ноч позняй восені, поўнай глушы і адзіноцтва. Патрэскваюць галіны бярозы ў шумным ветры. Так вось і стаіць яна на жвіровым прыгуменні пры вуліцы, аголеная ад лісцяў, бедная на галіны, нагінаецца ў цемры, а як выпростваецца — тады завострыцца сілуэтам яе верхавіна. Толькі дзве ніжнія галіны значна патаўсцелі, сталі даўжэйшымі: адна з іх звесілася цераз плот на вуліцу, а другая — на прыгуменне.
Андрэй Касцевіч глядзіць праз акно на бярозу, і яму здаецца, што гэтыя дзве галіны, як рукі асілка, выцягнуліся ў роспачы, скіраваныя ў даль цёмнай ветранай ночы. Не спіцца Андрэю. Вось ужо трэці дзень, як ён з сям’ёю вярнуўся з бежанцаў, з Паволжа, дзе яны пражылі сем год, пачынаючы з чатырнаццатага года — з пачатку вайны. Сустрэлі іх на радзіме палеткі, зарослыя густым беразняком, някошаныя, замшэлыя сенажаці, прыдарожныя крыжы на ваенных магілах, пустыя хаты без вокнаў і дзвярэй і дзе-нідзе худыя людзі, заглушаныя адзіноцтвам і немаччу. Людзі таксама вярнуліся з бежанцаў — хто раней, хто пазней...
Не спіцца Андрэю. Жарынкаю блішчыць у яго руцэ папяроса. Думкі больш ідуць у мінулае, бо наперадзе пакуль што ноч, глуш і нешта чужое, страшэнна непрыемнае. Яшчэ па дарозе, калі спыніліся ў Баранавічах, Андрэй бачыў, як здаравенны паліцыянт з доўгімі пясчанага колеру вусамі расчышчаў дарогу для праезду прыкладам вінтоўкі. Людзі душыліся ў сціску, уцякаючы. А паліцыянт крычаў над натоўпам:
— Дрога мусі быць тутай до язды!
І Андрэй зразумеў, што гэта — Польшча. І на момант чужою стала свая радзіма, такою беспрасветнай, загнанай і маўклівай. Думаў, ці не можна было б павярнуць назад за мяжу, дзе людзі адзін аднаго называюць таварышамі.
Але пасля перанесенага тыфу ён яшчэ слабы. І ў вагоне бацька, хворыя — сястрычка, два браты і маці. Яны ў дарозе дахаты, едуць з Паволжа, дзе пачаўся голад. Ва ўсіх у душы цікавасць да родных мясцін, так даўно не бачаных. Гэтая цікавасць ёсць і ў Андрэя. Але што будзе з яго пацёртай студэнцкай шапкай з сінім аколышам, што будзе з яго маладых прыгожых мар? Ужо цяпер адчувае Андрэй, што гэтыя мары гінуць, як глухое асенняе рэха ў лесе. Паглядзець родныя мясціны і вярнуцца назад...
Вось з такою думкай і глядзіць Андрэй у цёмную ноч, глядзіць на бярозу, якая выцягвае ў роспачы свае дзве вялікія галіны, як асілак рукі. Значыць, знойдзе» пункт апоры — вярнуцца назад. Не думаў Андрэй, што гэты пункт апоры за дваццаць год жыцця пад панскай Польшчай вырасце ў ім у велізарную сілу, як вырастае галінасты дуб, ускормлены сокамі зямлі, якога не адолеюць ні ветры, ні буры.
Папяроса скурылася, і стала сумна. У хаце чулася гарачае дыханне хворых дзяцей. Кашлянуў бацька за печкай і ўрэшце ўстаў і выйшаў на сярэдзіну хаты.
— Ты не спіш, Андрэй?
— Не, штосьці не хочацца...
Прысеў і пачаў круціць папяросу.
— І мне штосьці не хочацца...
Запала доўгая паўза. Бацька пайшоў шукаць агню на прыпеку. Андрэй чуў, як мякка ступалі яго босыя ногі па земляной падлозе хаты, як разгортваў попел, прыкурваў ад вугольчыка,— чакаў, што скажа ён, стары чыгуначнік, які так многа пабудаваў дарог у Расіі, пачынаючы ад Мінска і канчаючы Сібір’ю, Далёкім Усходам. Вяртаючыся з бежанцаў дахаты, ён марыў аб добрай гаспадарцы. Жыла ў ім цяга да роднай сялібы. Можа таму яна і паглыблялася, што жыццё сваё бацька правёў на колах, заўсёды ў руху, вечна далёка ад сваёй сялібы і сям’і. Наблізілася старасць — захацелася адпачынку. Дык дзе ж найпаўней адпачыць, як не на тых прасторах, дзе нарадзіўся і вырас? Аднаго бацьку найбольш цягнула дахаты. Маці пратэставала, бунтавалася, не хацела, бо родная сяліба для яе была найбольшым жыццёвым прыгнётам у заўсёднай беднасці і непасільнай працы. Маці была рэалістка, бацька — рамантык. Маці, якая за сваё жыццё на радзіме не была далей свайго валаснога мястэчка, убачыла далёкі свет, пазнала, што ён вельмі шырокі, проста бяскрайні, што на гэтым свеце ёсць іншая зямля, чым дома. На той іншай зямлі ўсё буйна родзіць, не патрабуючы гною. Людзі там ядуць белы пшанічны хлеб, на палях апрача пшаніцы рассцілаюцца цэлыя лясы сланечніку, палеткі кавуноў, дыняў, агуркоў, гарбузоў, памідораў. І гэта ўсё было там, на Паволжы.
— Я ніколі не паеду дахаты,— гаварыла маці.— Нідзе, мусіць, такой нетры няма, як у нас.
І гэта праўда. Пасее там чалавек пуд проса, а збярэ дваццаць пяць. Вядро малака — кожны ўдой у каровы.
— Не, у нас гэтага не было ніколі... і не будзе. Замучыла мяне за жыццё гэтая «свая» хата. Няхай яна там праваліцца...
Так гаварыла маці. Бацька ўсміхаўся ў вусы і думаў сваё. Праўда, і ў яго часам прабягалі цені па твары. Задумваўся перад аргументамі маці. Але потым твар праясняўся, і хвіліна задумы змянялася бадзёрасцю:
— Нічога... яшчэ зажывём і дома... Пчол завядзём... сад...
— Наемся я мёду ад тваіх пчол... якраз... Пакуль даб’ешся тых пчол, ногі выцягнеш...— па-свойму, па-жаночаму гаварыла маці.
Такая гутарка была частай. Але вось насунуўся, як грозная хмара, на Паволжа голад... Бежанцы рушылі на захад. Што ж было рабіць Касцевічам?
Заставалася толькі ехаць. Маці была ў задуме, а бацька рухава клапаціўся па справах ад’езду.
І вось ужо трэці дзень як дома. У хаце няма хлеба. Хворыя дзеці. Пустыннасцю патыхае вёска. І такія незвычайна цёмныя і цяжкія ночы. Нездарма гэтая бяроза такая адзінокая і бедная.
Бацька курыў з прагнасцю і пакашліваў. Нешта карцела яму на душы, бо пакашліваць стаў часцей, як быццам нясмела і з пачуццём нейкай віны збіраўся штосьці сказаць.
— Трэба заўтра пайсці да Мікіты... можа, пазычыць крыху бульбы. Яны ўжо даўно вярнуліся — маюць...
І зноў запала маўчанне. Андрэй глядзеў, як мігцела папяроса ў руцэ бацькі, як паволі яна патухала, а пасля зноў бліскала ў зубах, і адчуваў, што вялікі цяжар ляжыць на сэрцы бацькі. Адчуваў, што яго думкі і пачуцці патухаюць, меркнуць у шуканні невядомай дапамогі, як гэтая папяроса ў цемры,— шукаюць ратунку. Адчуваў, як пасля загараліся гэтыя думкі і пачуцці, калі знаходзілі нешта надзейнае, хоць можа ілюзорнае.
— Дзям’ян казаў учора,— хамут прынясе паладзіць... Дасць якую жменю гароху...
Папяроса бліснула ад зацяжкі, аж іскры пасыпаліся, і Андрэй убачыў апушчаныя вусы бацькі на худым, змучаным твары.
Вецер свістаў ля акна, і чуваць быў шоргат галін бярозы, што з тупым гукам біліся адна аб адну ў цемры.
— Але ж і вецер...— сказаў бацька.— І канца няма гэтай ночы... Хутчэй бы развіднела, а то...
Бацька не скончыў. Што хацеў сказаць пасля «а то», прайшло па хаце стрыманым уздыхам, за якім адчуваўся стогн.
— Сядзі не сядзі, а трэба неяк даспаць да ранку. Кладзіся і ты,— звярнуўся ён да Андрэя,— чаго так марнавацца?..— І, апёршыся аб рог стала рукою, збіраўся ўстаць, каб ісці за печку. Але ў гэты момант загаварыў Андрэй:
— Тата...
— Чаго? — адказаў бацька, сядаючы зноў на лаву.
— Я вось думаю, трэба збірацца назад у Савецкую Расію... Ну, што я тут буду рабіць?.. Вучыцца далей я тут не змагу, а вучыцца трэба...
Бацька адказаў не адразу. Пачухаў за вухам рукою, уздыхнуў цяжка.
— Ну, што я табе, сынку, магу сказаць? Адно мне здаецца, што нялёгкая гэта справа ўцячы назад... А па-другое,— нас пакінеш... адных... Яно, вядома, тут не тое... Ого, не... Тут не тое...— закруціў галавою бацька.
Пасля кароткага маўчання працягваў:
— Што ты зробіш... Што ты зробіш... Куды ні кінь, усюды клін... Пачакаем крыху, разгледзімся, як што тут...
Уцячы туды яшчэ паспееш...— Сказаўшы гэта, устаў.— Не мучай сябе думкамі, кладзіся спаць... Хоць бы і можна было ўцячы, ты яшчэ слабы пасля тыфу, трэба паздаравець... Кладзіся...— сказаў урэшце бацька і як здань падаўся за печку.
Андрэй толькі цяпер сапраўды адчуў стому ад бяссоння і, паглядзеўшы хвіліну яшчэ ў акно, лёг тут жа на лаве, на пасланы сяннік.
Лежачы, горка ўсміхаўся пры ўспамінах аб днях, што засталіся там, у мінулым, і якія адгарадзіла ад яго назаўсёды вось гэтая асенняя доўгая ноч.
Ноч... Усякія былі ночы, але там, у мінулым, былі ночы маладосці, незабыўныя ночы. Яны вось хлынулі ў душу цяпер, як знарок, і ўсмешкамі многіх, многіх — тых, якія былі блізкімі, вабяць з далёкай светласці. Горка ўсміхаецца Андрэй, чуючы спеў сярод іншай ночы — ціхай і ласкавай:
Сияла ночь... Луной был полон сад...
Нешта здрыганулася ў грудзях, і ў адказ зноў горкая ўсмешка расплылася грымасай па твары.
— Якое глупства... Пры чым тут гэты сад? Які тут сад?.. Добра ім там смяяцца з мяне...
Дышала ночь восторгом сладострастья...
Ну, так — чуў некалі... Гэта было ў сяле. Яна стаяла пад таполяю на самай высокай жэрдцы плота, калі іменна «дышала ночь», і спявала, трымаючыся за галіну таполі. Яшчэ тады я казаў ёй, як шчасліваму прывіду, зляцеўшаму з неба, што не люблю гэтай песні — вельмі патыхае мяшчанствам. І прасіў праспяваць другую. Вера, дзе ты? Я ведаю дзе... Відаць, сядзіш над кнігай у сваёй маленькай каморцы і пільна ўглядаешся ў літары, у словы. А заўтра, як заўсёды, на вуліцы чакаеш трамвая, каб паспець на лекцыі... Не раз вось так бачыў цябе яшчэ здалёк, як ты стаіш з рыдыкюльчыкам у адной руцэ і з кніжкамі ў другой, у шапачцы курсісткі з карціны Ярашэнкі. Вецер туліў плацце да тваіх ног... Прыйдзі і паглядзі вось на нашу ноч... Можа, прадэкламуем тады разам, як любілі гэта рабіць там:
Ах ты, ночь ли ноченька,
Ах ты, ночь ли бурная,
Отчего ты с вечера
До глубокой полночи...
Вецер свістаў за акном, нешта глуха стукала ў сцяну, з тупым гукам біліся галіны бярозы адна аб адну... Андрэй напаў на мелодыю «ноченьки» і ў думках паўтараў,— гэта здалося яму адпаведным да настрою, да гэтай ночы... Паволі авалодвала супакаенне. Вочы пачалі заплюшчвацца, і толькі абрыўкі слоў даходзілі да свядомасці ў поўнай бязладзіцы. Тут былі і ноч, і павіслыя вусы бацькі на худым змучаным твары, з-пад якіх вылятала і даносілася тужлівым шэптам да вуха: «Мікіта... Дзям’ян... жменя гароху... бульба...»
Ціхім крокам ішоў Андрэй праз сваю родную вёску. Быў шэры дзень, ужо напоўнены подыхамі недалёкай зімы. Ступіць Андрэй пару крокаў і спыніцца, каб паглядзець у абодва канцы вёскі, праверыць, ці тыя самыя профілі вуліцы, якія засталіся ў памяці яшчэ з дзяцінства. Здаецца, што тыя самыя,— вунь чарада ліп, там, у аддаленні, дзе вуліца крыху павярнулася ўправа, толькі ліпы значна падраслі. Гэта ліпы таго самага Мікіты, аб якім успамінаў бацька і які мае пазычыць бульбы. А за ліпамі хутка і канец вёскі. Тут вочы ўпіраюцца ў недалёкае ўзвышша, якое градою праходзіць уздоўж балоцістай даліны за выганамі і ахоўвае вёску ад паўночных вятроў. Там, над градою, плывуць беспрытульныя, халодныя хмары. А вось, як глянуць на поўдзень, карціна больш прыемная. Тут жа, за бродам, у канцы вёскі, на высокай гары маячаць старыя гонкія сосны, якія выглядаюць здалёк, як курганная кветка, і, здаецца, затуляюць выхад з вёскі. Туды і ідзе Андрэй павольнай хадою.
Цішыня ў вёсцы. Гэтую цішыню можна было б назваць дзікай. Адсутнасць чалавека доўгі час дала волю сілам прыроды: па-за гумнамі на колішніх палетках сцяною стаяў непралазны, густы бярэзнік, цяпер ужо без лісцяў. Хаты... Дзіўнымі здаюцца Андрэю хаты. Яны асунуліся, паўрасталі ў зямлю без догляду чалавека — без вокнаў, без дзвярэй, з выдранымі дзе-нідзе сценамі, са стрэхаў жмутамі вісіць салома, сарваная нелюдзімымі вятрамі. Свеціць рэбрамі драбёст. Хаты для Андрэя нечакана здаюцца вельмі маленькімі. Вокны... Ну, што гэта за вокны? Андрэй правёў сваю маладосць у памяшканнях з вялікімі вокнамі і ніколі не чакаў, што на свеце могуць быць у хатах такія малыя вокны. Нават ва ўспамінах там, на Паволжы, вокны родных хат яму здаваліся большымі, бадай нармальнымі. А цяпер вось, убачыўшы іх, ён ніяк не можа сабе паверыць, што гэта вокны, праз якія глядзела на свет яго дзяцінства. Можа, гэта падман зроку? Не, гэта праўда, голая, жывая праўда. Думкі Андрэя пайшлі да шукання абагульненняў. Якім жа можа здавацца чалавеку свет з такога акна?
І Андрэй упершыню адчуў, як у грудзях заварушыўся боль, і здалося, што з гэтым болем ён ужо недзе быў знаёмы.
Паволі прыходзілі ў яснасць, у парадак дагэтуль не асэнсаваныя, бязладныя думкі. Што за хаты? За хатай — сенцы, за сенцамі — хлявы. Усё пабудавана з тонкіх, кароткіх бярвенняў — па сутнасці, налеплена адно на другое і адно да другога, і ўсё схавана над саломай страхі. Вось вам і быт, над якім (як засталося ў памяці) імжыць асенні дождж з нізкіх цяжкіх хмар. Па спіне Андрэя прабеглі мурашкі — ён адчуў, як невясёлыя думкі з дзяцінства знаёмым пачуццём кранулі сэрца. Стала на момант непрыемна, беспрытульна па-даўняму. Падворкі пустыя, зарослыя травою, садовыя дрэвы паламаны, а дзе павысяканы, толькі тарчаць з травы пянькі — агузкі ад вішань і сліў і тоўстыя пні ад зрэзаных пілою груш. Між падворкамі і вуліцай няма розніцы: усё зарасло травою. Толькі па вуліцы збоку пратаптана сцежка, а пасярэдзіне ледзь прыкметна праезджаны каляіны. Дзіка і дзіўна — нават і варон няма. Праляціць над вёскай адзінокая птушка — павольна, як быццам знясіленая. І не адгадаеш, што гэта за птушка — не то заблудная варона, не то каршун, які прыляцеў сюды здалёку.
Цішыня сапраўды дзікая: не чуваць ні спявання пеўняў, ні бляяння авечак, ні мыкання кароў, ні ржання коней. Толькі ў тым канцы вёскі, дзе стаіць чарада ліп, пачуўся брэх сабакі. «Гэта не іначай сабака Мікіты»,— падумаў Андрэй. І гэты брэх, як прарваўся, так і хутка, раптоўна заціх,— мусіць, і сабака адчувае прыгнёт глушы. На вуліцы — пуста, і толькі ў аддаленні Андрэй убачыў жаночую постаць, якая, трымаючы рэшата перад сабою, ішла яму насустрач. Жанчыне год пяцьдзесят. Андрэй не мог адарваць вачэй ад яе твару з сінімі падцёкамі пад вачыма. Невыразнага колеру вочы схаваліся ў шматлікіх маршчынах. Толькі з глыбіні іх, як з цёмнай студні вада, даходзіў жывы бляск, пакутліва-насцярожаны. У рэшаце была чорная мука. На запытанне Андрэя: «Што гэта?» — жанчына адказала: «Мука з сушаных картапляных лупін і лебяды... Хадзіла вось да суседкі таўчы ў ступе...» — і нібы спалохана агледзела Андрэя з галавы да ног, Андрэй адчуў, як быццам яго хто мацае пальцамі. Твар жанчыны ажывіўся цікавасцю, і на вуснах з’явілася ўсмешка, а затым зноў зрабіўся востра напружаным, сур’ёзным.
— Чый жа ты? — урэшце не вытрымала жанчына, крыкнуўшы так, як быццам штосьці знайшла.
— Адгадай, цётка...— жартуючы, сказаў Андрэй.
— Вось я і гляджу і ніяк не магу здагадацца... Ці не будзеш сын Сцяпана Касцевіча?
— Так... адгадала, цётка,— усміхнуўся Андрэй.
Цётка паківала крыху галавою ў задуме і прамовіла:
— Божа, божа... як павырасталі людзі... не пазнаць. Помню, хлапчуком бегаў за каровамі, а цяпер...
— Самі даўно прыехалі?.. — спытаўся Андрэй.— Вы, мусіць, цётка Тацяна Ціханчук?
— Ага, я, я... Прыехалі мы на месяц раней за вас, ды вось пакутуем — з голаду ніяк не выберамся. Вось і гэта людзі далі,— паказала цётка Тацяна на тоўчаныя лупіны ў рэшаце.
Андрэй сустрэўся з цёткай Тацянай у самым нізкім месцы вёскі, дзе з палёў упоперак вуліцы праходзіла халодная тарфяная даліна — «жыла», як называлі сяляне, і ішла далей праз агароды на лугі, аж да недалёкай рэчкі. Людзі называлі гэтую даліну і «жылай», і «сіповінай», і «нетрай», бо на вуліцы ў гэтым месцы была вечная гразь. Асабліва гэта было ўвосень, калі імжылі штодзённыя дажджы. Людзі помняць усялякія здарэнні, якія адбываліся ў гэтым месцы, як ламаліся колы, трапляючы ў глыбокія западзіны між каменняў на дне разбоўтанай гразі, як коні ламалі ногі, як пераварочваліся вазы з сенам ці збожжам. А было яшчэ і так, што муж Тацяны Ціханчук Дарафей, вяртаючыся некалі ўночы з карчмы п'яны, прамінуў сваю хату і пайшоў на цёмны бляск «жылы». Апіраючыся аб плот, уваліўся ў гразь, мала таго, сеў у ёй і пачаў крычаць: «Людзі, ратуйце, чэрці водзяць!..» Ды ці толькі з Дарафеем гэта было?
Тут жа стаяла хата Дарафея — пярэднімі вугламі ў самым балоце. Яна выглядала як згорбленая, сляпая бабка, якая пахіла стаіць, апёршыся на кій, у нейкай змрочнай задуме. Над хатаю некалі ўзвышаліся старыя грушы — цяпер іх няма. А хата ўсё глядзіць адным акенцам, напалову заткнутым анучамі, на халодны, у крывавых водблісках захад сонца. Цяпер у «жыле» гразі няма — «жыла» зарасла зялёнай сакавітай травою, але топкасць усё роўна адчувалася пад нагамі. Гніла даліна вякамі і гнаіла людзей, а цяпер трава заўладала ёю.
— Ці жывы дзядзька Дарафей? — спытаўся Андрэй.
— Няма, саколік, прыехаўшы памёр...— і цётка Тацяна пачала выціраць вочы канцамі хусткі,— пахавала, саколік, нават труны не было з чаго зрабіць... Так вось і паклалі ў магілу, у сырую зямельку.
— А дзеці як?
— Дзякаваць богу, жывыя, але хварэюць... ды есці няма чаго... Бог ведае, што будзе. Самі, мусіць, хварэлі? — спыталася, прыглядаючыся пільна да Андрэя, цётка Тацяна.— Бо выглядаеце белы, як вымачаны...
— Усяго было, цётка,— адказаў Андрэй.
— А што ж... перажылі людзі, зазналі гора... дый канца яму няма... гэтаму гору...
Цётка Тацяна развіталася з Андрэем і накіравалася да сваёй хаты. Андрэй паглядзеў ёй услед, як яна ішла па халоднай зямлі босымі нагамі з парэпанымі пятамі, і падумаў: «Моцныя бываюць людзі на свеце... Пакута сталася тут прывычкай, як быццам звычайнай з’явай... Пражыць жыццё ў балоце, адведаць свету на некалькі год і зноў вярнуцца ў халодную вільготную гразь...»
Хоць невясёлы, цяжкі дзень і час, але Андрэй, сам не ўсведамляючы, адчуваў прыемнасць і лёгкасць у нагах. Ці шарсціць пад ботамі пясок, ці мякка шаргаціць трава, ці сіпіць балотная твань, калі на след прасочваецца вада,— паволі адзначае Андрэй, што нешта некалі вядомае плыве ад зямлі ў ногі і разыходзіцца знаёмым адчуваннем па ўсім целе. І вось гэты вецер... Мяккі, вільготны, ён вее аднекуль з ціхіх палявых дарог, з маўклівых далін, сіратліва закінутых між узгоркамі, з карчыстых тарфяных альшанікаў, з зубчастага бору, што сцяною цямнее далёка за пясчанымі шляхамі. Цікавыя ўспаміны абудзіў вецер. Запахла чорным жытнім хлебам у торбе пастуха, паўстала перад вачыма адзінокая груша ў полі, ударыў у нос пах ядлоўцу на агні, пачуўся скрып колаў у росныя летнія ранкі.
Андрэй сапраўды вяртаўся на радзіму, увязваючы з роднай зямлёю ніці сваіх пачуццяў.
А вось і масток над бродам. Ён ніколі не меў парэнчаў — тут былі кінуты, як быццам выпадкова, некалькі бярвенняў, пад якімі бруілася тарфяная вада. Плот канцавога гаспадара вёскі, ад якога засталіся дзе-нідзе адны калкі, адбіваўся ў люстры вады, а з ім і пахіленыя старыя вербы. Гэты брод, як прыпамінае Андрэй, быў прыгожы толькі ў светлыя вясеннія ночы, калі лёгкае марыва туману рассцілалася па балоцістай даліне, што ішла ўздоўж броду ўдаль, і адзінокія ціхія вербы, як жывыя, здаецца, харашыліся, углядаючыся ў спакойную плынь вады. Здавалася, вось-вось яны заварушацца, і тады дождж брыльянцістых рос сыпнецца на водную гладзь.
Цяпер вербы выглядалі нелюдзімымі, здзічэлымі, халодна-непрыветлівымі.
На гару Андрэй узышоў пясчанай дарожкай праз малады густы сасоннік, які вырас на схілах за час вайны. Калі ўзабраўся на самую гару, стаў сярод векавых соснаў, што верхавінамі нібы краналіся хмар, і зірнуў уніз, на малады бор, ён не мог не сказаць пушкінскае: «Здравствуй, племя младое, незнакомое».
Перад вайной схілы гары былі голыя, усланыя сівым сухім мохам, а цяпер на іх шуміць малады сасоннік.
Андрэй спакойным позіркам павёў па краявіду, з кожным разам адкрываючы знаёмае, бачанае некалі не то наяву, не то ў сне, і яно трымценнем адзывалася ў грудзях — агортваў такі светлы настрой, які бывае, калі назіраеш, як дзеці на сенажаці рвуць кветкі і ўюць вянкі. Дар дзяцінства — незабыўны дар. Ён трывожыць і радуе. Калі Андрэй глянуў за агароды, на луг, парослы па купінах альховымі дрэвамі і кустамі,— вітаў душою дзіцяці знаёмыя птушыныя гнёзды...
За лугам сіняй стужкай вілася рэчка. У Андрэя адразу паўстаў перад вачыма кожны яе залом, і рыбацкія прыгоды дзяцінства ўсплывалі ў памяці адны за другімі.
За рэчкаю на ўзвышшы доўгай сцяною цямнеў лес. Вострыя зубцы верхавін елак, здаецца, краналіся навіслых хмар. Гэта лес графа Ельскага. Туды нельга было хадзіць. Там пільнавалі леснікі з дубальтоўкамі за плячыма і што горш — з сабакамі. Для пастушкоў пранікнуць у лес было марай. Яны часта, стоячы на беразе, моўчкі глядзелі за рэчку, як быццам там, у лясных таемных сховах, былі нечуваныя скарбы. Але ўсё ж такі ўдавалася часам ускочыць, прайсці крыху ў глыбіню, нарэзаць яловых, арэхавых палак, нарваць арэхаў. Такія дні здаваліся святам. Направа ад лесу бліснуў у вочы Андрэю бляшаны дах царквы, а пры ёй — сяло Буславічы.
Яшчэ правей — новая таямніца. Ад шляху пайшла бярозавая алея і ўпёрлася ў разложысты сад, з якога тарчала белая вежа са шпілем. Гэта палац графа Ельскага. Навокал яго палеткі. Дзяцінства Андрэя нічым па сутнасці не звязана з графам, калі не лічыць таго, што маці «хадзіла жаць і капаць бульбу да пана» і што часам Андрэй бачыў графа, які ехаў у карэце па шляху ці па сваёй палявой дарозе. Пастушкі выбягалі на дарогу паглядзець на пана, бо пан здаваўся ім не толькі казачна багатым, але наогул чымсьці не з гэтага свету. У графа блішчастыя коні, і сам пан граф быў блішчасты. Хлопцы, правёўшы пана вачыма, доўга глядзелі яму ў патыліцу, а потым, як у адзін голас, здзіўляліся: «Але ж і карак. Ну і карак». Гэта ўсяго і было знаёмства ў Андрэя з панам графам.
Яшчэ позірк направа, на поўдзень. Палеткі ў бярэзніку як вокам глянуць, а за імі — пералескі. Далёка на поўдзень выскачыў шлях з гушчару, узнімаючыся на ўзгорак. Гэта шлях у мястэчка Глушэц. Яшчэ правей сям-там відаць хутары. Яны выглядаюць у сваёй нуднай шэрасці адзінокімі, здзічэлымі. Недзе па кропельцы прабіваецца жыццё, ні для каго, здаецца, невідочнае. Калі ж яно будзе хай не ракою, то хоць ручаінкай? Забыўся, здаецца, Андрэй на ўсё, стоячы пад паважным, раўнамерным шумам соснаў. І калі глянуў з вышыні як бы няўзнак на сваю вёску, урослую ў даліну, здаецца, убачыў душу кожнай хаты, яе даўнюю і нядаўнюю гісторыю і той адзіны здабытак усяго жыцця-быцця — беднасць, беднасць і беднасць. Нехта даў трапную назву вёсцы — Запалянка. Ці таму, што яна запала між узвышшаў у халодную даліну, ці таму, што сяляне ад роспачы жыцця не раз казалі, што трэба запаліць гэтае месца, каб на ім і ўспаміну не засталося. Так казалі пра вёску пакаленні з роду ў род, ад самага першага яе жыхара. І аднак вёска стаіць. Засталося апраўданым першае меркаванне — вёска папросту запала, усмакталася ў нетра, абдорваючы людзей хрыпкай і іншымі хваробамі, за якімі і хараству чалавечаму не было як па-сапраўднаму разгарнуцца. Адна карчма была месцам, дзе людзі (быў час) забываліся пра холад і голад у хаце і давалі волю і песням, і слязам. Вёска ляжыць у даліне — шэрая, як зношаная да рубцоў сярмяга, свеціць рэбрамі абадраных стрэх. Прабіваецца ў ёй па кропельцы жыццё. Калі ж яно будзе хай не ракою, то хоць ручаінкай?
Калі Андрэй, вяртаючыся з прагулкі, спыніўся на сваім падворку, адна рэч прыкавала яго ўвагу — гэта зарослая бур’янам мясцінка ля гумна. Над гэтай мясцінкай некалі стаяў малы Андрэй разам са сваім дзедам у дзень ад’езду ў бежанцы. Усё, што трэба, было ўжо нагружана на воз, запрэжаны коні, толькі дзед з унукам закопвалі ў яму адну рэч, а пасля прытоптвалі зямлю нагамі. Патрулі данскіх казакаў з трывогай гайсалі па вёсцы і прыспешвалі людзей, каб тыя хутчэй выязджалі. З захаду далятаў глухі гарматны грукат. Да вёскі набліжалася вайна.
Андрэй падышоў да мясцінкі і пачаў мацаць яе нагамі. Здаецца, нічога не кранута. Зайшоў у сенцы, каб пашукаць рыдлёўку ці які лом. Рыдлёўку не знайшоў. Хацеў ужо адмовіцца ад свайго намеру, але, глянуўшы пад страху, убачыў нейкі чаранок. Узлезшы па сцяне каморы, ён выцягнуў яго. Гэта была старая рыдлёўка, якой капалі бульбу. З цяжкасцю прарваў ён дзярніну гэтай тупой прыладай і пачаў капаць. Рыдлёўка, урэшце, упёрлася ў нешта цвёрдае. Неўзабаве з зямлі вынырнула абгніўшая ручка плуга. Значыць, усё ў парадку. Бацька аб гэтым не ведае. Калі дзед з унукам закопвалі плуг, бацька быў на фронце. Андрэй стаў пасярэдзіне падворка і гэтак жа, як раней з гары, спакойным позіркам агледзеў замшэлыя будынкі. Агарнула жудасць не толькі адтаго, што давялося вярнуцца на знішчаную сялібу, але і адтаго, што і ўсё мінулае жыццё яе гаспадароў прайшло ў такім замшэлым стане. Гэта для Андрэя цяпер было зусім непрымальным. Пачынаць жыццё нанова на такім узроўні... Не, гэта можа задаволіць хіба толькі бацьку. Ні розумам, ні пачуццём не мог успрыняць Андрэй мінулага гэтай сялібы, яе перспектыў. Ішоў па падворку з пачуццём суровай бяздомнасці, як быццам праходзіў міма ўсяго перажытага, каб больш да яго не вярнуцца.
З такімі думкамі Андрэй увайшоў у хату.
Хатняе цяпло прыемна абдало яго твар. Хата была, на шчасце, ужо абжытая — у ёй цэлы год жыла адна бяздомная сям’я, якая пасля прыезду Касцевічаў перабралася да радні ў суседнюю вёску. У хаце было нават шумна ад гутаркі бацькі і нейкага незнаёмага Андрэю чалавека, які сядзеў на калодачцы, прыпёршыся спіною да печкі. Яго худы, прадаўгаваты твар, аброслы кароткай русай барадою, зліваўся ў адзін колер з брудным кажушком... Асабліва прыкмячаўся нос. Ён быў тонкі і гарбаты. Абапал носа дапытліва і крыху хітравата глядзелі шэрыя вочы з крывавымі жылкамі, а над вачыма нядбала размясціліся цёмна-русыя рухавыя бровы. Зношаная шапка была ссунута на патыліцу і адкрывала лоб з паўкругамі маршчын, якія час ад часу то згушчаліся, то разгладжваліся. «Сапраўдны рымскі нос у гэтага дзядзькі»,— падумаў Андрэй. А наогул гэты чалавек са сваім тварам нагадваў птушку (арла ці іншую), якая, абвеяная вятрамі, сядзіць на дрэве або на скале. Толькі выраз твару і вачэй не быў у гэтага чалавека хцівым, драпежным. Пад тонкімі вусамі блукала ўсмешка, і лагоднасць з гумарам і хітрынкай пералівалася па твары. Голас гучаў моцна, нават бадзёра. Так ён і прывітаў Андрэя:
— Здароў, здароў, маладзец! — крыкнуў і прыязна акінуў Андрэя вокам.— Слаўнага сына выгадаваў, Сцяпан Паўлавіч.
Андрэй, не ведаючы, хто гэта, крыху нясмела прывітаўся з незнаёмым дзядзькам.
— Гэта Дзям’ян Гарагляд,— сказаў Сцяпан Касцевіч.— Аб ім я табе ўжо гаварыў.
«Ага, гэта той,— падумаў Андрэй,— што мае нам даць «жменю гароху». І праўда — на лаве стаяў прыхілены да сцяны хамут.
У хаце была сапраўдная бальніца — за печкай, на палку, ляжала трое хворых дзяцей — два хлопцы і дзяўчына. Гэта малодшыя браты і сястра Андрэя. Маці Андрэя — Кацярына Сямёнаўна,— рослая, прыгожая жанчына з бледным і худым ад голаду тварам, час ад часу схілялася над дзецьмі, папраўляла ім узгалоўі. Нешта вельмі цярплівае было ў гэтай жанчыне — лагодная маўклівасць хавала ў сабе ўсе нягоды і перажыванні. Роўная постаць, яшчэ цёмныя бровы над чорнымі вачыма, яшчэ не збарознены маршчынамі твар — усё гэта неяк выдзяляла яе на фоне аблепленых глінаю сцен хаты з бруднымі шыбамі вокнаў. У цёмнай суконнай хустцы, якая ёй была да твару, яна павольна праходзіла па хаце. У паходцы яе адчуваўся подых унутранай гордасці.
Андрэй распрануўся і сеў на лаву, прыгладзіўшы рукою цёмна-русыя валасы з залацістым адлівам. Дзядзька Дзям'ян не спускаў з яго вачэй. Усмешка застыла ў яго на вуснах.
— Ну што ж будзем тут рабіць, хлопча? — сказаў ён.— Панам дзяцей калыхаць, ці што? — і засмяяўся. Засмяяўся і бацька.
— Перш за ўсё — хлеба дабыць, а там жывы чалавек нешта сабе знойдзе,— адказаў бацька.
— Го-го, Сцяпан Паўлавіч,— не так ужо лёгка ўсё гэта... Я ўжо жыву паўгода, пакуль прыдбаў коніка, усю адзежу прадаў... Зямля яшчэ зарослая, пад лесам, а за падаткамі ўжо шлюць. Будавацца трэба — дзе ты возьмеш лесу? Людзі пачалі ўжо ездзіць напралом у лес Ельскага — што ж ты зробіш? Няхай судзяць. Ужо дзе хто і навазіў сабе. Нядаўна я быў у воласці. Войта прыслалі з Польшчы — асадніка. Усё крычаў на сходзе — Польшчу адбудоўваць. Я дый кажу: «Як ты яе адбудуеш з голымі рукамі?» Як вызверыўся ён на мяне: «Ты не грамадзянін, ты «выўратовец». Што гэта за выўратовец, ліха яго ведае. Гляджу я на яго, як конь у кнігу, маўчу... Ну, што ты будзеш казаць? Прывялі якраз арыштаваных пяць чалавек — нават не ведаю, за што. «Вось можа і ты хочаш далучыцца да гэтых выўратоўцаў?» Тады і я зразумеў, што гэта значыць... Нашто мы сюды вярнуліся? Чаго нас прыгнала? Дурасць, адна дурасць...
— І я, Дзям’ян, казала і кажу гэта самае...— далучылася маці.
— Ну, Кацярына, ці ж няпраўду я кажу? Але...— Дзям’ян развёў рукамі,— нічога ўжо не зробіш,— і выцягнуў з кішэні капшук з табакай.
Сцяпан Касцевіч сядзеў, звесіўшы вусы над сталом, і шэрымі вачыма сумна пазіраў з-за дыму папяросы.
Дзям’ян Гарагляд, крыху памаўчаўшы, з роздумам прамовіў нібы сабе пад нос:
— Можа, і не ўтрымаецца тут гэтая Польшча... Чуваць, нехта паліць фальваркі, лесапілкі... Ёсць людзі, што не спяць...
Пры гэтых словах Сцяпан Касцевіч заварушыўся на месцы, адчуў, як камень адваліўся ад сэрца.
— Ого, каб гэта сталася... Усе дзверы, што цяпер зачынены, адчыніліся б для нас.
— А можа, прынялі б цябе на чыгунку і тут?
— Трэба паспрабаваць... Хоць нешта няма надзеі.
Дзям’ян Гарагляд устаў, сказаўшы, што трэба ісці дахаты, а нанач ехаць у лес.
— Можа, Сцяпанка, паехалі б разам? Памог бы мне. Дзеці ў мяне... дачка старэйшая, а хлопец яшчэ малы. Няма з кім. Адзін раз ездзіў з ёю... ды дзе ты з бабамі ўвіхнешся ў лесе...
— Чаму ж, можам паехаць. З ахвотай, Дзям'ян...
— Ну, тады я зайду па цябе... Бывайце здаровы і не тужыце. Ты, Кацярына, падкручвай старога за вусы...— сказаў з усмешкай Дзям'ян і знік за дзвярыма.
Здраднік месяц сонна блукаў за хмарамі. А хмары не плылі, а ляцелі па небе, ускудлачаныя, як белагрывыя коні. Гнаў іх халодны пранізлівы вецер.
Месяц здраднікам назваў Дзям'ян. Ён і Сцяпан Касцевіч ехалі за рэчку. Седзячы на возе, прытуліліся адзін да аднаго спінамі, звесіўшы ногі. Хоць у лесе не вельмі пагражала небяспека, усё ж лепш было б, каб ноч была цёмная. А тут гэты месяц. Сапраўды, як здраднік. А што ночы з цёмных перайшлі ў месячныя — гэта была прыкмета, што ўжо зіма вось-вось завітае ў госці. Гняды конік Дзям’яна клыпаў па жорсткай ад замаразі лугавой траве і часам фыркаў. Дзям'ян для засцярогі нават не крычаў на яго, а толькі патузваў лейцамі. Ён быў здаволены, што конь фыркае,— значыць, будзе ўдача.
Калі ж пад’ехалі да рэчкі, да пераезду, і ўбачылі, што не адны яны едуць, а цэлымі амаль абозамі падводы маячаць з розных напрамкаў, Дзям'ян першы раз крыкнуў на каня. Падводы ехалі з розных вёсак па абодвух баках рэчкі.
— Ну, будзе сёння работы — затрашчыць граф Ельскі, хай яму лёгка ікнецца,— сказаў Дзям'ян.
— Ліха яго не ўхопіць,— адказаў Сцяпан і, глянуўшы на лес, дадаў: — Але ўсё ж такі лес парадзеў — шмат высеклі...
— Сякуць штоночы і нават удзень. Леснікі баяцца носа паказаць. Адзін раз атрымалі пачастунак па вушах, і з таго часу — каюк... Уцякалі з лесу, як ганчакі, а людзі ўслед ім крычалі: «Панскія найміты, лізаблюды!» Ого, цяпер народ набраўся сілы, Сцяпан Паўлавіч. Гэта не тое, што некалі: «Паночку, паночку...» Цяпер кожнаму проста гідка глядзець на такую праяву... Ого, не, не тое... Рэвалюцыя!.. Яна... Дай божа людцам на здароўе...— закончыў Дзям'ян і крыкнуў на каня, які баяўся лезці ў ваду.
Процілеглы бераг рэчкі быў вышэйшы — ён быў не лугавы, балотны, а палявы. Крыху воддаль ад берага ўзвышаўся лес.
Сябры прыціхлі, набліжаючыся да лесу. Ён стаяў цёмнай сцяной перад імі, незразумелы, таямнічы, і таму выклікаў пашану да сябе. Цьмянае святло месяца, прабіваючыся праз калматыя хмары, коўзалася па верхавінах дрэў і яшчэ больш адцяняла постаць кожнай сасны і елкі на ўзлессі.
Лес не быў ціхім, застылым у абдымках ночы, як гэта бывае звычайна,— па ім разносілася глухое рэха розных гукаў. Чутны былі пераліўная траскатня колаў, бязладныя ўдары сякер у розных месцах, шорганне піл, і час ад часу там-сям з трэскам валіліся дрэвы і, вухкаючы, са стогнам удараліся аб зямлю. У лесе кішэла. Насцярожанае фырканне коней і нават часам бразганне цугляў даносілася з гушчару.
Дзям'ян са Сцяпанам ехалі моўчкі, ахопленыя — як-ніяк — пачуццём трывогі. Дарога ў лесе была дзе-нідзе завалена галлём, а дзе і ляжала ўпоперак верхавіна сасны або елкі з неабсечанымі галінамі, якія растапырана тарчалі на фоне дарогі. Навокал такіх месц былі аб’езды.
— Зараз будзе палянка... Там я нагледзеў сасёнку, калі хто яе ўжо не спілаваў,— ўпаўголаса сказаў Дзям’ян.— Але ж і народу сёння...
Калі выехалі на палянку, стала святлей. Тут ужо выразна можна было ўбачыць падводы і людзей за работай.
Работа Дзям’яна са Сцяпанам цягнулася нядоўга. Сасёнка была нарэзана на доўгія кавалкі, і сябры пачалі класці іх на воз.
Раптам недзе на паўднёвай ускраіне лесу пачуўся пранізлівы крык чалавека. Гэта быў крык не ратунку, а пагрозы. Дзям’ян са Сцяпанам спынілі работу і пачалі прыслухоўвацца. Спынілі работу і астатнія людзі.
— Няўжо леснікі зноў прыйшлі? — сказаў Дзям’ян. З суседняй падводы нейкі дзядзька азваўся: «Не, гэта не леснікі... Голас не той... Гэта, мусіць, сам Ельскі...»
— Давайце хутчэй канчаць і ўцякаць з лесу,— прапанаваў Дзям’ян.
Сябры змоўклі і ўзяліся за працу. Воз ужо быў накладзены, увязаны як след. Заставалася толькі ўзяцца за лейцы і рушыць з месца, але з процілеглай ускраіны палянкі шум лесу пранізаў той самы крык, у якім ужо выразна чуліся словы па-польску:
— Не рушыць з месца! Хто рушыць з месца, будзе пакараны...
Людзі не слухаліся, а ўцякалі з нагружанымі падводамі напралом, хто куды. Зрабілі гэта і Дзям’ян са Сцяпанам.
Але вось дзве постаці шпаркім крокам ідуць цераз палянку. Адна постаць у кароткай куртцы, у шапцы з серабрыстымі рубцамі на аколышу і з кукардай. За плячыма ружжо. Гэта сам граф Ельскі. Побач з ім — чалавек у чорным адзенні да пят і зімовай шапцы з шырокім верхам. Людзі заўважылі доўгую бараду. Нягледзячы на некаторы страх, усіх зацікавіла, хто гэта мог быць, бо Ельскага ўсе пазналі па голасу і постаці. Святло месяца слізганула па барадзе незнаёмага, і ўсе ўбачылі, як нешта металічнае бліснула ў яго правай руцэ.
На палянцы сабралася шмат падвод — усе імкнуліся на дарогу. І якраз пры павароце на яе падводы затрымаў не граф Ельскі, а гэты невядомы ў чорным адзенні да пят і з чымсьці бліскучым у правай руцэ. Якое ж было здзіўленне людзей, калі гэтая постаць загаварыла, падымаючы правую руку ўверх:
— Гасподзь з вамі... Куды вы? Вярніцеся... брація ва Хрысце... Пабойцеся бога...
Людзі пазналі свайго папа — айца Івана Шпака. Гэтага не чакаў ніхто. Таму-сяму хацелася пырснуць смехам, дый трэба сказаць, што наогул усім на момант стала весела. Нехта паспеў сказаць упаўголаса:
— Вось гэта дык даўгагрывы...
Некаторыя сяляне ўжо не раз бачылі пана Шпака з такой «зброяй» у лесе, але толькі ў сваім, папоўскім, які цераз дарогу мяжуецца з лесам графа Ельскага. Ці граф сустрэў папа ў лесе, ці знарок запрасіў на такую «аперацыю» — невядома.
Айцец Іван хрысціў усіх крыжам і прасіў:
— Скіньце з вазоў дрэва... Просціць вам вашы грахі гасподзь бог. А каму выбачае бог, таму прабачыць і гаспадар гэтага лесу, пан граф Ельскі...
— У графа многа, а ў нас нічога няма...— сказаў нехта ззаду.
— Маліцеся богу, і вам бог дапаможа ў вашым жыцці... Можна папрасіць пана графа. Ён не пашкадуе вам... Тое, што вы робіце, гэта знішчэнне...
— Чулі мы ўжо такія байкі,— адказаў другі голас.
Граф Ельскі зрабіў пару крокаў туды, адкуль далятаў голас, але... на паўдарозе спыніўся і злавесна паглядзеў з-пад доўгага з блішчастым бляшаным абадком казырка.
— Скідайце дрэва, брацця,— не сунімаўся поп. І ўрэшце звярнуўся непасрэдна да пярэдняга дзядзькі, які стаяў ля сваёй падводы і маўчаў, як аглушаны.
— Ну, ты першы... пачні... Як тваё прозвішча?
Дзядзька маўчаў, панурыўшы галаву.
— Чаму не адказваеш свайму бацюшку? — па-беларуску звярнуўся сам граф.
Дзядзька маўчаў. Маўчалі ўсе.
Раптам з сярэдзіны абозу рушыла некалькі падвод, каб аб’ехаць графа і папа з другога боку. Сярод іх былі і Дзям’ян са Сцяпанам. Коні рвалі шпарка, як быццам таксама былі ахоплены небяспекай становішча. Лес, які сціх на момант, затрашчаў зноў.
Поп, хрысцячы крыжам, кінуўся подбегам напярэймы, просячы на хаду: «Спыніцеся, спыніцеся, куды вы? Кара божая вас чакае...»
Але падводы, даехаўшы да дарогі, перасеклі яе і пачалі знікаць у лесе адна за адной. У той час, калі поп бег перапыняць тых, што адарваліся ад агульнага абозу, пярэднія павярнулі коней назад. Граф Ельскі кінуўся да пярэдняга каня, каб схапіць яго за цуглі і спыніць, але гаспадар не шкадаваў каню пугі, і намеры графа не ўдаліся.
І тады вось сталася тое, што надоўга, а можа, і назаўсёды засталося ў памяці ўсіх. Граф Ельскі выняў з кішэні свісток і... свіснуў. Усе чулі гэты свіст, які паўтарыўся тры разы. Ён быў пранізлівы, як вастрыё, дакранаўся да вушэй. Ніхто не ведаў, для чаго гэтыя свісткі. Але кожны адчуваў, што ў гэтым ёсць нешта, чаго яшчэ тут у лесе не было, нешта, зразумела, небяспечнае.
Падводы, нагружаныя дрэвам, спяшаліся. Людзі нічога не бачылі, што магло б ім пагражаць, і думалі, што на гэтым усё скончыцца. Вось ужо ўзлессе, а там блізка і рэчка.
Недзе далёка ззаду пачуўся апантаны крык. Усе, як адзін, азірнуліся. Да вушэй даляцела: «А божа мой... Людзі, ратуйце!»
— Некага б’юць,— сказаў Дзям'ян.
— Але хто б’е? — запыталася некалькі галасоў.— Няўжо сам граф?
Калі абоз пачаў выязджаць з лесу, нечаканыя ўдары прыкладаў вінтовак пасыпаліся на галовы, на плечы падводчыкаў. У вачах людзей толькі замігцелі белыя кукарды на шапках.
— Паліцыя! — крыкнуў нехта.
Чалавек дваццаць паліцыянтаў білі без разбору — па людзях, па конях. Сцяпан Касцевіч ад першага ўдару паваліўся. Дзям'ян, не выпускаючы лейцаў з рук, угінаўся ля воза, намагаючыся схавацца за яго. Удары падалі Дзям’яну проста на спіну, а ён ішоў...
...Сцяпан Касцевіч не ведаў, колькі часу ён ляжаў І пры дарозе, аглушаны ўдарам прыклада вінтоўкі. Калі ўстаў, адчуў, што пячэ правая шчака — баліць вострым болем. Ён дакрануўся рукою да яе, і ліпкая, вільготная кроў засталася на пальцах. Няйначай, падаючы, ударыўся аб нешта вострае. Але гэта яшчэ нічога.
Калі ступіў нагою, каб ісці, з кожным крокам глухі боль адбіваўся ў патыліцы і так выразна, што, здавалася, уся галава хацела разваліцца. Сцяпан аберуч памацаў яе. Нават спыніўся. Прыйшло на думку: вецер здаецца, меншы, лес не так шуміць. І чамусьці ў вачах робіцца то святлей, то цямней. Часам так цёмна, што Сцяпан спыняецца і працірае вочы. На момант святлее, а пасля навалач насоўваецца зноў. «Няўжо не дайду дахаты? — падумаў Сцяпан.— Дзе ж Дзям’ян? Можа, ужо дома?»
Выйшаўшы з лесу, Сцяпан стаў і паглядзеў навокал. Сцішыўся боль у патыліцы, і ў вачах стала ясней. А навокал было ціха і бязлюдна, як быццам тут ніхто не бываў. Па полі, парослым дробным сасняком і ельнікам, якое знікала ўдалечыні ў змроку, праплывалі цені: гэта месяц то выглядаў цераз прасветліны паміж хмар, то хаваўся зноў. Месяц — здраднік. Калі б было цёмна, не адважыліся б граф з папом і паліцыяй нападаць на людзей. Сцяпан зрабіў крок, і боль у патыліцы зноў даў сябе адчуць, як быццам хто штурхаў таўкачом знізу ўверх. Калі спыніўся над рэчкай ля пераезду, аглянуўся на поле, на лес, які вострымі зубцамі верхавін выразна вырысоўваўся на фоне белых плывучых хмар, Сцяпану здалося, што ў цішыні не то хто стогне, не то шэпча. Але нідзе не відаць і не чуваць ніякага руху. «Можа, мне здалося? Пайду дахаты»,— вырашыў Сцяпан і паглядзеў на рэчку. Яна, адзінокая, зіхацела халодным бляскам вады і плыла ў змрок. Сцяпан зняў шапку, нагнуўся да вады і пачаў ліць яе сабе на галаву. Выпрастаўшыся, адчуў, што стала лягчэй. Вада струменьчыкамі пабегла за каўнер сарочкі, і Сцяпан здрыгануўся. Пасля гэтага здалося, што як быццам ужо і зусім прыйшоў да нормы. Яшчэ раз аглянуўся і палез у ваду.
Вярнуўшыся ў вёску, Сцяпан пайшоў не да сваёй хаты, а проста да Дзям’яна. Калі апынуўся на падворку, пачаў шукаць вачыма воз. Воза не было. Зайшоў пад павець, і там яго не было. Адчыніў нават хлеў. І хлеў быў пусты. Выйшаў на сярэдзіну падворка. Да сэрца пачало падплываць пачуццё роспачы: «Дзе ж Дзям’ян? Няўжо забілі?» Вёска спала, як замораная. Вецер шамацеў па стрэхах, і не было каму што сказаць, да каго пайсці і падняць на ногі. Сцены хаты Дзям’яна былі абабіты кулявой саломай, і маленькія акенцы сярод гэтай саломы выглядалі як заморкі. «Можа, пастукаць у акно, пабудзіць жонку, расказаць аб усім?» Але Сцяпан зараз жа адкінуў гэтую думку. Не варта заўчасна сеяць трывогу. Ён глянуў на хмары, за якімі блукаў месяц, часам паказваючы свой халодны твар, і не ведаў, што рабіць. Вецер зашамацеў саломай страхі, а з хаты пачуўся кашаль.
У памяці Сцяпана ўсплылі іншыя шорахі-шэпты, што знікалі недзе ўначы. «Няўжо?» — мільганула думка. З месца пакрочыў у напрамку рэчкі праз агароды. Не ішоў, а, здавалася, бег.
...І як жа гэта ты, Дзям’ян, не вытрымаў удараў, што сыпаліся на тваю спіну? Ты выпрастаўся, ты знайшоў у сабе сілы выпрастацца, схапіць кол са свайго воза і размахнуцца наўкруг, што аж паветра засвістала. Ты не ведаеш, колькі паліцыянтаў упала ад твайго размаху, і не ведаеш яшчэ і таго, што яны кінулі біць другіх, спалохаліся і ўсю злосць спагналі на табе. Ты мала што помніш, Дзям’ян. Ты помніш толькі адно, што многа ўдараў падала на цябе. Ты закрываў галаву рукамі, і таму пабіты твае пальцы. Ты ўпаў і ўжо не варушыўся. Найміты думалі, што ты ўжо нежывы, і ўцяклі. А ты вось ляжыш у даліне, апрытомнеўшы, і не ведаеш, дзе твой конь і воз. Паўзеш да рэчкі... Прапаўзеш крок і зноў прыпадаеш да зямлі са стогнам. Шэпчаш пракляцці. Слухае цябе толькі адзін вецер, ды месяц часам асвеціць твой твар, перакрыўлены ад болю. Клічаш Сцяпана слабым, ахрыплым голасам і паўзеш зноў. Вось ён блукае навокал цябе і не можа знайсці. Чуе твой стогн, ідзе на яго, але цябе не знаходзіць. Ці вецер тут вінаваты, ці зямля, што разносіць твае стогны адначасна ва ўсе бакі? Мацней азавіся, Дзям’ян, ты жывы, ты яшчэ будзеш жыць!
І Сцяпан знайшоў Дзям’яна. Першым яго словам было:
— Дзям’ян, што з табою?
— Што?.. Вось бачыш, далі мне духу, Сцяпанка, далі... няскора выдыхаеш... Я бачыў, як ты ўпаў... Я думаў, цябе забілі... Ох!..
— Дзе конь і воз?..— спытаўся Сцяпан.
— Не ведаю. Як мяне збілі з ног, я ўпаў, а конь пайшоў... Няйначай павалокся за чужымі падводамі па іншай дарозе... Ох!..— і Дзям’ян на момант прыпаў галавою да зямлі.— Добра, што ты на нагах і прыйшоў...
— Ведаеш, Дзям’ян, я цябе перанясу на той бераг рэчкі, а сам пайду шукаць каня...
— Нясі... Што-небудзь рабі...— Дзям’ян заварушыўся і з кожным рухам стагнаў.
Сцяпан апусціўся на адно калена і асцярожна ўзваліў Дзям’яна на плечы.
— От, брат Сцяпанка, якая наша доля...— прамовіў Дзям’ян.— Ну, ужо каго-каго, а папа народ будзе помніць... Гэта — падумаць... Сынка-афіцэра чырвоныя скінулі разам з Урангелем у мора,— вось бацька цяпер і вядзе адну дудку з панамі... Не, брат, адкрылася праўда народу ў Расіі — яе не заб’еш, не, не заб’еш...
Калі пераходзілі рэчку, Дзям’ян сказаў:
— От, каб выкупацца ў гэтай рэчцы, то, здаецца, усе болі прайшлі б, але холадна...
Сцяпан апусціў Дзям’яна на мёрзлую жорсткую траву і прапанаваў:
— Дай, Дзям’ян, спаласну табе твар вадою — можа, палягчэе. Я сабе так зрабіў, і стала лепш...
— Спаласні, спаласні, што хочаш рабі...
Пакінуўшы Дзям’яна на беразе. Сцяпан найшоў назад шукаць каня з возам. Доўга блукаў па дарогах, бо гэтых дарог шмат выходзіла з лесу і разбягалася ў розных напрамках. Адна ішла, напрыклад, уздоўж рэчкі голым полем, другая побач, а іншыя праз малады сасняк зусім у другі бок. Доўга блукаў Сцяпан без ніякіх вынікаў і хацеў ужо вярнуцца да Дзям’яна. Але яшчэ раз выбраўшы наўгад напрамак, пайшоў не дарогай, а проста полем, праз рэдкі сасняк, і тут хутка знайшоў падводу. Конь аглобляй зачапіўся за сасёнку, гуж упёрся ў ствол, і конь спыніўся. Лейцы закруціліся за кола. Сцяпан агледзеў воз. Убітая збоку ў кругляк сякера была на месцы. Вяроўка, якою быў звязаны воз, таксама цэлая. Сцяпану стала лягчэй на душы. Вызваліўшы каня, ён выехаў на дарогу.
А Дзям’ян гэтым часам ляжаў на мёрзлай зямлі і змагаўся з холадам. Асабліва мерзлі пабітыя да крыві пальцы рук. Часам боль і крыўда падступалі да сэрца, і Дзям’яну хацелася заплакаць, але замест плачу вырываўся толькі стогн.
— Ну, навошта такія пакуты людзям?.. Ах!..— гаварыў сам з сабою Дзям’ян. А потым зноў пабітыя рукі сціскаліся ў кулакі: — Не забуду, не дарую...
Пасля здарэння ў лесе графа Ельскага праз два тыдні выпаў снег. Быў якраз сцюдзёны дзень пачатку лістапада. Больш такога нічога не здарылася — хіба толькі тое, што за два дні перад снегападам у папа Івана Шпака згарэлі гумно са збожжам і хлявы. Паліцыя групамі ў чатыры-пяць чалавек шнырыла па вёсках — шукала падпальшчыкаў. Заходзіла да старастаў і ў асобныя хаты. Заходзіла таксама і да Дзям’яна Гарагляда. Дзям'ян увесь час ляжаў на печы. Сцяпан з’ездзіў у суседнюю вёску, прывёз фельчара. Гэта быў флегматычны чалавек, год так пад сорак пяць, з даўгімі рыжаватымі вусамі. За ўвесь час, пакуль быў у хаце Дзям’яна, ён прамовіў з людзьмі толькі пару слоў. Адно слова было, што Дзям’ян выжыве, а другое — што за агляд хворага ён бярэ толькі грошы. А грошай тых якраз і не было. Жонка Дзям’яна — Малання — прапанавала што мела — бульбу і гарох. Фельчар нічога не сказаў, а толькі закруціў галавою ў знак нязгоды. Не было грошай і ў Сцяпана. Малання прысела на лаве і пачала ўжо думаць горкую думу. Нават слёзы бліснулі...
— Ёсць жа ў нас адна курыца,— сказаў слабым голасам Дзям’ян,— злаві, Малання, і аддай... Будзем жывы — нажывём...
Фельчар нічога не сказаў, а толькі паварушыў вусамі. Яго абыякавы, мутны позірк спакойна блукаў па хаце, дзе пахла сырасцю і чадам. Мусіць, фельчару не ўпершыню бываць у такіх хатах, і таму ўсё гэта, можа, і надакучыла.
Малання ўрэшце прынесла курыцу. Шукала яе ўсё ж такі доўга. Калі ўвайшла ў хату, яе босыя ногі былі чырвоныя, як у гусі лапы, а на рабой хустцы з латкамі іскрыліся сняжынкі.
— Залезла, каб яе, у самы куток пад страху, ледзь знайшла...
Курыца ўскрыквала, намагаючыся вырвацца з рук Маланні.
— Памажы, Люба,— сказаў Дзям’ян.
Падбегла дачка Дзям’яна — дзяўчына год семнаццаці, рослая, мілавідная, з носам, як у маці,— доўгім і крыху з курносінкай. З-пад хусткі былі відаць хвалістыя цёмныя валасы. Гэта — валасы маці. Перад гэтым дзяўчына сядзела на лаве і прала льняную кудзелю. Устаўшы, падбегла і пачала дапамагаць маці вязаць курыцу. Фельчар сядзеў на лаве, пазіраў на ўсё гэта з тым жа спакоем, скрыжаваўшы пальцы рук на каленях. Сцяпан усё курыў і паглядаў у акно. Трэба ж адвезці фельчара.
Калі курыца была звязана, фельчар пачаў апранацца ў доўгі з карычневага сукна свойскай работы бурнос з башлыком. Курыцу яму перадала Малання ў невялікім дзіравым кошыку, засланым анучкай. Фельчар на развітанне сказаў трэцяе слова — каб праз дзень прыехалі па лякарства. Калі яны са Сцяпанам выйшлі з хаты, Малання прамовіла:
— Ой, божа ж ты, чым жа мы яму заплоцім за лякарства? Другой жа курыцы няма...
Але на гэтае пытанне ніхто не адказаў...
Падзеі ў лесе зрабілі на Андрэя цяжкае ўражанне. Здараліся моманты душэўнага тупіка — не было ніякага выхаду для думкі. Не можа ж быць гутаркі аб апраўданні ўчынкаў графа Ельскага і папа — наадварот, пачуццё справядлівасці дамагалася іх пакарання. Але як жа ты іх пакараеш у панскай дзяржаве? Законы тут іншыя, іншыя... І Андрэй адчуў, як прыгнёт цяжкімі пластамі ўсё кладзецца і кладзецца на душы тых, хто бедны і таму бяспраўны...
Бо ці ж не так?
Адведаць Дзям’яна прыйшла Тацяна Ціханчук. Яна прыбегла ў першы дзень. Склаўшы рукі на жываце, стаяла за печкай, каб быць бліжэй да Дзям’яна, і кляла, бедавала і плакала. Успамінала, як некалі царскія жандары таксама збілі яе Дарафея. Гэта было даўно — тады, як праходзілі па вёсцы два незнаёмыя і заклікалі ўсіх гнаць статак на панскае поле, займаць панскія лясы, зямлю. Гэта быў 1905 год. Тады бацька Ельскага прывёў на поле цэлы атрад конных жандараў, якія акружылі статак і людзей разам. Вось тады і дасталося Дарафею.
— Ну, у той час быў яшчэ сякі-такі хлеб і кубак малака... Можна было сяк-так папраўляцца... А цяпер? — гаварыла Тацяна.
Шмат аднавяскоўцаў прыходзіла адведаць Дзям’яна. Нават дзе хто ўжо з заможнейшых — прыносіў ці пару яечак, ці жменю жытніх круп, ці нават кавалак халоднай бульбянай кашы, прыпраўленай тоўчаным ільняным насеннем, бо і яго ў Дзям’яна таксама яшчэ не было.
Не прыходзіў адведаць Дзям’яна толькі адзін чалавек. Ён, сустрэўшыся з Маланняй на вуліцы, супраць хаты Дзям’яна, толькі спытаўся: «Ну, як Дзям’ян?», а ў хату не зайшоў. Гэта быў Мікіта Лазун, той Мікіта, у якога Сцяпан Касцевіч прасіў бульбы. З настаўленага каўняра кажуха тарчаў чырвоны мясісты нос і відаць былі такія ж чырвоныя шчокі. Цёмная барада хавалася ў каўняры. З-пад калматай шапкі звісалі бровы над невялічкімі шэрымі вачыма, з якіх адно, правае, было як быццам папярочнае, з маленькім бяльмом. Яно часта моргала, асабліва пры гутарцы. І нельга было прачытаць, што адбівала гэтае вока — які настрой душы ці думку, а яго такое частае морганне перашкаджала разгледзець выраз здаровага вока. Гладка абуты ў новыя ліпавыя лапці з новымі, шчыльна абкручанымі на нагах аборамі, ён ішоў пасярэдзіне вуліцы, падобны на знахара з засценка. Шырока раскідаючы ногі і з развагай іх ставячы, ішоў ён па вуліцы, як па сваім падворку, пазіраючы з-пад броваў наўкол, каб дзе чаго не прапусціць.
Калі Сцяпан Касцевіч прыйшоў да яго прасіць бульбы, ён сядзеў на лаве і плёў сяўню з арэхавых лык. Хутка заморгала правае вока, і пасыпаліся ліслівыя словы:
— Ах, Касцевіч, Касцевіч, даўно не бачыліся... Я заўсёды кажу, такі ж бог не без міласці... Сядай, сядай...
У хаце было цёпла. Яшчэ новая падлога і пабеленыя сцены надавалі хаце ўтульнасць. У пярэднім кутку вісела пяць ікон, а ікона бога Саваофа, што вісела пасярэдзіне, была прыбрана ручніком. Гутарка ішла аб падарожжы з Расіі. Сцяпан Касцевіч расказваў аб розных цяжкіх выпадках у дарозе, а Лазун час ад часу толькі ўстаўляў адно і тое ж, націскаючы на «а»:
— А што ж... а што ж... Зажылі людзі — божа, божа...— і далей калупаў спіцаю ў сяўні.
Гутарка неяк хутка вычарпалася. Сцяпан ціхенька барабаніў па стале пальцамі, паглядаючы па хаце.
— Дзе ж твае сыны, Мікіта? — спытаўся ён.
— Малоцяць жыта ў гумне, нявестка пайшла недзе з кудзеляю, дзеці таксама паразыходзіліся. Вось сяджу адзін і калупаюся. Трэба вось, як падмерзне, сена вазіць... Ах, Касцевіч, Касцевіч, ці думалася гэта, што... Дзякаваць богу, дзякаваць богу, што хоць, як той казаў, жывымі дабраліся.
Сцяпан Касцевіч зразумеў, што гэты чалавек ужо як след «акапаўся». Нездарма людзі ва ўсе званы звоняць, што ён яшчэ тры гады назад, першы вярнуўшыся з бежанцаў, столькі набраў людскога дабра, што хопіць яму да смерці. І кадушак, і плугоў, баронаў, косаў, куфраў, старых колаў. Нават закруткі і зашчэпкі ад дзвярэй вырываў у чужых хатах і нёс сабе. Усё гэта прабегла ў Сцяпана ў галаве цяпер. Стала не па сабе — і крыўдна, і злосна. Як тут прыступіцца да яго з гэтай няшчаснай бульбай? Ніяк і рот раскрыцца не хоча на такую гутарку. А ўсё роўна трэба, нідзе не дзенешся. А Мікіта як быццам чытаў яго думкі і, глянуўшы на дзверы, сказаў:
— Хлеба якраз няма ў хаце... Даў бы табе кусочак... Занёс бы дзецям...
Сцяпан прамаўчаў, праглынуў гэтыя словы, як прыкрую слязу.
— Ты лепш дай мне крыху бульбы, пару пудоў... Аб хлебе няма ўжо чаго гаварыць. Трэба пакуль што забывацца аб ім...
— Бульбы? — са здзіўленнем адказаў Мікіта.— Ты думаеш, у мяне яе так многа? Ды не... дзе там... Трэба ж і свінням, і сабе... Сёлета дрэнны год быў на бульбу...— і нагнуў над каробкай сваю галаву з кучмою валасоў.
Запала нялоўкае маўчанне. Каб што-небудзь сказаць, Сцяпан прамовіў, глянуўшы ў акно:
— Ужо вечарэе... Трэба дадому...— і, крыху пачакаўшы, устаў. Мікіта, кінуўшы каробку, хутка падняўся.
— Ты выбачай, Сцяпанка, што так...
— Ды не... я нічога... Кожны жыве і думае, як хоча. Гэта — твая воля.
— Ты не крыўдуй, не крыўдуй...— схапіў са сцяны кажух і шапку і разам выйшаў у сенцы. Там Мікіта набраў у каморы кошык бульбы і вынес Сцяпану.
— Вось на, вазьмі кошычак... Другому б не даў — табе дам... Бажуся богам... Жывыя будзем — дачакаемся лета, дасць бог, можа, твая Кацярына прыйдзе калі пару дзянькоў пажаць... Мы ж людзі, суседзі...
— Ну, таргавацца, Мікіта, не будзем... Дзякую і за гэта...— адказаў Сцяпан і выйшаў.
Калі Сцяпан прынёс бульбу дахаты і расказаў усю гутарку з Мікітам, гэта выклікала ў Андрэя пачуццё агіды. Кацярына Сямёнаўна казала, што не трэба было браць бульбу, навошта кланяцца гэтаму жываеду... Так і сказала — «жываеду». І папракала Сцяпана за яго слабасць. Сцяпан маўчаў і толькі, цяжка ўздыхнуўшы, махнуў рукою:
— Што ж ты зробіш? Трэба часам і чорту лысаму пакланіцца...
«Так... пакланіцца... Такіх прымавак шмат. Калі ўрэшце пра іх забудуць?» — падумаў Андрэй і хацеў сваё абурэнне выказаць уголас, але... устрымаўся. Пашкадаваў бацьку. Гэта ж ён, бацька, хадзіў уніжацца дзеля іх, дзяцей. Камяк падступіў да горла. Андрэй устаў і выйшаў на вуліцу. Набліжаўся вечар — глухі, цёмны, тужлівы. І здавалася, што ў змроку, які крадком наплываў на вуліцу, паўзе той, каму кланяўся бацька,— паўзе чорны павук.
Вось табе і ціхая глуш...
Андрэй зноў не мог спаць начамі. Грызла яго туга. Адчуў, што ісці цяпер праз жыццё — гэта ўсё роўна, як прарывацца праз лясныя нетры, церабіць дарогу. Рабілася страшна і цяжка. Не загубіць таго, што здабыта,— вось аб чым туга.
Андрэй два разы адведаў Дзям’яна Гарагляда. Калі прыйшоў першы раз, Дзям’ян заварушыўся на печы і, прыўзняўшы галаву, усміхнуўся Андрэю на прывітанне. У гэтай усмешцы было нешта асаблівае. Тут было і любаванне маладосцю Андрэя, і ўцеха з яго адукаванасці, і яшчэ нешта, што рабіла твар Дзям’яна на момант прыгожым. Гэта хвалявалася, можа, не асвядомленая да канца самім Дзям’янам, надзея на сілу моладзі, захапленне яе хараством. У гутарцы з Андрэем у Дзям’яна мацнеў голас, вяртаўся яго гумар.
— Эх, студэнт, студэнт,— вось якую мы тут адукацыю праходзім... Выадукуюць нас паны, выадукуюць...
— А хіба ім гэта не адрыгнецца? — глуха сказаў Андрэй.
Дзям’ян змоўк, насупіўся. Маршчыны захадзілі на пукатым ілбе. Думаў. І ўрэшце сказаў:
— Пад ляжачы камень вада не пацячэ. Само нічога не зробіцца, студэнт. Вось як...— І зараз жа звярнуўся да Маланні: — Няхай Люба прынясе пару галовак капусты з расолам. Вось для Андрушы. Няхай занясе дахаты,— і звярнуўся да Андрэя: — Не аднеквайся, не аднеквайся. Я ўсё ведаю...
Гаворачы аб іншых рэчах, ён ужо думаў, якую прыемнасць зрабіць Андрэю. Апрача капусты з расолам нічога лепшага не мог выдумаць, бо яго не было. Сын Дзям’яна Міця, хлопчык гадоў дванаццаці, майстраваў ветраны млынок, седзячы на лаве.
Дзям’ян глянуў на яго і зноў усміхнуўся тою самаю ўсмешкай.
— Што — млын робіш, сынок? Ды бяда, няма чаго малоць... Рабі, рабі, хлопча... І раптам перайшоў на другую тэму: — Не толькі ў нас. Вось папу нехта пастараўся за адзін раз усё змалоць...— і засмяяўся трапяткім зларадным смехам.— Няхай шукаюць ветра ў полі... А народу толькі лягчэй ад гэтага...— і вострым позіркам з хітрынкай бліскаў на Андрэя.
— От, маўчаў бы лепш...— зазначыла Малання.— Яшчэ бакі не адышлі, а ты зноў хочаш...
— Чаму быць, таго не мінаваць...— задзёрыста адказаў Дзям’ян.
Андрэй слухаў і адчуваў, што і ён смяецца ў душы тым самым смехам, што і Дзям’ян.
— Запішы гэта ўсё, студэнт! — засмяяўся Дзям’ян.— Можа, кніжкі маеш, Андруша, прынясі маёй Любе. Яна любіць чытаць. У Расіі працавала ў бібліятэцы — кніжкі выдавала... Цяпер вось другую кніжку чытае — кудзелю смокча.
— Кніжкі ёсць, прынясу. Ды бяда — абставіны цяпер такія, што не да чытання.
— А ты плюнь на абставіны. Ведаю, ведаю, што не ) тое... Але вы, маладыя, павінны сябе выратаваць ад гэтых, як ты кажаш, абставін. Хлеба няма, нічога няма — ведаю... Трэба запрэгчыся ў якую-небудзь працу для хлеба... Нічога не зробіш... А там будзе відно...
Люба, ціхая, як быццам яе ў хаце не было, пільна вяла нітку і часам кідала нясмелыя позіркі ў бок бацькі і Андрэя. Андрэй прысеў ля яе кудзелі, каб загаварыць.
— О, гэта так... па-маладому...— сказаў Дзям’ян і зноў усміхнуўся.
— Адно скажу, дзядзька Дзям’ян,— прамовіў Андрэй,— так не будзе, як ёсць. Не можа быць так. Знае гэта ўвесь народ...
Суровая ўцеха была на твары Дзям’яна, калі ён, нічога не сказаўшы, з вышыні печы кіўнуў галавою на словы Андрэя.
Андрэй прыняў гэтую ўцеху сабе ў душу, як нейкую падзею.
Ціхі марозны дзень. Снегу выпала амаль па калені. Ён ляжаў на палях, па зарасніках, па дарогах — свежы, некрануты. І няма каму пратоптваць сцежак, пракладваць каляін.
Толькі сонца адзінока іскрыцца праменнямі на адкрытых, незарослых палянах і губляецца ў густых зарасніках, бліскаючы дзе-нідзе паасобнымі іскаркамі.
Андрэй з клункам за плячыма ідзе разам з бацькам па шляху ў напрамку мястэчка Глушэц. Збоку значыцца сцежка — па ёй прайшло не больш двух пешаходаў. Пасярэдзіне шляху свежыя каляіны. Аглянешся назад — убачыш — пляцецца адна-дзве падводы.
— Няма руху, няма,— кажа Сцяпан і тужліва глядзіць удалечыню. Час ад часу пытаецца ў Андрэя, ці не баляць ногі.
— Не акрэп ты яшчэ, сыне, не ведаю, як табе будзе там. Ісці далёка...
— Ідзецца добра,— адказаў Андрэй.
І сапраўды, ішлося ахвотна і лёгка па сыпкім марозным снезе. На Андрэю стары кажушок, падпяразаны раменным паяском, на нагах старыя боты, крыху няўклюдныя, цяжкаватыя, на галаве вушанка. Не пускалі яшчэ Андрэя з дому, але ўпёрся, паставіў на сваім — не толькі патрэба зарабіць на хлеб штурхала яго ісці ў невядомае, але і імкненне вырвацца з глушы на шырэйшыя прасторы. Прасторай гэтай павінна была быць лесапільня, да якой трэба ісці трыццаць кіламетраў. Вось туды і ідзе Андрэй. Бацька праводзіць яго толькі да мястэчка — гэта значыць, дзесяць кіламетраў. Бацька хоча пашукаць сабе работы ў мястэчку, бліжэй ад дому,— думае, можа, наняцца малаціць да якога-небудзь мешчаніна ці дзе дроў парэзаць.
Калі выйшлі на апошнюю гару, перад вачыма як на далоні раскінулася ў нізіне {пізіне мястэчка. Шаўковыя дымы плылі роўнымі слупамі з каміноў. Па ўскраінах — шэрыя хаты мяшчан, а там, далей,— белыя дамы і яўрэйскія крамы. Усё прыкрыта свежым снегам. Тут для сонца была большая прастора. Яно проста палыхала па аснежаных стрэхах, і ад гэтага ярка блішчалі здалёк крыжы на дзвюх вежах — царквы і касцёла, якія маячылі над наваколлем у ранкавай цішыні, над апаўшым у даліну мястэчкам. Цяпер мястэчка было павятовым горадам.
Калі ўвайшлі на ўскраіну, Сцяпан Касцевіч стаў весялейшым. Тут яму ўсё вядома з даўніх часоў. Хочацца пабачыць знаёмых людзей — краўцоў, кавалёў, хлебаробаў і гандляроў. Так ішлі яны па драўлянаму тратуарчыку ў тры дошчачкі і паглядалі на крамы і дамы з замерзлымі вокнамі. Там-сям снавалі людзі. У цішыні ранку меладычна звінеў молат у чыёйсьці кузні, а недзе далёка на ўсе галасы заліваўся певень. Апетытна пахла селядцамі. Сцяпан не ўцерпеў, каб не сказаць аб гэтым:
— Пахнуць селядцы, ажно нос зрывае... Што ты зробіш — і на гэта гроша няма.
Перш зайшлі да знаёмага каваля Міхала. У кузні палалі чатыры горны. Ля кожнага стаяў малады каваль. Сам Міхал з дабрадушным сімпатычным тварам, з пасівелай шырокай барадой, апрануты ў падношаны кажушок, стаяў пасярэдзіне кузні і курыў скрутку-цыгарку. Міхал шмат год жыў у вёсцы, недалёка ад Запалянкі працаваў кавалём. І там набыў любоў да кажушка. Ён і стаяў цяпер у ім і ў чорных суконных штанах сялянскага вырабу, запраўленых у халявы рабочых ботаў. Грыбам сядзела на ім шэрая падношаная шапка, якая быццам ніколі не злазіла з яго галавы. Ад вечнага жару горна і дыму глыбока пахаваліся яго чорныя вочы і глядзелі, як прыжмураныя, сярод складак пачырванелых павек. Роўны нос са звілінкай гарманіраваў з барадою. Прыгожым мужчынам быў некалі Міхал. Але цяпер пастарэў ужо, хоць у яго высокай постаці было яшчэ шмат рухавасці, рабочага такту, толку. Упэўнена хадзіў ён па кузні і даваў заўвагі сваім майстрам. Сам Міхал ужо не працуе — працуюць яго чатыры сыны, якія стаяць пры горнах,— кожны ў скураным фартуху, кожны з закасанымі рукавамі на жылістых руках. Міхаіл часам толькі пададзьме мех і — усяго. Увіхаўся тут яшчэ сялянскі хлопчык год трынаццаці. Гэта — вучань. Калі Андрэй з бацькам увайшлі ў кузню, Міхал якраз нешта гаварыў гэтаму хлопчыку, які трымаў у руцэ молат і наважваўся спляскаць вялікі цвік.
— ...Пакінь, пакінь... Гэта — не работа...
Знарочыстая суровасць была ў тоне і на твары Міхала, але на вуснах блукала ледзь прыкметная ўсмешка. Ён узяў цвік, хвіліну паглядзеў на яго і кінуў у куток.
— Знайдзі другі, таўсцейшы...— буркнуў каваль і, крута адвярнуўшыся, пыхнуў дымам цыгаркі.
Хлопчык правёў сінімі вачыма ў той бок, куды паляцеў цвік, і, паклаўшы молат на кавадла, накіраваўся да зваленага ў кутку кавальскага ламачча.
І тады вось позірк Міхала ўпаў на Сцяпана з Андрэем. Хвіліну стаяў Міхал нерухома, быццам чымсьці нечакана здзіўлены. Стаяў і Сцяпан. Затым вочы Міхала заморгалі хутка-хутка, і вырваўся невыразны гук:
— А... а... Гэта ты, Сцяпан? Як жа гэта?..
— Здароў, Міхал, здароў...
Яны доўга трэслі адзін аднаму рукі.
— А гэта хто? Можа, сын? — спытаўся Міхал.
— Сын.
І Андрэй таксама паціснуў шорсткую руку Міхала.
— Пагрэйцеся з дарогі,— запрасіў Міхал.
У кузні было цёпла. Стоячы ля горна, Сцяпан з Міхалам вялі ажыўленую гутарку. Чуўся дробны жвавы смех Міхала. Частымі кіўкамі галавы ён сцвярджаў кожнае слова Сцяпана, слухаючы яго з увагай. Калі ж зайшла гутарка аб Дзям’яне, аб здарэнні ў лесе, Міхал на момант як быццам згорбіўся. Твар зрабіўся сур’ёзным, пратэстуючым. Ён як прыўзняў плечы, так і трымаў іх доўга, затаіўшы дыханне.
— Гэта... гэта, Сцяпан, чалавеку нельга вытрымаць... Ах, божа мой... Але... чаго не вытрымае чалавек за сваё жыццё? Да нас дайшла чутка аб гэтым лесе, але добра не ведаем,— і пачаў пытацца пра здароўе Дзям’яна.
Каваля Міхала ведала ўся акруга — можа, увесь павет. І Міхал ведаў усіх сялян: хто багацейшы, хто бяднейшы, які ў каго характар і сямейнае становішча. Карыстаўся Міхал у сялян вялікай пашанай, як ніхто з кавалёў у акрузе. За што? За свой кавальскі спрыт, за сумленную працу. Калі што зробіць Міхал, гэта ўжо не фальш. І часта гоманам сялянскім гудзе яго падворак вясною, калі пасярэдзіне круга прыехаўшых стаіць, напрыклад, чыйсьці плуг, а пры ім — усім знаёмы Міхал. Ён ходзіць навокал плуга, як чараўнік, які ведае ўсе сакрэты найважнейшай гаспадарчай прылады. Гаспадар скардзіцца, што ён вось нядаўна зрабіў плуг, які так падпірае баразну, што конь ледзь цягне. Міхал пытаецца: «Хто табе рабіў яго?» Даведаўшыся хто, раптам плюне і, узняўшы бараду, азірне ўсіх.
— Гэта паскуднік, я вам скажу... Гэта паскуднік, а не каваль...
І ўсе змаўкаюць. Зараз Міхал выкрые сакрэт. А Міхал толькі палэпае па плячы гаспадара і скажа: «Ідзі, чалавеча, купляй, што табе трэба для дому. Пакуль прыйдзеш, будзе ўсё гатова...» І пры гэтым з трапяткою ўсмешкай на твары нагнецца да вуха гаспадара і загне па адрасу «каваля-паскудніка» нешта такое занадта вольнае (але каб усе чулі), што ўсім аж млосна робіцца ад смеху. І пад агульны рогат Міхал вымае з кішэні сялянскі капшук з махоркай, зроблены з барановай скуры, закурвае сам, частуе другіх. Бываюць цяжкія моманты ў гаспадарцы — трэба паладзіць воз ці плуг, а няма чым заплаціць. Міхал у такіх выпадках гаворыць гаспадару: «Я ў цябе грошай не пытаю...» І дае загад сынам зрабіць, што трэба. Пры развітанні з гаспадаром толькі буркне ў бараду: «Калі будзеш мець, аддасі...» І, крута адвярнуўшыся ад гаспадара, як нічога не было, ідзе ў кузню. Гаспадар нейкі момант глядзіць яму ўслед, як утароплены, і з палёгкай у сэрцы едзе дахаты. Не вёў Міхал ніякіх запісаў, хто яму вінен — ён ведаў сілу сваіх адносін да людзей і таму быў упэўнены, што ніхто не паспрабуе яго ашукаць. Ды так яно і было. Суседзі — гандляры — з некаторай пагардай ставіліся да Міхала, казалі, што ён спрасцеў, змужычэў. Міхал са сваім цвярозым розумам мала дбаў пра гэта — усё роўна ў сінагозе нават не сядзеў, а стаяў у задніх радах. Міхал ганарыўся сваёй працай, сваімі сынамі, якіх у яго было восем (бог пакрыўдзіў яго на дачку). Гонар свой і сілу ён чэрпаў сапраўды непасрэдна з народа. Сыноў сваіх трымаў у дысцыпліне і нават часам жорсткай.
Самому старэйшаму сыну было трыццаць год, а самаму малодшаму — трынаццаць. Старэйшы сын Якаў — нежанаты — быў у Міхала «вучоны» і не хацеў жаніцца. Жанатым быў толькі другі сын, Хаім, самы найлепшы каваль з сыноў. З ім найбольш і раіўся Міхал заўсёды ў розных справах сваёй гаспадаркі.
І цяпер, скончыўшы гутарку са Сцяпанам, ён падышоў да Хаіма перакінуцца парай слоў. Потым сказаў Сцяпану:
— Калі ўжо так, Сцяпан, застанься ў мяне на некалькі дзён, нарэжаш дроў... як хочаш, ці... ці адзін, а не... дык паможа табе вось гэты хлопец...— і паказаў на вучня. Сказаў гэта ён проста, непасрэдна, хоць крыху перажываў нейкую ніякаватасць.
— Я цябе не пакрыўджу, Сцяпан... Калі хочаш яшчэ куды схадзіць, схадзі...
А Андрэй тым часам пазнаёміўся з Якавам. У Якава быў інтэлігентны твар. Ён без засцярогі ўступіў у гутарку з Андрэем, як быццам разумеючы, з кім мае справу. У яго тоне і змесце гутаркі прарывалася прага да спраў, аб якіх, як адчувалася, яму ні з кім не здаралася гаварыць. Мова яго некалькі аддавала кніжнасцю. Гэта зразумела — Якаў чытаў тое-сёе нават з твораў Маркса, быў знаўцам палітычнай эканоміі. Падабалася Андрэю непасрэднасць Якава. Цёмны чуб мяккіх хвалістых валасоў звісаў з-пад казырка кепкі на шырокі спацелы лоб. З-пад чуба шчыра глядзелі вялікія карыя вочы і, здаецца, гаварылі: «Не ідзі, брат, пачакай, мы яшчэ пра многае пагаворым». А Андрэй думаў з болем у душы: «Каб не голад, не гэты клунак за плячыма, узяў бы я гэтага Якава пад руку і пайшлі б недзе, вырашаючы і малыя і вялікія пытанні, якія з кожным днём грузам асядаюць на сэрцы».
— Шкада мне вас,— сказаў Якаў,— многае можа страціцца ў пагоні за кавалкам хлеба...
— А мне шкада і вас,— адказаў Андрэй,— хоць вы ў лепшым становішчы, чым я... Мне здаецца, што вы тут адзінокі са сваімі думкамі...
— Можна сказаць, што так... Часам, скажу вам, неяк і страшна робіцца...
Калі Андрэй збіраўся ісці з бацькам, Якаў паклаў молат на кавадла і з усмешкай працягнуў руку на развітанне.
— Ну, будзем знаёмы. Вельмі рад,— паціскаючы руку Андрэя, сказаў Якаў.— Будзеце ісці з работы, абавязкова заходзьце.
І Андрэй з бацькам выйшлі з кузні.
Ад гутаркі з Якавам у Андрэя быў такі душэўны стан, як быццам яго напаіў хто гаючай вадой, якая так і разыходзілася цеплынёй па ўсім целе. «Не, усё ж такі не ўсё страчана. Ёсць пробліскі надзеі. Яны ў людзях»,— падумаў ён і смялей закрочыў па дашчанаму тратуару.
— Людскі чалавек гэты Міхал,— сказаў Сцяпан.— З ім можна жыць і ладзіць. Яшчэ зойдзем у адно месца, і ты, Андрэй, пойдзеш. Да вечара табе трэба прыйсці на месца... Зойдзем адведаць яшчэ аднаго добрага знаёмага.
І яны зайшлі ў старую доўгую, з седлаватай страхой драўляную хату. Калі гэтая хата была новая, яе можна было назваць домам, а цяпер гэтая назва ўжо не падыходзіла. Усё ў хаце было старое, пачынаючы ад гонтавай страхі і пакрыўленых вялікіх вокнаў і канчаючы нахіленымі слупамі ганка, што выходзіў на падворак. Гэта была хата старога, усім вядомага краўца Абрама.
Вялікія сенцы з кладоўкамі падзялялі хату Абрама на дзве палавіны. У пярэдняй палавіне жыла сям’я. У задняй — была кухня і майстэрня. Туды і ўвайшлі Андрэй з бацькам. Пацямнелая ад часу столь была падпёрта пад бэлькі двума слупамі пры сценах. Налева ад парога стаяў доўгі стол. На ім сярод дзвюх швейных машын ляжала і сукно, і нешта танчэйшае, і нават кажухі. Дзе што з гатовай вопраткі — курткі, пінжакі — вісела на сцяне. У пярэднюю сцяну ўпіраліся нары. На іх сядзелі паўкругам, выцягнуўшы ногі і прыпёршыся спінамі да сцяны, майстры, і кожны цыраваў іголкай — хто пінжак, хто шэрую сялянскую куртку. Майстры — гэта тры сыны Абрама і сярэдніх год селянін, які шыў кажух. Гэта быў практыкант. Над адной машынай (меншай) схілілася дачка Абрама — дзяўчына з русымі валасамі і з тонкімі рысамі схуднелага твару. Сам Абрам у доўгім чорным капоце, які блішчаў на грудзях ад заношанасці, стаяў сярод майстэрні і на пальцы сукаў суравую нітку. Высокі, пасівелы, у чорнай шапцы, Абрам на сваім бледным твары заўсёды насіў выраз не то сарказму, не то весялосці. Усё гэта было як быццам спалучана ў адно і прытоенай спружынай жыло ў душы Абрама. З простымі людзьмі ён быў спакойны ў голасе, справы рабіў хутка і дакладна. Раіў, напрыклад, кожнаму селяніну, які прыходзіў да яго з заказам, што лепш пашыць з прынесенага матэрыялу — ці доўгую куртку, ці кароткую, ці лепш да святаў, ці да работы. І кожны з ім згаджаўся, а Абрам, усміхаючыся ў бараду, казаў:
— Эх ты... як той, што хоча жаніцца... Бярэ дзеўку, а не знае, якая яна...— І пры гэтым расказваў якую-небудзь быль, якая пачыналася амаль заўсёды словамі — «Як жылі мы некалі на вёсцы... Яны...— пры гэтым Абрам ківаў галавою ў бок дзяцей — былі яшчэ бахурамі...» І ў кожным расказаным здарэнні быў схаваны свой мастацкі сакрэт, здабыты назіраннем і жыццёвай мудрасцю.
Абрам быў краўцом-універсалам. Ён шыў і навучыў шыць і дзяцей вопратку не толькі сялянам, гарадскім мяшчанам, дробным гандлярам, купцам, але таксама і панам — пераважна розным чыноўнікам. Толькі вось ужо з панамі Абрам трымаўся іначай. Кожны пан ці падпанак, будучы ў Абрама, лічыў патрэбным паказаць перад ім сваё самадурства. І цяпер не паспеў Абрам распачаць гутарку са Сцяпанам, як у майстэрню з разбегу ўляцеў нейкі шляхтун, год за трыццаць, у кепцы з навушнікамі і куртцы з лісіным каўняром. На нагах — жоўтыя блішчастыя крагі, а ў руцэ — хлыст. Не вітаючыся, ён крыкнуў:
— Я доўга буду чакаць гарнітура?
Абрам крыху замітусіўся, але авалодаў сабою і сказаў:
— Пан жа толькі тры дні назад як прынёс...
— Цо то за одповедзь? Тры дні — найвысшы час...
Абрам кіўнуў дачцэ, а сам звярнуўся да раз’юшанага пана:
— Прошэ пана... распрануцца... Зараз пану памераем...
На шчасце, касцюм быў пачаты ўжо. Яго і падала Абраму дачка. У майстэрні цемнавата, а зрок у Абрама ўжо быў прытуплены. Дачка запаліла дзесяцілінейную лямпу. І {I з гэтай лямпай Абрам доўга разглядаў пінжак на пану. Разгладжваў швы, абцягваў, асцярожна датыкаючыся рукою да шырокай спіны пана, здымаў двума пальцамі якую-небудзь смяцінку. Нават дзьмухаў. Разумелася, што гэтага агляду ўжо даволі, але Абрам па некалькі разоў асвятляў пана лямпаю з галавы да ног, кружачыся навокал.
Гэта быў ужо не агляд пінжака, а нешта такое, каб уціхамірыць самадурства пана.
На развітанне пан сказаў:
— Як за два дні не будзе гатовы касцюм, пасаджу пана да цюпы...
Слова «цюпа» — гэта панскі вульгарызм — азначала арышт.
— Пан не такі ўжо сярдзіты...— з вымушанай усмешкай адказаў Абрам.
— Но, но...— прыгразіў пан і, ляснуўшы хлыстом па халяве, вылецеў з майстэрні.
Заўсёды пасля такіх гутарак з панамі Абрам пачынаў цягнуць у нос нейкую невыразную мелодыю. Так было і цяпер. Абрам маўчаў, круцячы цыгарку, і невыразныя гукі прарываліся час ад часу. Урэшце азірнуў усіх і сказаў:
— Тупату, як у пеўня... А хуліганства... на... на цэлы свет...— і звярнуўся да сына, які сядзеў на нарах першым злева: — Гірш, адкінь тое... Трэба скончыць яму...— і кінуў у бок Сцяпана: — Трэба скуле дагадзіць... як ты скажаш, Сцяпан?
— Гэта — скула...— працягнуў Сцяпан.— Хто ж гэта?
Дзьмухнуўшы дымам цыгаркі, Абрам узняў палец і адказаў:
— О, гэта вялікая шышка... Гэта — памочнік палітычнага рэферэнта староства...1 З ім не зачапляйся... Ты думаеш, Сцяпан, што ён дагаварыўся аб плаце, як прыносіў касцюм? Дзе там. Няма гэтай прывычкі ў паноў. Вось робіш і не ведаеш за што. Як прыйдзе браць касцюм...— і Абрам дакрануўся да пляча Сцяпана,— заплоціць {заплоціць столькі, колькі ён захоча...— і, паціснуўшы плячыма, закончыў: — Што ты зробіш з ліхам? — і невыразная мелодыя зноў прарвалася з вуснаў. Нарэшце, махнуўшы абыякава рукою, Абрам сказаў: — А... Чорт яго бяры...— І зрабіўся па-свойму сур’ёзным, вясёла-саркастычным. Сказаў дачцэ па-яўрэйску, каб прынесла з кухні дзве талеркі супу і хлеба з цыбуляй. І яшчэ нешта сказаў паўсловам, на што дачка адказала доўгім позіркам...
— Нічога, нясі, нясі...
Гэтае апошняе, што прасіў Абрам у дачкі намёкам, была гарэлка. Абрам любіў часам выпіць адну-дзве чаркі. Навучыўся ён гэта рабіць у час нямецкай акупацыі, калі жудасна жылося ў апусцелым мястэчку і калі немцы адзін раз скатавалі яго старэйшага сына. З таго часу выпіць чарку стала амаль штодзённай слабасцю Абрама. Заўсёды за гэтым заняткам пільнавала яго дачка, якая не давала бацьку больш гэтай нормы і пасля гарэлку хавала.
Сцяпан сядзеў на ўслоне ля печкі і быў здзіўлены такою гасціннасцю Абрама. Ужо чаго-чаго, а гарэлкі ён не чакаў. І як бы ў адказ яго думкам Абрам сказаў:
— Ты не дзівіся, Сцяпан,— немцы навучылі мяне часта заглядаць у чарку,— і коратка расказаў, як жылося пры немцах у бязлюдным мястэчку, што хацеў уцячы ў вёску, ды бяда — і там людзей не было.
— На, выпі на здароўе, Сцяпан! Твой бацька, кажаш, памёр у дарозе. З тваім бацькам мы некалі сябравалі... Ён шыў толькі ў мяне... Карову некалі я быў купіў у яго... Слаўная была карова... Каня мне ніколі не шкадаваў... Я ўсё помню, Сцяпан... Ну, будзь здароў...— і Абрам апетытна перакуліў чарку.
— Адно ліха збылі — немцаў, другое нажылі — паноў...— жуючы хлеб з цыбуляй, працягваў Абрам.
Дачка моўчкі пазірала на бацьку, і яе твар, схілены над машынай, асвятляўся загадкавай усмешкай... Пазіралі на бацьку і сыны і таксама ўсміхаліся сабе ў нос.
— Трэба ж і сыну твайму даць чарачку, хоць я маладых гарэлкай частаваць не люблю...— гаварыў далей Абрам, наліваючы чарку і з усмешкай паглядаючы на Андрэя, які сядзеў на нарах побач з Гіршам.— Вы там ужо, як бачу, знаёмства завялі з маім Гіршам... Гірш у мяне... ого... гэта... ён больш знае, як рабін...
— Тата...— запратэставала дачка.
— Ты маўчы... Ты ў мяне яшчэ смаркачка...
Дачка і ўсе дружна засмяяліся. У майстэрні стала весела.
Гірш, ці, як называў яго практыкант Пракоп, Грыша, шыў касцюмы толькі для паноў, купцоў — словам, для местачковай арыстакратыі. Бледны, з правільнымі тонкімі рысамі твару, у акулярах, ён выдзяляўся сярод сваіх братоў тым, што можна было б назваць культурнасцю. У гутарцы з Андрэем ён прагна лавіў кожнае слова аб Савецкай Расіі.
— Дык вы вучыліся ва універсітэце? — пытаўся ён, і праз акуляры глядзела з вачэй захапленне з прымешкай не то зайздрасці, не то здзіўлення.— Можа, кніжак прывезлі з сабой?
— Прывёз...
— Ах, ах!..
Андрэй пачаў расказваць аб студэнцкім жыцці, аб удзеле моладзі ў грамадзянскай вайне, аб клубах, тэатрах, аб надзеле сялян зямлёй, аб першых камунах, у адной з якіх ён настаўнічаў адзін год. Прыслухоўваліся да гутаркі і браты Грышы, якія сядзелі, схіліўшыся над курткамі, прыўзняўшы казыркі сваіх кепак. (У майстэрні адзін Грыша сядзеў без шапкі.)
Успамінаючы падзеі з мінулага, Андрэй як быццам адводзіў душу, перажываў нанова перажытае. У Грышы і ў сына Міхала — Якава — ён адчуў нешта супольнае. Толькі Грыша быў спакайнейшы, удумлівы, больш разважны ў тоне, не такі трапяткі ў гутарцы, як Якаў. Грыша з Андрэем аднолькава смяяліся, гледзячы, як практыкант Пракоп адмаўляўся ад чаркі, якую працягнуў яму Абрам.
— Далібог, Абрамка, не хачу... Навошта мне? Піце на здароўе. Я і так пабуду... Абыдзецца...— і біў сябе ў грудзі кулаком.
— Бяры, Пракоп, калі даю...— цягнуў Абрам.— Пойдзеш па вёсках шыць кажухі, успамінаць будзеш Абрама.
— Я цябе і так помню... Не хачу...
Але адмовіцца было не пад сілу, і Пракоп, уцёршы кулаком направа і налева свае жоўтыя вусы, з урачыста-наіўным, амаль набожным, выразам на твары прыняў чарку.
Абрам не даў гарэлкі толькі сынам і дачцэ, на што яны і не прэтэндавалі. Заткнуў бутэльку і хутка перадаў яе дачцэ, як быццам баяўся ў чым правініцца.
— На, схавай...— сказаў і ўсміхнуўся.
На развітанне Абрам сказаў Сцяпану:
— Як скончыш працу ў Міхала, Сцяпан, прыходзь да мяне. У мяне будзе тое самае... А можа і што іншае...
Грыша выбег правесці Андрэя аж на падворак, доўга паціскаў яму руку. Вочы ўсміхаліся пад акулярамі. Прасіў не мінаць, заходзіць.
— Я вельмі рад, што пазнаёміўся з вамі... Шкада, што так... Ну, але яшчэ ўбачымся...
Дарога ў пушыстым снезе, сонечная, іскрыстая, усё глыбей і глыбей вяла Андрэя ў лес. На здзіўленне самому, ногі ішлі шпарка, цеплыня разлівалася па ўсім целе, недзе выпарылася заўсёды гнятучае пачуццё голаду.
«Што значыць адна талерка супу»,— падумаў Андрэй і ўсміхнуўся.
Спыняўся, закурваў і з таемным захапленнем глядзеў на лес-бор. Даўно так блізка не бачыў бору. На Паволжы найбольш перад вачыма быў стэп. А тут — бяскрайні сасновы лес, прыцярушаны марозным снегам, лес, які захапляў сваёй магутнай цішынёй. Супакаенне сплывала на душу Андрэя.
«Не ўсё страчана... Не ўсё... Хутчэй да працы...» І Андрэй адчуў такі прыліў энергіі, што, здаецца, мог бы, як кажуць, варочаць горы. Думаў: «Як толькі будзе магчымасць, пайду назад у Савецкую Расію. Там буду жыць, вучыцца...» А прыдарожныя сосны праводзілі яго сонечнымі позіркамі і, здаецца ўсміхаючыся, казалі: «Наіўны, Андрэй... Ты яшчэ не ведаеш, куды ідзеш...»
Ад такой думкі рабілася няёмка, нават страшнавата. Але, калі ўспомніў, як ездзіў у прамерзлых таварных вагонах і нават на дахах і буферах у час грамадзянскай вайны, як спаў на беразе Волгі з чырвонаармейцамі ля кастра,— усе страхі перад невядомым знікалі, як здань.
— Народ і тут не спіць... Няхай страляюць... Б’юць... Дзям’янаў у народзе многа...
Андрэй успомніў аб расстрэле... Выходзячы з мястэчка, зайшоў для цікавасці ў валасное праўленне (гміну), што стаяла на ўскраіне, і ўбачыў на дзвярах аб’яву староства, надрукаваную па-польску і па-беларуску аб расстрэле пяці чалавек «за бандытызм».
«Дзе яны — гэтыя нязнаныя героі?..»
І новая хваля наплыла на душу Андрэя. Навала пачуцця безвыходнасці і тугі, што так прыгняла Андрэя пасля прыезду, уступіла месца пачуццю гневу. А прыдарожныя сонечныя сосны казалі Андрэю:
«Ты яшчэ мала знаеш... Пабачыш больш...»
Але Андрэй ужо нюхнуў чужога для яго паветра і адчуў, як пратэст заварушыўся ў грудзях. Гвалт над Дзям’янам... Граф Ельскі... блішчастыя халявы-крагі ў пана, што пагражаў пасадзіць Абрама «да цюпы»... аб’ява аб расстрэле пяці. Вось дзе высоўваецца панскі традыцыйны бізун. І ўсплылі ў памяці Андрэя колішнія расказы бабкі аб паншчыне, аб крывавых панах... Той самы пах і колер, той самы дух і выраз. Пан і хлоп. Хлоп і пан. Тая самая прыгонніцкая тэрміналогія. «Хамская юха, хлопская скура»,— так крычалі паліцыянты, калі білі Дзям’яна і другіх у лесе графа Ельскага. Бррр... і Андрэй уздрыгнуў. А сосны праводзілі яго ціхім шумам: «Ідзі, ідзі далей... Гэта толькі пачатак...»
Андрэй не ведаў, колькі кіламетраў ён прайшоў. Дарога ішла проста, адна — нідзе не перакрыжоўвалася з другой. І Андрэй ішоў таксама адзін, нікога не сустракаючы з людзей. І таму занепакоіўся нават, калі ўбачыў у аддаленні двух хлопцаў з клункамі за плячыма. Яны сядзелі на бервяне пры дарозе. Андрэй здзівіўся падышоўшы. Гэта былі сыны Тацяны Ціханчук — Пятрусь і Максім.
— Як жа гэта? Мусіць, рана выйшлі з дому?
— Рана. Нам гэтая дарога ўжо знаёмая. Трэба паспець да вечара дайсці да месца.
— А як далёка яшчэ? — спытаўся Андрэй.
— Яшчэ палавіна.
Пайшлі разам. Пятрусь і Максім былі дробныя хлопцы, схудалыя і спрацаваныя.
— Вы, Андрэй, першы раз ідзяце, а мы ўжо там былі,— сказаў Пятрусь.— Эх, баракі там, баракі... як хлявы.
— Чаго ты хочаш ад баракаў? Абы цёпла...— запярэчыў Максім, хлопец з наіўным жаночым тварам і жаночымі рухамі. Пятрусь быў больш сталы і мужны.
— А есці ўжо хочацца... Аж ногі не хочуць ісці...— прамовіў Пятрусь.
— Дык у мяне ёсць кавалак бульбяной кашы,— сказаў Андрэй.
— А ў нас, Андрэй, і гэтага няма. Ёсць піражкі з молатых сухіх картапляных абіркаў,— і Пятрусь засмяяўся.— От, жытка прыйшла,— і закруціў галавою.
Спыніліся, Андрэй аддаў хлопцам сваю кашу. Яны ўпіраліся, не хацелі, але потым узялі і, разламаўшы на дзве палавіны, пачалі есці з прагнасцю. Павесялелі. Пачалі ўспамінаць Расію.
— От дзе было жыццё... Мусіць, ніколі ўжо такога не будзе... Кабаноў кармілі... Хлеб пшанічны пяклі... У школах вучыліся, у клубы хадзілі... А тут...
Пятрусь быў крыху меланхалічны, і голас яго гучаў, як бзынканне пчалы,— санліва, манатонна. Але частая ўсмешка, што праясняла яго невялікі курносы твар, надавала яму сімпатычнасці і гумару.
— Знаеце, Андрэй...
— Не заві мяне на «вы», Пеця,— сказаў Андрэй,— а проста на «ты»...
— Ну, як жа... Вы ж...
— Не-не, не трэба... Нашто? {Напіто?
— Ну, добра... За што гэта расстралялі пяць чалавек? Мы прачыталі ў гміне на дзвярах...
— Мусіць, паноў вельмі яны не любілі...
— Мусіць, што так,— сказаў Пеця.— Можа, гэта яны спалілі ў нашага папа гумно са збожжам?
— Невядома, брат,— адказаў Андрэй, адчуваючы, як прыплывае ў ім сімпатыя да гэтага хлопца.
— А ты лепш маўчаў бы аб гэтым,— жаночым голасам сказаў Максім,— а то пляцеш ліха ведае што...
— Не бойся, Максім! Нічога тут няма страшнага,— супакоіў Андрэй, а сам падумаў пра іншае: «Якія думкі ў людзей — харошыя, цудоўныя. Усе жывуць у тузе, усе прыслухоўваюцца да кожнага павароту, да кожнага шораху паноў. Недзе ў народных гушчах, прытоеная ў глушы, сочыцца, прабівае сабе дарогу ручаіна свабоды».
— Стойце, хлопцы, нехта вунь выйшаў з лесу на дарогу,— прамовіў {нрамовіў Андрэй.
Спыніліся, прыгледзеліся. Чалавек стаяў на дарозе і глядзеў ім насустрач. Наблізіліся да незнаёмага і з цікавасцю сачылі за ім. Панскі, але чамусьці пахудалы твар з апушчанымі вусамі. Футравая вушанка на галаве колеру цёмна-шэрага ката і такая ж куртка. На нагах высокія паляўнічыя боты з сабачай скуры, поўсцю наверх. За плячыма — дубальтоўка і скураны ранец з біклагай. Пан як пан — ва ўсёй форме.
— Дзень добры, хлопакі,— слабым і крыху нават збедненым голасам прамовіў пан.
— Дзень добры...
Пан адкашляўся і загаварыў:
— Куды вядзе гэтая дарога?
— Да Залатой гары — на лесапільню,— адказаў Пеця.
— Гм... Цьфу, пся крэў... А як далёка да Злотай гуры? {гуры?
— Адгэтуль кіламетраў пяць...
— Ах, ах, мой божа!.. Бог мне вас наслаў... Я пайшоў са сваімі калегамі на паляванне — трох нас было — два дні таму назад. Мы разышліся. І вось ужо трэці дзень, як я блукаю на лесе і не магу знайсці дарогу на лесапільню... Толькі пачую гудок лесапільні — іду на яго, а як гудок сціхне — я зноў заблуджуся... Думаў, што загіну ад роспачы і голаду... Можа, хлопакі, маеце што з’есці?
— Мы маем, пане,— адказаў сваім насавым цягучым голасам Пеця,— але пан гэтага не будзе есці...
— Чаму не буду? Я зараз д’ябла з’ем... Узычце, як маеце... Вы ідзяце на лесапільню — дык я вам там адплачу...
У нас ёсць толькі піражкі такія з картапляных абіркаў... яны чорныя...
— Вшыстко едно — што б ні было... Я тры дні нічога не меў у роце, апрача гожэлкі з біклагі... Ды яна пустая ўжо...
Пеця дастаў з торбы «піражкі» і працягнуў пану. Пан з хцівасцю схапіў іх. Вочы яго навыкаце, разгарэліся, забегалі ў арбітах.
— О, нават ладне выглядаюць,— сказаў і так хутка пачаў есці, працаваць сківіцамі, як галодная жывёліна, што дарвалася да яды.
Пах гэтых «піражкоў» быў пахам свінога цеста ў карыце, а пан нічога не адчуваў і глытаў адзін «піражок» за другім.
— Слова дае, смачныя... Бардзо смачныя... Бардзо... Дзенькуе вам, хлопцы... Накармілі... Дай божэ вам здароўя...
Андрэй сачыў за панам і ўсміхаўся, думаючы, якое ж кволае і бездапаможнае стварэнне гэты пан. А Пеця і Максім глядзелі пану часам проста ў рот і здушвалі ў сабе смех.
— А кім вы, пане, працуеце на лесапільні? — спытаў Пеця.
— Я? Я на лесапільні не працую. Я — лясны інжынер, служу ляснічым у Злотай гуры. Ужо два месяцы.
...Пяць кіламетраў мінула хутка. Пан усю дарогу бедаваў аб сабе і шкадаваў, што нічога не давялося ўпаляваць:
— Цо тэраз мыслі моя жона? Мой божа... Дзякаваць богу, што вы надышлі...
Урэшце дарога выйшла на шырокую, як вокам глянуць, паляну, над якой маячыў комін лесапільні. З яго клубіўся чорны дым і расплываўся над лесам. Шэрыя дашчаныя будынкі ліпелі там і сям. Уздоўж вузкакалейкі ляжалі ярусы бярвенняў — доўгіх і кароткіх. Пры самай лесапільні ўзвышаліся ярусы шпал і дошак — свежых, толькі з-пад станка.
Андрэй спыніўся і азірнуў паляну. Слухаючы чахканне лесапільнага станка, падумаў: «Вось і адкрылася новая нечаканая старонка кнігі майго маладога жыцця... Пойдзем яму насустрач, што б там ні было...»
1 Павятовае ўпраўленне.
«Колькі ж разоў я сягоння падаў?» — думаў Андрэй, лежачы ўвечары ў бараку на нарах. І пачаў лічыць. Налічыў — пяць. Два разы пакаўзнуўся на штабелі і ўдарыўся локцем. Баліць, немалая драпіна. Трэба было б зняць сарочку — паглядзець. Але Андрэй саромеецца напарнікаў: могуць палічыць гэта за слабасць. Вось каля печкі гатуе вячэру той, які яго, Андрэя, падняў сягоння, калі ён упаў другі раз і пабіў локаць. Здаецца, добры, сардэчны хлопец гэты Сава. Андрэю хацелася б яму падзякаваць, але... чамусьці сорамна, вельмі сорамна. «Мусіць, ён думае... беларучка я, пан».
Або яшчэ... Падымалі ўтрох са снегу бервяно і неслі да ваганеткі. «Мяне ж наўмысна паставілі пасярэдзіне, каб мне лягчэй было, а я, апускаючы бервяно на ваганетку, усё роўна пабіў сабе пальцы, і цяпер яны баляць, калі згінаеш іх і разгінаеш...» Але самае страшнае здарылася пасля — з гэтым, як назваў яго Андрэй, праклятым бервяном. Яго падымалі са схілу канавы — таксама ўтрох. Ногі слізгалі па мокрым снезе. Андрэй падаў двойчы. А вось Сава спачатку ўтаптаў снег, каб мець упор для ног. Тое самае зрабіў і трэці грузчык — Захар. А ён, Андрэй, адразу ўхапіўся за бервяно і, зразумела, выйшаў канфуз — паехаў уніз пад агульны рогат сваіх напарнікаў. Праўда, і ў яго мільганула думка, што спачатку трэба ўтаптаць снег, але яму здалося, што гэта палічаць за маладушша. І вось — паспяшаўся... Потым неслі гэтае праклятае бервяно па схіле канавы ўверх. Неслі не спяшаючыся, асцярожна. Здаецца, усё было добра — хоць павольна, , але падымаліся ўверх. І раптам — як жа гэта здарылася? Абедзве нагі... Хоць бы адна, а то абедзве слізганулі ўніз. Андрэй пацягнуў за сабою бервяно, і яно выпала з рук Савы і Захара. Нехта крыкнуў: «Адыдзі!» І Андрэй, нічога не бачачы, клубком пакаціўся ўніз, уцякаючы ад бервяна, а яно, перакруціўшыся некалькі разоў, застрагла ў снезе, узрыхленым нагамі грузчыкаў...
...Андрэй устаў. У вушах яго гучаў крыўдны вокрык: «Адыдзі!» Ці не было ў ім намёку на тое, каб ён зусім пайшоў адгэтуль? Ён жа для іх толькі замінка, клопат. Дый як ім ставіцца да яго, такога нерастаропнага? І вось ён ляжыць на нарах і ў соты раз вырашае ўсё адно і тое пытанне — пайсці адгэтуль ці застацца? Застацца — гэта значыць аддаць сябе справядлівым насмешкам, адчуць сябе непатрэбным, лішнім... А ён думаў — паступіць на завод... І мары здзейсняцца — ён будзе роўны сярод рабочых... «Не... Трэба пайсці... Заўтра ж...»
Добра было б зарабіць грошай і ўцячы туды — за мяжу, да сваіх. Андрэй думае, думае... Але так ужо адразу і ўцякаць? — загаварыла амбіцыя.
І Андрэй зразумеў, што адгэтуль ён нікуды не пойдзе. Не пойдзе ў імя чагосьці важнага...
Яму ўспомніўся адзін выпадак на Паволжы — як насмешліва гутарыў з ім адзін стары з тых «былых», калі даведаўся, што Андрэй, сын чыгуначніка, будзе вучыцца на гістарычным факультэце. Пры сустрэчы з Андрэем ён сказаў: «А, філосаф без агуркоў».
Андрэй тады нават узлаваўся. Ну а цяпер?
У бараку рабілася горача. Вочы зліпаліся. І ўжо праз сон пачуў Андрэй, як гэты высокі, моцны чалавек, Сава, сказаў Захару:
— Стаміўся хлопец... Што ты хочаш — без прывычкі...
* * *
Зіма 1921 года была пераменнай — маразы змянялі адлігі і наадварот.
Пяць чалавек з каламі ў руках стаялі на высокім ярусе бярвенняў пры вузкакалейцы. Сярод іх быў і Андрэй. Такіх ярусаў была незлічоная колькасць. Хаваліся яны ўжо ў лесе, за паваротам вузкакалейкі. Амаль на кожным ярусе былі рабочыя. Ішла пагрузка на ваганеткі. Пыхкаў паравозік «кукушка», які падвозіў нагружаныя дрэвам ваганеткі да лесапільнага завода. Усе рабочыя на пагрузцы працавалі падзённа. Заробку хапала на кілаграм хлеба і адзін селядзец, што і бралі рабочыя кожны дзень на рахунак сваёй зарплаты ў прадуктовым складзе. Лесапільны завод быў дзяржаўным.
Ішоў мокры снег. Цягнуўся, як немач, адзін з тых характэрных дзён беларускай зімы, калі ўсё прасякаецца золкім холадам, вільгаццю, што чалавеку вельмі не хочацца дакранацца да рэчаў. Усё прамакае наскрозь — абутак, адзежа, дрэва і, бадай, жалеза. Бярвенні не каціліся па легах, а коўзаліся, з’язджалі назад, упарта не паддаваліся намаганням рабочых. Але як-ніяк бервяно за бервяном клалася на ваганеткі. Ля камля стаяла трое, а ля верхавіны — двое. У пары з плячыстым Савам Супруном стаяў Андрэй ля верхавіны.
— Паднаціснем, таварыш Андрэй,— час ад часу пагукваў Сава, і яго вялікія каравыя рукі сціскалі мокры кол, а твар чырванеў ад натугі.
— Ты, Сава, цішэй са словам «таварыш», а то вунь гэты пан мае вушы! — паказаў Андрэй кіўком галавы ў напрамку вузкакалейкі.
Там, уздоўж ваганетак, пахаджваў наглядчык, ці, як яго звалі, «пан {«нан пляцовы». У стаўбунаватай сівой шапцы, у такога ж колеру бекешы, пашытай па старашляхецкай модзе з узорыстымі вензелямі — засцёжкамі на грудзях, гэты «пан пляцовы», засунуўшы рукі ў кішэні, час ад часу пакрыкваў на рабочых задзірыстым голасам, поўным знявагі і здзеку. Не варушыліся, а проста скакалі разам з губамі яго чорныя вусікі пад доўгім мясістым носам, калі ён крычаў на каго-небудзь: «Цо, я за вас буду працаваць, пся крэў?» Выляталі і такія словы, як «хам», «чубарык», «быдла». За мясісты, доўгі нос рабочыя празвалі пана пляцовага «Глюгам». «Цішэй, Глюга ідзе, дасць перцу...» Або: «Вунь Глюга папаўзла»,— гаварылі рабочыя. Гэты «пан пляцовы» нездарма так бестурботна трымаў рукі ў кішэнях і, закідваючы галаву назад, крычаў, як панскі аканом у маёнтку,— ён быў не толькі наглядчык пляцу, ён быў панам жыцця, заробку кожнага рабочага. Калі што не так, знімаў грузчыка з работы, і не было каму паскардзіцца на гэтага пана.
Побач з групай грузчыкаў, сярод якіх быў Андрэй, на суседнім ярусе працавалі дзед з жанчынай. Яны грузілі не доўгія бярвенні, а кароткія — для шпал. У сухое надвор’е пагрузка такіх шпал — не такая ўжо цяжкая праца ў параўнанні з іншай, нават і для дзеда з жанчынай, але ў такі мокры студзень, як гэта было цяпер, праца вымагала падвойнага напружання і спрыту. Прычым дзед выглядаў худым. Можа, быў нават і хворы. Маладзіца, як выявілася, была яго дачка. Андрэй з Савам бачылі, як канец шпалы, дзе стаяў дзед, слізгануў па схіле назад ад ваганеткі, і шпала з легаў паляцела на зямлю. Тое самае сталася і з другой шпалай. Відаць, дзед ужо зусім знясілеў. Ён дакранаўся да шпалы скарчанелымі пальцамі, як граблямі, і час ад часу выціраў свае вочы, якія ад ветру заплывалі слязьмі. Калі ўпала другая шпала, падскочыў Глюга.
— Цо то за работа?! — крыкнуў ён і загадаў дзеду злезці з яруса. Дзед неахвотна злез і пакорліва стаў перад Глюгам.
— Цо то за работа, пытаюся? — крыкнуў у самы нос дзеду Глюга, пачырванеўшы ад злосці.
Дзед нічога не адказаў.
— Падняць гэта! — крыкнуў Глюга, паказваючы пальцам на шпалы, якія зваліліся на зямлю. Дачка адазвалася з яруса: «Зараз, пане, падымем» — і намерылася злазіць з яруса. Але Глюга спыніў яе:
— Не твая справа. Няхай ён адзін падыме!..
— Паночку, ці ж я адзін...
— Прэч з работы! — крыкнуў пляцовы і штурхнуў дзеда пад локаць.
Дзед паслізнуўся адной нагой і ўпаў у канаўку пры вузкакалейцы з ледзяністаю снежнаю вадой. Брохаючы лапцямі ў вадзе, ён пялёхаўся, намагаўся ўстаць. Пяць хлопцаў, сярод якіх быў Андрэй, стаялі, апёршыся на калы, і глядзелі на гэтую карціну. Было ў ёй нешта трагікамічнае, паднявольнае. Вочы ўсіх расшырыліся. У некаторых з’явілася маршчынка між брывамі. Андрэй стаяў момант анямеўшы, а потым, не памятаючы, як гэта сталася, саскочыў з яруса і стаў над дзедам. Рвануў яго за руку, каб выцягнуць з канавы, і крыкнуў: «Хлопцы, сюды!» Хлопцы з разбегу саскаквалі адзін за адным. Злезла і дачка плачучы. Глюга стаяў аслупянелы, азадачаны.
— Халера б яго ўзяла... Я ж яго не чапаў...
Хлопцы з Андрэем выцягнулі дзеда з канавы і паставілі на ногі.
— От стой, дзедку, і больш не падай, калі хто штурхне,— сказаў Сава Супрун.
Андрэй запытаўся ў дачкі, што прымусіла хворага дзеда ісці на работу. Дачка адказала:
— Ой божа мой... сям’я ўся перамерла... Толькі вось мы двое засталіся на ліхую бяду. Дома няма нідзе нічога... Вось і пайшлі...
Хлопцы пагрузілі дзве ўпаўшыя шпалы на ваганетку, а дачка павяла бацьку пад руку ў барак.
Пасля гэтага выпадку Сава Супрун яшчэ больш пасябраваў з Андрэем. Ды так пасябраваў, што не даваў Андрэю нават прынесці вады ці дроў у барак, калі трэба было гатаваць агульную вячэру.
— Ты, брат, сядзі, адпачывай... Я прынясу сам...
Хлопцы спалі на нарах у кутку ўпокат і трымаліся адной сям’ёй у працы і ў барачным жыцці.
Сава спаў у самым кутку, ля яго — Андрэй, ля Андрэя — высокі стройны дзяцюк са смуглявым тварам і беласнежным аскалам прыгожых зубоў — Іван Падаляка, далей Марцін Шапко, смуглы з адкрытым тварам, якога Андрэй празваў «сялянскім філосафам», і апошні — Захар Зубец, танклявы, з мецінкамі на твары пасля воспы, з русымі, як лён, валасамі.
Усе гэтыя людзі па паходжанню былі сялянамі, але рознымі па свайму жыццёваму шляху, па асвеце. Найбольш адукаваным з іх выдзяляўся Андрэй, былы студэнт універсітэта гістарычнага факультэта. Другім па ўзроўню развіцця ішоў Іван Падаляка — прапаршчык з часоў кераншчыны, аб чым часта любіў успамінаць. Сваю ваенную «кар’еру» ён закончыў ротным пісарам у Чырвонай Арміі. У яго постаці было сапраўды штосьці з ваеннага, вытрэніраванага. Высокі, статны, ён трымаў галаву проста, узнята. Устаўшы рана, памыўшыся, доўга ўглядаўся ў абломак люстэрка, старанна прычэсваючы грабеньчыкам свае чорныя як смоль валасы. Скончыўшы «туалет», яшчэ раз аглядаў сябе ў люстэрка і салідна пакашліваў у нос. За яго «туалетам» часам сачыў з вострай хітрынкай у вачах і лёгкай насмешкай Захар Зубец.
— І куды гэта ён збіраецца? Можа, на які баль? Навучыўся афіцэрнічаць, навучыўся...
А Іван Падаляка адварочваўся ад люстэрка, выпростваўся ў струнку і, шчоўкнуўшы абцасамі, гаварыў густым барытонам:
— А... гм... так, каб ты ведаў... Так, так, брат...
— Дык ідзі, налью табе шампанскага, а то астыне, цябе чакаючы,— гаварыў Зубец і наліваў з закуранага чыгунка ў заржавелую бляшанку з-пад кансерваў завараны на хлебнай скарынцы чай.— Нічога, брат, не зробіш — вып’ем і гэта.
Марцін Шапко — хлебароб, любіў коней, кароў і ўсякую іншую хатнюю жывёлу, зямлю, прыроду. Сентыментальнай слязінкай прарывалася ў яго размовах туга па грамадскай справядлівасці. Гэтая жаданая справядлівасць не была ў яго выразнай, яснай да канца — яна неакрэслена расплывалася ў сялянскай абмежаванасці. Марцін Шапко быў начытаны. Чытаў шмат, пачынаючы ад «Жития святых», якія перабраў кніжку за кніжкай яшчэ на школьнай лаве, і канчаючы камуністычнымі брашурамі.
У свой час ён захапляўся Талстым, яго евангельскім вучэннем. Чытанне брашур разбіла гэтае захапленне, але нешта такі засталося ў Марціна з талстоўства.
— Ну, чаму людзі не могуць стаць браццямі? Што гэта ім перашкаджае? Чаму багатыя дзеля гэтай любві не могуць адрачыся ад сваіх багаццяў?
У адказ Андрэй выкладаў вучэнне Маркса аб дадатковай вартасці, высвятляў сакрэт накаплення багаццяў у буржуазіі, а гэтым самым і самую прыроду капіталізму.
— Вось у гэтым і ўся закавыка,— гаварыў Андрэй.— Вось чаму мы ляжым тут у закураным бараку, працуем за кілаграм хлеба і пераносім здзекі розных паноў глюгаў...
— Божа мой, якая ж цудоўная рэч — гэтая навука!..— захапляўся Марцін.
Усе ў такі час, амаль заўсёды, ляжалі жыватамі на нарах, наблізіўшыся галовамі адзін да аднаго, як змоўшчыкі. Уважлівей за ўсіх, здаецца, слухаў Захар Зубец. Гэты салдат Чырвонай Арміі, які з першага і да апошняга дня грамадзянскай вайны ваяваў на фронце, быў чалавекам сялянскай дабраты і бунтарскай непрымірымасці да паноў і да ўсёй панска-буржуазнай дзяржаўнасці. Класавы інстынкт гарачым вастрыём прарываўся ў ім і выразна вызначаў, дзе сваё, а дзе варожае. Захар хварэў на хрыпку, набытую ім яшчэ ў акопах. У грудзях Захара заўсёды дыхала і глухая нянавісць. І часам нельга было адрозніць, што душыла грудзі Захара, калі ён гаварыў і кашляў,— ці хрыпка, ці нянавісць. Прыслухоўваючыся да талстоўскіх разважанняў Марціна, ён гаварыў дакараючым тонам:
— Пасядзеў бы ты ў варонцы ад снарада, у бруднай вадзе па вушы, як гэта здаралася мне, думаў бы іначай...— а пасля ва ўпор пытаўся па-суседску: — Колькі ж у цябе зямлі?
— Што з яе, калі яна яшчэ ўся пад лесам,— ухіляючыся ад адказу, гаварыў Марцін. А Захар не супакойваўся:
— Ну, то колькі ўсё ж такі?..
— Ат... прычапіўся... Дзевяць дзесяцін... ды што з яе.
— Ну вось, бачыш... Адзін, нябось, не ўправішся з ёю, будзеш наймаць людзей... Вось ты ўжо і капіталіст,— смяяўся Захар.
Марціну рабілася крыху ніякавата.
— Абы, брат, новы лад прыйшоў — не пашкадую я гэтай зямлі. Не тое ў мяне ў думках.
— Ну, калі так, дык дай руку,— і Захар лавіў руку Марціна.
— Ты не сярдуй, я гэта так сабе... Хе-хе-хе!..
Сава Супрун заўсёды дапамагаў Захару ў такіх выпадках.
— Здорава ты падчапіў Марціна, Захар... Так яно, брат, і ёсць...— разгладжваў пяцярнёй свае непаслухмяныя валасы, якія каронай уздыбляліся над ілбом.
Сава Супрун па свайму складу думак мала чым адрозніваўся ад Захара Зубца. Толькі ў той час, як Сава быў дужым, здаровым і энергічным, у Захара выяўлялася павольнасць і фізічная кволасць. Здароўе Захара было падарвана гадамі вайны і голадам. Сава рэзка адрозніваўся ад усіх сваім тварам. Левая палавіна яго твару была апалена і нагадвала спечаны грыб. Паводле слоў Савы, гэтае няшчасце здарылася яшчэ ў дзяцінстве, калі яму ішоў першы год жыцця. Маці, капаючы бульбу, павесіла калыску з Савам на трыножнік, ахутаўшы яе радзюгай. А каб дзіцяці было цяплей, расклала ля калыскі агонь, сама ж пайшла працаваць. Праз некаторы час ад кастра загарэлася калыска. І толькі калі маленькі Сава прачнуўся ў полымі і закрычаў, прыбегла маці. Палавіна твару дзіцяці была апалена. Ад гэтага крыху прыўзнятай выглядала верхняя губа, агаляючы моцныя роўныя зубы, і крыху прыжмурылася левае вока. Затое правая палавіна твару была поўная, і здаровае вока глядзела смела і шчыра. Сава, калі сядзеў у кутку на нарах з уздыбленай каронай валасоў, быў падобны здалёк на нейкую заморскую птушку, а калі ранкам саскакваў з нар, гэта быў скок спартсмена.
Сава па сваёй прыродзе быў «бязлітасным» аптымістам — не прызнаваў ніякіх стогнаў, бедаванняў. Усякія перашкоды ён браў напорам, хваткай. Калі падбіралі людзей на пагрузку, ён, перакінуўшыся выпадкова з Андрэем толькі парай слоў пры першай сустрэчы, стаў побач з імі і сказаў:
— Будзем трымацца разам...
Пачуццё дружбы і тая самая непрымірымасць да паноў, якая заўважалася і ў Захара Зубца, дамінавала над усім у Савы. Імкненне да подзвігу жыло ў душы Савы, і таму ён так высока ацаніў Андрэя за яго ўчынак з дзедам. Нават калі ён рабіў нязначныя бытавыя рэчы, гэта выглядала ў яго, як подзвіг. Да чаго ж ён заўсёды рад быў услужыць сябрам.
...Скончыўся рабочы дзень — ля будынка дырэкцыі завода пачуўся свісток, і адначасова загуў гудок на заводзе. Свісток паўтарыў пан Глюга. Усе рабочыя сцежкамі накіраваліся да баракаў.
Барак, у якім жыў Андрэй з сябрамі, быў доўгай будынінай, пабудаванай напалавіну ў зямлі. Па баках стаялі нары з негаблёваных дошак, аполкаў, выгладжаных спінамі рабочых. На нарах ва ўзгалоўях ляжалі клункі, заношаная вопратка рабочых, а дзе ў каго і куфэрчык. Невялікая печка, на якой замест пліты ляжалі кавалкі чыгуначных рэек, дыхала жарам. Па бараку плыў смурод паленага, і ад цеплыні аж шапацелі на закураных сценах цэлыя карагоды прусакоў. З такой жа закуранай столі звісалі дзве электрычныя лямпачкі на ўвесь барак.
Калі сябры прыйшлі, памыліся, Сава ўзяўся гатаваць вячэру. Чарга выпадала Андрэю на гэты раз быць кулінарам, але Сава не даваў яму дакрануцца да гаршка. Сава быў сакун, родам з-пад Картуз-Бярозы, і па дамаганні Андрэя гаварыў:
— Ты сягоння не дакранайся... Ты сягоння зарабіў у мяне на гэта,— і, махаючы пальцам над галавой, дадаваў: — Мы ўсе гэта бачылі, усе глядзелі, але ніхто з нас не здагадаўся, што рабіць... Ого, гэта не так сабе...
Аднак Андрэй, жартуючы, не ўступіў Саву і кулінарыў сам. А Сава сядзеў побач і з прыемнасцю гутарыў аб тым, аб сім, намагаўся хоць чым-небудзь дапамагчы Андрэю ў кулінарстве.
Здаецца, нічога асаблівага не было ва ўчынку Андрэя — гэта была звычайная праява чалавечнасці, але ўвесь барак загаварыў аб здарэнні. Той-сёй прыходзіў падзяліцца думкамі да групы пяці. Кожны адчуваў ва ўчынку Андрэя маральнае паражэнне пана Глюгі і таму цешыўся. Хлопцы ўжо селі вячэраць, як да іх падышоў Вацлаў Санкоўскі — польскі рабочы, таксама грузчык, сталы субяседнік пяцёркі, весяльчак, таварыская душа, чалавек у самай сіле — год трыццаці, а можа, крыху і больш. У расхрыстанай карычневай камізэльцы, падкручваючы малады русы вус, спыніўся ён ля групы пяці з урачыстай усмешкай на твары.
— Ну, што, коханы Анджэю, коханы моі хлопцы, палажылі сягоння Глюгу на лапаткі? Брава, брава! Мы яго яшчэ і не так навучым! Ха-ха-ха!..
Хоць дырэкцыя завода плаціла польскім рабочым больш, чым беларускім, Санкоўскі не траціў пачуцця рабочай салідарнасці, як гэта часам бывала сярод некаторых іншых рабочых-палякаў. Дзякуючы большай зарплаце, ён меў магчымасць набыць іншы раз пляшку гарэлкі ці што іншае.
— Што, селі вячэраць?.. Ну, і я да вас...— і з нутранай кішэні камізэлькі ён выняў паўлітра гарэлкі пад назваю «Войт». (На бутэльцы красавалася наклейка-малюнак — п’яны войт у кракаўскім сукмане гуляе па вуліцы з бутэлькай у руцэ). З другой кішэні дастаў кавалак сала.
Трымаючы чарку ў руцэ, Санкоўскі сказаў так, як благаславіў:
— Я вас люблю, хлопцы, за вашу дружбу, за вашу пісьменнасць, за ваш гумар... Больш бы нас такіх... Гм... псяюхі... — і азірнуўся назад, ківаючы ў бок дырэкцыі.— Я ўсё бачу і ўсё ў сваёй персі нашу...
Адказ даў Іван Падаляка:
— Я вельмі... і мы ўсе ў захапленні ад цябе, Санкоўскі, і пойдзем разам, куды б ні давялося...
Санкоўскі пачаў гаварыць, што за шэсць кіламетраў адгэтуль, у купецкай лясной суполцы, за такую самую пагрузку плацяць на сто марак больш. І што варта было б падумаць аб тым, каб дамагчыся павышэння зарплаты.
Раптам у другой палавіне барака ўзняўся шум. Туды збеглася шмат рабочых.
— Пачакайце, пагляджу, што там такое,— сказаў Санкоўскі і пайшоў.
Следам за ім, аднак, рушылі астатнія. Аказалася, гэта прыйшоў усім знаёмы шавец пан Чарапіцкі і прынёс аднаму рабочаму-беларусу напраўленыя боты. Патрабаваў за працу тысячу марак.
Андрэй глядзеў на пана Чарапіцкага ў профіль. Мускулісты смуглы твар з простым кароткім носам, кепка ссунута на патыліцу, вочы, як у п’янага, глядзяць нахабна, і жаўлакі ўвесь час варушацца ад сціскання зубоў. З каўняра курткі тарчала тоўстая жылістая шыя. «Профіль, як у караля Яна Сабескага на партрэце. Асабліва шыя»,— падумаў Андрэй.
Спрэчка разгаралася. Рабочы трымаў свае боты ў руках і глядзеў на тоненькія падноскі, за якія шавец пан Чарапіцкі патрабаваў такую небывалую плату.
— Ну, за што ты просіш, Чарапіцкі, тысячу марак? — крыўдзіўся рабочы.— Уся цана — трыста марак. Гэта ж глупства, а не падноскі... Што ты — дурня знайшоў?
Язык у пана Чарапіцкага працуе як падвешаны. Ён гаворыць, як сячэ,— з прыціскам, з прэтэнзіямі на віртуозную элегантнасць.
Твар яго наліўся крывёй ад абурэння — вось-вось лопне жыла на «расавай» шыі караля Сабескага.
— Цо, чубарыку, глупства?.. Мая праца ерунда? Та-ак? — уставіўся вачыма пан Чарапіцкі.— Ух ты, хаме!..
Ну, вядома, такому шаўцу ды з такой каралеўскай шыяй можна бліснуць і шляхецкім гонарам... І пан Чарапіцкі перад вачыма змоўкшых рабочых размашыста вымае з кішэні нож і нервова адразае ад ботаў падноскі...
— Маеш... Маеш... хаме!.. Мне не шкада сваёй працы... Бачыш, хаме! — Скончыўшы адразаць, ён з размаху ўдарыў рабочага па шчацэ.
— Ото, маеш заплату, хаме...
Рабочы, ускіпеўшы, рвануўся з нар, але... тут з натоўпу рабочых выскачыў Санкоўскі.
— Ты кого біеш? Ты — хам, а не ён... Ты брата свайго б’еш, пся крэў!.. Хто табе даў права здзекавацца з рабочага?
— А тобе цо за інтэрас? Ты што — адвакат? — спахапіўся Чарапіцкі.— Одэйдзь, а то і ты достанеш...
— Хто — я дастану? Ад цябе? Ты — смярдзючы шавец, дзе ж ты набраў у нос шляхецкіх мух? Можа, начныя гаршкі выносіў панам?
— Ты не маеш права так гаварыць... Я таксама рабочы, як і ты, я кілька год належаў да ППС...
— Я тваю ППС маю вось дзе...— і Санкоўскі паказаў на адпаведнае месца.— Такія сацыялісты, як ты, замардавалі Карла Лібкнехта і Розу Люксембург у Берліне. Чым ты тут хвалішся?
— То і добра зр... што...— замяўся Чарапіцкі.
— Так? Добра зрабілі?.. Як ты сказаў? Добра зрабілі? — наступаў Санкоўскі. Ён быў бялейшы за палатно, і валасы яго шорстка ўзняліся на галаве.— Ах ты, смярдзючая скура! Панскі байструк! Прэч адгэтуль! — і, як кляшчамі, схапіў пана Чарапіцкага за каўнер курткі на карку. А як схапіў, то не вёў, а нёс перад сабою. І ногі пана Чарапіцкага не паспявалі ўпірацца ў падлогу. Санкоўскі не выпусціў Чарапіцкага, а выкінуў за дзверы. Гром апладысментаў заглушыў стук дзвярэй. Санкоўскі ішоў назад, аддыхваючыся і паўтараючы: — Я табе дам — добра зрабілі...— Затым ён стаў перад усімі і, узяўшыся ў бокі, прамовіў: — От, таважышэ, колькі яшчэ свінства водзіцца на свеце... Ён цяпер пойдзе скардзіцца на мяне ў дырэкцыю... Я знаю такіх... Але як паскардзіцца, яшчэ дастане... Трымайцеся дружна. А цяпер — па месцах. Усё скончана...
Група пяці і Санкоўскі пайшлі канчаць вячэру.
Шум, гоман перакочваўся з аднаго канца барака ў другі. У далёкім кутку спявалі песню. Выбухі смеху заглушалі яе і наадварот,— песня заглушала смех. Праз паўгадзіны пасярэдзіне барачнага прахода ішоў Вацлаў Санкоўскі і, як нічога не было, зухавата ўзяўшыся ў бокі, прытанцоўваў і спяваў польскія прыпеўкі:
Ой, дана, дана,
Батэрыя кохана...
Ён ішоў у самы канец барака, дзе за перагародкай жылі польскія рабочыя.
Андрэй з застыўшай усмешкай увесь час сачыў, як аддалялася ў танцы плячыстая постаць Санкоўскага, з прыемнасцю слухаючы яго бравурную песню.
Дзевчына моя люба,
Ты жэсь моя згуба,
Ой, дана, дана,
Батэрыя кохана...
Паволі заціхаў шум у бараку, як заціхаюць скаламучаныя хвалі ракі, пераходзячы ў ціхую дрымотную плынь. Над рабочымі, якія покатам ляжалі на нарах, навісаў сон. Дзе-нідзе яшчэ чуліся асобныя галасы. Моладзь таміла адна думка — уцячы ў Расію. Аб гэтым і ішлі размовы да позняга часу. Голад, бясхлебіца, хваробы сагналі сюды розных людзей. Душны, закураны барак і штодзённае тузанне са шпаламі, бярвеннямі сталі лячэбніцай ад усіх знямог. У далёкім кутку не сціхала песня — толькі яна стала больш напеўнай, лірычнай. А над галовамі рабочых, на чорных, блішчастых ад сажы сценах шапацелі прусакі.
З пяцёркі першым заўсёды засынаў Захар Зубец. Сон яго быў цяжкі, глыбокі, як і яго дума.
Затым дрэма авалодвала астатнімі. Соннасць рассявала цьмянае святло дзвюх адзінокіх лямпачак, якія здалёк, здавалася, прыглядаліся адна да адной. І ці то яшчэ наяву, ці то ўжо ў сне залятала ў душу Андрэя так патрэбная цяпер уцешная мелодыя песні. Яе недзе здалёк-здалёк зацягваў чысты малады тэнар, выліваючы захапленне і тугу сваёй маладой душы аб тым, чаго пакуль не было, але адчувалася, што павінна быць.
Звенит звонок насчет поверки.
Ланцов задумал убежать...—
раставала песня ў душы Андрэя і абуджала нешта вядомае, быццам перажытае. Можа, таму, што цесна тут і цесна будзе заўтра?
Не стал он зорьки дожидаться,—
Проворно печь он стал ломать.
«Так, ламаць. Іменна ламаць,— шэпча Андрэй.— Але наперадзе яшчэ сцяна і вартавыя». І цяжка Андрэю, цяжка за Ланцова, за сябе, за ўсіх. І хочацца песні, як-салодкага сну.
...Но часовой был парень славный —
На вольный воздух выстрел дал...
«Ці сон, ці ява? Адкуль жа гэты ветрык з салодкім халадком дыхнуў у грудзі? Гэта даль, сіняя даль шырокіх палёў зямлі, знаёмай, любімай... Малайчына «часовой»,— адзначае ў глыбіні душы Андрэй, засынаючы моцным сном.
Снілася Андрэю вялікая Русь. І плакала і любіла душа, калі ён ішоў па ёй, гледзячы на неабсяжныя магутныя прасторы.
...Але дзе прападае Сава? Андрэй ужо недзе за поўнач узняў галаву і ўбачыў пустое месца ў кутку — Савы і сёння няма. Заўсёды гаварыў, што едзе дахаты, што вернецца да ранку, да пачатку работы.
Калі вяртаўся з падарожжа, прасветлены і парывісты ў рухах, прывозіў іншы раз буханку хлеба або кавалак сала.
Часам жа Сава пасля прыезду быў увесь дзень задуманы, маўклівы. На запытанне Андрэя адказваў:
— Ат... нічога, адна няўдача была... раскажу пасля...
Але ніколі не расказваў. І сённяшняй ноччу ва ўсёй яснасці паўстала перад Андрэем пытанне: «Дзе ж Сава?» Але ў адказ толькі вецер свістаў у дзіравую шыбіну акна пры самай зямлі і зліваўся ў адзін хор з храпам заснуўшых людзей.
Санкоўскі сур’ёзны і задуменны сягоння. Гаворыць Андрэю і Падаляку, што трэба выдзеліць дэлегацыю ад рабочых — ісці ў дырэкцыю дамагацца павышэння зарплаты. У лад думкам і настрою Санкоўскага сур’ёзнасць разліта на тварах і Андрэя і Падалякі. Яны слухаюць Санкоўскага, і кожны па-свойму ўспрымае яго прапанову. Андрэй думае аб гэтай справе, як аб праблеме. Яго мучыць адно — як жа гэта ўсё зрабіць? Упершыню рэальна стала пытанне аб суадносінах тэорыі і практыкі тут, у гэтым вось бараку, запоўненым людзьмі, якія прыйшлі сюды ратавацца ад голаду. На дне душы была няяснасць.
— Не ўсё зразу, не ўсё зразу,— гаварыў Санкоўскі.— Ты хочаш, Андрэй, вырашыць адразу пытанне да канца. Гэта не заўсёды ўдаецца... Усё вырашае ход справы на практыцы...
— Мне здаецца, што мы не толькі... гм... можам дамагацца павышэння зарплаты... Калі мы яе не атрымаем, можам усім натоўпам рабочых ісці ў дырэкцыю... І калі што, пусціць у ход нават і калы...— гаварыў Падаляка.
Санкоўскі і Андрэй адначасова глянулі на Падаляку, Санкоўскі ледзь усміхнуўся пад вусам і зрабіў кіславатую міну.
— Так-то яно так... але адразу ў неба не скочыш...
Андрэй прамаўчаў. Нешта так і не так.
— Адно з двух — або рабіць рэвалюцыю тут, на заводзе, а калі не, то што іншае...— сказаў урэшце Андрэй, не ведаючы, што можа быць канкрэтнае ў гэтым «іншым».
Яны сядзелі ля печкі. Ужо было пазнавата. Рабочыя даўно скончылі гатаваць вячэру, ля печкі нікога не было — можна, грэючыся, гутарыць і думаць. Усе ўтрох сядзелі на нізкай лавачцы перад пелюсцю, адкуль полымя асвятляла іх твары, загрубелыя на марозе. Кожны глядзеў на полымя, песцячы свае пакуль нікому не адкрытыя думкі. Перад вачыма Андрэя стаяў дырэктар завода Пшэборскі ў шапцы-мацяёўцы. Ён заўсёды хадзіў з палкай і заўсёды быў п’яны. Твар сухі, рыжаватыя доўгія напамаджаныя вусы падкручаны ў кольцы. Вочы шклянога колеру ў вялікіх арбітах, акаймаваныя зверху бровамі, як сярпамі. Заўсёды пан дырэктар каго-небудзь «распякаў», стукаючы палкай па бервяну. Вось да гэтага пана і трэба будзе ісці дамагацца павышэння зарплаты. Простай недарэчнасцю лёсу здавалася Андрэю залежнасць сотняў рабочых ад такога суб'екта.
— Я гатоў на ўсё, хоць зараз,— нарэшце прамовіў ён.
— Я таксама,— згадзіўся Падаляка, бліскаючы перад полымем аскалам зубоў.
Санкоўскі хвіліну памаўчаў, а пасля, глянуўшы на абодвух, засведчыў:
— Гэта азначае, што вы асвоіліся са справай.
— Знаеш, гэты пан дырэктар, як папугай, харахорыцца, ходзячы між ярусаў... Вось пер'е на ім растапырыцца, а потым зноў асядзе... Цікава, як ён будзе выглядаць пры гутарцы з дэлегацыяй? Можа, згубіць сваё пер’е?..— падумаў услых Андрэй.
— Э, ты не бачыў, як ён гнаўся па пляцы без шапкі за сваёй служанкай... Быў не папугаем, а сапраўдным індыком... І ўсё крычаў: «Вярніся, вярніся, да ста д’яблаў!»
— І п’е — кожны дзень, кожны дзень,— дадаў Падаляка.
— Такая ўжо натура ў пана Стахуры,— сказаў пагаворкай Санкоўскі.— Я баюся, каб яму вочы не вылезлі на лоб, калі прыйдзе да яго дэлегацыя.
— Да гэтага ім не прывыкаць,— уставіў Андрэй.
— Што ж... вайна скончылася. Яны пры ўладзе. Што зробіш? Народ змагаўся, а хто — жне... Айчына — для іх... А ты вось гібей у гэтым бараку... пся крэў! — працягваў Санкоўскі.— Я думаю, не доўга так будзе... ППС — пся крэў!..— сказаў ён як быццам сам сабе.— Пілсудскі... таксама належаў да ППС, а што з гэтага стала? Адны словы і... шыбеніцы на Беларусі ды ў Польшчы таксама... Крук круку вока не выкале... Не! Панская натура — адна скура... Мой бацька загінуў у лесе, працуючы на памешчыка — яшчэ пры цары... Ну, і сын далей бацькі не пайшоў...
Твар Санкоўскага спахмурнеў. Ён змоўк, паглядаючы на полымя і думаючы сваю думу. Андрэй і Падаляка не хацелі парушаць цішыні — таксама маўчалі.
— Колькі я перагрузіў ужо гэтага лесу! — уздыхнуў Санкоўскі.— Можна было б цэлы горад пабудаваць...
— Добра гэта ўсё, калі б праца пайшла для дабра ўсіх... А то...— сказаў Андрэй.
— У гэтым жа, можа, і ўвесь смутак, Андрэй,— адказаў Санкоўскі.
— Але ты і ўвесь рабочы люд павінны ганарыцца тым, што без іх працы наогул не было б ніякага дабра,— запярэчыў Андрэй.
— О, гэта праўда,— як быццам прачнуўшыся ад задумы, згадзіўся Санкоўскі і ажывіўся.— Гэта праўда.
Падаляка качаргою падварушваў дровы ў печцы і скаліў зубы, крывячыся ад гарачыні.
— А ў чэсць мудрасці заспявай, Андрэй, якую-небудзь расійскую... Люблю расійскія песні... Яны такія напеўныя і шырокія, — папрасіў Санкоўскі. — Заспявай, знаеш, якую... гэтую... Волга, Волга... Пра Разіна.
Андрэй заспяваў. Падаляка падхопліваў баском. Далучаўся і Санкоўскі. Спявалі. Песня набірала размах. І на душы ўсіх рабілася прыемна і прыгожа.
Тады прыйшлі Сава, Зубец, Шапко і далучылі свае галасы. Людзей прыбывала ўсё больш і больш.
Усе ведалі гэтую песню, і ўсе любілі яе. Чаму? Можа, расло жаданне мець свайго Сценьку Разіна і плыць з ім у шырокія прасторы?
Андрэй сапраўды адчуваў сябе ўзмужнелым, не «лішнім чалавекам» у гэтым свеце. Гэта можна было заўважыць не толькі па выразу твару, які стаў больш засяроджаным. Цёмныя вочы глядзелі на ўсё — на людзей, на з’явы і рэчы больш удумліва і пэўна. І між броваў паглыбела маршчынка, а на верхняй губе прабіваліся сапраўдныя вусы. Андрэй рэдка калі заглядаў у люстэрка — настолькі суровасць абстаноўкі спарадзіла рэакцыю абыякавых адносін да такіх дробязей, як свой выгляд. Прыхарошванне Падалякі кожны ранак перад абломкам люстэрка лічыў слабасцю. Андрэй наскора прычэсваў свае цёмна-русыя валасы і хутчэй надзяваў шапку. Уся ўвага была аддадзена ўзбраенню самога сябе на тое, каб перамагчы прыгнёт абстаноўкі, каб яна не надарвала душы. Ён разумеў, што, калі не будзе гэтага пачуцця самаўзбраення, можна страціць здольнасць да жыцця. Чалавек стане лішнім, нікому не патрэбным і непазбежна скоціцца ў балота — загіне. І таму важна падважыць калом канец бервяна і падняць яго на ўсю сілу — спрытна і бойка. Гэта зразумеў Андрэй, здаецца, першы раз у жыцці, і гэтае разуменне, як першааснова, легла на душы і не пакідала яго ўжо ніколі.
Будучы ў Расіі, больш захапляўся кніжкамі, прагна перачытваючы іх «цэлыя горы» ў бібліятэцы ці аўдыторыі. Ад недаядання худзеў твар, але вочы гарэлі прамяністым бляскам — юнак ішоў па храму навукі, штораз знаходзячы ўсё новыя і новыя ключы ад «загадак быцця», скідаючы з п’едэстала адны велічыні і ўзнімаючы другія. Андрэй правёў сваё студэнцтва ў шуканні трывалага светапогляду. Бацька не разумеў ці не хацеў разумець яго захапленняў, яго навукі. Бацька быў чалавекам кіркі, молата — словам, тэхнікі.
— Ну, што ты, сыне, будзеш мець з гэтай сваёй філасофіі? Які з яе хлеб? Я разумею — інжынер-будаўнік, інжынер чыгунак, а гэта...— гаварыў бацька і паціскаў плячыма.
— Не, бацька, ты памыляешся... Жыць і думаць, як ты,— значыць, хадзіць у цемры.
Але праз некаторы час зноў адчуваўся недахоп чагосьці, што б гаварыла непасрэдна аб гэтай вось зямлі, з якой людзі працай здабываюць хлеб і ўсё, чым багата культура чалавека. І тады зноў прыходзіў на думку бацька са сваімі довадамі.
Андрэй хацеў паступіць на завод рабочым, каб запоўніць гэты недахоп у працэсе «простай» працы. Але гэта аказалася непасільным. Тады Андрэй вырашыў на наступны год перайсці з гістарычнага факультэта на агранамічны. Бацька крыху прымірыўся з гэтай думкай, але... зноў даў свае заўвагі:
— Эх, хлопча, я сам дваццаць пяць разоў аграном. Якая ж гэта навука? Араць, садзіць, сеяць... на гэта навукі многа не трэба. Ты мне вось мост пабудуй над бурліваю ракою або чыгунку правядзі цераз балота — вось гэта работа... А гэта — што! Дай гною ў зямлю — усё вырасце, абы дождж... А тут вось, на Паволжы, бачыш, і гною не трэба, сама зямля родзіць...
Словам, бацька не бачыў у аграноміі тэхнікі, а таму і ніякіх перспектыў. Калі ж Андрэй гаварыў бацьку аб канавах, аб асушцы балот, аб барацьбе з засухай, ён крыху згаджаўся, але... усё роўна адносна аграноміі заставаўся песімістам. Андрэй, каб усё-такі захапіць бацьку, кінуўся ў «філасофію», пачаў гаварыць аб «харастве тайны жыцця», аб тым, як расце расліна, і што гэта працэс не абы-які... Гэта — дзіўны працэс... Задача чалавека — аблегчыць рост патрэбнай расліне, каб яна больш прынесла яму карысці:
— Без хлеба, бацька, ніякага маста не пабудуеш... Больш будзе хлеба — хутчэй будуць будавацца масты і ўсё, што трэба чалавеку,— скончыў Андрэй.
— Ну, яно вядома, што так...— згаджаўся бацька, але для таго толькі, каб не спрачацца.
Са зваротам у Беларусь было скончана з такімі меркаваннямі. Трэба было пачынаць жыць нанова. Падзеі выкінулі Андрэя з шырокага прывольнага шляху на вузкую цярністую сцежку, ідучы якою трэба было прарывацца праз нетры, каб выйсці зноў на шлях.
Крок за крокам, павольна пасоўваўся Андрэй па бараку, з нейкай новай увагай разглядаючы рабочых. У вушах яшчэ звінела песня аб Сценьку Разіне...
Пад цьмяным святлом дзвюх адзінокіх лямпачак варушыліся на нарах людзі з загрубелымі тварамі, у брудных кашулях, дзе ў каго дзіравых, у лапцях з тоўстым навоем ануч на лытках, у велізарных ботах з падковамі. Андрэю зручна было назіраць увесь гэты збор абутку, бо большасць рабочых ляжала на нарах, выцягнуўшы ногі, так што Андрэю, праходзячы, часта даводзілася кранацца сваімі штанамі аб падэшвы ці ботаў, ці лапцей. Ён ішоў павольна, улаўліваючы вухам тое-сёе з гутаркі, углядаўся ў твары. З розных твараў, усмешак адно асядала на душу, як нешта агульнае для ўсіх,— у кожным твары свяцілася бадзёрасць ад супольнасці жыцця. Нідзе не відаць задуменнага, тужлівага твару. Усё было ў руху, гаманіла. А калі каму і хацелася паляжаць ціха, гэта не ўдавалася. Андрэй бачыў, як адзін пажылы дзядзька з доўгімі вусамі на паважным твары ляжаў, падклаўшы рукі пад галаву. Відаць было, што яго думкі плылі недзе далёка, бо вочы глядзелі нерухома ў столь. Але «бяда» дзядзькі заключалася, аказваецца, у тым, што ў яго над галавою вісеў стары, выцвілы капялюш. Ніхто ў бараку не насіў капелюша, і таму ён амаль заўсёды пасля вячэры быў прынадаю для маладых хлопцаў-жартаўнікоў. Андрэй бачыў, як адзін з хлопцаў зняў капялюш і, надзеўшы, пачаў разыгрываць сабою дырэктара Пшэборскага.
— Цо, гультаю, хцэш працоваць? — стоячы над ляжачым дзядзькам, узяўшыся ў бокі, выкрыкваў жартаўнік. Дзядзька ляжаў, варушыў вусамі, гледзячы знізу на «грознага дырэктара». Не то яму хацелася зарагатаць, не то зазлавацца — невядома. Перамагло апошняе. Пад агульны рогат, урэшце, дзядзька парывіста адарваўся ад нар і накінуўся на жартаўніка:
— Аддай капялюш!.. Я табе кажу — аддай, не рві...
Нічога не дапамагала. Тады дзядзька вымушаны быў стаць на нарах на ўвесь рост. Капялюш быў сарваны з галавы жартаўніка.
— Збыткі знайшоў... Я яго аж з самай Амерыкі прывёз, а ён...
І звярнуўся вінавата да Андрэя:
— От, таварыш, хуліганяць... Ну, што ты з імі...
— Сіл не маюць куды дзець, дзядзька... маладыя.
— А, мусіць што так...— адказаў дзядзька і ўжо лагоднымі вачыма паглядзеў услед Андрэю.
У двух месцах ігралі ў шашкі, а навокал ігракоў сядзела і стаяла цэлая гурба гледачоў. Усе, уперыўшы вочы ў шашачную дошку, напружана перажывалі працэс ігры. Самыя заднія падымаліся на пальчыках, каб бачыць шашкі. Час ад часу кідаліся заўвагі. Андрэй пры гэтым мімаходзь падумаў:
«Колькі сілы і ахвоты ў людзей, нягледзячы ні на што. Сілы і здольнасцей нераскрытых...»
Андрэй знарок ішоў павольна. Да гэтага часу гэты свет ён назіраў толькі павярхоўна. Жыццё замыкалася ў групе пяці. Цяпер ён увайшоў у дэталі і крок за крокам адчуваў, як радство, ці адзінства, востра ажывала, яднала яго з гэтымі людзьмі.
Вось малады, плячысты, з густымі брывамі хлапец уе абору. Яго ўмельству трэба падзівіцца — гэта мастацтва. Плюне ў жорсткую далонь, сукане адну столку і тут жа — другую. Абора, здаецца, свішча ў яго руках. А робіць ён сваю работу без ніякага высілку. Другі з вяршынкі маладой сасны зрабіў жалейку. Выкруціць сэрцавіну зімой цяжка — ён раскалоў сасонку на дзве палавіны, зрабіў два жалабкі. Але верх мастацтва ў абручыках. Яны, беленькія, арэхавыя, па-мастацку звязаныя ў вузел-замок, шчыльна сціснулі два жалабкі ў дудку. Русавалосы мужчына з наіўнымі блакітнымі вачыма якраз канчаў жалейку, калі падышоў Андрэй. Навокал стоўпілася шмат цікаўных, якія прагна глядзелі, дзівіліся з майстэрства дзядзькі, дакраналіся пальцамі да жалейкі. Кожнаму хацелася патрымаць яе ў руках. Але жалейка не была яшчэ гатова, і дзядзька раўніва бараніў яе ад дотыку чужых рук.
— Ну пачакай, не лезь, ты ж бачыш — яшчэ не гатова...
А хтосьці спытаўся:
— Ці зайграе яна зімою?
На гэта адказала гучна некалькі галасоў:
— Зайграе, чаму не!.. На тое яна жалейка!..
І зноў усе сачылі прагна за шорсткімі пальцамі дзядзькі. Праходзячы далей, Андрэй заўважыў на паліцы, над узгалоўем, цудоўнай работы паравозік. Папрасіў паказаць. Крыху збянтэжаны, рабочы ўсхапіўся на ногі і падаў яго Андрэю. У шэрых вачах застыла ўсмешка — рабочы чакаў ацэнкі. Паравозік быў зроблены з бярозы-чачоткі, блішчаў, як шкло. Андрэй не мог знайсці слоў пахвалы, а дзядзька адказаў:
— Завязу дзецям... Хлеба няма, хай хоць гэтым пацешацца...
Андрэй паважна зірнуў на рабочага і не мог далей глядзець — адышоў з хваляваннем.
Яго ўвагу прыцягнуў мутны агеньчык у самым канцы барака, у кутку. Туды ўжо не дасягала святло электрычнай лямпачкі. Там быў прыцемак. І ў гэтым прыцемку працавалі два рабочыя. Пры агарку свечкі адзін, разлажыўшы шавецкія прылады на куфэрачку, выстукваў малатком — падбіваў боты. Калі чорная чупрына схілялася над свечкай, тады цямнела ўсё навокал, а як падымалася, асвятляўся спацелы твар з чорнымі вусамі. Рукавы сарочкі былі закасаныя, і ў святле свечкі мільгалі голыя локці. Другі рабочы тут жа, сагнуўшыся ў дугу, амаль што датыкаючыся носам да века новага куфэрачка, тонкім ножыкам вырэзваў на ім узоры. Кожны ў перапынках, адпачываючы, любаваўся сваёй працай. Андрэй хацеў уступіць з імі ў гутарку, але тут недалёка пачаліся спрэчкі і прыцягнулі яго ўвагу. Даляцела слова — «Перакоп». Пачаў прыслухоўвацца. Адзін даводзіў, што Перакоп — ля Чорнага мора, а другі — што ля Каспійскага. Андрэй усміхнуўся і падышоў да іх.
— Ну, што ты мне гаворыш? Мой жа брат загінуў пад Перакопам. І Перакоп знаходзіцца ля Чорнага мора... спытайся ў каго хочаш,— абурана гучаў прыцемкам нечы густы барытон.
— А я табе кажу, што не... .. ён ля Каспійскага мора.
Тыя, што спрачаліся, заўважылі Андрэя і, перабіваючы адзін аднаго, запыталіся, дзе Перакоп. Андрэй вырашыў іх спрэчку. І неяк дзіўна і разам з тым прыемна зрабілася Андрэю, калі людзі лёгка і ахвотна паслухаліся яго. Прыхільнік Каспійскага мора толькі пачухаў патыліцу і сказаў:
— Што ж ты зробіш з нашай непісьменнасцю? Жывеш на свеце, як слуп.
...Андрэй з пачуццём замілавання, узбагачаны ўражаннямі, вярнуўся ў свой куток.
Хлопцы ўжо спалі. Правая рука Савы легла ўпоперак месца Андрэя. Ён ціха адсунуў яе і лёг. Калі заплюшчваў вочы, розныя твары ўзнікалі прад вачыма. І ў гэтым калейдаскопе панавала адно — непераможны настрой гумару, бадзёрасці, смеху, нягледзячы ні на што. Андрэй да яснасці ўсведамляў сабе, што гэта і ёсць тое важнае, асноўнае, што называецца непераадольнай сілай жыцця. Носьбіт яго — народ.
— Так, так... гэта і ёсць ён — народ...— паўтараў сам сабе Андрэй і адчуваў, як у душы раслі крылы.
...Калі па звычцы прачнуўся апоўначы і мацнуў рукой налева, то адчуў пустату.
Савы Супруна зноў не было.
Сава Супрун ужо быў ступіў адзін крок ад стала ў напрамку дзвярэй, каб выйсці з хаты, як крыху ссутулены чалавек затрымаў яго на хвіліну. Гэтаму чалавеку было год за сорак. Гладка паголены бязвусы твар, злёгку зямлістага колеру, выглядаў абветраным, здарожаным. З-пад казырка карычневай суконнай кепкі востра глядзелі шэрыя са стальным бляскам вочы. Сцісканне сківіц пры гутарцы і вымахванне кулаком гаварылі аб упартасці. Здавалася, што ён толькі вось нядаўна ўвайшоў у хату, бо стаяў пры стале, апрануты ў падношанае цёмна-карычневае паліто з футравым, крыху аблезлым каўняром.
— Пакажы яшчэ, як схаваў...— звярнуўся ён да Савы і пачаў мацаць яго па баках.— Глядзі, будзь асцярожны...
— Гэтаму ўжо мяне вучыць не трэба... А калі што і здарыцца, вінтовачка паможа,— адказаў Сава.
— Тсс... паменш з гэтым...— адказаў чалавек у паліто і глянуў на акно, праз якое відаць быў кавалак зорнага неба. Лямпа з заржаўленым кругам курэла над сталом. Ён зняў яе з драціны, кажучы «асвятляе ўсё, як на далоні», і павесіў пад бэлькай пры сцяне.
— Ты ведаеш, што панясеш з сабой? — спытаўся ён, гледзячы ва ўпор на здаровае вока Савы, амаль датыкаючыся да яго твару сваім крыху кірпатым носам, а затым прыцішаным голасам, з рэзкасцю пачаў гаварыць, як агітатар на трыбуне, пацвярджаючы кожнае слова ўзмахам кулака: — Ты нясеш дарагую вестку для народа аб тым, што, нягледзячы на тое, што скончылася вайна, мы будзем тут прадаўжаць Кастрычніцкую рэвалюцыю... У мястэчку Глушэц яшчэ расстраляна пяць чалавек, адбылося пабоішча сялян у лесе графа Ельскага, жандарскія легіёны Пілсудскага аблавай пайшлі на Палессе — там жыве партызанскі рух. Пружаншчына, Брэстчына ахоплены партызанствам, Ружанская пушча таксама. Ёсць весткі і са Слонімшчыны. Ваенна-палявыя суды яшчэ дзейнічаюць ваўсю. Нам трэба стрымаць наезд акупантаў на нашы землі... Вось гэтыя лозунгі ты і вывесь сягоння... Я буду чакаць тут, пакуль ты вернешся... Ідзі...
— Ты не сумнявайся, таварыш Паддубны,— як салдат свайму начальніку, адказаў Сава, увесь разгарачаны, гатовы на ўсё. Сказаў цяпер «таварыш Паддубны», хоць звычайна называў яго проста «Іван». Што ж, свой чалавек, знаёмы і дарагі. Але цяпер у тоне Паддубнага ён адчуў сілу паказу і стаў «ва фронт». Крутнуўся на адной назе і знік за дзвярыма.
Паддубны з момант стаяў, як быццам да чаго прыслухоўваючыся, а потым дастаў з кішэні партабак і пачаў круціць цыгарку. Неўзабаве на панадворку пачуўся тупат конскіх капытоў, і за акном прамільгнула верхам на кані постаць Савы з вінтоўкай за плячыма. Паддубны высунуў галаву ў цёмны чатырохкутнік невялічкага акна і доўга глядзеў па вуліцу.
Хата, у якой спыніўся Паддубны, не была хатай Савы. Тут жыла маладая ўдава Ганна з сынам гадоў дзесяці. Муж Ганны, былы таварыш Паддубнага, загінуў на калчакоўскім фронце.
Паддубны пабудзіў Ганну, якая спала з сынам за печкай, папрасіў паслаць яму ложак і замкнуць дзверы.
* * *
Конь спорнаю хадой ішоў па праезджанай санямі дарозе, асцярожна пазіраў у бакі, стрыгучы вушамі. А па баках глухою сцяной да зор цягнуўся лес. Неба цёмнае, усё ў зорах; знізу здавалася Саву, што верхавіны лесу ўсыпаны імі. Месяца не відаць, чым Сава быў здаволены. А над дарогай, якая, як прасека, вяла Саву ўсё далей і далей, зіхацеў, як знарок, усыпаны зорамі шлях. Не спускаючы позірку, Сава адчуваў часамі, гледзячы на зоры, прыліў то спачування да некага, то нянавісці.
— Не панаваць вам тут, панскае насенне... Не я адзін еду цяпер... не... наша права будзе нашым...
Конь раптам кінуўся ўбок і захроп. Няйначай прабег заяц у прыдарожных кустах ці, можа, і воўк...
— Ну, чаго ты? — ўпаўголаса і, як здавалася самому, замоцна прамовіў Сава і з месца пагнаў каня рыссю. Вецер свістаў каля вушэй, насустрач праплывалі гонкія сосны і елкі, абсыпаныя снегам, падобныя на волатаў-прывідаў. А з вока не гублялася зара. Узняўшыся над усходнім небасхілам, яна палыхала ўжо амаль над лесам. Плыла між зорак, адзінокая і ўрачыстая. Калі дарога збочвала ўправа або ўлева, Сава губляў зару, але потым зноў знаходзіў на зорным шляху між зубчастымі верхавінамі лесу.
«Зара ўзнялася ўжо высока...— падумаў Сава,— поўнач ужо... Каб паспець зацемна вярнуцца назад». Ён пагнаў каня галопам. Дарога віляла то ўправа, то ўлева, і Сава доўга не мог схапіць на вока зару. А калі пазнаваў, супакойваўся.
— Вось яна... свеціць... — гаварыў тады ён і яшчэ шпарчэй падганяў каня. Адчуўшы пад сваімі нагамі яго спацелыя бакі, падумаў, што трэба было б даць каню перадышку, але... зара прыспяшае... нельга. «Адпачнеш, конік, пад бярозай...» І гнаў далей.
А вось і жаданы шлях — шырокі і малапраезджаны. Тут Сава на момант спыніўся, глянуў направа і налева. Ні гуку навокал — цішыня. Толькі зоры ажыўляюць далягляд, які застыў у зімняй дрымоце. Куды ехаць? Направа да чыгункі — два кіламетры, налева да бліжэйшай вёскі — тры. Сава, доўга не думаючы, звярнуў налева і, як птушка, знік на шляху. Праз кіламетр скончыўся лес, і мёртвае, ахутанае прыцемкам поле дыхнула ў твар Савы.
І тут вось замаячыла ўдалечыні чорная кропка. Яна штораз рабілася выразнейшай і большай. Што гэта — можа, хата ці прыдарожная каплічка? Але не — нешта яшчэ невыразнае плыве якраз пасярэдзіне шляху. Сава сцішыў каня на мерную рысь. Аказалася, ехала падвода, запрэжаная ў пару коней. На шырокіх санях сядзела некалькі чалавек. Першае, што кінулася ў вочы адразу,— гэта кракаўскія хамуты на конях, характэрныя сваімі трыма шпянямі над грывай. Кракаўскія хамуты для тутэйшай мясцовасці — з’ява незвычайная.
«Нейкія паны»,— прамільгнула ў галаве. Параўняўшыся з Савам, падвода адразу спынілася. У вачах Савы бліснулі кукарды паліцыянтаў і некалькі ваенных шапак-канфедэратак. Адзін з месца крыкнуў: «Стой!»
Але гэты крык паспеў толькі дагнаць Саву. Сава, прыгнуўшыся да грывы каня, віхрам ляцеў па шляху. І тут жа мёртвую цішыню поля парушылі бязладныя вінтовачныя стрэлы. Сава пачуў іх і чакаў. Але больш нічога не адбылося. Даехаўшы да палявой дарогі, што перасякала шлях, спыніўся. Аглянуўся назад. Ціха. Прыдарожныя бярозы ў інеі нерухома звешваліся над шляхам. Сава злез з каня, прывязаў яго да бярозы. Не здымаючы вінтоўкі, палез уверх па ствалу. За поясам тарчалі два дрэўкі, а за пазухай ляжалі два сцягі. Адзін з іх хутка замаячыць тут. Калі, дабраўшыся да верхавіны, паглядзеў навокал, адчуў, што зоры сталі бліжэй і ярчэй. Яны рассыпаліся па шырокім нябесным купале і залатым прыскам гінулі ў цёмных верхавінах далёкага лесу. А зара палыхала ўжо бледнаватым святлом. Хутка світанне. Прывязаўшы дрэўка да вяршыні бярозы, Сава разгарнуў сцяг. Свецячы белымі літарамі слоў-заклікаў, ён таямніча павіс над шляхам, як прывітанне надыходзячаму дню.
«Ганіце акупантаў з беларускай зямлі! Не давайце нішчыць лясоў! Паліце маёнткі памешчыкаў! Уступайце ў рады партызан! Няхай жыве камуністычная партыя!»
Сава злез з бярозы.
Недзе з далёкай вёскі даляцела тоненькай мелодыяй соннае спяванне пеўня, а потым пачуўся адзінокі брэх сабакі. Сава, доўга не чакаючы, крыху з трывогай у душы, сеў на каня і галопам памчаўся назад да чыгункі. Там без перашкод вывесіў такі самы сцяг на крайняй высокай сасне, непадалёку ад вартавой будкі шлагбаума, каб бачылі яго не толькі тыя, што будуць ехаць і ісці па шляху, але і пасажыры ў праходзячых паяздах.
Яшчэ прыцемкам Сава паспеў вярнуцца ў вёску. Ехаў ужо не вуліцай, а загуменнем. Дзе-нідзе з каміноў хат віліся дымы. Ранак абяцаў быць сонечным.
Дзверы адчыніла Ганна, румяная, рослая жанчына. З-пад белай хусткі, відаць, завязанай наспех, буйнымі хвалямі звісалі на плечы цёмныя валасы. Іван Паддубны ўжо сядзеў на лаве ў аранжавым світары, прычэсаны «пад польку» і курыў. Доўга ўглядаўся ў стомленага Саву.
— Пазнавата выехаў... Трэба было раней... Навука на другі раз...
Ганна, апрануўшыся, выйшла з хаты. Сава хутка расказаў аб усім.
— Гм... Лазяць па начах... Ну, зразумела... Патрулі, — сказаў Паддубны і, падумаўшы, дадаў: — Ты зараз паедзеш на лесапільню. Я прыйшоў да рашэння... Зрабі вось што. Увядзі ў курс спраў пакуль што аднаго са сваіх новых таварышаў, каго лічыш найлепшым. А там будзе відаць... Хутка адбудуцца, можа, і не малыя падзеі. Трэба ўцягваць людзей больш і больш... Але, вядома, з разборам...
— Чаму толькі аднаго? — спытаўся Сава.
— Чаму? — задумаўся Паддубны.— Для асцярожнасці, для праверкі...
— Па-мойму, можна ўцягнуць усіх... Хлопцы добрыя.
Паддубны маўчаў, як быццам нешта перажоўваў, а потым сказаў:
— Што значыць — добрыя? — прыўзняў бровы Паддубны.
— Ну... нашы людзі, рэвалюцыйныя... Бадай усе яны былі ў Расіі, перажылі рэвалюцыю. Прымалі ўдзел у грамадзянскай вайне. Я табе ўжо казаў...
Паддубны ціхенька пасвістваў, боўтаючы нагамі пад лавай. Ценем прабегла па твары затоеная ўсмешка.
— Гэта добра, калі так...— Устаў, ляніва пацягнуўся, ступіўшы пару крокаў па хаце. Пасля раптам павярнуўся і стукнуў па стале кулаком:
— Ну, глядзі, на тваю адказнасць... Тады трэба стварыць ячэйку. І не забыць таго польскага рабочага... як яго?
— Санкоўскага,— падказаў Сава.
— Гэта важна, гэта вельмі важна... «Пралетарыі ўсіх краін...» Абавязкова... Гэта, відаць, з вопытам чалавечына. Проста хочацца з ім пабачыцца...
— Будзе час,— сказаў Сава.
— Так, будзе час... Я пайду сягоння... Мяне не будзе тыдні два, а можа, і больш. Калі што трэба будзе, прышлю чалавека. Забастоўка ў вас, кажаш, наспявае... Правядзіце яе ўмела. Гэта будзе непрывычнай з’явай для паноў у такой глушы... Сустрэнецеся з вострай адмовай, безумоўна... Прафсаюза ж няма...
— Вось у тым і справа...
Паддубны задумаўся і пакруціў галавой.
— Цяжка...— нарэшце прамовіў ён,— нам увесь час будзе цяжка, але затое ясна. Як бы ні скончылася забастоўка, трэба ўзяць курс на стварэнне прафсаюза. Забастоўка павінна паказаць панам, што рабочы клас — ёсць сіла, з якою трэба лічыцца. Выберыце забастовачны камітэт не больш як з пяці чалавек. Пасля — дэлегацыю... Умейце добра адстойваць свае дамаганні...
Сава, аблакаціўшыся на стол і падпёршы шчаку рукой, прыціх.
— Ну, што задумаўся? — стукнуў яго па плячы Паддубны.
— А так... Пара мне ўжо ісці... Трэба яшчэ забегчы дахаты на хвіліну.— Сава ўстаў. Паддубны паціснуў яму руку і сказаў:
— Ідзі і мацуйся. Мы хутка прыйдзем да вас з прывітаннем.
Сава цяжка падняўся і ціха адышоў.
Як толькі загуў заводскі гудок к выхаду на працу, да будынка дырэкцыі завода накіраваліся дваццаць чалавек рабочых. На чале ішлі члены забастовачнага камітэта — Вацлаў Санкоўскі, Андрэй Касцевіч, Сава Супрун, Захар Зубец і Іван Падаляка. Гудок гуў доўга, пераходзячы з высокіх нотаў на злавесны роў, пранікаў, здаецца, ва ўсе куткі і шчыліны баракаў і затым гінуў у навакольным лесе, асядаў у душах людзей трывогай. Урэшце рыкнуў і — змоўк. І стала на момант незвычайна ціха. Усе, дзе хто ішоў, здаецца, у напружанні чакалі канца гэтага рову і па інерцыі на міг застылі на месцах.
Ранак быў сонечны і марозны. Рабочыя спыніліся ля парога — намерваліся ўсім натоўпам увайсці ў дырэкцыю. Усе былі апрануты ў падношаныя, палапленыя — хто ў куртку, хто ў кажушок, і таму незвычайна было б для яснавяльможнай дырэкцыі бачыць у сябе ў памяшканні такое зборышча. Але вось па аднаму з дзвярэй дырэкцыі пачалі выходзіць наглядчыкі, «паны пляцовыя». Атрымаўшы ўказанні на цэлы дзень, яны ішлі кожны на свой участак. Сярод іх выйшаў і пан Глюга.
— А вы чаго тут? — насупіўся ён.— Час быць ужо на пагрузцы.
— Мы маем пільны інтарэс да пана дырэктара, пане Канапацкі,— адказаў па ўсіх правілах, у міралюбівым тоне, Санкоўскі.
— Які інтарэс? {іптарэс?
— Мы можам аб гэтым сказаць толькі пану дырэктару. Просім далажыць, каб пан дырэктар нас прыняў.
Глюга змераў усіх вачыма і, як быццам аб чым здагадаўшыся, хутка нырнуў у дзверы.
Дэлегацыя чакала нядоўга. Недзе ў глыбіні рыпнулі дзверы і, апіраючыся на палку, няўпэўненай хадою выйшаў дырэктар Пшэборскі. Усе заўважылі, што ён выпіўшы.
У капелюшы і шэрай суконнай куртцы з лісіным каўняром ён стаў перад дэлегацыяй рабочых, напалавіну нядбала апусціўшы павекі на свае выпуклыя, п’яныя вочы. Гэта была насцярожанасць. З-пад павек ён непрыкметна агледзеў усіх.
— Ну, з чым прыйшлі? Слухаю!..— прамовіў ён і, ускінуўшы вочы, застыў у такой паставе, апёршыся абедзвюма рукамі на палку. Побач на паўкроку ззаду стаяў пан Глюга, засунуўшы рукі ў кішэні сваёй шляхецкай бекешы.
— Пане дырэктар,— распачаў Санкоўскі,— мы прыйшлі да пана, як дэлегацыя рабочых-грузчыкаў, адносна падвышэння заробку... Мы зарабляем у дзень, як пану вядома, на кілаграм хлеба і адзін следзь. Пры такой працы, як пагрузка, на такім пайку чалавек доўга трываць не можа...
Дырэктар слухаў, то апускаў павекі, то зноў узнімаў. Калі Санкоўскі скончыў, абыякава, як быццам нічога не было, сказаў:
— Хто не вытрымае... што ж... няхай ідзе пашукае сабе другой працы... Я не затрымліваю...— і кашлянуў няўзнак, заварушыўся на месцы.
— Так могуць пайсці не адзін, не два, а ўсе рабочыя, калі пан так раіць...— адказаў у сваю чаргу Санкоўскі.
Дырэктар крыху зморшчыўся.
— А чым ты пакрыўджаны, пане Санкоўскі? Ты маеш не адзін следзь і не адзін кілаграм хлеба, як мне вядома, а значна больш...
— Так, гэта праўда,— я маю крыху больш, а не «значна больш». Але і гэтага хапае з бядою толькі на сякую-такую ежу... Але я маю яшчэ нешта, больш важнейшае...
— Што? Напрыклад? — перабіў Пшэборскі.
— Я маю таварышаў — рабочых, з якімі працую, жыву, і гэта мне не абы-што...
— Гэта... твае таварышы? Гм...
Па групе прабегла хваляванне. У Андрэя, які стаяў побач з Санкоўскім, мімаволі насупіліся бровы.
— Што, і гэта твой таварыш? — ткнуў бесцырымонна палкай проста ў жывот Захара Зубца дырэктар. Захар Зубец стаяў у густа палапленай саматканай куртцы, падпяразаны вузенькім раменным поясам. Ад такога нечаканага штуршка крыху хіснуўся наперад, і злосная чырвань раптам заліла яго твар.
— Прашу не піхацца, пане дырэктар... Я вам не ваша служанка...— ледзь стрымліваючыся, адпаліў Захар.
На твар пана Пшэборскага ў момант набегла кроў, і агеньчыкам бліснулі вочы. Але... стрымаўся ад адказу. Толькі глуха хрукнуў адкашліваючыся.
Рухам важнай персоны павярнуў галаву ўлева да Глюгі, гледзячы нядбала зверху ўніз.
— Ну, што, пане Канапацкі, уважым просьбу такой паважанай дэлегацыі? — пад закуранымі напамаджанымі вусамі варухнулася зняважлівая ўсмешка. Санкоўскі і ўсе рабочыя сачылі за кожным рухам гэтага пана-самадура. Глюга ў адказ, выхапіўшы рукі з кішэні, паціснуў плячыма і ўрэшце адказаў:
— Воля пана, пане дырэктар, але... я не даў бы... Дрэнна спраўляюцца...
Вочы ўсіх пранізалі Глюгу, як стрэламі, так што ён вымушаны быў апусціць павекі. Санкоўскі не змоўчаў:
— Я раіў бы пану не займацца хлуснёй...— і звярнуўся да дырэктара: — Пане дырэктар, нашы жаданні слушныя... Бярозаўская суполка плоціць за пагрузку дзённа чатырыста марак, а пан плоціць трыста...
— Бжозовска спулка мне не ўказ! — завішчаў дырэктар.— Гаспадаром тут я... Прашу ісці зараз на працу. А хто не хоча, няхай ідзе да ста д’яблаў. Няма вам ніякага падвышэння!..
— Мы патрабуем! — загулі ўсе ў адзін голас.
— Цыц!..— стукнуў палкай дырэктар.
Усе сціхлі.
— А з табою, Сасноўскі, будзе асобная гутарка. Нядобра сябе паводзіш!
— Аб маіх паводзінах прашу не турбавацца, пане дырэктар... Дам сабе рады сам...
— Камітэты... Дэлегацыі. Тут вам не саўдэпія!..— дырэктар ткнуў палкай на лес.— Там можаце мітынгаваць. Не хачу вас бачыць! Пане Канапацкі, запісаць ім сягоння палавіну днёўкі!
Глюга, прыклаўшы нагу да нагі, адказаў:
— Слухаю... і
А пан Пшэборскі вымахваў палкай і крычаў:
— Я вам дам падвышэнне! Я вас правучу! {правучуі
Атмасфера накалялася. Узбуджэнне ахапіла ўсю групу. Яно прарвалася ў адзіны крык:
— Вы нас не правучыце!.. У іншых скаціна лепш жыве, чым у вас людзі!..
— Цыц, быдла! — даў сабе волю дырэктар, і сліна запырскала з-пад яго вусоў.
— Ты сам бугай! — у агульным крыку гаркнуў Захар Зубец. Андрэй тузануў яго за куртку ззаду для засцярогі.
Санкоўскі выступіў крыху наперад і сказаў ва ўпор дырэктару:
— Мы не чакалі ад пана такога глумлення... Гэта вам пойдзе не на карысць. Калі мы, рабочыя, грузчыкі, для пана быдла, то няхай пан будзе здароў — нам больш няма аб чым гаварыць...— і ён звярнуўся да ўсіх: — Пойдзем, таварышы!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Назаўтра ўсе грузчыкі ў ліку трыста чалавек не выйшлі на працу.
Па ўсёй вузкакалейцы, як глянуць ўдаль, было пуста. «Кукушка» пад’ехала да ярусаў і чакала рабочых, але ніхто не з’яўляўся. Глюга пахаджваў ля ваганетак, перакідваўся словамі з машыністам і не ведаў, што рабіць. Урэшце ён накіраваўся ў барак. Там якраз канчаўся сход, на якім былі прыняты пастановы, як напрыклад: ніхто з барака не павінен выходзіць без дазволу камітэта, запасы ежы, якая ў каго ёсць, расходаваць эканомна, дзяліцца з тымі, у каго няма зусім,— пасля можна будзе ўпарадкаваць, калі хто захоча. Хтосьці з рабочых унёс прапанову зрабіць падлік усяго запасу ежы, але яна была адхілена. Настрой ва ўсіх быў узняты, і гэта цешыла членаў камітэта. Камітэт пасля сходу намерваўся ісці ў куток на параду, і тут якраз увайшоў пан Глюга. З прыўзнятай галавой у сівой каракулевай шапцы і з рукамі ў кішэнях бекешы, ён павольна ішоў па бараку, паглядаючы па баках, і ўрэшце крыкнуў:
— Чаму не ідзяце на пагрузку? Што, адпачываць захацелі? Свята ў вас?
Усе ў бараку сціхлі. Да Глюгі падышоў Санкоўскі і адказаў, што за такую зарплату рабочыя не згаджаюцца працаваць і выйдуць на працу, калі будзе падвышана зарплата.
— Вы чулі ўчора, што сказаў пан дырэктар? Ну вось... Нават і не думайце аб якой-небудзь падвышцы...
— Мы гэта чулі,— адказаў Санкоўскі,— і таму не выйшлі сёння на працу.
— Значыць, бастуеце?
— Так,— адказаў Санкоўскі.
— А вы знаеце, хто не працуе, той не мае права жыць у бараку?
— Такога права нідзе на свеце няма. Толькі ў вас...
— Ну, глядзіце, каб не каяліся,— сказаў Глюга і раптам, фанабэрыста адвярнуўшыся ад Санкоўскага, крыкнуў на ўвесь барак: — Выходзіць на працу!
Ніхто не зварухнуўся з месца.
— Што, доўга буду чакаць?!
Усе панура маўчалі.
Санкоўскі, урэшце не вытрымаўшы, тонам здзіўлення прамовіў:
— Пане Канапацкі! Чаго пан крычыць? Тут жа не дом вар’ятаў.
Выбух смеху праляцеў па бараку.
Пан Глюга, як апечаны, рушыў да дзвярэй, насупіўшыся.
Камітэт добра ведаў, што завод не зможа доўга працаваць на тым запасе матэрыялаў, які падвезены да завода. Запасу хопіць на два-тры дні, і таму забастоўка мае ўсе шансы на выйгрыш. Наняць новых трыста рабочых — гэта не хуткая справа. Якія могуць быць яшчэ непрадбачаныя выпадкі? Камітэт абмеркаваў і прыйшоў да вываду, што дырэкцыя нічога не можа выдумаць, што б магло замяніць лік бастуючых рабочых. У канцы нарады Падаляка выказаў сумненне, што дырэкцыя можа разаслаць сваіх агентаў па вёсках і за два-тры дні сабраць патрэбную колькасць рабочых.
Андрэй на гэта адказаў:
— Так разважаючы, можам і да самага Марса дайсці. А ну тое, а ну другое...
Санкоўскі ўсміхнуўся ў вус і паляпаў Андрэя па плячы.
Вырашылі ўрэшце паслаць Марціна Шапко ў разведку, каб даведацца, што робіцца на пляцы, як паводзіць сябе дырэкцыя. Але гэта было ўжо не патрэбна.
Як толькі Марцін Шапко выйшаў з барака, тут жа, размінаючыся з ім у дзвярах, увайшоў Пеця Ціханчук. У падранай куртцы з настаўленым каўняром, з-за якога галава выглядала, як з-за плота, падпяразаны вяроўчынай, гэты хлапчук нервова аглядаў барак, шукаючы вачыма Андрэя. Андрэй ужо забыў пра яго, але калі ўбачыў, крыкнуў:
— Пеця!..
Пеця подбегам накіраваўся да Андрэя і тут жа, задыхаючыся, паведаміў:
— Вось нядаўна... прыехала многа казакаў-балахоўцаў, і дырэктар павёў іх на вашу вузкакалейку...
У Андрэя вочы расшырыліся. Далажыў Санкоўскаму.
— Што, балахоўцы? Так, так... Чуваць было, што мае прыехаць цэлы транспарт... Якраз дагадзілі... пся крэў! Трэба сабраць камітэт на нараду.
Сава Супрун прапанаваў адразу ісці ўсім рабочым і разагнаць балахоўцаў, калі тыя не паслухаюцца добрага слова.
Тут жа ўбег у барак Марцін Шапко і далажыў тое самае, што і Пеця.
— Многа іх? — спытаўся Санкоўскі.
— Многа... Чалавек сто...
Члены камітэта на момант змоўклі, глянулі адзін на аднаго.
— Дырэктар ім надбавіў пяцьдзесят марак у дзень,— дадаў Шапко.
— Ах, вось як! — сказаў Санкоўскі.— Ну, хлопцы, трэба прымаць меры. Маючы сто чалавек, яны могуць за некалькі дзён набраць больш, могуць манеўраваць...
— Я настойваю ісці і прагнаць балахоўцаў, наша сіла большая,— паўтараў сваё Сава.
— Я тое самае думаю,— далучыўся Захар Зубец.
— Іншага выхаду няма, здаецца,— сказаў Андрэй,— народ нас падтрымае, калі мы прапануем.
Падаляка хвіліну думаў.
— Уся справа ў тым, каб нашы трымаліся.
— Аб гэтым не бядуй,— амаль у адзін голас адказалі Санкоўскі і Сава.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Пачаўся агульны сход. Усе ўбачылі, што Санкоўскі не толькі добры танцор, але і добры прамоўца. Усе адчулі, што Андрэй не толькі грамацей, але і рабочы — ён выступаў пасля Санкоўскага і гаварыў з сапраўдным запалам. За імі выступіла з прамовамі некалькі рабочых, і Андрэй пазнаваў у іх прамоўцаў часоў грамадзянскай вайны.
Барак зашумеў, забурліў. Сава махаў кулаком над галовамі ўсіх і крычаў: «Бярыце калы па дарозе!» Лавінай хлынулі з барака ўсе, як адзін. Ішлі доўгім сабраным натоўпам, плылі адзінай хваляй — напружанай, кіпучай. Наперадзе Санкоўскі, па баках другія члены камітэта.
З вузкакалейкі далятаў грукат шпал. На ярусах увіхаліся людзі ў зелянковага колеру пакамечаных шапках, хто ў шынялі, а хто ў звычайнай куртцы. Гэта былі дзянікінцы і пятлюраўцы, якія закончылі сваю бясслаўную вайну ў арміі Булак-Балаховіча, апошняга стаўленіка Пілсудскага на беларускіх землях. У «аплату» за верную службу ўрад Пілсудскага даў ім работу — разаслаў па лесапільнях. І вось яны грукацяць шпаламі, стоячы на ярусах,— падрываюць забастоўку. Застаюцца ранейшай зброяй у руках капіталістаў — ваююць далей. Дзянікінцаў можна было адрозніць ад пятлюраўцаў не толькі па вопратцы, але і па казацкіх чубах.
Як толькі грамада бастуючых наблізілася да вузкакалейкі, Санкоўскі, падняўшы руку, крыкнуў:
— Просім спыніць працу! Гэта наш участак працы, а мы бастуем. Не шкодзьце нам. Не адбірайце кавалка хлеба!
На момант на ўсім участку стала ціха. Заціхлі балахоўцы, сталі, апёршыся на калы, заціхлі і забастоўшчыкі. Толькі паравозік ціхенька сіпеў, і здавалася, што кожны прыслухоўваўся да гэтага сіпення.
Маўчанне парушыў вусаты казак. Ён усміхнуўся, як быццам здагадаўшыся, у чым справа, і гаркнуў на ўсю глотку:
— А гэта што! Вы нас тут не ставілі на работу, вы і не знімеце. Таварышаў знайшоў. Шэры воўк у лесе табе таварыш. Знаем такіх — бачылі...
І ў доказ сваіх слоў падсадзіў кол пад шпалу, каб каціць яе на ваганетку. Яго напарнік па працы, малады казак, здзіўлена паглядаў на натоўп бастуючых. Вусач крыкнуў на яго:
— Чаго сліну распусціў? Бяры... Няхай яны сабе бастуюць. У нас свая справа...
Пачалі брацца за працу і іншыя.
На другім ярусе пятлюравец з шырокім мясістым тварам сказаў да свайго калегі:
— О, лыха ж ёго матэры... Куды ж мы попалы? Забастівка, бачыш...— і, азірнуўшыся наўкола, нясмела ўзяўся за працу.
Шпалы зноў загрукаталі па ўсім участку. Другі ўкраінец з другога яруса ўжо крычаў: «Вы собі бастуйтэ, а мы будэмо за сэбэ і за вас...» Дзе-нідзе пачуўся смех. І шпалы, як знарок,загрукаталі заўзята.
Пан Глюга стаяў ля паравозіка і ўвесь час маўчаў, хмурачы бровы. Ён хацеў бы разагнаць гэтых трыста забастоўшчыкаў, як падказвала яму яго лакейскае сумленне, але... бяда ў тым, што пад шляхецкую бекешу запаўзло пачуццё страху ад свядомасці таго, што трыста чалавек прыйшлі сюды не для жартаў. Калі ж грузчыкі-балахоўцы пасля перапалкі з забастоўшчыкамі загрукаталі шпаламі, твар пана Глюгі заззяў так раптоўна, што ён узняў галаву да машыніста і сказаў:
— Не на такіх напалі... Гузік будзе з іх забастоўкі...
Сава Супрун, апіраючыся на кол, стаяў пярэднім якраз супроць таго вусатага казака, які першы выскачыў для адказу забастоўшчыкам. Вочы Савы бліскалі, прабягаючы па ўсёй лініі ярусаў направа і налева. Здавалася, ён выбіраў месца для атакі. І ўрэшце, уставіўшыся на вусатага казака, Сава крыкнуў:
— Гэй, ты, вусач! Злазь са шпалаў!..
— Што? Гэта чаму? Ты мяне тут не паставіў... Ідзі сваёй дарогай...
— Я табе кажу — злазь!
«Вусач» працягваў сваю работу, ужо нічога не адказваючы... Тады Сава аглянуўся на сваіх, якія насупленым натоўпам чакалі знаку, і крыкнуў:
— Усе на шпалы! Скінуць штрэйкбрэхераў! — і сам палез на ярус вусача.
Пан Глюга збялеў. Крутнуўся на адной назе і подбегам накіраваўся ў бок дырэкцыі.
А на ярусах закіпела ўжо сапраўдная бітва...
Сава з налёту ўдарыў вусача па нагах. Той упаў назад, спіной на шпалы. Галава павісла з яруса. Гэта адно і заўважыў ясна Андрэй. А далей было ўражанне павальнай мітусні. Разам з Захарам Зубцом яны тузаліся з невялічкім дзёрзкім казачком з малпінымі губамі пад кірпатым носам. Ён увіваўся ў руках Андрэя і Захара, як уюн, намагаючыся галавою ўдарыць у жывот таго або другога.
— Ах ты, праяўка! — крычаў Захар.— І што тут цябе ёсць — жменя... А бачыш ты, як увіваецца... Я вас яшчэ з Дона ведаю... дзянікінцаў... Паглушылі мы вас там, паглушым і тут...
Урэшце Андрэй схапіў казачка за нагу, і той з распасцёртымі рукамі паляцеў з яруса.
Барацьба з ярусаў перайшла на зямлю. Штрэйкбрэхеры з гарачкі кінуліся з каламі на забастоўшчыкаў, але тут атрымалі такі адпор, што, паўгінаўшы галовы, пачалі ўцякаць хто куды. Беглі, хаваючыся за ярусы, некаторыя паспелі апынуцца ўжо ў лесе. Машыніст, убачыўшы, што пагрузкі больш не будзе, даў пары сваёй «кукушцы», і яна, тоненька прагуўшы, рушыла свой паяздок ваганетак, нагружаных да палавіны круглякамі на шпалы. Пасля ад’езду поезда навокал стала пуста і ціха. Забастоўшчыкі збіраліся ў адно месца. Вацлаў Санкоўскі, дагэтуль непрыкметны, стаяў пасярэдзіне натоўпу ў падранай на грудзях кашулі і з падрапаным тварам. Аддыхваючыся, гаварыў:
— Далі мы ім, далі... будуць помніць...
Шум, гоман, смех, выбухі бадзёрасці, задавалення — усё гэта злівалася ў адну кіпучую і, здавалася, непераможную стыхію. Перадавалі адзін аднаму ўражанні барацьбы. Марцін Шапко гаварыў Андрэю:
— І шкада мне было яго спіхваць... Такі нейкі худы, можа, і хворы... Калі я дакрануўся да яго рукою, ён сказаў: «Пусці, я сам сыду...»
Амаль гордым поступам праціскаўся праз натоўп Іван Падаляка. Яго твар свяціўся такім задаваленнем, як быццам ён адзін перамог штрэйкбрэхераў. Сціскаючы губы ва ўмільнай усмешцы, нібыта перад ім стаяць дзяўчаты, а не Андрэй з Савам і Шапко, ён гаварыў:
— Ну, я ж казаў, што без калоў не абыдзецца... Так яно і выйшла.
Андрэй слухаў гэтыя прызнанні і ў думках прыкідваў — што ж далей? Не выцерпеў — убачыўшы Санкоўскага, прабраўся да яго і прапанаваў сабраць камітэт для нарады.
— Так, трэба сабраць,— таксама заняты нейкай думкай, адказаў Санкоўскі. Ён паглядаў на натоўп, як быццам каго шукаючы, і ўсё паўтараў Андрэю: «Зараз, зараз...» Потым, нешта ўбачыўшы, раптам прамовіў: «Ах, ёсць... вось яны... Ну, усё ў парадку...» Санкоўскі шукаў сваіх...
Камітэт тут жа на месцы вырашыў — пяць чалавек для варты пакінуць пры ярусах на чале з Марцінам Шапко, а ўсім ісці ў барак і чакаць далейшых падзей — павінен жа хто-небудзь прыйсці з дырэкцыі, і тады відаць будзе, што рабіць. Падалі каманду — у барак! — ды і людзям рабілася холадна.
Чорны прастакутнік барачных дзвярэй павольна ўбіраў у сябе хвост шэрага натоўпу, аж пакуль у ім не знік апошні чалавек, які зачыніў дашчаныя дзверы з такімі шчылінамі, што праз іх можна прасунуць два пальцы. Стала зноў ціха і нават звычайна, як у кожны рабочы дзень. Рытмічна чахкаў рухавік на заводзе; чорны, як сажа, дым роўна плыў у вышыні з высокага жалезнага коміна, завершанага драцяной сеткай, як глобусам. Блізка пры заводзе варушыліся рабочыя, якія працавалі на падкатцы дрэва. Спецыяльная група рабочых нагружала на вагоны-платформы даўжэзныя бярвенні. Ля дырэкцыі — ні душы, як знарок. Часам выйдзе хтосьці, гляне навокал і зноў знікне за дзвярыма. Балахоўцы і пятлюраўцы недзе таксама адпачываюць у бараку — «бастуюць» прымусова. Іхні барак новы і не ў зямлі, як вось гэтых забастоўшчыкаў, а на паверхні, на роўнядзі, прытуліўся да самага лесу, што нават купчастыя галіны сосен звісаюць над страхою, пакрытай чорнай толлю. Дырэкцыя будавала гэты барак спецыяльна для іх...
Пяць вартавых на чале з Марцінам Шапко стаялі, прытуліўшыся спінамі да яруса (не трэба было ўжо вельмі паказвацца). Адгэтуль можна ўпотай назіраць за ўсім, дзе што робіцца. Курылі адну папяросу на ўсіх, гаварылі аб сваёй бітве, пераступалі часамі з нагі на нагу. Было крыху холадна, але — нічога — праз дзве гадзіны прыйдуць ім на змену другія. Часам каторы-небудзь выходзіў за ярусы да лесу праверыць, каб не было чаго неспадзяванага. За ярусамі праз разрэджаны лес віднелася дарога — яна вяла ў павятовы горад, да якога было пятнаццаць кіламетраў. Ранкамі па гэтай дарозе едуць возчыкі траляваць дрэва да вузкакалейкі. Часам можна было бачыць і самога пана дырэктара Пшэборскага, які ехаў у размаляваных санках у горад або з горада. Тады чуваць было вызвоньванне званочкаў, якімі былі абвешаны грывастыя шыі чорных коней, запрэжаных у дышла. Цяпер па гэтай дарозе ніхто не ехаў. Было ціха і нават нудна. Хлопцы стаялі і пазіралі наўкола на ўсю паляну і спецыяльна на дом дырэктара Пшэборскага, які вастрыём квадратнай гонтавай страхі тарчаў непадалёку з-за высокага шчыльнага плота, што акружаў дом квадратам. Дом быў двухпавярховы. Над плотам глядзеў вялікімі вокнамі ўдаль — на завод, на лес — толькі верхні паверх. Ніжні хаваўся за плотам. Балкон быў занесены снегам, і ледзяшы, быццам знарок павешаныя гірлянды, звісалі, як з якога балдахіна. На падворку з-за плота відаць былі толькі грабяні стрэх іншых будынкаў.
Хлопцы-вартавыя ўжо былі вырашылі паслаць па змену, як да іх даляцеў скрып брамы, і з падворка шугануў на паляну меладычны перазвон званочкаў. Спярша вынырнула з брамы пара чорных адкормленых коней, пасля фурман у кепцы з футровымі навушнічкамі і ўрэшце сам пан Пшэборскі ў лісінай шапцы. Побач з ім сядзеў яшчэ нехта ў шэрай каракулевай шапцы — хлопцы пазналі ў ім Глюгу. Ногі абодвух — пана і падпанка — былі пакрыты дываном.
Санкі павярнулі направа за дом, на дарогу ў горад. Хлопцы праводзілі іх вачыма ўслед, аж пакуль фурман не страсянуў лейцамі, і санкі памчаліся віхрам, мільгаючы між сосен і заліваючыся на ўвесь лес званочкамі. Тады Марцін Шапко сказаў аднаму з хлопцаў:
— Ідзі далажы... І няхай прышлюць змену, а то мы змерзлі ўжо.
Пасланец пайшоў. А хлопцы з трывогаю слухалі перазвон званочкаў, які аддаляўся ў лясной глушы, паступова пераходзіў у тоненькае, ледзь чутнае трымценне, але ўсё не сціхаў.
— Як доўга чутна...— сказаў хтосьці з хлопцаў.
Званочкі звінелі ў вушах доўга, і нельга было ўжо адрозніць, чутны яны яшчэ на самай справе ці гэта толькі ўжо адно ўражанне.
— Не... усё яшчэ не сціхаюць,— прамовіў Шапко і пачаў пытацца ў другіх, ці ім таксама звініць у вушах. Усе адказвалі, што звініць. І ўжо знарок напружана прыслухоўваліся.
— Што за ліха? Звініць... І як быццам стала чутней, чым было... як па-вашаму? — пытаўся Шапко.
Пераглядваліся між сабою ў здзіўленні і трывозе. Урэшце стала ясна для ўсіх, што званочкі ўжо не аддаляюцца, а набліжаюцца.
— Няўжо назад едуць? — сказаў Марцін.
А пан Пшэборскі з Глюгам і сапраўды ехалі назад, бо звон быў чуваць ужо недалёка. Вартавыя заварушыліся. Двое пайшлі за ярусы, каб паглядзець на дарогу. Да іх далучыліся і астатнія. Званочкі шуганулі густа ўжо недзе на павароце, і вартавыя ўбачылі неўзабаве нечаканае відовішча. Убачылі перш не санкі пана Пшэборскага, а цэлы атрад коннай паліцыі. Чалавек дваццаць паліцыянтаў скакала на конях шпаркай рыссю. За імі беглі чорныя коні пана дырэктара, узначальваючы некалькі параконных падвод з паліцыянтамі. Яны цесна сядзелі на санках. У іх руках вінтоўкі тарчалі ўверх блішчастымі штыкамі-нажамі.
Вартавыя, не дачакаўшыся змены, пакінулі аднаго ля ярусаў, а самі вярнуліся ў барак.
— Сустрэліся, значыць, на дарозе...— гаварыў Марцін.— Справы разгараюцца...
Конная паліцыя, не спыняючыся ля дырэкцыі, з ходу рушыла да барака і акружыла яго. Перад дзвярыма сталі чатыры конныя паліцыянты на чале з пшадоўнікам1. Ваяўніча-напружаныя твары гаварылі аб тым, што ўсе былі загадзя падрыхтаваны да ўсякіх неспадзяванасцей. Чорныя пасачкі шапак сціскалі падбародкі паліцыянтаў і, здавалася, замкнулі ім губы, бо ўсе маўчалі, стуліўшы іх. Пшадоўнік аддзяліўся ад чацвёркі, аб’ехаў для праверкі барак наўкола, вярнуўся і стаў на сваё месца, папраўляючы пасачак пад барадою, пасля чаго рука ў чорнай пальчатцы легла на луку сядла і болей не падымалася. У барак ніхто не ўваходзіў. Чакалі афіцэра і начальства завода.
Тыя затрымаліся ў дырэкцыі, дзе была нарада, і цяпер ішлі ў барак. Наперадзе маршыравалі паліцыянты двойкамі, ззаду ішоў афіцэр паліцыі, а з ім дырэктар Пшэборскі са сваёй світай. Падышоўшы да барака, афіцэр аддзяліўся ад дырэктара і выйшаў наперад. Пшадоўнік заёрзаў у сядле, падцягнуў павадкі і гучна скамандаваў: «Шаблі ў далонь!» Стальныя клінкі бліснулі з чорных похваў і тупым рубам леглі пры плячах. Афіцэр знакам рукі спыніў паліцыянтаў, адлічыў чатыры двойкі і кіўнуў: «За мной!» Прыглядаючыся сабе пад ногі, яны пачалі спускацца ўніз да дзвярэй. Следам ішоў дырэктар са сваімі чыноўнікамі. Ішлі, як навобмацак, аж пакуль цёмнае сутарэнне не праглынула іх.
Перад вачыма афіцэра была цемра, злёгку прарэджаная святлом, якое плыло невядома адкуль. Ён маргаў вачыма, намагаючыся разгледзець абстаноўку. Раптам паліцыянт, які ішоў побач, гаркнуў на ўсё горла: «Стаць!» Афіцэр пасоўваўся на сярэдзіну барака, і вочы яго ўжо пачалі распазнаваць людзей і рэчы. Паліцыянты сталі шпалерам уздоўж нараў. Афіцэр, трымаючы пальчаткі ў правай руцэ, павольна ішоў праходам. За ім — дырэктар са сваімі падпанкамі. Большасць рабочых сядзела на нарах, а некаторыя стаялі ў праходзе. Начальства разглядала людзей, як быццам вывучаючы кожнага. Урэшце афіцэр ткнуў пальцам у аднаго рабочага ў падранай шапцы-вушанцы, ссунутай на правае вуха. Гэты рабочы быў худы з твару, аброслы шчаціністай барадой. Афіцэр запытаўся ў яго:
— Ты, дзікус, таксама бастуеш?
Але, сказаўшы «дзікус», афіцэр не заўважыў, што з-пад навіслых броваў гэтага «дзікуса» вострым бляскам свідравалі шэрыя вочы, з іх прамянела насмешка з панскай нікчэмнасці і з усёй гэтай цырымоніі страху. «Дзікус», перш чым адказаць, не спяшаючыся выцер далоняй вусы і тады прамовіў:
— Ага, бастую...
— Хто ж цябе намовіў да забастоўкі?
— Хто намовіў? Следзь...
— Як то? Хто такі Следзь?
— Следзь... Следзь і ёсць следзь...
— Пакажыце, дзе ён? — спытаўся афіцэр і павёў навокал вачыма, прычым вочы заблішчалі надзеяй. Вось зараз ён убачыць таго віноўніка — Следзя.
— Дзе ты яго пакажаш, калі мы яго ўжо з’елі,— спакойна, як нічога не было, адказаў рабочы і зноў выцер нос далоняй.
— Цо то есть?.. З’елі... Пане дырэктар, як то...
Але афіцэру скончыць не давялося: напружаная цішыня парушылася гучным смехам, што, здавалася, аж барак затросся ад яго. З усіх рабочых не смяяўся толькі адзін «дзікус». Але затое вочы яго засвідравалі афіцэра яшчэ мацней.
Афіцэр на хвіліну збянтэжыўся. Але раптам узняў галаву і крыкнуў на ўвесь барак:
— Ціха! Глядзіце, каб вам не захацелася плакаць!
— Да плачу мы не надта...— сказаў нехта з кутка.
Усё начальства павярнула галовы ў бок смельчака. Але заўважыць яго ім так і не ўдалося.
— Ну, што ж, пане дырэктар, будзем дзейнічаць? — ўпаўголаса сказаў афіцэр дырэктару.
Дырэктар у адказ кіўнуў носам.
Пан афіцэр дастаў з кішэні запісную кніжачку і, перш чым яе разгарнуць, азірнуў усіх рабочых налева і направа, прайшоў пару крокаў наперад і сказаў:
— Папярэджваю, калі хто будзе супраціўляцца, паліцыя мае загад страляць,— ён азірнуў яшчэ раз усіх і спытаўся: — Чулі ўсе?
Дырэктар Пшэборскі стаяў з палкай у левай руцэ і, чаго не заўважалася дагэтуль, правую руку трымаў у кішэні. Ён увесь час маўчаў, глядзеў спадылба панура і баязліва. Здаваўся нават крыху згорбленым, і вусы не выглядалі так напамаджанымі, як іншы раз,— канцы іх апускаліся ўніз. Пан Глюга не адыходзіў ад дырэктара. На цёмным твары застыла чаканне нечага, чаго ён баяўся.
Члены забастовачнага камітэта стаялі разам у другой палавіне барака, чакалі фіналу. Фінал набліжаўся... Пан афіцэр разгарнуў запісную кніжачку. Але не паспеў прамовіць слова, як да яго з другой палавіны барака накіраваўся Санкоўскі. Паліцыянты затрымалі яго, загадаўшы стаць на месца і не варушыцца.
— Што там такое? — крыкнуў афіцэр.
— Пусціце мяне да пана каменданта,— выгукнуў Санкоўскі.
— А ну... няхай ідзе...— дазволіў афіцэр.
Санкоўскі падышоў і адразу загаварыў спакойным голасам:
— Што, уласна, хочаце, панове, з намі рабіць? Акружылі барак, увайшлі ўзброеныя... Што гэта? Для чаго? Чым мы правініліся? Змагацца за кавалак хлеба законам паложана... Гэтага ў нас адняць нельга...
— Працуйце... Хто ж вам не дае працаваць? Вы ж самі не хочаце і, апрача таго, вырабляеце розныя «бучы».
— Гэта, перапрашаю, не буча, а абарона свайго варштата.
— Варштат не ваш! Гаспадаром тут пан дырэктар.
— Можа, нам пан дырэктар загадае зусім галоднымі працаваць? Ён і імкнецца да гэтага... Працуем на пагрузцы дрэва і атрымліваем толькі кілаграм хлеба і адзін следзь... Доўга можна працаваць пры такім пайку?
— Аднак працавалі,— значыць, можна... — не маючы чаго адказаць, сказаў афіцэр. Відаць было, што ён больш не хоча гаварыць, каб часам не трапіць у новы тупік.
— Каб можна было, мы б не падымалі голасу...
Афіцэр ужо нахмурыў бровы.
— Маўчаць! — крыкнуў ён, — За ваш бандытызм адкажаце! Як прозвішча?
— Санкоўскі...
Афіцэр глянуў у кніжачку:
— Ага, гэта і ёсць самы завадыяка... Стаяць тут!
Афіцэр пачаў выклікаць па прозвішчах іншых і ставіць у рад. Трапілі ў спіс і Андрэй Касцевіч, і Сава Супрун, і Іван Падаляка, і Захар Зубец, і Марцін Шапко, і шэраг іншых — да дваццаці чалавек — словам, уся дэлегацыя.
— Адвесці да дырэкцыі! — загадаў двум паліцыянтам афіцэр.
Павялі. За імі пайшло і ўсё начальства. Калі адчынялі дзверы, рабочыя, як адзін, крычалі ўслед:
— Бярыце і нас! Усіх бярыце!
— Прыйдзе чарга і да вас,— адказаў пан Глюга.
Усе пешыя паліцыянты акружылі кардонам затрыманых і павялі ў дырэкцыю. Конныя засталіся на месцы.
Затрыманыя пад аховай паліцыі некаторы час стаялі ў калідоры дырэкцыі.
А ў кабінеце дырэктара за сталом селі сам дырэктар Пшэборскі і пан афіцэр. На іх з вышыні сцяны пазіраў з партрэта Пілсудскі ў легіёнскай шапцы-мацяёўцы.
— Ну, пане дырэктар, рашайце, што будзем рабіць далей? Згодны пан падаць у суд на гэтых завадыякаў? Воля пана... Усё залежыць ад пана...
Пан Пшэборскі ламаў сухарлявыя пальцы, паціскаў далонь аб далонь, паглядаў між іншым у акно і зварухнуў плячыма:
— Халера іх знае, што з імі рабіць! Падаць у суд — спаляць мне лесапільню, тады што? Пан жа сам гаварыў, што нядаўна былі вывешаны дзве чырвоныя анучы... Значыць, камуністы дзейнічаюць...
— А значыць?
— Трэба дзейнічаць асцярожна... Разумее, пан... асцярожна.
— Значыць, пан дырэктар, згодны дабавіць зарплату, што значыць выканаць іх патрабаванні? Мм...— і афіцэр закруціў галавою.
— Аб павышэнні зарплаты не можа быць гутаркі... Што пан выдумаў? Я аб гэтым зусім не думаю... Падвысь ім зарплату — ого! — яны тады на карак залезуць. Ні ў якім разе...
— Урэшце можна паспрабаваць дабавіць гэтым завадыякам...— дырэктар кіўнуў у бок калідора.— А як не згодзяцца — звольніць з працы.
Афіцэр крыху падумаў і сказаў:
— Ну, і то праўда...— устаў і, адчыніўшы дзверы на калідор, крыкнуў: — Заходзьце!
Хлопцы гуртам не ўвайшлі, а, здаецца, уламаліся ў кабінет. Пакуль станавіліся ля сцяны, пан Пшэборскі абводзіў усіх вачыма, як быццам хацеў адгадаць, ці ўдасца яму ажыццявіць свой намер. Разам з дырэктарам абводзіў усіх вачыма і Пілсудскі з партрэта. Здавалася, вось зараз скажа: «Пасадзіць у «казу» і даць «хлосты»!2» Стала ціха. Рабочыя стаялі, трымаючы ў руках свае заношаныя шапкі. Паны для стварэння павагі вытрымлівалі паўзу.
Першым пачаў гаварыць дырэктар:
— Ну, вось што... Зарабілі вы для сябе многа... Магу вас аддаць пад суд... Але гэтага рабіць не буду... Для вашага ж дабра...— тут пан дырэктар спыніўся і спадылба акінуў усіх насцярожаным позіркам. А пасля абыякава пачаў глядзець у акно, ламаючы пальцы.
— Ну, дык вось я вырашыў... даць вам жаданую падвышку...
І тут раптам узняў галаву і паглядзеў ва ўпор на ўсіх... Санкоўскі, стоячы наперадзе, нахмурыў бровы ад здзіўлення. Што гэта значыць? Што гэта за манеўр?
— Як-то, пане дырэктар?.. Не разумею... Падвышку ўсім? {ўсімг
Тонкі манеўр Пшэборскага не ўдаўся. Ён думаў, што Санкоўскі скажа: згода,— і на гэтым усё скончыцца. А каму дакладна падвышка, так бы засталося невядомым. Пшэборскі хацеў збіць з толку рабочых нечаканасцю прапановы, але яму гэта не ўдалося. Ён крыху збянтэжыўся і, тыкаючы пальцам перад сабою, гаварыў з надсадай, з прыціскам:
— Так, так... вам, усім вам,— яшчэ да канца не дагаварваючы каму — «усім».
Санкоўскі ўжо цяпер ясна зразумеў, у чым справа.
— Я разумею так, што пан дырэктар са сваёй ласкі дае падвышку толькі нам, тут прысутным? Так я зразумеў?
— Мм... так...— больш адказаў кіўком галавы, чым словамі Пшэборскі, і з твару знікла ўпэўненасць у сваёй дыпламатыі. Твар стаў злосным, расчараваным. Ён зразумеў, што не дасягнуў мэты. Выняў з кішэні партсігар, запрапанаваў папяросу афіцэру і закурыў сам. Ён ужо гатоў быў зусім не заўважаць вось гэтых прысутных, ненавісных яму абадранцаў.
— Не, пане дырэктар, на гэта мы не згодзімся,— адказаў Санкоўскі. — Калі ўсім, дык усім,— выбару быць не можа.
Пшэборскі страсянуў папяросай над попельніцай, накураны попел шэрым круглячком лёг на дно попельніцы. Дырэктар глянуў на яго і зусім раўнадушна адказаў:
— Воля ваша... Калі так, будзеце звольнены з працы. Завесці іх у бухгалтэрыю, хай бяруць разлік,— прамовіў ён з’едліва і адвярнуўся тварам да афіцэра, які сядзеў у канцы стала.
— Ну, гэта адразу ясна... — сказаў Санкоўскі.
Пан Пшэборскі ўжо вёў гутарку з афіцэрам і быццам не чуў адказу Санкоўскага.
Групу рабочых пад канвоем прывялі назад у барак. Неўзабаве туды зноў прыйшлі дырэктар, афіцэр і Глюга з паперамі ў руках.
— Хто хоча працаваць? — пытаўся Глюга.— Падыміце руку.
Рукі ніхто не падняў. Глюга павярнуўся да дырэктара.
— Выклікаць кожнага па спісу і пытацца! — загадаў дырэктар.
Пачалася пераклічка. З трохсот чалавек толькі дзесяць згадзіліся працаваць.
— Вось хоць дзесяць разумнікаў знайшлося,— сказаў афіцэр.
Дырэктар дадаў:
— Зараз жа забраць іх і перавесці ў другі барак... А астатнія каб ні хвіліны не былі мне тут, у бараку! — крыкнуў ён.— Вымятайцеся, каб я вас ні аднаго не бачыў!
— Час ужо ідзе к вечару, мы нікуды з барака не пойдзем, на дварэ, як пану вядома, яшчэ зіма,— адказаў Санкоўскі.
— Нічога не знаю, хто ў мяне не працуе, той не павінен і жыць тут. Чулі? Збірайце свае манаткі і на ўсе чатыры бакі. Не выйдзеце — прымусім сілай!
Паны выйшлі.
Забастовачны камітэт прыняў рашэнне, каб кожны на ўсякі выпадак падрыхтаваў свае рэчы. З барака вырашылі не выходзіць.
Прыйшоў бухгалтар у акулярах, з чорнымі вусікамі пад крыху дзюбатым носам. Ён не быў па-панску суровым, нават усміхаўся і жвава прывітаў усіх словамі: «Дзень добры, панове!» За ім цюпала ў боціках пульхная дзяўчына з напудраным носам. Гэта — касір. Яны прыйшлі выдаць рабочым разлік. У той час, калі бухгалтар сеў на нары і скінуў кепку, кладучы яе побач з сабою, дзяўчына нясмела азіралася і баялася датыкацца да нар. Аднак пасля села асцярожна на самы краёчак.
— Вось дачакаліся выгоды! — сказаў хтосьці з рабочых.— Як той вінаград — сам рвецца і ў рот кладзецца.
Бухгалтар усміхнуўся і паправіў акуляры. Пачалася выплата. Яна цягнулася доўга. Цёмная ноч навісла над баракам, а бухгалтар з дзяўчынай усё паўтаралі — то «тшыста», то «шэсцьсот». Калі рабочыя непрыкметна для сябе абступалі іх паўкругам для цікавасці, бухгалтар казаў: «Не цясніцеся, не спяшайцеся, яшчэ маем час, за ноч выплацім».
Усе зразумелі, што выплата перашкодзіць начальству выгнаць людзей з барака.
— Як не спяшацца? — сказаў Санкоўскі.— Дырэктар выганяе з барака. Трэба спяшацца.
— Ніхто вас з барака выганяць не будзе,— сказаў бухгалтар.
Пасля выплаты ён устаў, надзеўшы кепку, азірнуў усіх. Нешта прасілася яму на вусны, бо ўсмешка, змешаная са здзіўленнем, блукала па твары. У вачах пад акулярамі можна было заўважыць бляск ледзь схаванага захаплення. Нарэшце ён сказаў:
— А дзёрзкія з вас малойцы... казакі! Ну, ну, — і накіраваўся да выхада, ківаючы галавой на развітанне.
Твар Санкоўскага асвятліла ўсмешка. Ён крыкнуў услед бухгалтару:
— Дзякуем пану! — і, павярнуўшыся да Андрэя, дадаў: — То добры хлоп... Ён спрыяе нам...
* * *
Камітэт сабраўся на нараду. Трэба было падвесці вынікі барацьбы і падумаць аб заўтрашнім дні.
Увайшоў пан Глюга ў суправаджэнні паліцыянта. Рабочыя ўбачылі яго, але ніхто не спыніў размовы, ніхто не зацікавіўся ім. Глюга паглядзеў навокал і ўзняў руку.
— Увага, панове! — крыкнуў ён.
Захар Зубец хрыпла засмяяўся:
— О, цяпер панамі ўжо заве... Калі гэта было? Ну, дачакаліся славы... Што гэты чмут скажа?
Рабочыя не адразу, а паволі пачалі сціхаць. Глюга чакаў, не спяшаўся — відаць, хацеў, каб яго словы ўсім дайшлі ў вушы. Гэта павінны быць словы, сказаныя з вышыні маестату, як, скажам, з ксяндзоўскай вышкі. Глюга пакашліваў і, відаць, нават хваляваўся.
— Панове! — крыкнуў ён і зноў змоўк, чакаючы абсалютнай цішыні.
— Нешта ён нам сёння вельмі казырае,— не сунімаўся Захар.
Глюга, дачакаўшыся цішыні, набраў духу, выпрастаўся і яшчэ раз кашлянуў. Пачаў гаварыць паважным, амаль набожным тонам.
— Пан дырэктар са сваёй ласкі злітаваўся над вамі і дазволіў пераначаваць у бараку... Вы павінны дзякаваць пану дырэктару за яго ласку. Можаце спаць, ніхто вас не кране. Толькі спакой, толькі спакой... Няхай вас бог бароніць... Да пабачэння,— і накіраваўся да выхада.
У кожнага на вуснах блукала ўсмешка. А Сава Супрун крыкнуў услед Глюгу:
— Перадайце пану дырэктару, што мы яму нізка кланяемся і цалуем яго ў рукі, а ён нас няхай...
Невядома, ці чуў Глюга апошнія словы, але не аглядаўся. Па бараку перакочваліся выбухі смеху.
На нарадзе камітэта былі некаторыя разыходжанні па ацэнцы забастоўкі, а таксама далейшых перспектыў. Напрыклад, Падаляка казаў, што трэба было прыняць прапанову дырэктара. А гэта для таго, каб застацца працаваць тут, быць з масамі, і ў далейшым, на яго погляд, удалося б дабіцца павышэння зарплаты ўсім, што цяпер ёсць небяспека, што ўсіх баставаўшых нідзе не прымуць на працу.
Аспрэчвалі Падаляку Захар Зубец і Сава Супрун, даводзячы, што «мы панам нагналі страху, чаго не адчувае Падаляка, што, калі да гэтых паноў калі-небудзь прыйдзе другая дэлегацыя, яны ўжо так ставіцца не будуць, як паставіліся да нас...»
— Не, я не згаджаюся з вашымі меркаваннямі,— насупіўся пагардліва Падаляка,— што з таго, што панам нагналі страху, калі нам ад гэтага толькі адна хвіга...
— А хіба гэта не будзе мець уплыву на рабочых іншых заводаў? — спытаў Андрэй.— Хіба мы ізаляваны ад свету? Я лічу, што перамога ў гэтай забастоўцы ўсё ж такі наша... маральная перамога, я сказаў бы...
— Фю-ю... маральная... — працягнуў Падаляка.— Для рабочага важны кавалак хлеба... Маралі не пад’ясі...
Захар Зубец пачухаў патыліцу і сказаў:
— Я малапісьменны чалавек, але адчуваю, Іван, што ты тут нешта закручваеш.
— І здорава закручваеш,— дадаў Сава.— Што такое мараль? Скажы? Па-мойму, гэта вось што...— і Сава стукнуў сабе кулаком у грудзі.— Вось тут мараль... Я ведаю, што наша забастоўка, наша барацьба не застанецца без следу. І ад гэтага аднаго ў мяне сілы прыбывае. Ды не толькі ў мяне, але ва ўсіх іх,— ён паказаў на рабочых.
— Аднак...— сказаў Падаляка.
— Правільна, Сава,— падтрымаў Андрэй,— вельмі правільна.
— Калі так будзем гаварыць, як ты, Падаляка,— урэшце азваўся Санкоўскі,— страцім грунт і перспектывы. Я лічу, што мы не мелі іншага выхаду, як пайсці з каламі і прагнаць балахоўцаў.
— Дык гэта ж была і мая прапанова,— хіснуўся ў другі бок Падаляка.
— Ну, дык чаго ж ты хочаш? — дакорліва кінуў Захар.
Па прапанове Санкоўскага вырашылі ісці заўтра ўсім у бярозаўскую суполку. «Калі там не прымуць на лесапільню, пойдзем на лесараспрацоўкі — туды прымуць з ахвотай. Што ж, папрацуем там... А далей відаць будзе... Згодны?»
— Згодны,— адказалі ўсе. І камітэт пайшоў да рабочых.
Члены камітэта ішлі павольна, прыглядаліся да людзей. На душы ў Андрэя было адчуванне цяжару. Гэта ж гняла яна, адказнасць за людзей, ён абавязаны ведаць аб іх усё — іх думкі, жаданні. Пачуццё адказнасці расло з кожным днём жыцця ў бараку. «Так... нельга жыць сярод людзей, не несучы адказнасці за іх, на якой бы ступеньцы ты ні стаяў,— рабіў сабе вывад Андрэй.— У гэтым уся соль — нельга жыць у грамадстве без грамадства». А калі так, усё павінна быць падпарадкавана гэтаму грамадству. Абыякавыя адносіны да людзей, да чалавека працы — страшэнны эгаізм.
Члены камітэта ішлі сур’ёзныя і як быццам нават крыху задуманыя. Так, прынамсі, здавалася Андрэю. Трэба было б, ідучы, кінуць якое запытанне, які-небудзь жарт, але зрабіць гэта чамусьці было цяжка. Можа, таму, што рабочыя сядзелі пры сваіх клунках, апранутыя, гатовыя ў дарогу, што і вячэры не давялося зварыць, што і махоркі няма ўдосталь, і адна цыгарка вандруе праз некалькі рук.
— Ну, як, хлопцы, чуемся? — спытаўся ўрэшце Санкоўскі.
— Добра,— быў адказ.— Паны ж злітаваліся сёння, дык чаго ж нам гараваць?
— Наша справа — кулак пад галаву і ногі ўверх.
— Заўтра — бог бацька...
— Сёння злітаваўся адзін пан, заўтра другі...
— Але Глюга... ён, мусіць, ксяндзом быў некалі...
— Афіцэр жа пакаштаваў нашага следзя... Ну і разагнаўся — пакажы яму следзя... Ха-ха-ха...
— А вунь паглядзіце на святую літасць на нарах...
— Дзе? Якую літасць? — спытаўся Санкоўскі.
— А вунь, вунь...
Камітэтчыкі прайшлі крыху і спыніліся як укапаныя перад нечаканым відовішчам. Захар Зубец адразу пачаў згінацца ў крук ад смеху. На нарах стаяў чалавек у доўгай палескай сярмязе цёмна-карычневага колеру, парыжэлай ад часу. На галаве ў яго было нешта накшталт не то вянка, не то цюрбана, зробленага са зрэбнага бруднага ручніка. Чалавек у пакоры схіліў галаву на правае плячо і падвёў вочы пад лоб. Правая рука ляжала на сэрцы, а левая... Глянуўшы на левую руку, камітэтчыкі не ўтрымаліся ад смеху. Левая рука ў чалавека была апушчана, і мазолістыя парэпаныя пальцы паказвалі некуды ўбок вялікую хвігу. Чалавек стаяў замёршы. На твары сажай былі намаляваны вусы, закручаныя ў кольцы. Ад вачэй да шчок цямнелі тонкія лініі. Гэта цяклі слёзы... Ну, вядома, усе пазналі ў чалавеку ўвасабленне літасці — дырэктара Пшэборскага. Направа ад чалавека, ля самай хвігі, стаяў на каленях нехта мурзаты ў шэрай салдацкай шапцы і, склаўшы далоні ў лешчаткі, глядзеў на іх з пакорай. Ну, вядома, гэта стаяў Глюга. Налева таксама стаяў чалавек на каленях у старой лесніковай шапцы з зялёным выцвілым аколышам. (Лепшай для інсцэніроўкі не было.) Спружына ў шапцы праела сукно, вылезла і была густа абкручана суравымі ніткамі. Замест кукарды цямнеў вялікі кружок, які сваімі абрысамі напамінаў, што некалі тут красаваўся над казырком двухгаловы царскі арол. Цераз плячо замест партупеі перацінаў грудзі звычайны раменны пояс. Гэтая постаць таксама склала далоні ў лешчаткі і глядзела з пакорай. Ну, вядома, гэта — пан афіцэр паліцыі.
Ажыўлены шэпт пракаціўся па бараку. Рабочыя, тоўпячыся, ішлі з самых далёкіх куткоў, лезлі адзін аднаму на плечы, каб паглядзець на панскую літасць. Не ставала месца, грамаздзіліся на нары, збіваючы адзін аднаго з ног. Недзе нешта з трэскам ламалася, правальвалася. Усе, застыўшы, глядзелі на панскую літасць і смяяліся. Так бы маглі глядзець бясконца, але «літасць» заварушылася і сказала:
— Хлопцы, то, можа, даволі... Я ўжо стаміўся стаяць...
— Пастой, Краўчук, яшчэ трошкі...
— Ну, пастой, брат, што табе ўжо так цяжка...
Гэты мастак Краўчук зноў набыў позу літасці, але хвігу падсунуў ужо Глюгу пад самы нос. Ад рогату, здавалася, аж захісталася электрычная лямпачка. Глюга не сцярпеў такой знявагі і выйшаў са строю. Устаўшы з каленяў, ён сарваў з галавы ў «літасці» «цярновы вянок». На гэтым прадстаўленне і скончылася.
Пад такі настрой камітэт адкрыў сход. З членаў камітэта гаварыў толькі адзін Санкоўскі. Рабочыя, якія выступалі з прамовамі, гаварылі ў тоне прыўзнятым, бадзёрым, што «мы пераможам, што пачатак зроблены. Пасля прыйдуць другія і ўспомняць пра нас у цяжкую хвіліну. Не прыме бярозаўская суполка,— пойдзем далей. Будзем ісці — край вялікі. І — знойдзем».
Назаўтра рабочыя ўсталі рана, яшчэ прыцемкам. На распаленай пліце гатаваўся чай у казанках. Усе спяшаліся сяк-так паснедаць. Паліцыянты, пакідаючы варту, зайшлі ў барак і яшчэ раз напомнілі — «ачысціць барак».
На абавязку Савы было дагледзець, каб усе былі гатовы, і ён цяпер ужо з клункам за плячамі пахаджваў ля нар і прыспяшаў зборы. Калі ўсе былі гатовы, узняў руку і крыкнуў:
— Ну... трымацца парадку ў дарозе, ісці ўсім разам... За мной...
Пачалі выходзіць з барака. Андрэй аглянуўся на свой куток і адчуў, што забірае адсюль з сабою часціну нейкага жыццёвага вопыту. У гэтым кутку ён атрымаў як бы першае жыццёвае хрышчэнне і штосьці сам даў другім. Выйшаўшы на двор, Андрэй, Санкоўскі, Зубец, як і ўсе, глянулі ў бок дырэкцыі. На платформе пры чыгунцы, тут жа, побач з дырэкцыяй, стаяў на падкладах таварны вагон. Там жыў машыніст «кукушкі». Адны паліцыянты нешта адтуль выносілі, а другія заносілі.
— Вось вам, сказаў Санкоўскі,— замест прафсаюза будзе пастарунак, пся крэў... Ну, і то дасягненне, дзякуй богу...
З дырэкцыі пачалі выходзіць усе служачыя і нарэшце сам пан Пшэборскі ў суправаджэнні — на здзіўленне ўсім — паручыка жандармерыі.
— Як хутка разнеслася... Падняло ўсіх на ногі,— мармытаў Санкоўскі,— у страха вочы вялікія...
Паручык тым часам узброіўся біноклем. Рабочыя ішлі да вузкакалейкі, каб, перайшоўшы яе, выйсці на дарогу.
Лес дыхнуў у твар свежасцю, урачыстым спакоем соснаў. Недзе за лесам з туманнай імглы прабівалася сонца. Рабочыя выраўняліся, самкнуўшыся ў стройную калону. Нехта пранізліва залётна свіснуў. Нехта кінуў палку ў галіну сасны, каб паглядзець, як пасыплецца серабрысты іней. Нехта сказаў: «Заспявалі б, ці што». Апошняе прыйшло само сабою. Бліжэй да пярэдніх радоў даляцела высокае, тэнаровае:
Шел солдат с похода,
Зашел солдат в кабак,
Сел солдат на бочку,
Давай курить табак.
І тады ўсе падхапілі поўным голасам знаёмую, віртуозную, шпаркую, прынесеную з далёкіх салдацкіх дарог песню:
Трай-ляй-ляй,
Тра-ля-ля-ля...
Сел солдат на бочку,
Давай курить табак.
Твар Захара Зубца, які ішоў побач з Андрэем, імгненна прасвятлеў:
— Якраз патрапілі, што заспяваць. Гэта ж была наша любімая на Чэлябінскім фронце. Наш камандзір вельмі любіў яе. Бывала, скуль ні ідзём, зараз просіць: «Ну, хлопцы, «Трубачку».
Калона ішла, шэрая, з клункамі за плячыма, урывалася з салдацкай песняй у магутны ціхі бор, дзе прыдарожныя сосны праводзілі ўсіх нібы позіркам недаўмення, затаіўшы дыханне.
1 Ніжэйшы чын паліцыі.
2 «Хлосты» — польскае. Значыць адхвастаць розгамі. «Каза» — памяшканне, у якім трымаюць арыштаваных.
Вясна была ўжо ва ўсёй поўні. Андрэю здавалася, што такой вясны яшчэ ні разу не было ў яго жыцці. Навокал столькі ласкавага сонца, празрыстага неба, ветру і адвечнага шуму бору. Якая ж сіла ў шуме баравым! Ці не народная быль векавая гаворыць аб сабе ў гэтым шуме — быль многатанальная і, аднак, адзіная? Яна калыша, супакойвае, навявае песню аб тым, што радасць і гора ходзяць па зямлі сваімі дарогамі і часам сустракаюцца. Тады бор шуміць трывожна, бурна, заракоча магутны з краю ў край. Многа з трэскам упадзе дрэў пад налётам віхру. А пасля ўсё роўна бор стаіць, магутны, бяскрайні, калыша, навявае песні аб сіле, і радасць квітнее навокал.
Андрэй прачнуўся пасля доўгага сну. Церпкі водар імху казытаў у носе. Так пахнуць грыбы. Навокал звешваліся на некранутую траву, квітнелі блакітныя званочкі, як дзіцячыя празрыстыя вочы, ласкавыя і наіўныя. Карункавыя лісці папараці, зялёныя, сакавітыя, слаліся над травою. Кусты арэшніку кідалі цень навокал сябе. А над галавой гонкія ў два абхваты сосны спляталіся кронамі пад небам. Удала выбраны ўзгорачак для адпачынку. Лясная гушчыня і мерны паважны шум, да якога трэба прыслухацца. Усё радуецца вясне, асабліва птушкі. Тут выразна чуцен іх залівісты шчэбет і трапятанне крыльцаў у кустах. Красою жыцця повен лес у кожнай сцяблінцы, ва ўсім яго магутным подыху. Вясна!
Андрэй ляжыць на спіне, падклаўшы рукі пад галаву. Помніць, як у салодкай стоме пераварочваўся з боку на бок, схаваўшы галаву ў цень, а спіну аддаўшы цеплыні ласкавага сонца. Побач храпе Санкоўскі, зарыўшыся носам у падасланы скамечаны каптан. Адзін вус падагнуўся і тырчком прынік да шчакі. На твары, здаецца, разгладзіліся маршчыны. Твар Санкоўскага — твар спрацаванага рабочага, які набыў характэрны зямлісты колер, адбітак колеру барачных сцен, нар і драўлянага пылу. Толькі валасы яшчэ русыя, хоць ужо на скронях прабіваюцца адзінокія серабрыстыя ніцінкі. Гэта спіць чалавек, з якім у Андрэя ўзнікла сувязь незвычайная і пры гэтым такая натуральная, як натуральны сплёт вяршынь вось гэтых дзвюх соснаў, якія ў сваім росце імкнуцца ўсё вышэй і вышэй да сонца. Але гэта не толькі сувязь на глебе суседства. Яна, галоўным чынам, узнікла на глебе народных праблем. Андрэй не ведаў нават, адкуль гэты Санкоўскі, з якога ваяводства Польшчы, і дзіўна — не было ніякай ахвоты і патрэбы пытацца пра гэта... Перад Андрэем паўставаў чалавек — плячысты, прысадзісты, адкрыта чалавечны, спрытны і наступальны. Здавалася, што ў яго не было ніякай радні. Але гэта не рабіла яго адзінокім. Ішоў гэты чалавек праз жыццё з клункам за плячыма, не маючы сталага аселішча. Ён прынёс са свайго польскага народа яго песні, гумар, тую народную мудрасць, якая так збліжае, родніць народы. Ці адукаваны Санкоўскі? Не. Ці начытаны? Не, вельмі мала. У чым жа яго сіла? Сіла яго ў вопыце. Усё вандроўнае, працоўнае жыццё Санкоўскага — гэта вопыт. Таму ў яго стаўленні да асвечаных, «пісьменных» людзей было нават крыху налёту падкрэсленай пашаны. У ім жыла вялікая прага да ведаў, але... праца, цяжкая, паднявольная, легла на плечы з ранніх дзён і закрыла шляхі да асветы. Яна паклала на твар Санкоўскага той няўлоўны след крыўды за сябе, за другіх. Тэарэтычным выхаваўцам яго была найбольш газета, брашура і жывое слова рабочых. Але пры ўсім гэтым галоўнай зброяй Санкоўскага быў класавы інстынкт. Гэта быў важак маштабу калі не завода, то цэха па заводзе.
Андрэй яшчэ раз глянуў на твар Санкоўскага і нахмурыўся. Высмактанасць у твары — вось што... Высмактанасць... Нехта смокча кожны дзень, кожную хвіліну... Гэтую высмактанасць пачаў адчуваць на сабе і Андрэй...
....Ужо трэці месяц працуе Андрэй у гэтай самай «Бярозаўскай суполцы» разам з Санкоўскім на цыркулярцы. Апошні тыдзень працуюць у начную змену. А сягоння — нядзеля, дзень адпачынку, што і завяло іх у лес, каб тут на поўныя грудзі падыхаць вясною. Сава Супрун з Марцінам Шапко працуюць пры станку «на закрутках», а Захар Зубец з Іванам Падалякам — ля рухавіка. Захар працуе качагарам, а Іван — змазчыкам. «Бярозаўская суполка» ўсіх «забастоўшчыкаў» прыняла на працу — ёй спешна трэба было пракладаць вузкакалейку ў глыбіню лесу. І таму сябры некаторы час працавалі на пабудове вузкакалейкі. Кіраўнікі завода не пыталіся аб забастоўцы, дамагаліся толькі працы і не былі такімі скупымі на зарплату, як пан Пшэборскі. Тут адчуваўся іншы стыль — тут была канкурэнцыйная гарачка, і таму гаспадары, каб выйграць час, манеўравалі якімі-колечы надбаўкамі, здзельшчынай, заахвочваннем і нават пахвалой. Гаспадароў у суполцы было два — адзін кіраваў вытворчасцю на заводзе, а другі шукаў рынкаў збыту — увесь час ездзіў па краі і за граніцу. А вытворчасць суполкі — гэта было страшнае нішчэнне лесу. Месцы, дзе шумеў некрануты, магутны, адвечны бор, на вачах ператвараліся ў паляны. Покатам ляжалі гонкія сосны, ляжалі ўздоўж і накрыж, як пасля якой буры. Вузкакалейка паглыблялася ўсё далей і далей у таемныя лясныя сховы, а за ёй ішлі з піламі, сякерамі і са склютамі гаманлівыя раці сярмяжнікаў-лесарубаў нішчыць па загаду каланізатараў сваё ўласнае дабро. Не цярпела бунтарскае сэрца Захара Зубца. Гледзячы на пусташы, не раз скрыгатаў ён зубамі: «Эх... наша доля кладзецца, як снапы тыя... А я вось і хаты не маю... Калі яе буду мець?» Не цярпела гаспадарскае сэрца і Марціна Шапко. Ён хоць цешыў сябе тым, што пры працы, калі з Захарам спускалі сосны, любоўна, па-гаспадарску, гладка, чыста абсякаў галіны, не пакідаў ніводнага сучка, гладзіў смалістыя ствалы рукою, біў у іх абухом сякеры, каб пачуць іх голас, і любаваўся гонкасцю, гладзінёй. «Гэта ж трэба вырасці такой... Вось зямля — сіла...»
А Захар Зубец часта пратэставаў:
— Ну, чаго ты там корпаешся? Прычапіўся да гэтых сукоў... Халера іх бяры... Няхай самі адгрызаюць...
А Марцін адказваў:
— Нялоўка, трэба ж такі да ладу давесці...
Сава Супрун, калі глядзеў на спустошаныя паляны, доўга маўчаў панура і, урэшце, кідаў:
— Не спіліце ўсяго... не... давайце, хлопцы, не спяшацца,— і пачынаў распальваць вогнішча.
Іван Падаляка, які працаваў з Савам, здавалася, менш адчуваў гэткую страту лесу, але і яму рабілася не па сабе. Пабліскваючы белізной зубоў, прыкладаў руку казырком над вачыма і доўга азіраў паляну. Работа з Савам у яго штосьці не ладзілася — розніца характараў і тут дала сябе адчуць. Калі працаваць дык працаваць — такі быў лозунг Савы. Ён, стаўшы на калені пры сасне, хутка расчышчаў месца навокал сваімі загрубелымі пальцамі, як граблямі. А Іван Падаляка ўсё ніяк не мог уладзіцца — то ў калена яму замуляе які сучок, то не на месцы нага, то не так узяўся за ручку пілы, то раптам шчака засвярбіць — і піла тут жа вылятала з рук.
Сава спачатку цярпліва зносіў гэтыя перашкоды, а пасля пачаў хмурыцца.
— Я табе, брат, раю яшчэ ў люстэрка заглянуць,— вырвалася ў яго напаўсур’ёзна, напаўжартам.
— Ну, ну, ты ўжо...— адказваў Падаляка.— Давай, давай...
У Андрэя з Санкоўскім праца ішла гладка, хоць таксама спачатку была нязграбнасць з боку Андрэя. Але Андрэй працаваў з майстрам лесу. Гэты майстар адной заўвагай, кінутай у адпаведны момант, выпраўляў недахопы. Піла была па-майстэрску навострана і зіхацела вастрыём зубоў.
— Лёгка, лёгка, Анджэю, і спакойна,— павучаў Санкоўскі.— Трэба, каб сілы хапіла на ўвесь дзень... Не налягаць на пілу... лёгкае чуццё ў руках... раўнамернасць у рухах...
І для дэманстрацыі адзін раз запрасіў рабочага са сваёй групы, таксама кваліфікаванага лесавіка, на прозвішчу Станіслаў Барвіна.
— Хадзі, Стась, зайграем...
І сапраўды зайгралі. У іх руках піла звінела, здаецца, не датыкалася зубамі да дрэва, а рэз імкліва паглыбляўся. Але ўжо праз тры дні Санкоўскі пераканаўся, што ў асобе Андрэя мае добрага вучня.
— Будуць з цябе людзі, будуць...— усміхаўся ён.— Давай адпачнём... Слаўным у капіталістаў усё роўна не будзеш...
Садзіліся на бервяне, выціраючы пот з ілба, і закурвалі.
— Гэтай вось сасне, — гаварыў Андрэй, паказваючы на даўжэзнае роўнае дрэва, якое легла ўпоперак на рад такіх жа дрэў,— гэтай сасне год дзевяноста, калі не больш, а мы з табою, Санкоўскі, за пяць хвілін яе чахнулі — і няма. Дзіўна... Вельмі дзіўна... Да чаго хуткая, дынамічная сіла знішчэння... За пяць хвілін можна знішчыць тое, што расло сто год... Дыспрапорцыя паміж ростам і знішчэннем жахлівая...
— Э, капіталісты аб гэтым не думаюць, мой дарагі,— адказаў Санкоўскі.— З другога боку, нам трэба цаніць сілу знішчэння. Яна нам, Андрэй, патрэбна, ой, як патрэбна...
— Як што знішчаць... — сказаў Андрэй.
— Ну, зразумела... Нам вядома, што трэба знішчаць... Нам трэба знішчаць нішчыцеляў...
— Вось палавіна Беларусі апынулася над акупацыяй польскай буржуазіі. Хіба такое свавольнае, неразборлівае нішчэнне лесу не ёсць праява каланізацыі?
Сказаўшы так, Андрэй у напружанні чакаў адказу, недзе ў тайніках душы баючыся, каб сказанае ўсё ж такі не выклікала ў Санкоўскага нежаданай рэакцыі. Санкоўскі адказаў хутка, так, як быццам адказ быў у яго ўжо даўно гатовы:
— Аб гэтым не можа быць двух поглядаў... Каб я быў нацыяналістам — гэта значыць прыяцелем сваёй буржуазіі, я ў лепшым бы выпадку сказаў, што мне ад гэтага нішчэння беларускага лесу ні горача ні холадна. Але я так сказаць не магу... Я знаю адно, што капітал перамагчы можна толькі агульнымі сіламі пралетарыяў і працоўнага сялянства...
— А нацыянальны рух? — спытаўся Андрэй.
— Нацыянальны рух прыгнечаных краін павінен быць нам памочнікам. Ужо каму-каму, а нам, палякам, трэба ведаць аб гэтым найлепш. Каланізавалі Польшчу ўсякія... са згоды нашых вялікіх паноў.
— Так... іш буржуазію спадзявацца няма чаго...— працягнуў Андрэй.— Яна і тады, калі Польшча знаходзілася ў няволі, была расаднікам здрады... Важна, каб пралетарыят быў на вышыні...
— Тут, Андрэй, таксама можа быць часам усяк... ППС, пся крэў... Ох, Андрэй, да чаго я не люблю ППС... Яна разам з ксяндзамі крычыць цяпер на ўсіх дарогах аб пакутах Польшчы, а на практыцы гэта азначае нацкоўванне аднаго народа на другі. Так прадаваць інтарэсы пралетарыяту, як робіць ППС, гэта... гэта, Андрэй, лакейства і здрада, нават нічым не прыкрытая... Што ж атрымліваецца?
Санкоўскі змоўк і, скрывіўшыся ад сонца, глядзеў на паляну, на ўвесь агромністы павал, як быццам шукаючы там доказу сваім думкам.
— Яшчэ многа будзем мець ліха ад ППС...— нарэшце сказаў ён.
Андрэй прыпамінае, што ў гэты момант падышоў наглядчык Сяргей Селядцоў, белагвардзеец, капітан з арміі Дзянікіна, і падышоў так раптоўна, што Андрэй з Санкоўскім аж усхапіліся з месца. Разгледзеўшыся, што гэта Селядцоў, усміхнуліся і селі зноў. У Селядцова ў руках быў блакнот з алоўкам — ён запісваў днёўкі, бо час ужо быў пасляабедзенны. Хілілася к вечару. Аб Селядцове гаварылі, што ён сын палкоўніка, але хадзіла і другая версія, супроць якой Селядцоў пратэставаў. Аднаго разу, прысеўшы на куртачкі ля агню, грэў рукі над полымем і, адварочваючы твар ад дыму, гаварыў прапітым гарлавым голасам:
— І які гэта чорт выдумаў, што я сын папа?..
У Селядцова вечна вісела кропля пад носам. Бледны, змяты твар, рэдка калі паголены, на плячах падраны, невыразнага колеру каптан, падпяразаны вяроўчынай,— усё сведчыла аб тым, што Селядцоў расчараваўся ў жыцці і часта ў задуме цынічна паўтараў пры хлопцах: «Мда... не течет река обратно — что прошло, того не будет». Толькі боты і заношаныя галіфэ зеленаватага колеру гаварылі аб яго мінулым. Селядцоў, здаецца, ненавідзеў усё на свеце. Служыў у польскіх прамыслоўцаў і таксама і іх ненавідзеў. Уступаў у гутарку толькі з рабочымі і тут даваў волю свайму цынізму. Селядцоў за суткі прапіваў свой дэкадны заробак і пасля выпрошваў махорку ў рабочых, а ежу браў з магазіна на рахунак заробку. За працай рабочых наогул не вельмі сачыў. А калі хацелася яму пагутарыць, «адвесці душу», прыходзіў да вогнішча, да групы Андрэя і гаварыў:
— Адпачніце. Паны паехалі ў горад, душа з іх вон... Я вам днёўкі і так запішу...— і пачынаў расказваць свае непрыстойныя анекдоты.
Ужо раставаў снег. Лужы навокал пнёў не давалі магчымасці валіць сосны, стоячы на каленях. Даводзілася стаяць на нагах па костачкі ў вадзе і гнуцца да карнявішча сасны.
Селядцоў, брохаючы па лужах і талым снезе, прыйшоў закурыць, плюючыся і кідаючы праклёны ўсяму свету.
— Гэта пекла... За грахі нейкія...— і, з задавальненнем зацягваючыся дымам з папяросы, звярнуўся да хлопцаў: — Можа, хочаце перайсці на працу да станка? Ёсць свабодныя вакансіі...— І пачаў пералічваць па пальцах: качагара, змазчыка, двух на закруткі пры станку і двух на цыркулярку. Хлопцы глядзелі на «арыстакратычны» нос Селядцова, на тую вісячую кроплю пад ім і не верылі сваім вушам.
— А дзе тыя, што працавалі дагэтуль? — запытаўся Андрэй.
— Качагар напіўся п’яны і пасварыўся спярша з машыністам, а пасля з дырэктарам. Качагара прагналі. Змазчыка наогул не было — усё рабіў качагар. На закруткі трэба спрытных хлопцаў, таксама і на цыркулярку. Ну, вось і ўсё... Жадаеце? Мне даручана падшукаць рабочых...
Такім чынам сябры апынуліся пры станку. Гэта данамагло ім хутчэй, чым яны думалі, ажыццявіць свой «партызанскі план».
...Вялікія змены адбыліся ў жыцці сяброў. Гэта і не дзіва. На заводзе створаны дзве камуністычныя ячэйкі. Сакратаром адной ячэйкі стаў Андрэй, а другой — з польскіх рабочых — Санкоўскі. Андрэй прыпамінае, як слухаў Саву Супруна, калі той прапанаваў «залажыць» ячэйкі, і адразу здагадаўся аб прычынах яго начных знікненняў. Вестка аб чырвоных сцягах, вывешаных Савам, стала здабыткам усіх рабочых. Гэта ўзняло настрой ва ўсіх і пасеяла надзею на недаўгавечнасць панскай улады... Недзе цякуць, цурчаць ручаіны з далёкіх і блізкіх куткоў краю, цякуць у меншыя і большыя рэкі. А там далей — мора... І так пацяклі іншыя дні і ночы... Андрэй з Санкоўскім наведалі вёску Савы і гутарылі з Паддубным. Усё было авеяна таямнічасцю абстаноўкі — Сава патурбаваўся наконт вартавых, прыгожая маўклівая Ганна завесіла вокны і пайшла з хлопцам да суседзяў, замкнуўшы дзверы на вісячы замок. І ўмоўлена было, на выпадак небяспекі, што каму гаварыць... Усё гэта было дзіўным і захапляючым для Андрэя. Тут рабілася вялікая, святая справа — што рвалася з душы на волю ў словах, песнях, скаргах і жаданнях, тут ператваралася ў акт рашэння, ад якога трэба было пераходзіць ужо да дзейнасці. Ціхая ноч навісала над вёскай, і здавалася, што хата Ганны Каравай была спецыяльна пад яе дазорам. Пільна прыглядаўся Андрэй да Паддубнага, як і Паддубны да Андрэя. Седзячы на лаве, Паддубны прыглядаўся спадылба, і затоеная ўсмешка свяцілася ў вачах. Андрэй спачатку больш маўчаў, устаўляючы час ад часу пару слоў, затое ў сваёй стыхіі адчуваў сябе Санкоўскі. Балагурыў, шпаркімі крокамі хадзіў па хаце, з павагай і адначасова з фамільярнасцю звяртаючыся да Паддубнага. Выпадковая гутарка была як сродак знаёмства.
— Ну, нашай сілы, як бачу, прыбывае...— сказаў Паддубны.— Прашу садзіцца, пагутарым.— Голас у Паддубнага быў памяркоўны, толькі раз-пораз клапатліва паглыблялася ад сціскання маршчынка над брывамі.— Наш абавязак настолькі вялікі і пачэсны, што мы самі нават не ўяўляем сабе гэтай велічыні... Працаваць для вызвалення народа — гэта...— Паддубны спыніўся і ўзняў кулак, шукаючы больш адпаведных слоў. Ён азірнуў усіх пранізлівым, гарачым позіркам: —...гэта ідзе ў глыбіню гісторыі... гэта шлях герояў рускага рэвалюцыйнага руху, на чале якіх стаў Ленін...
Пад насупленымі бровамі вочы Паддубнага зрабіліся маленькімі, але яшчэ вастрэйшым бляскам пранізвалі прысутных.
Калі Паддубны апускаў кулак і зніжаў тон часам да шэпту, углядаючыся па чарзе ў твар Андрэя, Санкоўскага і Савы, тады ён рабіўся лагодным. Пачынаў гаварыць аб знаёмым праз усё жыццё — аб беспрасветнай беднасці і адсталасці...
... Недзе шумеў бор. Таямнічымі звівамі беглі дарожкі праз гушчары да вёсак, да сляпых, прыглушаных хат,— беглі да шляхоў у мястэчкі і гарады.
Але бор шуміць... і бягуць дарожкі праз гушчары, як ручаіны з крыніцы... Многа яшчэ раскажуць яны, гэтыя дарожкі...
Паддубны чыркнуў запалку, прыкурыў і задумлівым позіркам азірнуў усіх...
Слухачы застылі ў задуме, прыцішаныя, насцярожаныя. Думкі паплылі ў прасторы, на ўскраіну лесу, дзе, можа, стаяў, апёршыся на вінтоўку, паўстанец-партызан. А калі загаварыў пра польскі пралетарыят, пра яго гегемонію ў краіне, у Санкоўскага загарэліся вочы, і ён, не вытрымаўшы, перабіў Паддубнага, спатыкаючыся на першым слове.
— Я... Я заўсёды пайду ў першым шэрагу біцца за сацыялістычную рэвалюцыю... І тут, на нашай лесапільні, мы, польскія рабочыя,— я даю гарантыю...
— Вось зараз пагаворым пра вашу лесапільню,— перабіў Санкоўскага Паддубны.
І ён паставіў перад сябрамі канкрэтную задачу: узяць курс на стварэнне партызанскага атрада...
Паддубны кінуў гэтыя словы, як якую бомбу, і чакаў выбуху — глядзеў на ўсіх запытальным позіркам.
Кожны паставіўся да гэтага па-свойму. Андрэй устаў і перасеў на другую лаву. Сава стукнуў кулаком па стале. Санкоўскі ліхаманкава круціў цыгарку, уперыўшы ў яе вочы, і соп у нос. Андрэй папрасіў слова.
— Ну?..— кінуў Паддубны.
— Для мяне становішча яснае...
Паддубны ўсміхнуўся, захістаўшыся на месцы. А Сава сказаў коратка і проста: «Для мяне, хоць зараз...»
— Нічога...— перабіў Паддубны.— Толькі канспірацыя...
...Праводзячы сяброў, Паддубны сказаў, што гутарка аб далейшым будзе пасля. Важна ў першую чаргу даведацца, як адгукнуцца на гэта ўсе члены ячэек.
Набліжалася світанне — трэба было спяшацца на станцыю. Ішлі ў перадранкавай цішыні. Над балотамі мяккай нерухомай шэранню рассцілаўся туман. Адчуваўся востры подых роснай вільгаці. Буйная раса вісела на травах і на дрэвах. Невідочнай імжой асядала на вопратцы сяброў. Твары асунуліся пасля ночы, праведзенай без сну. Ішлі моўчкі, баючыся парушыць цішыню, якая лашчылася ў хвалях туману. З-за недалёкага лесу веерам ужо шыбалі праменна-мутныя стрэлы — вешчуны сонца. Патухалі зоры ў спакойным небе. Недзе на палавіне дарогі пачуліся ў кустах галасы начлежнікаў. Галасы былі да таго яснымі і чыстымі, як гэты ранак, што выразна чулася кожнае слова. Фыркалі коні і бразгалі цуглі — начлежнікі збіраліся дахаты.
Цеплынёй дзяцінства і роднай страхі павеяла ў душу Андрэя, і на нейкі момант ён адчуў сябе маленькім, убачыў самога сябе жывым пастушком — босага, у старой сярмяжцы, наіўнага, які ішоў па пашы насустрач сонцу, скупанаму ў расе. Благаславёны настрой, непарушная, безмяцежная радасць!
А цяпер... наадварот, у душы мяцежнасць...
Санкоўскі ў лад сваім думкам з тужлівым уздыхам сказаў:
— Ох, як ладне на свеце, Анджэю... Спынімся, закурым, станцыя ўжо недалёка...
Сталі на драўляным старым мосціку. Невядомая рэчка-ручаіна пятляла між кустоў, абмываючы старыя карчастыя пні вольхаў. Некранутыя кветкі розных колераў глядзеліся ў празрыстую ваду, адбіваючыся, як у люстры. Кусты лазняку, пераплёўшыся з травой, здаецца, маладзелі.
— Заўтра ў перапынку між зменамі збяром пасяджэнне ячэек,— сказаў Андрэй,— справы сур’ёзныя... Як твае хлопцы, Санкоўскі?
— На ячэйку я спадзяюся, а што да рэшты... пабачым... Ёсць адсталыя... Але — пабачым... Боязна аднаго, каб хто збоку не ўварваўся ў нашу сям'ю і чаго не паблытаў. Нашым «святым патрыятызмам»,— іранізаваў Санкоўскі,— лёгка зблытаць мазгі... Асабліва яшчэ цяпер. Дух можа падняць толькі вестка аб неспакоі ў Лодзі, у Кракаве. На гэта я і буду напіраць.
Гутарку спыніла зязюля. Недзе над ручаінкай у гушчары вольхаў яна пачала сваю пераклічку з прамяністым ранкам, які шумам птаства засвергатаў на розныя лады. Сябры міжвольна ўсміхнуліся, пачуўшы зязюлю, як быццам яна сваім куваннем адкрывала ім нешта найпрыемнейшае, але забытае, што адышло ў далеч жыцця. Сябры спусціліся да ручаіны памыцца.
— Эх, вадзічка...— працягнуў Сава, выціраючы твар крысом курткі,— кветкамі пахне...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ужо будучы ў поездзе, калі праходзілі па калідоры вагона, шукаючы месца, у адной бакоўцы ўбачылі пана Чарапіцкага, які размаўляў з паліцыянтам. Чарапіцкі дыміў папяросай, сядзеў, закруціўшы ногі, насупраць паліцыянта і «хлястаў» языком, лісліва пазіраючы ў вочы субяседніку. Зірнуў на праходзячых Саву і Андрэя, і буркалы-вочы з жаўтаватым адценнем хутка-хутка забегалі ў арбітах, як у злоўленага злачынцы. Адвярнуў галаву, авалодаў сабою, і папяроса з аднаго кутка губ хвацка перакінулася ў другі.
Сябры, знайшоўшы месца, селі. У гэтай бакоўцы сядзеў толькі адзін пасажыр-селянін, апёршыся локцем на свой клунак, з якога выглядала сякера. Ля яго ног, пад лаўкай, сябры заўважылі пілу. Нічога падазронага — едзе дзядзька, як звычайна, у лес на працу.
— Штосьці не падабаецца мне гэтая сустрэча,— ціха сказаў Санкоўскі, ківаючы галавой у суседнюю бакоўку.
— А што ён для нас? — адказаў Андрэй.— З намі ён не жыве, на нашым заводзе не працуе...— і Андрэй паціснуў плячыма.
— Так-то яно так...— працягнуў Санкоўскі.— Але гэта ж... ты павінен зразумець, гэта ж дрэнь...
— А душа з яго вон,— прамовіў, прыгнуўшыся да сяброў, Сава.— Мы яго, калі што...— і Сава высунуў наперад сціснуты кулак.
Поезд імчаўся насустрач сонцу ўсё лесам і лесам. Да сваёй станцыі сябрам трэба было ехаць толькі два перагоны. Недзе на палавіне дарогі на парозе бакоўкі з’явіўся Чарапіцкі.
Сябры яго заўважылі, але зрабілі выгляд, што не бачаць. Чарапіцкі, пачакаўшы крыху, крыкнуў:
— Дзень добры! Можна да вас?
— Мы ж усіх месц не закупілі...— адказаў Санкоўскі і нахмурыўся, думаючы: «Які яго чорт сюды прэ...»
Чарапіцкі сеў побач з Савам — насупраць Санкоўскага і Андрэя. Было прыкметна, што ён хвалюецца, і, каб супакоіцца, з шыкам адвярнуў крысо курткі і выняў з кішэні штаноў партсігар.
— Прашу,— прапанаваў Саву. Сава адмовіўся, спаслаўшыся на тое, што толькі што курылі. Андрэй адказаў — «дзякую», а Санкоўскі, стрымліваючы гнеў, прамовіў нават з лёгкім паклонам: «дзякую наймоцней»... Чарапіцкі закурыў адзін.
— Хутка буду вашым суседам,— замянціў языком Чарапіцкі.— Пасварыўся з панам Пшэборскім... Ото халера, а не чалавек...
— За што ж пан пасварыўся? — спытаўся Сава.
— Гм... Як бы вам гэта сказаць. Абвінавачвае мяне, што я падбухторваю людзей да бунту...— і, пачакаўшы, дадаў: — А... выйшла там адна справа...— І Чарапіцкі махнуў рукою, намякаючы, што аб гэтым не варта нават гаварыць.— Перайду да вас,— працягваў Чарапіцкі,— няхай цешыцца апантаны бык...
— Што, можа, служанкі не падзялілі? — сыкнуў Санкоўскі.
Чарапіцкі ў адказ кінуў на Санкоўскага злосны позірк і, як нічога не было, нават з грымасай абыякавасці, адказаў:
— Мне яго служанка, як... як для свінні цыліндр...
Сябры ў адказ зарагаталі.
— Параўнанне трапнае, няма чаго гаварыць,— сказаў Санкоўскі.
— Перайду да вас, будзем працаваць і жыць у згодзе... Я чуў, што ў Кракаве і Лодзі штосьці неспакойна... Невядома, як Варшава... На Палессі і на Украіне хлопскія бунты...
Сябры непрыкметна пераглянуліся.
Запала маўчанне. Чарапіцкі, закруціўшы ногі, чамусьці ўперыў вочы ў насок свайго бота.
Загуў паравоз, і поезд, прамінуўшы дырэктарскі будынак пана Пшэборскага, з шыпеннем спыніўся.
Пры развітанні Чарапіцкі галантна раскланяўся і знік між ярусаў бярвенняў на платформе.
Думка аб стварэнні атрада была прынята ячэйкай Андрэя з вялікім уздымам. Было вырашана ісці «ў масы», праверыць у гутарцы кожнага з рабочых, але гаварыць асцярожна, умела, не раскрываючы сваіх намераў. Найбольш, здаецца, прымаў да сэрца гэтую вестку Захар Зубец. Яго твар прамянеў, на вуснах блукала радасная ўсмешка.
— Успышкі там... успышкі тут! — гаварыў ён.— О, вось гэта работа!.. Такі ж наша дарма не прападае... Закасвай, хлопцы, рукавы... Хе-хе-хе...— і смяяўся ўцешным грудным смехам.
Падаляка час ад часу прыгладжваў рукою свае чорныя валасы і пакашліваў у нос.
— Гэта... гм... справы... Чым хутчэй, тым лепш...
Марцін Шапко выглядаў задуменна ціхім. Ён нешта ўзважваў сам сабе, думаючы, каб не атрымалася з гэтага толькі пшыку, як са снапа саломы... Трэба ж будзе біцца з ворагам — гэта ж не жарты. Галоўнае, што так усё адразу...
Але ж гэта ўсё за той новы лад, які ў Расіі і аб якім ён так любіў гаварыць. Хіба ж беларусам можна жыць без Расіі? Не, ніяк не ўкладаецца ў галаву.
— Не спяць людзі, робяць жа для нас,— сказаў Шапко,— што ж мы будзем стаяць убаку, склаўшы рукі? Не, гэта грэх...
А Захар Зубец у адказ:
— Ну, калі ўжо наш апостал загаварыў, значыць, усё... Падымайся, хлопцы... Пройдзем па лясах і вёсках, мы такое дакажам...— і Захар замахаў кулаком.
— Ты, Захар, не смейся з апостала... Ён яшчэ сваё дакажа...— падтрымаў Марціна Андрэй і падзяліў людзей паміж сябрамі для ахопу, як ён сказаў, агітацыяй.
Праз чатыры дні ад Паддубнага прыехаў пасланец да Савы. Паддубны выклікаў да сябе Андрэя...
Андрэй з Савам прыехалі ў вёску Навасады яшчэ зацемна. Не ішлі, а ляцелі са станцыі, як кажуць, «на ўсіх нагах». У хату Ганны Каравай не пайшлі, а павярнулі на падворак Савы. Маленькая хатка з замшэлай страхою. Адно акенца пазірала на вуліцу з-пад насупленага прычолка. Куст расцвіўшай каліны прытуліўся да шэрай сцяны і пахам напаўняў сабою ўвесь падворак і вуліцу. Уся вёска патанула ў сне пад навіслымі вербамі і бярозамі. Андрэй з Савам пастаялі моўчкі, як зачараваныя гэтай цішынёю.
— Знаеш, Андрэй,— сказаў Сава,— усе спяць. Усё роўна цяпер ніякіх гутарак не можа быць. Пойдзем у гумно і храпанём гадзіну, другую.
Так і зрабілі. Пакрыўленае гуменца свяціла прарэхамі ў страсе, праз якія відаць было, як дрыжалі зоры на сінім пагодным небе. Сябры зарыліся ў леташняе сена і заснулі. Невядома, як доўга яны спалі б, каб не свіння, якая, па свайму звычаю, рохкала ля гумна, чухалася аб вугал, а потым зарыпела варотамі. Першым прачнуўся Сава і зараз жа штурхнуў у бок Андрэя. Ластаўкі шыбалі пад падстрэшшам з бесклапотным шчабятаннем, праз шчыліны сцен палосамі ляглі вясёлыя сонечныя праменні. На таку рохкала свіння.
— Мы, мусіць, доўга спалі,— занепакоіўся Андрэй.
— Не турбуйся, усё ў парадку,— сказаў Сава.— Толькі ўзыходзіць сонца,— і, глянуўшы ў шчыліны сцяны, дадаў: — Дымы, брат, валяць з каміноў... яшчэ рана.
Снедалі ў Савы. Старэнькая згораная маці пякла жытнія аладкі з прымешкай сушанай лебяды. Бедавала, звяртаючыся да Андрэя:
— Хлеба яшчэ не нарабілі... Усё збіралі на коніка... Што ж, адзін працуе,— кіўнула на Саву,— бацька ўжо хваравіты, нядужы... Зімою, што зарабіў Сава, то было трохі, пяклі часам і хлеб, а цяпер вясна.... няма... Пакуль дачакаем новага, на зеллі прыйдзецца жыць... Ох, ох...
— А дзе бацька? — спытаўся Сава.
— Пайшоў лазу драць на лапці... Паабтоптваліся ўсе. Вось і табе трэба было б ботаў не насіць — хай надаўжэй былі б...
— Даволі, мама,— сказаў Сава,— усёй бяды не перакажаш... Абуем і лапці — нам не прывыкаць...
Андрэй, слухаючы матку Савы, успомніў пра сваю сям’ю. Як яны там жывуць? Два разы пасылаў ён крыху ад свайго заробку праз Пецю Ціханчука. А цяпер іншыя справы адвярнулі ўвагу ад дому, ад сям’і, што, здавалася, іначай і не павінна быць. Наспяваюць вялікія справы — і ўсё для таго, каб у гэтыя цёмныя хаты заглянула надзея на збаўленне ад усякай бяды.
— Дзякую, цётка,— сказаў Андрэй, устаючы з-за стала,— мы гэтую ўсю бяду, цётка, вось, так — у крук сагнём... Мы яе задушым... Народ цяпер ужо не такі, як бывала... Ведае, што яму трэба...
— Каб то ж яно так сталася... Ды бяда, што... народ яшчэ ў голадзе...— і нагнулася да печы старая.
Калі ішлі да Паддубнага, у Андрэя не выходзілі з галавы апошнія словы маці Савы — «народ яшчэ ў голадзе».
Недзе ў падсвядомасці гэтыя словы выказвалі пачуццё нейкай небяспекі. Нашто такія думкі?
Паддубны сустрэў Андрэя вясёлым позіркам, доўга трос руку і ўглядаўся ў твар. Потым адвёў Саву ўбок, нешта яму сказаў, пасля чаго Сава выйшаў.
— Ну, ты, напэўна, дзівішся, што я цябе так хутка выклікаў? — звярнуўся Паддубны да Андрэя.— Так... справы не чакаюць. Трэба нам пагаварыць аб важных рэчах...
Андрэй, унутрана зацікаўлены, асцярожна глянуў на Паддубнага. «Што за важныя рэчы?»
Паддубны сеў насупраць Андрэя, выняў з кішэні партабак, паклаў на стол.
— Закурым для храбрасці...
Закурылі. Паддубны, здаецца, не спяшаўся. Зацягнуўся дымам пару раз, адкашляўся.
— Справы такія,— распачаў ён,— нам трэба пагаварыць аб наяўных сілах рэвалюцыі — тут, на нашым грунце... Іначай кажучы, нам трэба ведаць, хто наш прыяцель, а хто наш вораг.
— Ну, вядома,— сказаў Андрэй, адчуваючы, што гутарка будзе сапраўды важная.
— Мне хацелася б пачуць, якія твае думкі па гэтаму пытанню, малады чалавек? — спытаўся Паддубны, і вочы яго сталі жартаўліва-вясёлымі. Нават табурэтку падсунуў бліжэй да стала.
Андрэй маўчаў. Сядзеў за сталом, апёршыся шчакою на далонь, адчуваў сябе, як школьнік, не ведаючы, што адказаць на пытанне такога настаўніка.
— Доўга думаеш, хлопча... Так і ўсе падзеі пройдуць міма цябе, а ты ўсё будзеш думаць.
Андрэй нахмурыўся.
Але, глянуўшы на гэтага злёгку ссутуленага чалавека, адчуў сур’ёзнасць гутаркі.
— Што ж...— прамовіў ён урэшце.— Сіл для рэвалюцыі ў нас нямала... На заводах... А заводаў у нас многа...
— Мгм... та-ак... Заводаў многа — гэта праўда,— сказаў Паддубны.— А ворагаў, па-твойму, многа ў нас?
— Вось... паны...
— Чуў я, што ты ў палітэканоміі сёе-тое разумееш, а вось што дома робіцца, у цябе штосьці не...
Андрэй зноў нахмурыўся: «Відаць, Сава нагаварыў...»
— Нельга сказаць, што я нічога не разумею...
— Правільна... Ты разумееш. Ты павінен разумець. Але вось не заўважаеш, што трэба заўважаць. Гаворыш, што людзі, якія працуюць на заводзе, хоць бы на вашым, усе пойдуць за рэвалюцыю? А як з тымі, хто не працуе на заводзе, а працуе на зямлі, жыве ў вёсцы?
— Яны таксама пойдуць...
— Пойдуць? Гм... Усе пойдуць? {пондуць?
— Не. Толькі бедныя.
— А па-мойму, усе,— катэгарычна, як здалося Андрэю, сказаў Паддубны.
— Як — усе?
— Ды так...
— Што? І кулакі пойдуць? — нават крыху павысіў голас Андрэй.
Паддубны паклаў локці на стол.
— Могуць пайсці і кулакі, але толькі дзеля адной мэты — мэты, безумоўна, контррэвалюцыйнай. Будуць імкнуцца пралезці ў камандзіры і, зразумела, як толькі ўдасца, шкодзіць. Грамадзянская вайна ў Расіі дала нямала такіх прыкладаў. Вось табе хоць бы адзін... Помню, мы на Чэлябінскім фронце ўночы вызвалілі адно сяло ад калчакоўцаў. Камандзір адной роты, як толькі ўвайшоў у хату, дзе павінен быў начаваць, перш-наперш расстраляў з нагана ўсе іконы на покуце...
— Неабдумана зрабіў камандзір...
— Наадварот, абдумана. Гэта была хітрая правакацыя. Такімі мерамі можна было адштурхнуць народ ад рэвалюцыі, ад бальшавікоў... Камандзіра ў тую ж ноч расстралялі. Як выявілася, ён быў сынам буйнога кулака.
— Та-ак... Цікава,— сказаў Андрэй,— я таксама сёе-тое чуў аб такіх справах.
— Вось — чуў, а маўчыш, як вады ў рот набраўшы. Думаць трэба, аналізаваць...— Паддубны ўстаў, чыркнуў запалкай і прыкурыў пагаслую цыгарку.
Андрэй ужо сур’ёзна хацеў пакрыўдзіцца. Але Паддубны быццам сачыў за ходам яго думак — падышоў і, усміхаючыся, па-сяброўску паляпаў яго па плячы.
— Нічога... Усё адолеем. Не багі гаршкі лепяць.
— Усё ж такі я не разумею...— пачаў Андрэй.
— Усё зразумееш...— перабіў яго Паддубны.— Паласа барацьбы цяпер вельмі адказная, і яна багата, як ні цяжка гаварыць пра гэта, правакацыямі. Ты гаворыш пра лесапільні? Сялянства... Вось куды трэба ісці.
— Камуністычная партыя папулярна ў народзе, так што цяжкасцей можа...
— Ты хочаш сказаць, калі партыя папулярна, то ўсё пойдзе само сабою, як кажуць, па маслу. Зусім не так, хлопча... Пад ляжачы камень...
— Вядома...— ледзь не ў роспачы сказаў Андрэй і падумаў: «І я таксама мог бы сказаць. Ну, што тут такога?»
І тут Паддубны падышоў як быццам да галоўнага. Пачаў гаварыць пра эсэраў, пра тое, што яму, як селяніну, свярбела на душы.
— А што робіць ксяндзоўская партыя — Беларуская хрысціянская дэмакратыя, ці БХД, як яе называюць?!
Потым успомніў пра БРА — Беларускую рэвалюцыйную арганізацыю — прадаўжальніцу Беларускай рэвалюцыйнай грамады. Яны не спяць, яны спекулююць на нацыянальным пачуцці...
Андрэй слухаў, а Паддубны гаварыў далей аб правакацыях, аб тым, што ў Баранавіцкай акрузе арыштавана пяцьсот чалавек. Пытаўся:
— Што гэта такое?
І сам адказваў:
— Хочуць справакаваць заўчаснае паўстанне. Арганізатары правакацый — эсэры. Нават гавораць, што адзін дэпутат сейма замешаны ў гэтай кампаніі. Вось табе і відочна іх барацьба за сваю кулацкую гегемонію ў вёсцы.
Паддубны змоўк, задуменна схіліўшы галаву. Маўчаў і Андрэй. У сэрца закралася пачуццё трывогі. «Як усё гэта складана! Колькі можа быць усякіх пераплётаў...»
Паддубны, зацягваючыся дымам з папяросы, употай сачыў за Андрэем і пасля сказаў:
— Так... так, брат...
За акном трапятала ў праменнях сонца маладая вішня. Андрэй утаропіў вочы ў яе зялёныя цені і там нібы пачуў тое самае: «Так, так... не іначай...»
— Вядома,— глуха азваўся ён,— у адкрытай барацьбе лягчэй... ясней...
— Га!.. мінулі тыя часы... Цяпер змагар той, хто ў мазгах другога чытаць умее, хто ўмее адрозніць праўду ад фальшу, якімі б словамі гэты фальш ні маскіраваўся.
— Псіхалогію я вывучаў,— адказаў, усміхнуўшыся, Андрэй,— але бачу, што тут псіхалогія іншая.
— Вывучаць трэба ўсё... але аснова ўсяму — на які лад усё разумець... Тут патрэбны крытэрый... які?
— Крытэрый марксісцкі...— падхапіў Андрэй.
— Так... Авалодаць марксізмам — гэта не толькі здабыць перакананне, светапогляд, але і адчуванне, чуццё, калі хочаш...
— Я гэтых дыверсантаў... калі б мне давялося іх выкрыць, я іх...— Андрэй сціснуў кулак,— я іх... Гэта ж так несумленна, подла... гэта ж... я не знаходжу слоў...
— А ты як думаў? Яшчэ не раз давядзецца сціскаць кулакі. Нічога. Канчатковае слова за намі.
— Вось іменна,— узрадавана падхапіў Андрэй,— за намі права гісторыі... Мы выйшлі з нізоў, падняліся да інтэлектуальных вышынь, мы — творцы гісторыі...
Паддубны нічога не адказаў на гэтую «творчасць» гісторыі. Злёгку нахмурыўшыся, сказаў:
— У атрад ты не пойдзеш...
— Чаму? — аж зжахнуўся Андрэй.
— А таму, што трэба будаваць партыю ў народзе, іначай {іпачай ворагі перахопяць ініцыятыву. Мову беларускую ведаеш выдатна?
— Ведаю. Нарадзіўся ж з гэтай мовай...
— Умець гаварыць — гэта яшчэ не ўсё... Трэба ўмець чытаць, пісаць...
— Думаю, што і гэта патраплю.
— Польскую мову таксама трэба ведаць...
Паддубны прайшоўся па хаце раз і другі. За печкай нехта захроп, уздыхнуў, і зноў стала ціха. Андрэй насцярожыўся, глянуўшы скоса на печ,— можа, хто са знаёмых Ганны? Цэлая хваля думак, пачуццяў хлынула ў душу. Думаючы, не мог пагадзіцца з тым, што ён не будзе непасрэдна ўдзельнічаць ва ўзброенай барацьбе. Не вытрымаў, сказаў:
— Я ўсё-такі настойваю на сваім удзеле ва ўзброенай барацьбе... Як жа так? Будзе адбывацца самае галоўнае, а я... як быццам не варты нічога...
Паддубны спыніўся і зверху ўніз паглядзеў на Андрэя з усмешкай.
— Што, Сашка Жогулеў сніцца? Пялёнкі гімназіста? Не... гэтага нам не трэба. Нам трэба, каб партызаны і народ былі адно цэлае... Хто будзе арганізоўваць народ на ўсямерную падтрымку партызан? Рамантыка Сашкі Жогулева — гэта забава анархіста... Гэта — поза... У лепшым выпадку — гэта мяшчанская слінявасць... Словам, гэта — нічога рэальнага...
Андрэй у адказ толькі прастагнаў.
А Паддубны дадаў, каб зайграць на амбіцыі Андрэя:
— А яшчэ марксіст...— і, каб не выклікаць крыўды з боку Андрэя, паляпаў яго па плячы.— Нічога, усё будзе добра. Працуючы сярод сялян, ты будзеш большай сілай, чым у атрадзе.
— Хоць цяжка мне сказаць, але скажу — амінь.
І Андрэй звесіў галаву над сталом. Пачаў думаць у нейкім іншым напрамку. Тут зжыўся і раптам — на табе...
І прад вачыма сталі пралягаць шляхі да вёсак, да ўсякіх нечаканых новых абставін, да новых людзей... Да вушэй даляцела недзе з глыбінь мінулага знаёмая песенька Дзям’яна Беднага:
...Приюти меня,
Приголубь, родная Русь...
А Паддубны ўсё клапаціўся:
— Азнаёмішся — палюбіш... Чытаў Леніна «Што рабіць?»?
— Не...
— Прачытаеш — зразумееш... Зразумееш, што такое прафесіянальны рэвалюцыянер.
Андрэй зноў пачуў уздых за печкай, але не звяртаў увагі. Толькі хацеў узняць галаву і сказаць нешта Паддубнаму, як адчуў, што нехта ззаду крануў яго за плечы. Андрэй аж падскочыў ад гэтага дотыку. Азірнуўся і ўбачыў над сабою вясёлы вусаты твар. Пасівелыя валасы, асабліва на скронях, былі раскудлачаны пасля сну, і такія ж пасівелыя вусы нязграбна звісалі аж на ніжнюю губу. Мужчына меў год сорак. Загартаваны сонцам і вятрамі твар выглядаў жорсткім. Шэрыя вочы з-пад русых броваў смяяліся жартаўліва. Каўнер салдацкай гімнасцёркі быў расшпілены і агаляў кароткую жылістую шыю.
— Што ты, Іван, наваліўся на гэтага хлопца? — звярнуўся незнаёмы да Паддубнага, не выпускаючы Андрэя з рук.— Ты ж яго, небараку, уканец сатрэш... га?
— Ён вытрымае... вытрымае...— усміхнуўся Паддубны.
— Ну, давай, брат, пазнаёмімся,— і незнаёмы падаў Андрэю вялікую жорсткую руку, не сказаўшы свайго ні імя, ні прозвішча.
— Ты ж яго прымушаеш адступаць,— гаварыў незнаёмы не то сур’ёзна, не то жартам.— Адступаць, брат, цяжка... Калі нам здаралася адступаць на калчакоўскім фронце,— ой... сэрца балела, і ногі не хацелі ісці...— Незнаёмы доўгім позіркам спыніўся на Андрэю, узяўся ў бокі.— Ганарыся, брат, што маеш такіх хлопцаў... Можа, аддасі яго мне?
— Ты такі прагны, што ўсё забраў бы сабе. Хопіць табе і без яго...
Андрэй слухаў гэтую гутарку і намагаўся зразумець. Падабалася яму ў гэтым незнаёмым тое, што можна было б назваць «народнай хітрынкай». Жартуе, жартуе, а ўсё сабе наўме... Дзядзька бывалы. Але хто гэта? — падумаў Андрэй і тут жа адкінуў гэтае пытанне, як недарэчнае.
— Ну, пакуль ёсць час, пяройдзем да канкрэтнай справы,— сказаў Паддубны.
— Пачакай, я вады нап’юся,— сказаў незнаёмы і накіраваўся да вядра,— хачу тваю абедню чуць спачатку.
Ваду піў доўга, вялікімі глыткамі з бляшанага кубка. Напіўшыся, крэкнуў і размашыста выцер вусы рукавом, а потым разгладзіў іх далоняй. Падышоў да стала і, прыгнуўшыся, глянуў у вокны — на падворак і на вуліцу — і тады сказаў: — Ну, пачынай...
Паддубны крыху памаўчаў, а потым пачаў ціха і павольна:
— Задача такая... Па-першае, зрабіць масоўку недалёка ад завода ў лесе... І гэта трэба абавязкова... Па-другое, узарваць завод... І гэта трэба абавязкова...
Паддубны заціх. Незнаёмы зычліва глядзеў на Андрэя, пасля стукнуў кулаком па стале.
— Калашмаціць будзем гэтых паноў, аж вантробы пасыплюцца...— І, пачакаўшы хвіліну, спытаўся: — Ну, як, сынок?
— Што за пытанне? — адказаў Андрэй.— Справа толькі ў тым, каб гэта правесці як найлепш.
— Вось аб гэтым і пагаворым,— сказаў Паддубны.
Увайшоў Сава. Паддубны прыўзняў галаву і толькі спытаўся:
— Ну, як?
— Усё ў парадку.
— Сядай і слухай,— паказаў ён рукой на лаву.
План масоўкі быў распрацаваны дакладна. Быў вызначаны дзень, час і месца. Месца для масоўкі параіў Сава.
— Хто з вас возьмецца ўзарваць завод? — спытаў Паддубны.— Патрэбен чалавек, які ведае ваенную справу, а таксама абстаноўку на заводзе — дакладней, у машынным аддзяленні.
Андрэй з Савам пераглянуліся.
— Хто ж,— сказаў Андрэй,— толькі Падаляка.
— Так, Падаляка,— адказаў Сава.
— Ёсць такі чалавек у нас, працуе змазчыкам пры рухавіку.
— Не здрэйфіць ён?
— Думаем, што не...— адказалі разам Андрэй і Сава.
— У якую змену ён працуе?
— У дзённую.
— Тады, Сава, прыедзеш з ім сюды пасля масоўкі,— сказаў Паддубны,— ён будзе мець гутарку вось з гэтым дзядзькам,— і Паддубны ляпнуў па плячы незнаёмага.
— Ты мне яго пакажаш, Сава, здалёк. Я хачу на яго збоку падзівіцца,— сказаў незнаёмы.
На пытанне Андрэя аб польскіх рабочых Паддубны сказаў:
— Няхай далучаюцца да атрада. Пасля мы іх накіруем за Буг... Жаданне іх, бадай, трэба прызнаць слушным. Паколькі польскі пралетарыят дае аб сабе знаць, іх паход за Буг толькі ўзмоцніць барацьбу.
— Дзе ж тая Ганна? — спытаўся незнаёмы.
— Калі трэба, я пайду пашукаю,— сказаў Сава.
— Ідзі, брат, пашукай...
Сава выйшаў. За ім выйшаў і незнаёмы.
Паддубны тут жа звярнуўся да Андрэя:
— Пасля масоўкі ты пойдзеш у сваю хату, у мястэчка Глушэц. Наперад табе скажу, куды і да каго. Гэта на ўсякі выпадак. Бо могуць быць нечаканасці... Пойдзеш у вёску Забалоцце, знойдзеш там Апанаса Хмеля. Гэта член акругкома. Пароль будзе такі: «Прывітанне ад Старога з Баранавіч». Адказ павінен быць: «Дзякую, сядайце». Ён цябе ўвядзе ў курс спраў. У мястэчку Глушэц яшчэ няма ячэйкі — трэба стварыць яе, падабраць людзей...
— У Глушцы я маю людзей — харошых...
— Я гэта кажу таму, што на заводзе доўга працаваць не прыйдзецца. Сувязь з атрадам ва ўсякім выпадку будзеце мець цераз Саву...
Вярнуўся незнаёмы. Паддубны пачаў дакараць яго:
— Ты, брат, доўга ходзіш па дварэ... Асцярожна. Жартаваць нельга...
— Пасядзеў трохі пад павеццю, на вішанькі паглядзеў... А то ўсё — то за печчу, то ў гумне... От, жыццё настала... Уцяку я ад цябе. Хай мне лепш сосны шумяць над галавою...
Увайшлі Сава з Ганнай.
— Прабачце, я забавілася на агародзе... Людзі ўсе даўно паабедалі...
І пачала ўвіхацца ля печы.
Незнаёмы не ведаў, куды сябе дзець. Грузны, прысадзісты, асцярожна ўзнімаў ногі ў вялікіх ботах з доўгімі халявамі, асеўшымі ў гармонік,— баяўся, каб аб што-небудзь не зачапіцца нагою. З гаршка, які паставіла Ганна на лаву, запахла засквараным шчаўевым баршчом. Незнаёмы і туды заглянуў.
— А... нос зрывае...— І раптам: — Давай пажэнімся, Ганна!.. А то сокі высахнуць,— забалагурыў ён і не стрымаўся, каб не ўшчыпнуць Ганну за руку...
— Жартаўнік, дзядзька,— усміхнулася Ганна,— гаспадарка ў мяне малая, не захочаце...
— Затое ў мяне вялікая... Ой, вялікая... ад краю да краю... Слухай, Сава, карнікаў не бачыў?
— Ды не... Можа, яшчэ прыйдуць.
— А то яны мне ўсё сняцца. Вельмі хочацца з імі пазнаёміцца...— і ён выйшаў у сенцы. Вярнуўся тут жа з бутэлькай самагону ў руцэ.
Паддубны запратэставаў:
— Не трэба. Не рабі глупства.
— Чаму? — спыніўся сярод хаты незнаёмы.
— Проста таму, што не час для гэтага...
— Па маленькай. Ну, што там... Хлопцы весялейшымі пойдуць на станцыю,— упёрся ён і грукнуў бутэлькай па стале. Ганна прынесла з агароду зялёнай цыбулі і паставіла на стол чарку. Паддубны безнадзейна махнуў рукою і адвярнуўся да акна. Трымаючы чарку ў левай, а бутэльку ў правай руцэ, незнаёмы азірнуў усіх вясёлым позіркам і з яго вуснаў вырвалася: «Эх!..» І раптам паціху ён заспяваў, махаючы ў такт бутэлькай і чаркай:
Смело, товарищи, в ногу!..
— Эх, было, было... Ну, хлопчыкі, вып’ем за тое, каб і далей было.
Пасля абеду Паддубны сказаў Саву: «Пара вам у дарогу... Прынясі...»
Сава скокнуў у сені і прынёс пачак літаратуры. Там былі адозвы, брашуры, беларускія газеты і кнігі. Сава схаваў літаратуру пад сарочку, і сябры, развітаўшыся, рушылі ў дарогу.
Пачынала ўжо цямнець, калі выйшлі за вёску. Тут Андрэй спытаўся: «Хто гэты незнаёмы дзядзька?»
— Не знаю, брат... Далібог, не знаю. Пытаўся я ў Паддубнага — не сказаў. Сказаў толькі — даведаешся пасля. Я гэтага дзядзьку бачу другі раз.
* * *
Ціхая, цёплая ноч павісла над лесам, над будынкам завода. Дым з высокага чорнага коміна плыў роўна і знікаў пад зорным небам. На пляцы сілуэтамі маячаць ярусы — вышэйшыя і ніжэйшыя. У мяккай цемры там-сям варушацца людзі, як невыразныя цені. Прыцішаны грукат бярвенняў далятае здалёку і зблізку. Калі здалёку глядзець на завод, адкуль праз шырокія проймы варот сочацца на двор, у цемру, снапы электрычнага святла, то здаецца, што гэта не завод, а адмысловы палац, у якім адбываецца нейкая ўрачыстасць. Чахканне станка спалоханым рэхам растае ў навакольным лесе. Рэзка ўрываецца ў ноч звон пілы-цыркуляркі.
Першая палавіна ночы. Санкоўскі з Андрэем на сваім месцы пры цыркулярцы абразаюць дошкі. Дошка за дошкай кладзецца на стол і плыве пад бліскучыя зубы круглай пілы, якая коціцца насустрач. Санкоўскі — наперадзе, а Андрэй ззаду — усё ідуць і ідуць, плывуць з дошкай, упіраючыся рукамі і нагамі. Направа ад іх станкавы, апёршыся на рычаг, задуменна глядзіць на мітуслівыя пілы станка, праз якія плыве бервяно. З машыннага цэха выйшаў механік Слабодка — невялікі, таўставаты, у замасленай кепцы з доўгім казырком. Трымаючы ў апушчанай руцэ французскі ключ, ён застыў перад станком — сочыць за рухам піл. За цыркулярным столікам сярод кучы абрэзкаў стаіць Пеця Ціханчук і змагаецца з вялікай, як кола, круглай пілой — рэжа штакеціны. Пеця ўцёк ад пана Пшэборскага ўслед за забастоўшчыкамі, пакінуўшы брата. Андрэй з ім часта гутарыць, мае на мэце ўцягнуць яго ў камсамол. Пеця ўвесь абсыпаны пілавіннем і драўляным пылам, як быццам скупаны ў ім. Пад яго ўвішнай рукой, як вузкія палосы паперы, выплываюць з пілы штакеціны і кладуцца набок. Здаецца, што кола пілы ўвесь час наступае на Пецю, а ён не паддаецца.
З-пад падлогі ў дзверную пройму насустрач цемры дзяўчаты на насілках-скрынках выносяць пілавінне, а дзве дзяўчыны падбіраюць абрэзкі каля Пеці і Санкоўскага з Андрэем. У мерны манатонны грукат завода часам урываецца з-пад падлогі песня. Яна зліваецца з галасамі дзяўчат, якія сядзяць на дварэ ля вогнішча. Гэта — змена насільшчыц пілавіння.
Мутнае ад драўлянага пылу святло электрычных лямпачак, як у сонным мроіве, навявае сцішанасць, утульнасць. Свежасцю ночы патыхае з шырокіх адчыненых варот, адкуль з мяккім грукатам коцяцца бярвенні і кладуцца на ваганетку, каб пасля пад’ехаць да станка. З варот відаць, як недалёка цёмнаю сцяною да зор цягнецца лес.
Ціха на душы ў Андрэя. У працэсе працы ўсё ўлягаецца, асядаюць усе турботы дня. Яны плывуць у душы роўнай плынню, як празрыстая ручаіна пад сонцам, плывуць некуды далёка ў нязведаныя прасторы, усё глыбей выжалабляючы сваё рэчышча. Дні праходзяць у назіранні, у чуйнасці, у гутарках і ў кароткім сне. А ночы — у працы.
Плывучы за дошкай, услед за Санкоўскім, Андрэй можа іменна тут, у плыні працы, адчувае, як ён сапраўды любіць вось гэтых людзей, як адчувае іхнюю вартасць. У яго няма супярэчнасцей з імі. Адно часам засмучае, што нехта сее плёткі, поіць іх гарэлкай і часам прымушае згінацца перад панам, каб здабыць сабе лепшую ўвагу і ласку. У такім выпадку той-сёй перарабляецца ў нявольніка, адрываецца ад калектыву. Усё — для кавалка хлеба. А за працай — усе рыцары, узброены ўвагай і ўмельствам. Забываюцца на момант аб тым, што ў канцы дэкады атрымаюць нікчэмную плату, якую той-сёй прап’е ў той жа вечар. Санкоўскі рэагуе на гэта словамі: «Прафсаюз трэба, прафсаюз, іначай адміністрацыя разаб’е адзінства рабочых, здэмаралізуе іх». Так, Санкоўскі праўду кажа, бо на плошчы завода ўжо цэлы дзень пакрыквае пан Чарапіцкі. Працуе не шаўцом, а наглядчыкам на ўкладцы дошак. За вухам у яго нязменна, трэба ці не трэба, увесь дзень тарчыць аловак. Вельмі ж ужо заняты пан Чарапіцкі. Не адыходзіць ад людзей, вісіць над каркам, як назола. І ўсё нешта піша, і ўсё нешта піша ў блакнот, наморшчыўшы лоб.
— Гэтыя дошкі класці сюды... а ні руш... Ладна мне ўкладаць... а ні руш... а то пойдзеце да пана бога спяваць горкія жалі...— паўтарае пан Чарапіцкі.
І вось адна дошка, лёгшы на край яруса, спаўзла і ўпала на зямлю. Чарапіцкі, як наравісты бык, узнімаецца на дыбкі, тупае нагамі. Твар чырванее, і вочы вылазяць паверх.
— Як кладзеш, чубарыку, пся крэў! — пырскае слінаю, як апантаны, пан Чарапіцкі. Падаўшыся наперад, як знак запытання, заклаўшы рукі з блакнотам назад, Чарапіцкі доўга есць вачыма рабочага, выцягнуўшы набрынялую ў жылах шыю.
— Пане... Я ж...— хоча апраўдацца рабочы.
— Мільч, чубарыку, а то вазьму за файданы і зараз тут цябе не будзе!
А калі Чарапіцкі заўважае, што набліжаецца дырэктар, пачынае крычаць без патрэбы і мітусліва запісвае нешта ў блакнот. Тады слова «чубарык» рэхам разлягаецца між ярусаў. Але вось падыходзіць дырэктар. Пан Чарапіцкі становіцца смірна, вітаецца лісліва, а потым не ведае, як скакаць вакол дырэктара. Пачынае нешта тлумачыць, торкаючы алоўкам у блакнот. І ўсё жангліруе словамі, як юла: «Пане дырэктар! Власне, вылічылэм матэматычне...» Яму падабаецца гэтае слова «матэматычне». І на розныя лады ўсё ўплятае з высвістам: «матэматычне... матэматычне... матэматычне...», робячы націск на літару «ч». Калі дырэктар выходзіць, Чарапіцкі адразу ж пачынае крычаць на рабочых: «Працаваць! Працаваць!» І пахаджвае здаволены тым, што, напэўна, удалося пераканаць дырэктара, што ён — пан Чарапіцкі — можа смела быць залічаны да гербавай шляхты. Што яны значаць — гэтыя чубарыкі ў сярмяжках? Гэта ж быдла, дзікусы. Ну, і з палякаў знаходзяцца хамы, накшталт Санкоўскага, якія нават сябруюць з імі. Гэта — здрада айчызне. І ноздры Чарапіцкага ходзяць, як у ганчака. Ну, з Санкоўскім мы яшчэ... Не раз Андрэй з Санкоўскім назіралі карціну сустрэчы Чарапіцкага з дырэктарам, і Санкоўскі заўсёды паўтараў: «Куе сабе кар’еру, асёл... Вось бачыш, Андрэй, гэта — выхаванец ППС. Пойдзе далёка ў сваёй кваліфікацыі лакейства...»
Андрэй прапанаваў паставіць на ячэйках пытанне аб тым, як ставіцца да Чарапіцкага.
— Слушна,— адказаў Санкоўскі.
Пасля нарады Чарапіцкі быў акружаны напаўбайкотам. Але ў выніку нарады адбылося і яшчэ адно здарэнне. Чарапіцкі прыйшоў у барак да групы польскіх рабочых «пад хмяльком» і пачаў хваліцца, што выпіў, сустрэўшыся з камендантам пастарунка з лесапільні Пшэборскага Качурам і што хутка дырэктар прызначыць яго самым старшым наглядчыкам. Рабочыя адказалі: «О, о... герой, герой... Пан хутка здабывае сабе кар’еру...»
— Што значыць, умеючы... — адказаў самаздаволены Чарапіцкі і пачаў спяваць нейкую вульгарную прыпеўку.
Санкоўскі сядзеў ля акна, адвярнуўшыся ад ўсіх, і глядзеў, курачы цыгарку, на пляц. Чарапіцкі пачаў запрашаць рабочых пайсці выпіць. Ніхто на запрашэнне не адказваў.
— Ходзьмы... па кілішку...— не адставаў Чарапіцкі і крануў за нагу рабочага Станіслава Барвіну, які ляжаў на нарах.
Барвіна падняўся і сваім крыху сіпаватым павольным голасам адказаў:
— Ідзі пашукай сабе такіх самых псоў, як сам...
— Цо-о-о? — вытрашчыў вочы Чарапіцкі.
— Так,— пацвердзіў Барвіна.
— Не чакаў ад цябе гэтага... А яшчэ ваяваў у легіёнах,— сказаў Чарапіцкі.
— Не твой замазаны інтарэс у гэтым... Так, ваяваў і раны маю, нават узнагароды... Але я ваяваў не для таго, каб раслі такія смярдзючыя псы, як ты, і каб жыравалі твае гаспадары... Ну, што ж — ашукаўся... другі раз не ашукаюць.
Чарапіцкі з месца кінуўся да Барвіны, увесь чырвоны ад злосці, але той ужо стаяў на нагах, гатовы адбіць удары. Астатнія рабочыя ўсхапіліся на ногі разам з Санкоўскім і заслонай сталі між Барвінам і Чарапіцкім.
— Выйдзі, Чарапіцкі! — гукнулі ўсе, нахмурыўшы бровы.
— Цо, цо, цо...— гаварыў Чарапіцкі, адступаючы да дзвярэй.
У наплыўшых кроўю вачах агонь пагас, і самлелы язык не мог больш вымавіць ні слова. Чарапіцкі ў роспачы павярнуўся да дзвярэй, але, аглянуўшыся, прыгразіў Барвіну, махаючы пальцам:
— Я яшчэ з табою пагутару...— і бразнуў дзвярыма.
Усе здзівіліся з учынку Барвіны. Гэты ціхі, маўклівы чалавек, цягавіты, трывалы ў працы, як бык, мала калі выказваў свае думкі. Прастадушны, высокага росту, грузны, з шэрымі з усмешкай вачыма на бледным высмактаным твары, з чупрынай русых валасоў часам здаваўся наіўным, як дзіця. Толькі нязменная люлька ў зубах надавала яму паважны выраз. Ён не расставаўся з ёю — нават шпалы грузіў з люлькай у зубах.
І вось у гэтага чалавека раптам вырвалася з душы накіпеўшае, яшчэ нікому не сказанае.
— Здзівіў ты нас, Стасю,— сказаў Санкоўскі, калі Чарапіцкі выйшаў.— Каб гэтая дрэнь чаго-небудзь не прыдумала.
— Вацэк,— сказаў, нібы просячы, Барвіна,— не вытрымаў... Раз ужо на тое... Досыць!
Санкоўскі з усмешкай, як бацька на дзіця, паглядзеў на Барвіну. Санкоўскі любіў яго за сумленную душу, за таварыскую выручку, за цягавітасць у працы.
І вось цяпер, калі Андрэй з Санкоўскім плывуць за дошкай да віруючай пілы, у варотах з цемры ночы час ад часу паказваецца Барвіна з калом у руках. У перапынках пасля разгрузкі ён стаіць, апёршыся на кол, пыхкаючы люлькай. Сустрэўшыся позіркам з Санкоўскім і Андрэем, кіўне галавой і ўсміхнецца з-пад навіслага на вочы казырка кепкі. І ад гэтага нават прыемна робіцца Андрэю. Адчуваецца, што як быццам усё новыя і новыя сілы напаўняюць яго істоту. Святлейшым і больш пэўным робіцца позірк.
Нарэшце пілы ў станку сцішылі тэмп і, разануўшы раз-два, сталі. Дванаццаць гадзін ночы — перастаноўка піл. І стала раптам ціха на хвіліну, а пасля — гаманліва.
Для перакуру ўсе збіраюцца да цыркуляркі — Зубец з Падалякам, якія па прапанове Андрэя перайшлі на начную змену, з машыннага аддзялення, Сава з Марцінам ад закрутак, затым — Барвіна з калом.
...Перастаноўка піл скончана. Рухавік дае гудок, і пілы ў рамах станка зноў пачалі свае скокі. Завірыла цыркулярка, загрукалі бярвенні. Кожны стаў на сваё месца. І так будзе да зары, калі яна сваёй бялявай павалокай ляжа на бяссонныя стомленыя твары рабочых.
А пакуль што Андрэй з Санкоўскім усё плывуць і плывуць, песцячы свае думы.
Няхай сабе Захар Зубец ломіць галаву над загадкай, нашто гэта Андрэй перавёў яго з Падалякам на начную змену.
— Так трэба,— адказаў Андрэй. І ў такт яго думкам аб заўтрашнім дні ўторыць голас станка сваім рытмам: «Так трэба... Так трэба... Так трэба...»
Яго падхоплівае і паўтарае на тысячы ладоў многагалосае рэха ў навакольным лесе. Так трэба... Так трэба...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Андрэй глянуў на Санкоўскага і пачаў яго будзіць:
— Уставай, сягоння ў нас яшчэ многа работы. Недалёка ад завода праходзіць шырокі лясны шлях. Каржакаватыя сосны пазвешваліся над ім і кідаюць на сыпкі пясок свае ціхія, мяккія цені. Пад навесам галін плыве лёгкі, як марыва, струмень ветрыку з подыхам лясных глыбінь. Ціха і пуста на шляху. Праходжваюцца па ім толькі гаспадары завода. Адзін у клятчатай кепцы з блішчастым казырком, у касцюме зеленаватага колеру, у галіфэ — гэта дырэктар. Другі ў шэрым капелюшы з пушыстым пяром, у цёмна-шэрым касцюме і таксама ў галіфэ, на нагах жоўтыя блішчастыя крагі, ад якіх пры кожным кроку чутно парыпванне. Гэта — супольнік. Ён прыехаў ці з Варшавы, ці з-за граніцы. У яго ў правым кутку рота пад закручастым вусам звісае адмысловая люлька. Абодва апіраюцца на блішчастыя сукаватыя палкі, у абодвух плашчы на руках. Ціха вядуць гутарку. Відаць, што гутарка задушэўная. Андрэй з Санкоўскім абмінулі іх, ідучы ў лес на адпачынак. Прайшоўшы крыху далей, Андрэй сказаў:
— Сапраўдныя каланізатары... бляск буржуазіі. Па гэтым шляху некалі польская шляхта галапавала, пабразгваючы шаблямі, а цяпер... буржуазія прагульваецца...
— Пакуль што так, Андрэй...
— Але — ненадоўга...
Калі Андрэй з Санкоўскім падышлі да завода, то ўбачылі, што рабочыя па-святочнаму групамі сядзелі ля сцен баракаў, на навакольных бярвеннях, курылі, перакідаючыся жартамі. Некаторыя дужаліся, некаторыя выпрабоўвалі сілу, падымаючы па чарзе камель таўшчэзнай сасны. Там, дзе заўсёды раскладалася вогнішча, на якім варылі ежу, цяпер навокал на лаўках сядзелі дзяўчаты з хлопцамі і час ад часу спявалі. Некаторыя з рабочых былі выпіўшы. У такой групе было найгаманлівей. Гэта, між іншым, назіралася і сярод групы польскіх рабочых. Яны пасля нейкіх гарачых спрэчак пачалі спяваць. Андрэй не раз чуў ад іх гэтую песню, калі польскія рабочыя, седзячы на парах, пазвешваўшы ногі, латаючы сваю адзежу, упаўголаса цягнулі яе мелодыю. Яна падабалася Андрэю. Лілася з гэтай песні задушэўная лірычная скарга на бяздолле працоўнага чалавека. Напэўна, у кожнага з іх пры гэтай песні ўзнікалі перад вачыма свае родныя прасторы, свае дарогі ў вербах і таполях, свае пясчаныя палі, заняволеныя магнацкімі латыфундыямі, свая быстрацечная, імклівая Вісла, бадзяжная беднасць і ў сіняй дымцы горы Татры. Вось аб іх і спяваецца гэтая горкая песня:
Гуралю, чы ці не жаль
Сыходзіць от сторон ойчыстых,
Сверковых лясув і галь
І тых потокув срэбжыстых?
Галасы ўздымаліся на вышэйшыя ноты, паўтараючы:
Гура-а-а-лю, чы ці не жа-а-аль.
Гуралю, врацай до галь.
Санкоўскі з ходу далучыўся да песні, і можа ад таго яна загучала яшчэ больш энергічна:
Пасля песні кожнаму зробіцца і сумна і лёгка. На момант прыціхнуць, і ў гэтай цішыні з вуснаў каго-небудзь вырвецца слова, сказанае як бы самому сабе: «Гм... пся крэў...» Так было і цяпер, калі падышоў Санкоўскі. Адзін горача звярнуўся да яго:
— Колькі ж будзе нашай цярплівасці, Санкоўскі?.. Пры выплаце ашукваюць лотры... Бачылі іх, як пайшлі на шлях?
— Бачылі,— адказаў Санкоўскі, — запрашалі нас на гарбату, але мы «далікатна» адмовіліся... Аб гэтым пасля і не тут... Што я хачу сказаць, товажышэ?..— задумаўся Санкоўскі, як быццам што прыпамінаючы. А пасля вымавіў:— Ага... праз два дні святы Антоні. Тут у лесе ёсць касцёл святога Антонія. Будзе фэст. Ці не варта б нам прагуляцца? Пойдзем, нарвём кветак. Усё роўна свята...
— Пойдзем... а як жа! — гукнулі ўсе ў адзін голас. Андрэй у гэты час разам са сваімі сябрамі хадзіў па бараках і агітаваў сярод рабочых за «фэст» у гонар «святога Антонія».
1 Даслоўна:
Горац, ці табе не шкода
Адыходзіць ад краёў бацькоўскіх
Яловых лясоў і палян (прастораў)
І тых патокаў серабрыстых?
Горац, ці табе не шкода.
Горац, вяртайся да прастораў.
Горац на горы пазірае
І слёзы рукавом выцірае,
Бо горы пакінуць трэба
Для хлеба, пане, для хлеба.
Іван Паддубны толькі што прыехаў з Баранавіч. Канферэнцыя акругкома выпрацоўвала план партызанскіх дзеянняў. Аснова ўсяму — падарваць эканамічную моц памешчыкаў, купцоў-прамыслоўцаў, інакш кажучы, з дымам пажараў пускаць іхнія маёнткі, лесапільні каланізатараў.
Другая задача — дэзарганізаваць чыноўніцкі і паліцэйскі апарат акупантаў,— граміць пастарункі, трымаць у страху староствы (павятовыя ўпраўленні), ваяводствы. Чыноўнікаў знішчаць толькі ў выпадках неабходных — ва ўзброенай барацьбе ці ў іншых падобных выпадках.
Паколькі паўстанцкі рух не набыў яшчэ масавага характару, знішчэнне чыноўнікаў выклікала б з боку акупантаў жорсткія рэпрэсіі...
Каб узняць народ на барацьбу, трэба ўцягваць у атрады масу моладзі. Тады кожная сям’я, сын якой пойдзе ў партызаны, будзе базай, апорай ва ўсіх дзеяннях. У працэсе барацьбы можам хутка прыйсці да лозунга: «Уся ўлада — Саветам!»
Тады настане дзень уз’яднання заходняй часткі Беларусі з усходняй у адно адзінае цэлае. Безумоўна,— гаварылася далей,— што наша барацьба пры такім размаху стане аб’ектам міжнароднай увагі,— у першую чаргу пралетарыяту і, з другога боку, будзе аб’ектам трывогі для буржуазіі. На варце рэвалюцыі — Савецкая Расія, бацькаўшчына ўсіх працоўных... Для нас з-за мяжы свецяць ясныя агні Савецкай Беларусі. На акупанта!
Але не ўсё гладка ішло на канферэнцыі. Палажэнні, якія выказваў Паддубны, як сакратар акругкома, не ўсім падабаліся. Былі выказванні, што няма чаго аглядацца на Польшчу, на польскі пралетарыят, трэба спадзявацца толькі на свае сілы, незалежна ні ад каго ўзняць паўстанне. Колькі Паддубны ні даводзіў, што такія метады авантурыстычныя, што гэта метады былых нарадавольцаў, — усё роўна некалькі чалавек паехала з канферэнцыі нездаволенымі. Сярод іх быў Апанас Хмель, чалавек нецярплівы, словам,— іскра, порах.
Перабіраючы ў памяці ход канферэнцыі, Паддубны пачаў думаць пра Апанаса. Што тут кіравала Хмелем — ці свае погляды на тактыку, у якія ён верыць, хоць памыляецца, ці кар’ерызм?
...Ноч за акном цёмная і ветраная. Лямпу зусім не запальвалі сягоння. У прыцемку Паддубны нават павячэраў і лёг. І вось не спіцца. За акном шалешча вішня — яна ад ветру то залапоча лісцямі, то прытуліцца да шыбаў і на момант сціхне, як быццам углядаецца ў хату. І думкі плывуць далёка. Ужо адзінаццаты год Паддубны ў рэвалюцыйным руху. Распачаў свой удзел у ім юнаком у 1911 годзе, калі працаваў на папяровай фабрыцы ў Пецярбургу. Належаў да сацыял-дэмакратычнага гуртка. Адбыў два гады ссылкі ў Сібіры за ўдзел у стачках. Пасля ссылкі вярнуўся ў сваю вёску на Пружанскім Палессі і за месяц да пачатку вайны з Германіяй паехаў у Амерыку. Там быў адным з арганізатараў сацыял-дэмакратычных гурткоў сярод беларускіх і ўкраінскіх эмігрантаў.
Калі ў Расіі пачалася рэвалюцыя, тысячы эмігрантаў — беларусаў і ўкраінцаў — рушылі да нью-йорскага порта. Параход адчальваў, а на палубе грымела песня. Пад хвалюючым чырвоным сцягам стаяў натоўп эмігрантаў і спяваў сваю песню аб Расіі:
Привет тебе, Россия,
Свободная страна...
Незабыўныя часы...
Ну, а потым камуніст Іван Паддубны — батальённы камісар — ваяваў на фронце супроць Калчака.
Калі ж пачуў, што частка Беларусі пасля заканчэння вайны падпала пад акупацыю Польшчы, выехаў на радзіму.
Працуючы старшынёю валаснога выканкома ў адным з сёл Паволжа, ён паставіў пытанне аб сваім ад’ездзе перад павятовым камітэтам партыі. Яго выклікалі ў губком і сказалі: «Шчаслівай дарогі і дзейнасці...» Едучы на радзіму, не раз з пафасам гаварыў сваім спадарожнікам у вагоне: «Што яны думаюць... паны... мы з імі за тыдзень разлічымся...»
Прыпамінаючы гэта, цяпер Паддубны ўсміхаецца ў цемру хаты — смяецца сам з сябе. Добра, што сам узброены. Гэта — адно. А другое, што наладзіў сувязь з Вільняй і, атрымаўшы адтуль указанні, пачаў арганізоўваць камуністычныя ячэйкі ў сваёй палескай глушы. Але што за ліха — не спіцца... Няўжо Апанас Хмель не дае мне спаць сваім авантурызмам?
Ці можна яго вінаваціць? А можа, і не. Не, трэба, каб ён змяніў свае погляды. Калі будзе ўпірацца, нягледзячы ні на што, небяспека ў перспектыве відавочная...
...Ці то лес трашчыць... Ці колы поезда грукаюць на стыках рэек?.. Цёпла і мякка шчацэ... Вецер калыша...
Нейкі гоман... Сноп святла пырснуў Паддубнаму проста ў вочы, якія ўжо зліпліся ад сну. Паддубны лыпнуў вачыма, і святло знікла. Нехта пачаў стукаць у акно. Промні святла з ліхтарыкаў уздоўж і ўпоперак вуліцы праціналі цемру. Паддубны ўсхапіўся і, прытуліўшыся да сцяны, крыкнуў:
— Хто там?
Адказ пачуўся па-польску:
— Гдзе ту ест солтыс?
— Ад таго канца трэцяя хата.
Цень адышоў ад акна. І з месца зацокалі капыты коней цэлага атрада, шугануўшы ў канец вёскі.
Паддубны пабудзіў Ганну і папрасіў, каб яна разведала, хто гэта і куды едзе, хоць сам здагадваўся, што ўварваўся, не іначай, карны атрад. Ён апрануўся, узяў рэвальвер і выйшаў на двор. Стаў пад страхою і прыслухаўся... Нічога не чуваць, калі не лічыць залівістага брэху сабак у канцы вёскі. Чакаць прыйшлося нядоўга. Раптам цемру ночы прарэзаў дзікі жаночы крык. Паддубны ўздрыгнуў і нахмурыў бровы, сціскаючы ручку рэвальвера.
«Што яны робяць?»
Ледзь пераводзячы дых, прыбегла Ганна. Паддубны аклікнуў яе з-пад страхі.
— Ой, божа ж мой... Што там робіцца... Б’юць...— спалоханым шэптам, у якім чуліся слёзы, загаварыла Ганна.
— Каго?
— Сястру... Тацяну...
— Тацяну? За што? — спытаўся, хоць самога секанула здагадка: «Няўжо?»
У Тацяны начаваў нядаўна той, якога Андрэй называў Незнаёмым. Аднаго дня на світанні ён і Паддубны выходзілі з хаты Тацяны. Няўжо хто, заўважыўшы, падказаў? Ды гэтага мала, што выходзілі з хаты. У гумне Тацяны пад сенам стаіць кулямёт. Гэта ўсё маланкай прамільгнула ў галаве Паддубнага. Што рабіць?
— Ганна, вынесі мне тую мужыцкую шэрую куртку, паліто на, вазьмі сабе... Я пайду.
Слова «тую» азначала, што куртка была ўжо знаёмая Паддубнаму і, відаць, выкарыстоўвалася не раз.
Ганна, усхліпваючы, адказала:
— А куды ж вы пойдзеце такой ноччу? Невядома, дзе што можа вас спаткаць...
— Давай не будзем траціць часу... Час дарагі... Ідзі нясі...
Ганна вынесла куртку і, даючы Паддубнаму, прыняла ад яго цёмна-карычневае паліто з працёртымі сям-там шэрымі лапінамі, з паўторнымі швамі ля кішэняў, ля гузікавых дзірак.
Апрануўшы куртку і памацаўшы бакавыя кішэні касцюма, сказаў:
— Усё пры мне... Пайду... Ты, Ганна, пабудзі хлопца, замкні хату і ідзі схавайся дзе да суседзяў... На ўсякі выпадак... Глядзі, зрабі гэта... Бывай...
І знік у цемры. Калі дайшоў да сярэдзіны вуліцы, каб яе перайсці, пачуў зноў такі самы дзікі крык. Заўважыў, як па вуліцы прабягалі цені. Абуджалася ўся вёска,— людзі выбягалі з хат, пыталіся адзін у аднаго са спалохам у голасе аб прычынах крыку і, даведаўшыся, хто крычыць, глядзелі, анямеўшы, туды, у канец вёскі, дзе палосы святла мігалі па вуліцы, па сценах хат, дзе нехта крычаў, стагнаў і заціхаў.
Людзі павольна, непрыкметна для сябе, пачалі пасоўвацца ўсё бліжэй і бліжэй да злавесных агнёў.
Паддубны таксама падаўся туды, але не вуліцай, а загуменнем. Мала яшчэ палосак было выцераблена ад бярэзніку, якім зарасло поле за час вайны і адсутнасці гаспадароў. Бярэзнік густа і панура шумеў за гумнамі, калыхаўся хвалямі ад ветру,— цёмны, непранікальны. Паддубны спяшаўся.
Падышоўшы да гумна Тацяны, глянуў на падворак. Перад вокнамі хаты мігцеў ліхтар, які трымаў солтыс Калодзіч, прыкрываючы яго ад ветру крысом курткі. Пад галінай старой грушы, што звешвалася цераз плот, ляжала тварам уніз, прывязаная да ўслона, Тацяна.
Бялела нацельная сарочка і ясна адцяняліся чорныя валасы Тацяны, якія доўгімі пасмамі звісалі з услона.
— Ну, як, скажаш,— хто начаваў у цябе? — крыху нагнуўшыся, грозна пытаўся паручык, камандзір атрада, ляскаючы час ад часу нагайкай па халяве бота. Тацяна маўчала.
— Далей! — кіўнуў > паручык на жаўнераў. У святле ліхтара мітусліва трапяталі, як вячэрнія матылі ў бляску, лісці на галіне грушы. Часам на галіну падаў пень галавы паручыка, які пахаджваў узад і ўперад уздоўж услона, і тады чатырохрогая шапка рабілася пачварным ценем.
Па камандзе «далей» два жаўнеры высунуліся з цемры з нагайкамі ў руках. Паддубны, пазіраючы з-за вугла гумна, прыкрыў вочы і адчуў, як сэрца сціснулася ад жалю і нянавісці. Крык, такі ўжо блізкі, яшчэ раз прарэзаў ветраную цёмную ноч і заціх. Жаўнеры білі — Тацяна ўжо маўчала.
— Досыць! — сказаў паручык. І стала ціха. Здавалася, што і вецер на момант прыціх. Да вушэй Паддубнага даляцела толькі выразнае фырканне коней.
Паддубны думаў: «Калі стрэліць зараз, безумоўна, разбягуцца ўсе карнікі, і Тацяна будзе выратавана. Але заўтра яны прыйдуць з большымі сіламі і ўчыняць расправу над усім насельніцтвам вёскі. Эх, Сцяпан, Сцяпан, называеш сябе Прайдзісветам, а тут якраз цябе і няма з тваімі малайцамі,— успомніў Паддубны пра таго, з кім Андрэй так цікава сустрэўся ў хаце Ганны.— А калі прыйдуць у гумно ды знойдуць кулямёт, што тады? Таксама могуць спаліць вёску». Нейкі час Паддубны вагаўся. Страшэнна хацелася пусціць кулю ў тую вунь постаць у растапыранай шапцы, якая пасля каманды «досыць» падала каманду — «вешаць».
— Солтыс, давай вяроўку! — крыкнуў паручык.
Солтыс хацеў нешта адказаць, прамовіў толькі «пане...» — паручык з-за пляча аперазаў яго па галаве нагайкай.
— Давай вяроўку, пся крэў!..
Солтыс, перадаўшы ліхтар свайму намесніку, знік у цемры.
«...А можа, яны ўжо знайшлі кулямёт? — жахнуўся Паддубны.— Тады можа быць усё».
Тым часам жаўнеры мітусіліся вакол услона, прывязваючы вяроўку да галіны грушы.
Паддубны, вобмацкам пасоўваючыся паўз сцяну, прайшоў да падворка. Гумно стаяла ад хаты крокаў за сорак. Каб толькі не зарыпелі вароты. Аглянуўся — каты адвязвалі Тацяну ад услона. Паддубны дайшоў да варот і пацягнуў іх да сябе. Яны трошачкі рыпнулі, асцярожна і коратка, як быццам баяліся яго выдаць. Увайсці самому — дастаткова невялікай проймы ў варотах, а вось выцягнуць кулямёт — трэба адчыняць шырэй. Але можа яго няма? Паддубны ліхаманкава пачаў адкідваць сена. Добра, што яго было нямнога. Разграбаючы, намацаў халодны ствол «максіма». Ёсць. Цяпер выцягнуць і схаваць пакуль што ў бярэзніку за гумном. Дзве ленты патронаў віселі на кулямёце. Паддубны глянуў праз шчыліну варот на двор — белая сарочка Тацяны замігала перад вачыма пад галінай грушы. Паддубны пхнуў рукою адну палавіну варот. Яна адчынілася павольна і не зарыпела — даволі моцны быў штуршок,— не паспела. Калі перакочваў кулямёт цераз парожак гумна, толькі бразнула лента аб ствол, а далей колы пакаціліся лёгка па прыгуменнай траве.
Прайшоўшы па бярэзніку пару крокаў, Паддубны павярнуўся і паглядзеў на падворак. Цела Тацяны гойдалася на галіне грушы над парывамі ветру.
— Бывай, Тацяна, я адпомшчу за цябе... Бачу, бачу тваіх двое дзетак, якія выбеглі з цемры і цягнуцца да тваіх ног з плачам. Нехта добры быў, схаваў іх на час, каб яны не бачылі мук маткі... Чуеш, Тацяна, я пайду збіраць вялікую народную сілу на паноў... Мы знойдзем і таго, хто цябе выдаў... Мы ўсё знойдзем, Тацяна... Бывай...
І Паддубны пакрочыў у гушчыню бярэзніку. Вецер данёс яму ўслед плач дзяцей і дарослых. А карнікі ўжо з гікам скакалі па вуліцы, разганяючы натоўп, б’ючы нагайкамі направа і налева.
Тацяна павінна вісець тры дні на страх вёсцы і ўсёй ваколіцы. Так грозна загадаў паручык, памахаўшы нагайкай каля носа солтыса.
Ён цяпер гарцаваў у сядле на чале атрада, ведучы яго назад — да станцыі.
Услед за імі падаўся і Паддубны.
Ідучы па цёмнай дарозе, ён чуў, як тупат капытоў усё аддаляўся і аддаляўся, пакуль зусім не заціх.
«Ці гэты кат мае спецыяльныя паўнамоцтвы, ці ўведзена асаднае становішча. Адно з двух. Бо як жа — без суда, без следства...» — думаў Паддубны ідучы.
Але, як бы яно там ні было — сталася... Крывавая расправа сталася фактам. Дзе тут вока варожай разведкі? Усё дагэтуль было ціха. Ніхто, здаецца, не выклікаў падазрэння. Можа, солтыс? Ці не аслабілі мы пільнасці?
Але як дабрацца да Савы? Як папярэдзіць? Ён жа будзе ехаць на мяне...
Была другая палавіна ночы, калі Паддубны наблізіўся да прыстанцыйнага пасёлка. Скупа мільгалі ўдалечыні агні,— здавалася, што вецер тушыў іх, але яны ў той жа момант з’яўляліся зноў. Гаслі і загараліся... Паддубны спыніўся на скрыжаванні дарог. Не пачуў ніякіх гукаў, толькі вецер шамацеў недзе ў балотным лазняку. Слухаў далей. Злева пачуўся нібы грукат колаў. Ён то прападаў, глушыўся ў цемры, то з ветрам далятаў зноў. Паддубны ўпэўніўся, што нехта едзе, і вырашыў пачакаць, бо ісці на станцыю цяпер небяспечна. Як быццам пацвярджаючы яго думкі, з пасёлка даляцеў стрэл. Паддубны не паспеў нават падумаць аб гэтым, як за першым стрэлам грымнуў залп. Праз нейкі час залп паўтарыўся. Потым узнялася бязладная страляніна. Што гэта можа быць? Паддубны думаў і так і гэтак і ні да чаго пэўнага не прыйшоў. Можа, завітаў які іншы атрад? Хто яго ведае! Паддубны вырашыў усё ж такі пачакаць падвод, грукат якіх быў чуваць ужо недалёка. Зайшоў за прыдарожны альховы куст і лёг. Лавіў вухам ужо адзіночныя стрэлы з пасёлка.
Чакаць давялося нядоўга. Калі сціхла страляніна, Паддубны для праверкі прыклаў вуха да зямлі. Зямля не ашукала — стаў больш выразны грукат колаў і, апрача гэтага, даляцеў глухі, як з-пад зямлі, тупат.
— Ну, вядома,— едуць карнікі зноў... Можа, уцякаюць?
Тупат рабіўся ўсё больш чутны.
Паддубны на ўсякі выпадак устаў, перайшоў у кусты далей ад дарогі і лёг зноў, прыпаўшы вухам да зямлі.
Тупат і скрып набліжаліся. Колы загрукаталі ўжо зусім блізка. Іх было шмат.
Паддубны не заўважыў, як гэта хутка сталася: калі падводы звярнулі на дарогу, што вяла да станцыі, на іх у цемры ночы зверху абрушыўся нечы голас: «Стой, хто едзе?»
Паддубны, пачуўшы гэты голас, не паверыў сваім вушам. Стаў на ногі і, схаваўшыся за куст, чакаў.
Падводы адна за другой спыняліся са скрыпам.
— Хто едзе? — паўтарыў голас.
— Вазакі,— адказаў адзін.— Вязём гонты на станцыю.
— Гонты — сконд ты...1 — паўтарыў той самы голас.
Паддубны ўжо но сумняваўся, што гэта гаварыў Сцяпан.
— Многа вас?
— Дзесяць падвод.
— Праязджайце... і панам паклон перадавайце.
Калі ўсе падводы выехалі на дарогу і пачалі аддаляцца, Паддубны выйшаў з кустоў і накіраваўся проста да Сцяпана. Каб звярнуць на сябе ўвагу, крыкнуў:
— Сцяпан, здароў!..
— Хто гэта? — пад’язджаючы бліжэй да Паддубнага, спытаў Сцяпан.
— Хто? Я...
— Іван?
— Ён самы...
— Хіба ж ты чорт, што ў балота ўбіўся? Чаго цябе сюды занесла? Я якраз еду да яго, а ён сядзіць у балоце...
— Гэта ты там арудаваў?
— А хто ж? Мы...
— Як ты напаў на іх?
— Гэ... мая разведка лепшая за тваю... Я ведаў, што яны накіраваліся ў Навасады... Вось і спяшаўся... Па дарозе заехаў на станцыю, каб разграміць пастарунак... Зрабілі і тое і другое...
— Вы камандзіра іхняга, паручыка, не ўхлопалі?
— А чорт яго душу знае... Паразбягаліся хто куды... Знаем, што ёсць забітыя... Толькі вось набралі коней, рэвальвераў і шабель...
Паддубны глянуў на верхавых і сапраўды ўбачыў, што кожны меў пры баку аднаго каня, а некаторыя па два...
— Спатрэбяцца...— сказаў Каваль.
— Знаеш, Сцяпан,— бяда... Тацяну Бандарчык павесілі карнікі...
— Ну-у-у! — зжахнуўся Каваль.— Калі?
— Сягоння ўночы... Вось чаму і я тут...
Запала маўчанне...
— Запалі цябе агонь... — працягнуў Сцяпан.— Ты бачыш?.. Значыць, мы не паспелі...
Чалавек пятнаццаць верхавых, пачуўшы гэтую вестку, скрануліся з месцаў і цясней акружылі камандзіра.
— Ай-яй-яй...— гараваў Сцяпан,— ну, а кулямёт не знайшлі?..
— Я вывалак яго з гумна ў іх пад самым носам і схаваў...
— Ну, то няма чаго цяпер ехаць у Навасады,— са злосцю ў голасе сказаў Сцяпан і спытаўся ў Паддубнага:
— А ты куды ідзеш?
— Мне трэба да Савы...
— Я яго ўжо бачыў... Быў у гасцях... Мая разведка, брат, лепшая за тваю... Сядай на панскага каня, паедзем на маю маёўку... Я табе прывяду Саву...
Паддубны, доўга не думаючы, узлез на першага з краю каня, і атрад накіраваўся не на станцыю, а ўздоўж чыгункі на ўсход — па зыбкай балотнай дарозе. Два разведчыкі памчаліся наперад.
1 З беларускага анекдота. Ехаў пан і сустрэў вазакоў з гонтамі. Спытаўся ў першага: «Сконд ты (адкуль?)». Вазак, не ведаючы па-польску, сказаў: «Гонты, паночку, гонты...»
Дырэкцыя завода не хацела святкаваць дзень св. Антонія, але, убачыўшы, што шмат рабочых пайшло «на фэст», вымушана была згадзіцца з гэтым. Завод не працаваў.
Масоўка была прызначана на 12 гадзін дня на лясной паляне, за 3—4 кіламетры ад завода і за два кіламетры ад дарогі, што вяла да царквы св. Антонія.
Выйшлі а дзесятай гадзіне. Дзень быў сонечны. Ісці лесам было прыемна і весела. Ішлі хутка. Кожны, хто ведаў, а хто і не ведаў пра мэту падарожжа, пранікаўся пачуццём невядомага, чагосьці незвычайнага.
Нават мала гаварылі.
Толькі Сава амаль увесь час паўнамёкамі гаварыў Івану Падаляку аб тым, што мае яго сустрэць.
— Пакажу цябе аднаму чалавеку, з якім ты павінен пазнаёміцца... Пойдзе ў нас, брат, работа, а твая работа будзе хвацкая...
— Якая работа? — стараўся даведацца Іван.
— Не спяшайся... Усё ў свой час...
У Івана Падалякі ад слоў Савы нешта гарачае заварушылася ў грудзях. Замуцілася нават крыху ў галаве. Нарэшце прыйшло тое, аб чым ён марыў, у душы звысака пазіраючы на другіх. Падаляка скардзіўся на свой лёс, хоць аб гэтым мала каму гаварыў. Захапіў крыху камандзірскага шчасця, будучы прапаршчыкам пры кераншчыне, і яшчэ яго не выдыхаў. Часта любіў уяўляць сябе ў мундзіры з пагонамі, з партупеямі — высокі, статны, прыгожы. Мундзір у абцяжку, яму казыраюць салдаты і заглядаюцца гарадскія красуні. Гэта нічога, што вылез на свет з маленькай хаты беларускай. Гэта нічога, што ў зрэбных рубцах, пашытых маткай, з нагамі, парэпанымі ад балотнай руды, ганяўся за каровамі па сваіх выганах, часам плачучы і выціраючы «бульбу» пад носам. Не, Падаляка не любіць нават і думаць аб гэтым, не толькі гаварыць, наадварот, гатоў часам пахваліцца, што ён з заможнай сям’і, што дапушчан жыццём, як выбраннік, да тайнікоў адукацыі, да «вышэйшых» кругоў.
Служба ў Чырвонай Арміі не зрабіла яго камандзірам,— нейкая млявасць авалодала ім, штосьці выбіла яго з правільнай каляіны, не мог на паўнату душы ўспрыняць энтузіязму паўстаўшых народных мас. І ўсё гэта ад таго «звысака», што прывілося яму мундзірам прапаршчыка. Меў прыгожы почырк — пайшоў працаваць ротным пісарам.
І вось цяпер, нарэшце, яго заўважылі, вядуць у «святая святых». І Іван Падаляка ідзе з узнятай галавой, поўны радасных прадчуванняў і надзей.
...І вось Паддубны ўзняў нагу, каб стаць на трыбуну. Трыбунай быў стары шырокі сасновы пень сярод парослай навокал папараці і іншай травы, цяпер памятай натоўпам. Партызан не было відаць у натоўпе, не сустракалі іх рабочыя і калі ішлі на паляну. Ва ўмоўленым месцы стаялі незнаёмыя людзі без зброі і паказвалі напрамак, — куды ісці. І ўсё.
Ціхі сонечны лес акружаў невялікую паляну. Ранішнія вільготныя цені дрэў падалі на траву, на людзей, ад чаго стваралася яшчэ большае ўражанне цішыні. Спяванне птушак далятала часам з гушчару выразным шчэбетам, ад чаго пасля рабілася яшчэ цішэй і, галоўнае,— насцярожаней.
Штосьці зараз будзе такое, чаго не было ніколі. Андрэй з Санкоўскім стаялі ў самай гушчы народу, паслаўшы на сувязь Саву.
Яны ўзрадавана пераглянуліся, калі ўбачылі на паляне Паддубнага. Шырокім крокам выйшаў ён на сярэдзіну, стаў на пень-трыбуну — нахмураны, суровы. У той шэрай куртцы, перацягнуты раменным поясам, з вінтоўкай за плячыма, Паддубны выглядаў як салдат народных сіл, як сімвал паўстання.
Прывычны рух — узняты кулак павіс над галавой: Паддубны пачаў гаварыць.
Кастрычніцкая рэвалюцыя нарадзіла палымяных прамоўцаў. Што накіпала вякамі ад крыўд, ад патаптання чалавека чалавекам — хлынула шырокім бурлівым патокам, цэлым сугуччам многагалосай гамы. Такім прамоўцам быў Паддубны.
Натоўп стаяў як зачараваны. Не блукалі ўсмешкі — наадварот, на кожным твары была суровасць, напружанасць, адчуванне сур’ёзнасці моманту, нават трагізму. Нялёгкім жа было жыццё чалавека працы, такім крыўдным, што даволі даткнуцца да струн яго душы, каб усё тое, што асядала днямі і гадамі ў сэрцах, узнялося да пратэсту, да непрымірымасці, да помсты...
І робіцца зразумелым тое, што іншай дарогі да вызвалення няма, як толькі барацьба да канца з тымі, хто з’яўляецца віноўнікам такога жыцця.
Іван Падаляка стаяў побач з Андрэем, быў на галаву вышэйшы за навакольных, выглядаў таксама засяроджаным, нахмураным. Маршчынка над пераноссем як з’явілася, так і не знікала. Але, калі на тварах рабочых, што былі тут, пад сур’ёзнасцю адчувалася тая «наіўнасць» простых людзей, у якой свеціцца вернасць справе, у Падалякі прабіваўся роздум, нібы ў ім адбывалася ўнутраная спрэчка між самім сабою. Скарыцца перад лёсам, прыняць яго ці не? Аддаць сябе ўсяго да канца ці якую частку сваёй асобы пакінуць для сябе, толькі для свайго «я»?.. Ці дамагацца той ці іншай платы за кожны свой учынак у гэтай арміі «цёмных» людзей, да якіх ён адчувае нейкую нават долю пагарды?
Вось ён — прамоўца — стаіць па пні-трыбуне і пафасам сваёй душы запальвае сэрца слухачоў.
А Паддубны гаварыў аб векавым прыгнёце, успомніў тыя часы, калі паны мянялі людзей на сабак, калі пан беспакарана мог застрэліць хлопа, і што цяперашнія часы мала чым адрозніваюцца ад тых мінулых і ўжо далёкіх. Ён расказаў, як карнікі замучылі сялянку, як знішчаецца беларускі лес рабаўнікамі-каланізатарамі.
Гаварыў пра голад і галечу пад саламянымі стрэхамі беларускіх хат, пра савецкую ўладу, якую трэба вярнуць на землі Заходняй Беларусі, заклікаў уступаць у партызанскія атрады...
І Падаляка супакойваецца на адным — «мне таксама трэба ўзначаліць людзей, тады да мяне прыйдзе тое, што мне належыць па праву... Аднак мне Сава на штосьці намякаў... Дзе ж той Сава?»
А Сава паціху праціскаўся праз натоўп да Захара Зубца, які, узняўшы свой змяты худы твар, з усмешкай і захапленнем не спускаў вачэй з прамоўцы. Побач стаяў Марцін Шапко з выразам твару, як пры набажэнстве.
Падаляка пачаў ужо азірацца наўкол, шукаючы Саву, бо прамоўца канчаў гаварыць. І тут нешта зашапацела, фыркнула ўверх феерверкам. Як белыя птушкі, узвіліся лістоўкі над натоўпам і паціху пачалі ападаць на галовы. Людзі хапалі іх на ляту.
Сава тузануў ззаду Падаляку за руку і, калі той аглянуўся, кіўком галавы паклікаў за сабою.
Апошнія заключныя словы Паддубнага пакрыла нястрымнае «ўра». Узмахам рукі Паддубны сцішаў натоўп і даў знак разыходзіцца. Людзі шугнулі ў напрамку дарогі, а Паддубны стаяў «на трыбуне», аж пакуль не знік з паляны апошні чалавек, аж пакуль не заціхлі крокі людзей — патрэскванне сухога галля пад нагамі.
І ўрэшце стала зусім ціха. Паддубны скруціў цыгарку, зняў вінтоўку з пляча і сышоў з «трыбуны», але з паляны не пайшоў — чакаў.
На ўскраіне з’явіўся Сава і даў знак Паддубнаму ісці за ім.
Адкуль прыбыў гэты чалавек — невядома. Ён быў нейкі не падобны на другіх. Высокі, плячысты, русавалосы, з вялікімі блакітнымі вачыма. Лёгкая, ледзь прыкметная ўсмешка іскаркамі бліскала ў вачах. І што асабліва спадабалася ў ім Андрэю,— унутраная сабранасць, пэўнасць. Пільным спакоем павявала ад гэтага чалавека. Буйны, моцны і разам з тым маладжавы твар насіў адбітак працы інтэлекту. Нельга было падумаць, што ён селянін. У чорным падношаным лёгкім паліто, у чорнай кепцы, з засунутымі ў кішэні рукамі, ён рабіў уражанне рабочага, які пасля працы ідзе дахаты з завода.
У той час калі нават у самога Паддубнага часам гарачка і ўзняты сціснуты кулак, які, нібы спяшаючыся, узмахамі падкрэсліваў кожнае слова,— у гэтага чалавека, здаецца, ужо былі гатовы рашэнні наперад. Сюды ў лес яго паслала партыя, паслала са свайго цэнтра, партыя — рэвалюцыйны штаб народнага руху, які на сваёй стратэгічнай карце адзначае настроі, імкненні мас, суадносіны сіл у штодзённай, непрымірымай барацьбе. Яна пасылае сваіх ганцоў на месца падзей... Партыя — кіраўнік класавых баёў...
І вось ён — пасланец партыі — стаіць пад разложыстым старым дубам у глыбокім лясным рове, дзе на дне ў ценю навіслых дрэў і кустоў іскрыцца ручаінка.
Тут, недалёка ад рова, стаўка Сцяпана Каваля, пра якую ведае толькі ён сам і яго атрад. Не хоча Сцяпан паказваць месца стаўкі нават вось гэтаму пасланцу з цэнтра. Не ведаюць аб ёй і Паддубны, і Сава. Хітры і чуйны Сцяпан Каваль, як той сокал на верхавіне сасны. Ніколі, здаецца, не бывае па-сапраўднаму сур’ёзны. Усё балагурыць, усё страляе ўдальствам, і не згадаеш, аб чым ён думае цяпер. Сур’ёзнасць прыходзіць да Сцяпана, калі ён бывае ў поўнай адзіноце, сам-насам са сваімі непрымірымымі думамі. Тады ён звычайна прымае найбольш важныя рашэнні, седзячы дзе-небудзь пад маладой сасёнкай, апёршыся падбародкам на ручку нагайкі. Непранікальная лясная ноч навокал, агні распальваць забаронена, малойцы Сцяпана адпачываюць на пасцелях з імху і сена, а Сцяпан сядзіць і думае...
Цяпер ён стаіць побач з пасланцом пад дубам без зброі — рэвальвер схаваны ў кішэню. Толькі неразлучная нагайка на «казінай ножцы» тарчыць за поясам.
Шыракаплечы, пасівелы, ён у вачах пасланца вырастаў у волата, якога яму нават хочацца памацаць рукою за грудзі. Стаяць побач — ну, хто ж з іх мацнейшы? Здаецца, ніхто не можа перахітрыць Сцяпана,— так ён пра многае маўчыць, часам кіне жартаўлівую фразу і насцярожана чакае — што ж далей? У пасланца ж толькі іскаркі ў вачах яшчэ жвавей скачуць — то загараюцца, то цямнеюць, і ўсё гэта ў куточках вуснаў застывае ўсмешкай уцехі. Вось тут і хаваецца сакрэт перавагі пасланца над Сцяпанам. Так і здаецца, што пасланец вось зараз паляпае па плячы гэтага волата — Сцяпана. Наскрозь бачыць яго пасланец...
Калі паўстала пытанне, ці паклікаць на нараду Падаляку, якога Сава пакінуў недалёка «пачакаць», узніклі некаторыя разыходжанні. Андрэй заявіў, што клікаць Падаляку не трэба. Усе глянулі на Андрэя з нямым пытаннем — чаму? Запала паўза, і Сцяпан нават спытаўся:
— А чаму, сынок? Дзяціна ён высокі... бачыў... Толькі невядома, як у яго з мазгамі?.. Бо ад мазгоў залежыць і моц спіны.
Андрэй не мог акрэслена выказаць свае пярэчанні — ён толькі адчуў, як зерне засцярогі заварушылася ў ім. Яно ішло ад таго, што ён разумеў Падаляку як чалавека. Санкоўскі ўважліва паглядзеў на Андрэя і толькі заварушыўся на месцы. Ён зразумеў, здаецца, у чым сакрэт. З-за пляча Санкоўскага пільна глядзела вока Савы — ён таксама адчуў, што Андрэй зрабіў заўвагу своечасова. І як ён сам аб гэтым не падумаў? Малайчына, Андрэй.
Паддубны, пасланец і Сцяпан чакалі адказу.
— Я лічу, што для вырашэння пытанняў хопіць таго складу людзей, якія ёсць,— дыпламатычна заявіў Андрэй.
Пасланец з Паддубным пераглянуліся.
— Я лічу таксама, што хопіць, — сказаў з-за пляча Санкоўскага Сава.
— Я далучаюся да іх,— дадаў Санкоўскі.
Пасланец з Паддубным зразумелі адразу, што Андрэй у чымсьці праў, але пытанне вымагала якога-небудзь лагічнага заканчэння, і яны чакалі. Калі ж да заявы Андрэя далучыліся Сава з Санкоўскім, пытанне палічылі вырашаным, і Сава шмыгнуў у кусты. Ён сказаў Падаляку, што нарада сягоння не адбудзецца, што яму, Падаляку, Андрэй даў даручэнне, каб ішоў да царквы св. Антонія і пасля далажыў, што там будзе бачыць і чуць. І зазначыў, як казаў Саву Андрэй, што гэта — важнае даручэнне. Падаляка крыху паморшчыўся ад слоў Савы і нейкі час стаяў у задуме, а пасля сказаў:
— Ну, што ж... пайду... дысцыпліна, брат, для мяне рэч вядомая...— і, паціснуўшы руку Савы, накіраваўся нацянькі на дарогу. Калі Сава вярнуўся, сябры змянілі месца нарады, на ўсякі выпадак,— адышліся з кіламетр па рове.
— Сюды ніякі сабака не загляне,— сказаў Сцяпан,— але... чорт ёсць чорт — жартаваць умее...
Пазнаёміўшыся з абстаноўкай, пасланец сказаў:
— Узрываць завод не трэба... Яго трэба спаліць... Трэба, у даным выпадку, ісці па лініі традыцый народных паўстанняў, дзе народ у барацьбе з феадаламі, памешчыкамі карыстаўся агнём... Агонь — найбольш папулярны сродак барацьбы...
Усе заварушыліся. Паддубны ўсміхнуўся — да яго дайшла правільнасць думкі пасланца, думкі, якая недзе дагэтуль тлела ў ім, але не даходзіла да свядомасці.
— Запалі цябе агонь! — вымавіў Сцяпан.— І як жа я дагэтуль не дагадаўся? Гм...— і ўжо паважнымі вачыма, па-сур’ёзнаму змераў пасланца, як быццам сцвярджаючы:
«О, гэты хлопец з глуздам... Паслухаем, што далей скажа...»
А «хлопец з глуздам» гаварыў далей:
— Па сутнасці, што ж адбываецца ў Заходняй Беларусі — так, як і ў Заходняй Украіне? Ідзе вайна з акупантамі, якая з’яўляецца працягам грамадзянскай вайны, што прашумела ў Расіі. Дзейнічаюць узброеныя атрады. Уся наша бяда пакуль што ў тым, што мы яшчэ не згуртавалі гэтых сіл. А калі вайна, то трэба рабіць, як на вайне: паліць маёнткі, знішчаць лесапільні — гэтыя стойбішчы каланізатараў, не толькі польскіх, але і амерыканскіх, англійскіх, французскіх і іншых, якія прыйшлі рабаваць нацыянальнае багацце Беларусі.
Пасланец адкашляўся, выцер хустачкай лоб і гаварыў далей:
— Не толькі неабходна мець апору ў народзе, але трэба, каб у барацьбе непасрэдна ўдзельнічаў сам народ... Вось да чаго трэба імкнуцца... Спаліць завод ці маёнтак могуць пару чалавек, але без удзелу, без падтрымкі народа, мас — гэта будзе голым авантурызмам. Гэта можа прывесці да адмоўных вынікаў... Другая задача — знішчаць карныя атрады, паколькі ёсць узброеныя сілы з народа, ратаваць насельніцтва ад тэрору, рабунку — гэта будзе зарукай падтрымкі нас з боку народа. Трэцяя задача — пабудова разведчай сеткі,— кіўнуў у бок Сцяпана пасланец,— каб мы мелі ўсюды і вочы, і вушы...
Правільна, партыя бярэ курс на ўзброенае паўстанне, але не спускае з вачэй і тых фактараў, якія не спрыяюць паўстанню. І нам, камуністам, трэба аб гэтым ведаць, каб дарма не кідаць на злом лепшыя сілы парода.
— А які ж гэта той фактар? — дапытваўся Сцяпан.— Можа, мы дарма турбуемся?
— Турбуецеся вы недарма... І трэба як мага больш турбавацца... Справа ў тым, што ў народзе змагаюцца дзве сілы. Адна — гэта імкненне да спакою. Людзі стаміліся ад вайны. Гэта галоўным чынам датычыць дарослых, пажылых. Яно і зразумела. Людзі вярнуліся з бежанцаў на свае зруйнаваныя гнёзды... Гэтых людзей, нашых сялян, мы можам пазваць сілай пакуль што патэнцыяльнай. Яны прыйдуць у рух пазней. Другая сіла — гэта моладзь і ўсе ўдзельнікі рэвалюцыі, грамадзянскай вайны ў Расіі. Яны хочуць біцца з ворагамі. Гэта актыўная, вырашальная сіла. Яна ўрэшце павінна пацягнуць і пацягне ўсю масу працоўных. Нам толькі трэба апераджаць, выкрываць ворагаў — розных эсэраў, самазваных апекуноў над народнай нядоляй, каб яны не падрывалі саюзу сялян з рабочымі. Яны ж дзейнічаюць іменна ў гэтым напрамку...
Паддубны, слухаючы пасланца, сцвярджаў сам сабе з задаваленнем, што яго даклад на акруговай канферэнцыі ў Баранавічах быў правільны. Аднак для поўнай яснасці, калі пасланец скончыў, запытаўся:
— Ці існуюць у партыі імкненні да адкрытага ўзброенага паўстання зараз жа, не аглядаючыся ні на што — ні на суадносіны сіл, ні на настроі, ні на ўдзел польскага пралетарыяту?
— Такія настроі існуюць... Больш скажу, існуе небяспека апазіцыі па гэтым пытанні... Некаторымі членамі партыі авалодалі эсэраўска-тэрарыстычныя настроі... Зразумела, гэта антымарксісцкі, антыленінскі падыход да пытання... Такія настроі трэба папярэджваць, перамагаць...
Паддубны толькі адказаў: «Усё ясна...» Сцяпан Каваль — ён жа Прайдзісвет — чамусьці выняў нагайку з-за пояса і, размахваючы ёю на вышыні вуха, сказаў, звяртаючыся да пасланца:
— Добра ты спяваў... Харошая твая песенька... Будзем жа і мы яе спяваць... Гэ... спевакоў у нас многа, як вось гэтых соснаў... У лес мы прыходзім і шукаем лепшыя дрэвы,— таксама і ў народзе шукаем лепшых спевакоў, каб яны ігралі і скакалі, каб на панах скура гарэла... Ёсць у нас такія, ёсць... Добра, дзякую за навуку... Хлопец ты з вялікім глуздам... Як паедзеш у горад, перадай таварышам, што лес — шуміць...
А потым Сцяпан нахмурыў свае пасівелыя бровы, з-пад якіх вочы неяк па-бацькоўску засвяціліся іскаркамі гумару.
— А вы там таксама гэтую буржуазію таўчыце пад бокі, не давайце ёй спакою... А мы з панамі тут парадачак зробім...
Усе засмяяліся.
— Я за Леніным ішоў, за Леніна і памру... Вось як! — страсянуўшы нагайкай, закончыў Сцяпан.
Пасланец, Паддубны і Сцяпан адышліся ад астатніх крыху ўбок на асобную нараду. Яна ішла нядоўга. У канцы яе паклікалі Санкоўскага.
Пасланец сказаў:
— Вось што, таварыш, мы думаем накіраваць цябе на адказную работу туды, на Буг, сакратаром акругкома... Якая твая думка? — ва ўпор глядзеў на Санкоўскага пасланец.
— Воля партыі, таварышы, куды скажуць — туды пайду...
— Ну, і добра... Пароль і месца яўкі атрымаеш ад мяне. Забірай сваю групу таварышаў, няхай стануць на працу там на адной з лесапільняў... Насельніцтва там мяшанае — і польскае і беларускае, але больш польскае...
— Я ведаю,— адказаў Санкоўскі.
— Пакуль усё... — сказаў пасланец. Санкоўскі адышоў.
Пасланец даваў інструкцыі Паддубнаму, называючы яго псеўданімам:
— Слухай, Стары, хлопцаў не марынуй на адным месцы. На заводзе яны ўжо сваё зрабілі, пасылай іх у раёны, няхай арганізуюць ячэйкі...
Тройка вярнулася. Пасланец паклікаў Санкоўскага на асобную гутарку, перадаў яму месца яўкі і пароль. Потым асобна паклікаў Андрэя. Доўга глядзеў яму ў вочы, як быццам стараючыся ўведаць яго адразу, а потым з прыхільнасцю паклаў яму руку на плячо.
— Здаецца, недзе я цябе бачыў... Можа, так толькі здаецца. Вось што, малады чалавек... У знішчэнні завода ты ўдзельнічаць павінен... І павінен будзеш непасрэдна кіраваць... Потым пойдзеш у вёску Дзяды, там сустрэнеш дзяўчыну і перадасі ёй вось гэтую запіску...— І пасланец падаў Андрэю невялічкі кавалачак паперы, скручанай у цыдулку.— Зашый яе ў рубец сарочкі... Дзяўчына гэтая — работнік ЦК камсамола. З ёю ты пойдзеш, куды цябе накіраваў Стары,— пойдзеш у Глушэц і далей. Зразумеў? Вазьмі сабе псеўданім...
— Я хачу называцца «Анатоль».
— Ну і добра... Пра цябе я ўжо ведаю крыху ад Старога... Я называюся «Васіль».
Пасланец вярнуўся з Андрэем да сяброў. Акінуў усіх вачыма, на кожным крыху спыніўся, як быццам хочучы перадаць на развітанне свой імпэт, свае пачуцці да рэшты. Была ў гэтым патайная засцярога: «Глядзіце пільна, вораг здрадлівы і хітры, каб ён вас не ашукаў...»
І пасланец пачаў развітвацца з Санкоўскім, Андрэем і Савам. Кожнага абняў, пацалаваў, і пасля агульнага для ўсіх паклону Андрэй упершыню пачуў тыя словы, якія пасля спадарожнічалі яму праз многа год. Пасланец, узняўшы правую руку, сказаў: «Сустрэнемся на барыкадах». І, звярнуўшыся да Паддубнага і Сцяпана, прамовіў, ківаючы ўбок галавою: «Пайшлі».
Санкоўскі, Андрэй і Сава накіраваліся ў процілеглы бок.
Рукі не хацелі брацца за працу. Навокал такая цеплыня, што толькі бору і расці і пахнуць жывіцай, што толькі кветкам харашыцца на лясных палянах у росныя ранкі. Ды і сапраўды была пагода на свеце — сонечныя дні і ціхія, цёплыя ночы. Але не таму асела цішыня ў душы Андрэя. Ён глыбока задумаўся над тым, што было і што мае быць: у душы адбывалася асваенне даручанага задання. Ды хіба можна наогул назваць такое заданне заданнем? Гэта нешта непараўнальна большае. Гэта мае быць падзеяй, якая стане ў ланцуг іншых падобных падзей і звяжа цяперашняе з мінулым і дасць напрамак для будучага. Андрэй адмахваўся ад такіх думак. «Навошта мне яны? Я выканаю заданне і — усё. Навошта яны лезуць да мяне, гэтыя думкі? Без іх, здаецца, было б лягчэй...» Але другі ўнутраны голас казаў: «Правільна, было б лягчэй, але гэта азначала б, што і пачуццё адказнасці было б павярхоўным... Гэта і добра, што ты хочаш бачыць вобраз падзеі, наперад адчуваеш на сабе, як ні хочаш, нават павеў гісторыі... Гісторыя... Гэта яна — партыя — дакранулася сваім пярстом да твайго чала, і вось ты ўжо гарыш...» Андрэй уздыхаў і клаўся на нары жыватом, хаваючы твар у сваю куртку-падушку, каб засяродзіцца... пасля заснуць... Але — не спіцца.
Усю ноч, як і заўсёды, ішлі з Санкоўскім за дошкай — плылі насустрач цыркулярцы. Рукі неахвотна бралі дошкі, ногі неахвотна ўпіраліся. І канец працы быў такой палёгкай, як ніколі. Аднак не спіцца. Адным вокам з-пад локця Андрэй глядзіць у акенца барака — туды, на пляц, дзе чорны дым з высокага коміна спакойна кладзе сцежку ў блакіце. А ля акна збоку стаіць маладая бярозка і ўсё дрыжыць і дрыжыць лісцямі, кідае на зямлю ля самага акенца свае кучаравыя цені.
«Можа, цяжка яшчэ і таму, што хутка расстануся з Санкоўскім, не пачую яго думак, поўных сакавітага гумару, што расстануся і з такім адданым вартавым — Савам... Не пачую задушэўнага смеху Захара Зубца і «бажэственых» маралізатарскіх выказванняў «сялянскага філосафа» Марціна Шапко і нават крыху нелюбімага Падалякі з яго позай і грымасай «высшасці».
Так, ёсць нешта і ад гэтага, але яно — не галоўнае. Галоўнае, відаць, заключаецца ў тым, каб заданне «выканалася» ва мне самім перш, чым будзе выканана на самай справе...»
А бярозка ўсё дрыжыць і дрыжыць...
Па бараку між нараў прасунулася постаць Чарапіцкага з папяросай у зубах. Дайшоў амаль да акна, спыніўся, глянуў на рабочых, якія спалі, глянуў на Захара Зубца, які, па свайму звычаю, хроп на ўвесь барак. Потым выняў папяросу з зубоў, абтрос попел, пакруціўся туды-сюды, як быццам хацеў каго будзіць, але не адважыўся і пайшоў да выхада. Андрэй правёў яго позіркам і, калі Чарапіцкі знік за дзвярыма, усхапіўся на ногі.
Прыгладжваючы валасы, казаў сам сабе:
«Тут прафіласофствуеш царства нябеснае... Тут нешта ёсць...»
І адчуў, як цяжар адлёг ад сэрца. Хочацца хутчэй дзейнічаць. Пабег будзіць Санкоўскага. Санкоўскі быццам спаў, але на самай справе толькі драмаў. Яму таксама было неяк не па сабе. Спаважнеў, задумаўся. Скончыцца яго бадзячае жыццё па бараках, пачнецца нешта новае.
Пакрэхтваў, устаўшы, шукаючы партабак у кішэні пасцеленага пад бок каптана. Вельмі ўсцешыўся, што ўбачыў Андрэя.
— Штосьці не спіцца, Анджэю, хацеў ужо ўставаць і выйсці на пляц — праветрыцца... Добра, што ты прыйшоў...
Калі ж Андрэй расказаў, што ў барак нядаўна заходзіў Чарапіцкі і што яго паводзіны выклікаюць падазрэнне, Санкоўскі нахмурыўся.
— Гм... пся крэў... Стась Барвіна казаў, што ўчора прыходзіў сюды камендант пастарунка з дырэкцыі Пшэборскага — Качура і з Чарапіцкім пілі ўвесь вечар. Каб яны чаго не пранюхалі...
— А Падаляка казаў, што ля царквы св. Антонія на фэсце таксама былі Чарапіцкі і Качура...
— Дзіўна... Пойдзем паглядзім на пляц,— сказаў Санкоўскі,— калі што, дык трэба збіраць манаткі зараз жа... Заўтра выплата...
Праходзячы між нараў, Андрэй заўважыў, што недалёка ад яго месца ляжыць згорнутая паперка, як быццам кім згубленая. Андрэй узяў яе ў рукі, разгарнуў,— гэта была лістоўка, адна з тых, якія раскідаліся на масоўцы. Сябры глянулі адзін аднаму ў вочы. Здагадка прыйшла зараз жа: гэта работа Чарапіцкага.
Цень закрыў акенца — мільганулі боты. Андрэй нагнуўся і паспеў заўважыць серабрыстую нашыўку на рукаве. У барак ішоў Качура.
— Качура ідзе...— спахапіўся Андрэй.
— Бяжым на свае месцы і кладземся,— сказаў Санкоўскі. Андрэй, бегучы, сунуў лістоўку ў рот і пачаў яе бязлітасна жаваць. Бухнуў на сваё месца і ўткнуўся тварам у куртку.
Качура ўвайшоў у барак не адзін. Следам усунуўся Чарапіцкі. Уся начная змена рабочых спала. У бараку вісела тая сонная цішыня, калі, здаецца, кожны стук з’яўляўся б злачынствам. Качура з Чарапіцкім павольна ішлі ля нар, прыглядаліся. Прайшлі раз і другі. Качура спыняўся, дзе ў каго прыўзнімаў крысо рассцеленай курткі. Ля таго месца, дзе Андрэй узяў лістоўку, Чарапіцкі стаў і паказаў вачыма Качуры на нары. На тым месцы ўжо ляжалі ногі Савы. Качура іх нават адсунуў убок. Але там нічога не было. Качура і Чарапіцкі пераглянуліся, як быццам пытаючыся,— што рабіць? Пастаялі і выйшлі.
— Можам чакаць масавага вобыску,— сказаў шэптам, падышоўшы да Андрэя, Санкоўскі,— трэба папярэдзіць усіх...
Санкоўскі не памыляўся — Качура з Чарапіцкім іменна вырашылі зрабіць масавы вобыск, але на гэта трэба многа паліцыі, трэба ехаць у павет. А да таго — заўтра нядзеля, выплата — нязручна. Адлажылі на панядзелак,— начную змену абшукаць удзень, а дзённую ўначы. Але паны... пралічыліся.
Выплата павінна была распачацца, як заўсёды, у дзевяць гадзін ранку. Андрэй прачнуўся а восьмай гадзіне. Ну што ж — спаў амаль дзве гадзіны пасля начной змены. Перш-наперш пабудзіў сваіх хлопцаў, пасля пайшоў да Санкоўскага. Ідучы па бараку, бачыў, што рабочыя з начной змены спалі, хоць дзённая шумела, не зважаючы ні на што. Барак тут, як і на заводзе Пшэборскага, быў пабудаваны таксама амаль напалавіну ў зямлі, толькі меншых памераў. Рабочыя праводзілі Андрэя вачыма, усміхаліся, ківалі галовамі на прывітанне, як свайму. І Андрэй адчуваў, што гэтыя загрубелыя ў працы людзі, пазіраючы на яго, насілі ў сабе ўцеху, як дзеці, якія пры небяспецы маюць за каго затуліцца.
Не раз неяк прыходзіла Андрэю ў душу такое адчуванне і ўзнікала вось такое акрэсленне, ад якога нешта харашэла на сэрцы... А цяпер Андрэй, ідучы па бараку, адчуў «гэтае хараство» так адразу і так выразна, што, здавалася, яно ішло з позіркам людзей следам за ім.
Польскія рабочыя не спалі. Прывіталі Андрэя бадзёрымі позіркамі, нейкімі, як здалося Андрэю, мнагазначнымі і таксама блізкімі, амаль роднымі. Паціскалі руку энергічна, з таварыскай ветлівасцю, пашанай, як быццам ціхенька заглядаючы Андрэю ў душу. Санкоўскі правёў з імі яшчэ ўчора апошнюю гутарку. Цяпер ён, толькі што памыўшыся, стаяў і павольна прычэсваў загладухай свае мокрыя валасы. Твар яго, крыху пастарэлы, быў ясны, як у гаспадара ў святочны ранак. Станіслаў Барвіна, пры сваёй некаторай няўклюднасці, быў рухавым. Высокі, шыракаплечы, ён хадзіў бадзёра, выпрастана, як салдат, які ўжо гатовы да далёкага маршу. Запрасіў Андрэя сесці, адкідаючы ўбок крысо нечай курткі, а сам пачаў абходзіць таварышаў сваёй групы, нешта ўпаўголаса гаворачы з кожным. Пасля паклікаў Санкоўскага і яму штосьці сказаў. Санкоўскі толькі прамовіў: «Зараз» і падышоў да Андрэя. Андрэй, не даючы яму сказаць, прамовіў: «Выйдзем крыху на пляц, там скажаш, дапаможаш мне ў апошні раз...» Санкоўскі, ні хвіліны не марудзячы, надзеў сваю шэрую заношаную кепку, у якой ён выглядаў як быццам меншы ростам, сказаў, як адсек: «Пойдзем». Павярнуўся да сваіх, кінуў: «Зараз вернемся».
Выйшлі. Сонца залівала пляц, запоўнены ярусамі бярвенняў — доўгіх і кароткіх, сярод якіх, здавалася, напалавіну хаваўся сам будынак завода з высокім чорным комінам. Навакольны лес дыхаў роснай вільгаццю. У яго густую засень стрэламі прабіваліся сонечныя праменні, ад чаго пад галінамі дрэў утвараліся ўтульна асветленыя сховы. Налева ад завода, амаль пры самым лесе, стаяў невялікі пасёлачак, сярод якога вылучаўся двухпавярховы дом дырэктара, пабудаваны са свежай сасны, на габляваных сценах якога застыглая струменьчыкамі смала блішчала на сонцы. Побач — будынак самой дырэкцыі, доўгі, нізкі і асадзісты. А далей раскіданы домікі службы — пляцовых, работнікаў канцылярыі і гаспадарчыя будынкі. Усё пакрыта адборнымі, дабротнымі гонтамі. З дырэктарскага дома даляцелі гукі музыкі — нехта іграў на піяніна. Гукі плылі — меладычныя, мяккія, па-над ярусамі, лесам і яшчэ больш падкрэслівалі кантраст між хараством прыроды і навакольным жыццём сотняў людзей.
Андрэй з Санкоўскім накіраваліся да завода. Ён стаяў ціхі, мёртвы. Усе вароты, дзверы былі шчыльна зачынены. Толькі ластаўкі шыбалі пад падстрэшшам з бесклапотным шчабятаннем. А побач за пару крокаў ад сцяны завода, як курганы, узвышаліся кучы пілавіння, набраклага ранняй вільгаццю. Такіх «курганоў» было аж тры. «Гэта — добра...» — сцвердзілі Андрэй з Санкоўскім.
Сягоння нядзеля, усе будуць заняты выплатай. Ніхто сюды не прыйдзе — той-сёй будзе п’яны, будуць спяваць і скакаць пад губны гармонік Краўчука Макара, таго, што разыгрываў «панскую літасць» у бараку дырэкцыі Пшэборскага. Гэта хлопец — краменьчык, якіх нямнога. Задзёрысты, спрытны, насмешнік удалы. Яму ніколі не сядзіцца на месцы,— то ён іграе ў шашкі, то дужаецца з кім. А калі ўжо стоміцца «бушаваць», возьме свой губны гармонік і пачне выводзіць такія лірычныя, задушэўныя мелодыі — вальсы, песні, што кожны падумае — і дзе ён так навучыўся? Цесна хлопцу, цесна — няйначай... Ён уяўляецца Андрэю перад вачыма — заўсёды смяецца ва ўвесь свой пухлаваты, жвавы твар з моцнымі зубамі. Андрэй учора гутарыў з ім,— Макар Краўчук завярбованы Савам у атрад Сцяпана. Андрэй даў яму загад — іграць у нядзелю як мага больш, і Макар Краўчук будзе іграць.
Агледзеўшы завод, Андрэй з Санкоўскім накіраваліся да пасёлачка.
— Што ж казаў табе Барвіна? — спытаўся Андрэй.
— Барвіна? Клапаціўся аб тым, каб з табою на развітанне чаркай чокнуцца... О, Барвіна — гэта такая апора, што дай божа...
Санкоўскі засмяяўся і працягваў:
— Учора прапанаваў на адходную адлупіць Чарапіцкага... Я адгаварыў Барвіну. Чарапіцкі з часам знойдзе свой ганебны канец... Але баюся, каб Барвіна, падвыпіўшы, не зрабіў гэтага...
Сябры, павольна прабіраючыся паміж ярусаў, пачулі ў аддаленні гоман. Да вушэй асобнымі фразамі пачала далятаць гутарка па-польску са шляхецкім акцэнтам. Гоман набліжаўся. Андрэй з Санкоўскім прыселі на бервяно ля павароту на пасёлак. На скрыжаванне дарог выйшла чалавек пятнаццаць, наперадзе ішоў дырэктар. Усе былі ў каштоўных убраннях — хто ў шэрым касцюме, хто ў цёмным, у каго гузікі цёмныя, у каго пазалочаныя, у некаторых карычневыя штаны з цёмнымі лампасамі. На нагах то бацінкі-лакіроўкі, то жоўтыя бліскучыя крагі. Усе ў капелюшах, у большасці капелюшы з пушыстымі пер’ямі, як шышакі пад шлемамі ў колішніх рыцараў. Твары з вусамі і без вусоў, паголеныя, напамаджаныя. Кожны апіраўся на адмысловую палку. Двое неслі на руках для забаўкі па маленькім шэрым пакаёвым сабачку і песцілі іх, гладзячы асцярожна вольнай рукой. Некаторыя курылі папяросы, у дваіх тарчалі ў зубах па-мастацку аздобленыя люлькі. Пах парфумы з пахам табакі лепшага гатунку абдаў Андрэя і Санкоўскага. У групе ішлі і дзве жанчыны. Адна маладая ў саламяным капелюшы з дзівацкім заломам наперадзе і ў блакітным плацці — жонка дырэктара. Яна ішла з адным панам і час ад часу залётна смяялася. Другая жанчына была старая, пасівелая, з адкрытай галавой, у чорным доўгім убранні з насавой хустачкай у руцэ. Гэта — маці дырэктара. Сам дырэктар — яшчэ малады, у шэрым капелюшы без пер’яў, павольна крочыў наперадзе, апіраючыся на палку, крыху апусціўшы галаву. Брунет, гладка паголены, ён час ад часу нагінаўся да маці, якая ішла побач, і тады відаць быў яго касцісты профіль з простым носам. Гэта ішлі сапраўдныя польскія паны — госці дырэктара, познанскага лесапрамыслоўца пана Зарэмбскага. Госці, усе пад хмяльком, ішлі аглядаць яго ўладанні, якія так лёгка здабываюцца на «крэсах усходніх».
Агледзеўшы багацці, яны пойдуць на той старадаўні шлях, дзе столькі застыла рамантыкі,— і ў старых, навіслых над ім соснах, і ў каляінах, што пабеглі па жоўтаму сыпкаму пяску ў бясконцыя лясныя прасторы...
Можа, хто з іх з фантазіяй і скажа:
— Шлях... Ну, дакладнютка, як апісаны ў трылогіі Генрыха Сянкевіча...1
І ўсе спыняцца і, сціхнуўшы, загледзяцца ў тую далячынь, куды бяжыць гэты бясконцы шлях. Шмат што заварушыцца ў іхнім уяўленні, пакуль хто-небудзь тонам «дзелавога чалавека» скажа «канфідэнцыяльна», махнуўшы палкаю ўдаль: «Вось гэта шлях нашай экспансіі на ўсход...»
...Не, дарма, паны. Не вярнуць вам старой шляхецкай рамантыкі — цяпер гэты шлях ахоўваюць іншыя людзі, і вы, паны, жывяце на «ўсходніх крэсах», як на вулкане. Вы не ведаеце Сцяпана Каваля, які нездарма назваў сябе Прайдзісветам. Ён сягоння прыйдзе сюды ўначы са сваімі малойцамі...
Ён ахоўвае шлях...
Калі Андрэй з Санкоўскім вярнуліся з пасёлачка, выдача зарплаты была ў поўным разгары. Сталі ў чаргу і хутка атрымалі свой невялікі заробак. Рабочыя групамі разыходзіліся — хто ў барак, хто падаўся шукаць чаркі хмельнай... На пляцы, на ярусе, на самым высокім бервяне сядзеў ужо Макар Краўчук і іграў. Навокал тоўпіліся рабочыя — хлопцы і дзяўчаты. Некалькі пар танцавала вальс. Сярод іх з чупрынай, вышэйшы за ўсіх, Станіслаў Барвіна. Далікатна абняўшы сваёй вялікай моцнай рукой за стан дзяўчыну, ён паказваў цуды гібкасці ў кожным руху. У гэтым не было ніякай штучнасці — была толькі непасрэднасць і лёгкасць. Спакоем, нават урачыстасцю, свяціўся яго твар. Дзяўчына прыпала да гэтага «асілка» і плыла, як пярынка, а Барвіна то ішоў наперад, то адступаў назад перад ёю, то рабіў некалькі плаўных віхраватых абаротаў, і здавалася, што ўсе, хто стаяў навокал, прытаілі дыханне.
Андрэй з Санкоўскім ужо доўга назіралі за танцамі, стоячы ў натоўпе, чакалі, пакуль Барвіна не скончыць. Санкоўскі толькі прамовіў раз:
— У гумары сягоння Барвіна... я думаю, што мог бы ў танцы даць піць тым, што пайшлі ў шышаках... Пся крэў, не магу глядзець на гэтых пёсікаў, агіда мяне бярэ... Гэтымі днямі дырэктар запрашаў доктара з горада — лячыць аднаго пёсіка...
Андрэй зарагатаў:
— А як жа ты думаў? Гэта ж і ёсць тое, што можна назваць спусташэннем буржуазіі...
— Так, іменна спусташэннем,— пацвердзіў Санкоўскі,— а вось калі рабочы захварэе, то ніякі сабака не загляне, хоць здыхай... Ну, Барвіна ўжо скончыў... Выглядае, як на вяселлі.
Барвіна праціснуўся цераз натоўп да Андрэя і Санкоўскага і з ходу сказаў: «Пойдзем».
Размясціўшыся ў кутку амаль пустога барака, выпілі, як кажуць, на развітанне. Барвіна быў сапраўды ў настроі. Гаварыў, звяртаючыся да Андрэя:
— Дрогі таважышу... Тое, што я адчуў, зразумеў тут, пранясу праз усё жыццё... Нічога, яшчэ зажыве ваша Беларусь у адзінай згодзе, у адзінай дружбе з Польшчай, бо мы ўсе за адно... За адзінства ўсіх народаў... Так я гавару?
— Так, вось за гэта і вып'ем... — адказаў Андрэй.
— Але гэтаму Чарапіцкаму мне хочацца адкруціць галаву на развітанне... Гэта ж капусь2, гэта шніцаль, пся крэў...
— Не рабі глупства, Стасю, можаш пашкодзіць цяпер усёй справе,— сказаў Санкоўскі.
Уся астатняя група — восем чалавек — трымалася чынна, не выскаквала з гутаркамі. Той-сёй дадаваў — то слова абурэння, то жарт. Гэтыя спрацаваныя людзі з ціхай сімпатыяй глядзелі на Андрэя, поўныя давер'я і прыхільнасці. Андрэй, у сваю чаргу, не шкадаваў ім харошых слоў.
— Помніце,— сказаў на развітанне Андрэй,— дружба— гэта вялікая сіла... Вып’ем за тое, каб мы ніколі не сышлі з гэтага слаўнага шляху — шляху барацьбы за вызваленне польскага, беларускага, украінскага і іншых народаў ад гідры капіталізму, каб мы дачакаліся гэтага вызвалення і сваімі рукамі будавалі сацыялізм...
— Дай божа... На здароўе...— з шумам адказалі ўсе, і чарка пайшла ўкругавую.
Скончылі. Хтосьці глянуў на гадзіннік. Было ўжо за дванаццаць.
— Пара ў дарогу,— сказаў Санкоўскі, і ўсе пачалі збірацца. Было вырашана раней, каб група польскіх рабочых выехала ўдзень. На ўсякі выпадак трэба было збіць з тропу тых, хто сачыў за рухам на заводзе, за дружбай беларускіх рабочых з польскімі. Калі здарыцца правал, дык не для ўсіх. Большасць усё роўна застанецца для далейшай работы. І таму вырашылі, што Андрэй праводзіць іх на станцыю не пойдзе.
Развіталіся, абняліся. Санкоўскі спыніўся на момант і паглядзеў на Андрэя:
— А шкада... Прывыклі... Дрогі Анджэю, дзе б мы ні былі, будзем шукаць адны другіх... Скажу і я на развітанне, як сказаў той — разумееш...— «Сустрэнемся на барыкадах».
Андрэй правёў іх толькі да парога барака.
Калі дзверы зачыніліся за апошнім, ён адвярнуўся і важкаю хадою пайшоў між нар, глыбока задумаўшыся. У бараку не было ўжо ніводнага чалавека. Андрэй хацеў нават крыху прылегчы, каб сабрацца з думкамі, як уляцелі ў барак Сава з Захарам Зубцом.
— Дык яны пайшлі ўжо? — спытаўся Сава.
— Пайшлі...
— Трэба было б іх папярэдзіць, каб не ішлі міма людзей, што на гулянцы...
— Яны і не пойдуць... Яны не дурныя...
— Бо бачыш,— паспешліва працягваў Сава,— наш Падаляка задраўся з Чарапіцкім у танцах... Хацелі пабіцца — ледзь развялі... Калі б убачыў Санкоўскі, мог бы зноў...
— Не, яны не пойдуць... А што Падаляка задраўся, гэта дрэнна... За Чарапіцкім трэба сачыць, куды ён пойдзе, з кім будзе мець гутарку і гэтак далей... Не шкодзіла б сягоння ўначы аддаць яго ў навуку Прайдзісвету. Разумееце?
Захар Зубец пацярусіў смяшком. Вочы бліснулі ад здавальнення.
— Дык гэта мы зробім...— працягнуў.
— Ідзіце і скажыце Падаляку ад майго імя, каб больш не задзіраўся... А дзе наш апостал? Нешта ён спахмурнеў за апошнія часы... Па-мойму, гэта к лепшаму...
— ІІІапко сядзіць на гулянцы, курыць...
— Перадайце яму, каб не забыўся пра сваё заданне. Хай сочыць за тымі панамі— гасцямі, дзе яны будуць паварочвацца... Асабліва калі зойдуць на завод, і што будзе пасля... Вы там залішне наклалі стружак у адным месцы...— гаварыў стомленым голасам Андрэй, а потым, уздыхнуўшы, сказаў: — Ох, хлопцы, як я хачу спаць...
— Бяры каптан і ідзі ў ярус аж пад лес, туды, дзе мы адзін раз спалі... Я цябе пабуджу,— сказаў Сава.
— Добра,— прамовіў, падумаўшы, Андрэй. Узяў каптан і, сказаўшы: «Пабудзіш праз дзве-тры гадзіны, калі не здарыцца што надзвычайнае»,— выйшаў з барака.
Ноч надышла духмяная, цёплая. Увесь пляц з ярусамі пачаў ахінаць густы змрок. Лёгкая дымка туману непрыкметна выпаўзала з лесу і ахутвала ярусы і цёмны завод з высокім чорным комінам. Тонкім, цьмяным промнем падала святло з маленькіх акенцаў, якіх у бараках было толькі па аднаму. Затое палалі вокны там, у пасёлку, асабліва ў доме дырэктара, які ўзвышаўся над пасёлкам. Адтуль час ад часу далятала музыка, і ў вокнах мільгалі цені.
У дырэктара — баль. Гуляюць госці і, можа, маюць намер гуляць усю ноч. Урэшце бліснуў адзін-адзіны ліхтар на пляцы. У яго бляску вобмацкам пасоўваецца шэрая чалавечая постаць без шапкі. Вось-вось, здаецца, упадзе, але, ухапіўшыся за бервяно ў ярусе, спыняецца, адпачывае, а потым зноў цягнецца наперад. Валасы ў гэтага чалавека ўскудлачаны, вочы змярцвелыя, заплыўшыя панурай беллю. Гэта ідзе Селядцоў, былы капітан дзянікінскай арміі, п'яны да знямогі. Нешта злавесна мармыча і сыпле «маты» направа і налева. Інстынктыўна імкнецца, відаць, да барака. Але дарогі яшчэ яму, п’янаму, добры кавалак. Калі дойдзе — невядома. А як дойдзе, будзе доўга, як заўсёды, шукаць дзверы.
А ў бараку шум. Некаторыя спяць, але такіх мала. Увесь час не перастае іграць Макар Краўчук. Уся пяцёрка — Андрэй, Сава, Захар, Марцін Шапко і Іван Падаляка — выйшлі з барака і ўтульна размясціліся пад ярусам, блізка ля завода. Нават торбаў з сабою не ўзялі, каб гэта не кідалася ў вочы пры выхадзе з барака. Сядзелі моўчкі. Праходзіць гадзіна, другая. За лесам недзе блукае месяц — ён зараз вырвецца з лясных нетраў і выплыве на шырокія нябесныя прасторы. Не трэба гэтага чакаць. І таму Сава пайшоў у напрамку пасёлка — сустрэць Сцяпана Каваля. Пара ўжо быць яму тут.
Чакалі нядоўга. Сава прыбег засопшыся і сказаў, што Сцяпан з атрадам стаіць за сценамі пасёлка...
— Сава, Захар, Падаляка — за справу,— сказаў Андрэй,— у імя народа няхай... Ты, Марцін, ідзі пашукай вартаўніка...
А вартаўнік, дзед Пятро, які кожны ранак ля агню перасцерагаў «сцеражыцеся з агнём», цяпер спаў у сваёй будцы з аполкаў ля ярусаў дошак недалёка ад завода.
Андрэй убачыў, як чырвоным полымем нешта ўспыхнула на тычцы — гэта Захар Зубец падпаліў анучу, намочаную ў змазачным масле, і кінуў за вароты, дзе стаяў рухавік. Полымя шуганула ўнутры, як ад пораху, і адначасова з двара на ўсе чатыры сцяны палезлі вогненныя языкі ад стружак. Пачуўся трэск — полымя імкліва, з прагнасцю пачало лізаць сухія дашчаныя сцены.
Густы дым паваліў з-пад страхі і ахутаў, схаваў у сваіх клубках высокі комін завода.
Сцяпан Каваль са сваімі малойцамі тым часам наляцеў на пасёлак, спыніў дынама-машыну, што стаяла збоку ў невялікім асобным будыначку, і акружыў дырэктарскі дом. Партызаны рассыпаліся па пасёлку, у той жа час кулі саломы запалалі пры смалістых сасновых сценах.
Свіснуў Сцяпан Каваль, як той Салавей-разбойнік у лесе, і малойцы пабеглі на яго свіст, аж тупат паплыў на зямлі. Рухавай чарадой памкнуліся да завода, увіхаліся зігзагамі між ярусаў. Сталі на дарозе, па камандзе павярнуліся тварамі да пасёлка.
— Па панах — агонь! — ужо крыкнуў Сцяпан Каваль, і залп за залпам паляцелі ў дом дырэктара, а пасля па ўсім пасёлку.
Пажар заўважылі як з баракаў, так і з пасёлка толькі тады, калі пагасла электрычнае святло. Але цяпер яно і так было не патрэбна. Усё наваколле азарала полымя. Яно шугала ў цёмнае начное неба, асвятляючы ўвесь пляц і дрэвы на ўзлессі. Рабочыя спыніліся ля завода. Наперадзе стаў узброены атрад Каваля. Побач з Кавалём стаяў Андрэй са сваёй групай.
З пасёлка даляталі крыкі. Захар з Савам нідзе не знайшлі Чарапіцкага — чулі ад другіх, што ён бег праз пляц без шапкі ў напрамку лесу. Няйначай уцёк. Толькі бачылі, ідучы з пасёлка, як на адчыненых дзвярах бліжэйшага барака павесіўся Селядцоў. Ён напэўна першы пачуў стрэлы, у час свайго «падарожжа» да барака заўважыў пажар і пакончыў з сабою. Рабочыя, выбягаючы з барака, не звярнулі на яго ўвагі, і Селядцоў быў відаць цяпер, як удзень,— вісеў, укленчыўшы на зямлю, на сваім раменным паяску, зачэпленым за дзверы.
Усе адступілі на большую адлегласць ад завода, бо ведалі, што павінна ўзарвацца кацельня. Узрыў кацельні быў раптоўны і такі моцны, што некаторыя аж прыселі. Вогненным слупам узнялося полымя ў вышыню і асела. І тады Сцяпан Каваль зняў шапку, знялі шапкі і ўсе. Ён пачаў, а за ім з усіх грудзей вырвалася і панеслася ў гушчыню навакольнага лесу:
Вставай, проклятьем заклейменный,
Весь мир голодных и рабов...
Пасля гімна Сцяпан падаў каманду: «Разыдзіся!» І ўсе рушылі...
Андрэй крыкнуў услед адыходзячым на ўвесь свой зычны голас: «Хацінам — мір, вайна — палацам!»
Непраходныя і неабсяжныя лясы беларускія! Цякуць па іх нязведаныя ручаіны, скрытна і ўпарта прабіваючыся праз нетры, пад аховаю то гонкіх соснаў, то грузных вольхаў, то дубоў і клёнаў, якія ўзвышаюцца над асіннікам і арэшнікам, то непранікальных чаротаў, паніклых у задуме і цішыні лозаў на балотнай нізіне. Зацякае ручаіна ў такія месцы, дзе, здаецца, не ступала нага чалавека, у такія хмызнякі і нетры, дзе толькі прабіваюцца адны звярыныя сцежкі. Па іх прыходзяць да вадапою ласі, чародкі бесклапотных сарнаў з дзіцячымі яснымі вачыма, часам крадзецца хітрая ліса, часам адзінокі воўк, азіраючыся на ўсе бакі, прыбягае пахлябтаць сцюдзёнай вады. Дзікія кабаны гуртамі прыходзяць не толькі напіцца, але і пакупацца. І мядзведзь, даўні ўладар пушчаў, таксама прабівае сабе сцежку, прыходзячы з далёкіх, нязведаных сховаў...
Багатыя лясы беларускія... Ды не толькі звярынымі сцежкамі — багаты яны шляхамі і дарогамі. Імкнуць шляхі-дарогі з краю ў край, што, здаецца, не аббегаць іх ваўкам шпарканогім, не абляцець і сівым арлам, што тояцца ў лясных верхавінах. Ходзяць і ездзяць па іх людзі ў шэрых світках і лазовых лапцях — адвечныя жыхары лясоў, задуманыя, недаверлівыя. Мацаюць свежага чалавека вачыма — хто ён, адкуль, чый — чужы ці свой? А ў вачах на засмяглым твары тоіцца сваё — чаканне і чаканне... Калі ж пазбудземся гэтых апекуноў, што лыкам здзіраюць скуру з цела? А з чаканнем жыве гатоўнасць: калі ж прыйдуць свае? Няхай толькі паклічуць...
Рознае бачылі на сваім вяку шляхі-дарогі, розныя чулі песні... І ўдалую песню сялянскага дзецюка, які ішоў з касавіцы да сваёй вёскі, і залётную песню дзяўчыны з вачыма, як у сарны... І тыя, нямірныя, песні, як турмам неслася калісьці з бразгатам шабель каралеўская шляхецкая конніца і дашчэнту выпальвала вёскі і вёсачкі... Так загадвалі гетманы — князі Ярэма Вішнявецкі, Патоцкі, Радзівіл і іншыя, так загадвалі каралі з Варшавы. А насустрач ім па тых жа шляхах і дарогах плылі іншыя песні — у звоне лір і бандур на чале казакаў запарожскіх у славе народнай ехаў ён — гетман і бацька, дужы і разумны Багдан Хмяльніцкі. І пад яго штандары ўставалі курані — ад Магілёва і Мінска па Брэст і Гродна — біцца за вёскі і вёсачкі, за мястэчкі і гарады, за айчыну сваю, за Русь вялікую. Іржалі коні, ламаліся шаблі і пікі, клаліся галовы... У дыме пажараў стогнам стагнала ўкраінская і беларуская зямля!
З той пары параслі ўжо курганы лясамі дрымучымі — вось яны мільгаюць зданямі над аховай соснаў, уздоўж шляху стаяць чарадою.
Ішлі часы... Каваліся народныя сілы для вялікіх падзей... Праз напластаванне вякоў прабівалася ручаіна свабоды, пакуль не стала шырокай бурлівай ракою, якая прарвала ўсе запоры.
І вось так прыйшло тое вялікае, вызваленчае, што напісаў на чырвоных сцягах Ленін. Сакаліным лётам імчалася на гэтых шляхах і дарогах легендарная конніца Будзённага... Імчалася на захад, туды — да гнёзд магнацкіх і шляхецкіх, каб назаўсёды расквітацца з навалай, вызваліць і народ польскі. Мільгалі шлемы рыцараў народных з чырвонымі зоркамі, шамацелі сцяжкі на піках... З гары ў даліну, з даліны на гару, пакідаючы за сабою песню:
И мы беззаветно любили
Тебя, угнетенная страна...
Прайшло, прагудзела... Антанта раскалола надвае краіну беларускую і краіну ўкраінскую. Пілсудскі пакручваў вус ужо ў Бельведэры. Хлусіў. Іграў у дэмагогію і ўсміхаўся, што ўдалося ашукаць польскага рабочага і селяніна. Для беларусаў і ўкраінцаў рыхтаваў легіёны асаднікаў і заключаў змовы з езуітамі. Трэба ж абрабаваць зямлю і душу. Рым, вечны Рым... Экспансія на ўсход... Вось што.. . Дэвідэ эт імпэра 1. Пасылай узброеныя легіёны да «варвараў» на «крэсы» і шукай апоры ў мясцовых «гаспадароў». Няхай памагаюць будаваць магутную Польшчу «ад мора да мора». І тады ўрэшце прыйдзе пагібель адвечнаму ворагу — Маскве, што цяпер у дадатак стала бальшавіцкай...
Думае, думае Пілсудскі...
На крэсах, вядома, неспакойна... Гэта —нічога... Вылавім... Нават некаторых прымусім служыць сабе.
А можа ўтварыць сейм Сярэдняй Літвы? — па-старому, па-шляхецку гаворыць Пілсудскі, называючы і Беларусь Літвою. Сярэдняя Літва — значыць без Палесся... Трэба супрацьставіць палескіх беларусаў палянскім. «Дэвідэ эт імпэра». На Палессі лягчэй правесці паланізацыю... Можа, вярнуць мошчы якога езуіта ў Пінск? Трэба параіцца з епіскапатам... А карныя экспедыцыі няхай дзейнічаюць. Гэта адно другому не перашкаджае. Наадварот, дапамагае. Ваяводам на Палессе трэба паслаць пана Даўнаровіча. Гэты зробіць усё. Ён мясцовы, мае там дзедаўскія маёнткі.
Сейма Сярэдняй Літвы (без самой Літвы і Палесся) Пілсудскі ўтварыць не адважыўся — пабаяўся сепаратыстычнага руху. Утварыў толькі адзін сейм — сейм польскі.
А другім сказаў тонам знявагі: «Раўняць культурнага паляка з сівалапым беларусам... Гэта рэч лішняя... Ім трэба кій. І я ім гэты кій дам. Бог мяне ўсцярог для айчыны. Хацелі мяне забіць у Львове. Не ўдалося і не ўдасца... Затое я іх пачастую экспедыцыямі... Ага, там нешта Літва Ковенская варушыцца... Я яе з часам праглыну... Зямельны закон 1920 года перакрэсліць... Зямля наша... Я ім дам зямлю,— пагразіў Пілсудскі.— Польшча для бальшавіцкіх эксперыментаў не падыходзіць...»
Так думаў Пілсудскі ў Бельведэры, а карныя экспедыцыі на «крэсах» рабілі сваю крывавую справу.
Карны атрад паручыка Ельскага ўжо баяўся прасоўвацца шляхамі — шукаў абходных лясных дарог і часам сыходзіў нават на лясныя звярыныя сцежкі. Асабліва пачаў гэта практыкаваць пасля таго, як быў спалены завод бярозаўскай суполкі.
Здавалася б, чаго лепшага,— адбылася такая падзея, і трэба было б спяшацца на месца антыдзяржаўнага, на яго думку, злачынства, можа, удалося б натрапіць на якія сляды, дапамагчы паліцыі. Але паручык Ельскі, наадварот, паспяшаўся абмінуць гэтую, як ён называў, нешчаслівую суполку. Разгарнуў тапаграфічную карту і пашукаў абходных дарог. Вырашыў прайсці правей і бярозаўскай суполкі і завода пана Пшэборскага. Галоўнае — быць бліжэй да чыгункі, каб у выпадку якой небяспекі можна было прасоўвацца далей на ўсход поездам. Паручыку Ельскаму здавалася, што ім па яго карнаму шляху ўжо знішчаны гнёзды бунту — на рахунку ёсць некалькі павешаных, нямала закатаваных, а яшчэ больш арыштаваных. Нямала забралі ў сялян апошніх кароў, свіней, нямала разбілі вокнаў прыкладамі вінтовак, разбурылі печаў, паздзіралі стрэх...
Усё для дабра айчыны — святой Польшчы. Калі пройдзем так далей, думаў Ельскі, папярэдзім усякі бунт, выкарчуем бальшавіцкую заразу. Хай ім не падумаецца, хамам, аб якой-небудзь вольнасці. Але тут замінка... Вось гэты завод. Усё ж такі спалілі. Удалося разведаць, што дзейнічаюць узброеныя сілы і недзе тут, блізка... Гэта насцярожвае. Каб не трапіць у пастку. Да маёнтка бацькі яшчэ далёка. А трэба туды дайсці, трэба ратаваць бацьку, свой маёнтак. Бацька піша, што навокал неспакойна, што хлопы расцягалі лес і, больш таго, забаўляюцца з агнём. Нядаўна спалілі фальварак паноў Палубінскіх. А гэта ж не так ужо і далёка... Таксама чуваць — дзейнічаюць узброеныя сілы, хаваюцца па лясах. Вось і прайдзі тут, калі хочаш. А прайсці трэба. Узброеныя сілы...
Давялося ўжо раз з імі сустрэцца. Гэта каштавала жыцця многім жаўнерам, ды і сам ледзь не налажыў галавою... Тут паручык Ельскі зрабіў горкую грымасу.
Уратаваўся ён, на яго думку, толькі тым, што выбег з кватэры і схаваўся на падворку ў куратніку. Няважна, што адна нага была ў боце, а другая босая і што на галаве не было шапкі. Няважна, што праседзеў там амаль за поўнач і дзяншчык думаў, што пан паручык загінуў. Шкада толькі аднаго — бандыты забралі цудоўную шаблю, падарунак бацькі яшчэ ў той час, калі на чале з «камендантам» Пілсудскім ішлі, як казалі тады, шляхамі Баляслава Харобрага на Кіеў. Тады шмат хто атрымаў узнагароду з рук «каменданта», і ў маладога паручыка Ельскага на грудзях таксама з’явіўся «крыж храбрых». Добрыя гэта былі часы...
Але... пасля... Ды што пасля? Не мая справа займацца палітыкай. Я — жаўнер! Буду вешаць гэтых драбаў — і ўсё...
Так думаў паручык Ельскі, седзячы ў чыгуначнай будцы і аплятаючы смажаную курыцу.
На стале побач ляжала чатырохрогая шапка, накрыж вышытая серабрыстымі шнуркамі, а на шапцы — нагайка. Будачнік — беларус, стары чыгуначнік — сядзеў ля сцяны на табурэтцы і чамусьці ўхіляўся глянуць не толькі ў вочы паручыка, але нават і на стол. Апусціў ускудлачаную галаву, трымаючы на каленях салдацкую шапку, і намерваўся скруціць з газетнай паперы цыгарку з самасаду. У паручыка раздзьмуліся ноздры, і голас грымнуў, як стрэл:
— А табе хто дазволіў закурваць?!
Будачнік, нічога не сказаўшы, схаваў паперку ў кішэню. Жонка яго сядзела ля печы і прала воўну. Ля яе тулілася двое дзетак — хлопчык і дзяўчынка па год — адно пяць, другое — шэсць. Яны з-за прасніцы баязліва паглядалі на злоснага пана, на плячах у якога па дзве сярэбраныя зорачкі, залацістыя гузікі, з-за стала тарчыць, таксама пазалочаная, ручка шаблі, бліскучы рамень перацінае грудзі з правага пляча. Валасы ў пана чорныя, блішчастыя. Жонка будачніка, сярэдніх год, бледная, сцішаная ў сабе, утаропілася ў бараду кудзелі. А дзецям не сядзіцца. Прыціхлі на момант, як мышаняты, калі пан паручнік гаркнуў на бацьку, а потым зноў пачалі варушыцца, абдымаць маці за шыю і нешта шаптаць ёй на вуха. Паручык Ельскі жаваў курыцу і, здаецца, нічога не бачыў у хаце, вочы глядзелі кудысьці перад сабой. А калі зашапталі дзеці, абдымаючы маці за шыю, раптам узняў нагайку і з усёй сілы ляснуў па стале. Усе аж падскочылі. Будачнік яшчэ ніжэй апусціў галаву. Дзеці зашыліся ў куток і ўперылі вачаняты ў пачырванелага пана, які скончыў есці і, як даючы каманду, крыкнуў:
— Забраць!
Жонка ўсхапілася і забрала з-пад панскага носа паручыка патэльню з аб’едкамі і анучкаю выцерла стол. Адзін кавалак на патэльні быў цэлы, некрануты.
Дзеці не вытрымалі і сказалі нясмела:
— Мама... дай...
Маці крыху нават задумалася — што рабіць? А потым разламала гэты кавалачак надвае і дала дзецям. Дзеці сквапна панеслі кавалачкі ў рот. Паручык Ельскі збялеў, вочы яго зазыркалі, захадзілі ноздры.
— Кінь! — крыкнуў ён.
Але дзеці елі.
— Пане...— памкнулася прасіць маці.
— Кінь, кажу! — кіпеў {кінеў зноў паручык і, падскочыўшы да кутка, вырваў з дзіцячых рук недаедзеныя кавалачкі кураціны. Кінуўшы іх к парогу, пачаў злосна таптаць нагамі, аж зазвінелі шпоры. Будачнік з жонкаю з жудасцю і ўжо яўна з пагардай глядзелі на гэты дзікі «танец» пана паручыка. Жонка села за прасніцу і выцерла далоняй слёзы...
А паручык тым часам сеў, як нічога не было, разгарнуў карту і паглыбіўся ў яе, зморшчыўшы лоб. Стратэгічная задача была даволі-такі складаная. Яе можна было б акрэсліць двума словамі — «хавайся, уцякай...» Вось табе і чыгунка, думаў пан паручык, меркавалася, што ўздоўж чыгункі будзе ўвесь час добрая дарога, а тут зайшлі ў такую нетру, што ні ўзад ні ўперад. Што з таго, што шаша праходзіць побач, уздоўж чыгункі, калі навокал глуш, непраходныя балоты, хмызнякі, дзе, здаецца, толькі адным чарцям жыць. Мне патрэбны вёскі, патрэбны крамольнікі, якіх я магу схапіць няўзброеных. Схіліўшыся над картай, паручык спадылба глянуў на будачніка. Гэты таксама крамольнік. Ды яны ўсе... і паручык махнуў рукою.
— Бандыты да вас не заходзяць? — спытаўся ён.
Будачнік схамянуўся.
— Не... Чаго яны сюды пойдуць? У нас няма чаго красці...
— Красці, красці...— з прыціскам адказаў паручык.— Мне патрэбны тыя бандыты, якія супроць улады, супроць Польшчы, супроць нашай дзяржавы выступаюць... Разумееш?
— Не... не чуваць было...— адказаў, паціснуўшы плячыма, будачнік.
— Не чуваць, не чуваць...— перакрывіў будачніка паручык.— Вось як уздзену на галіну, то скажаш... Усе вы такія... А няхай з’явяцца, схаваеце, укрыеце,— знаю я вас...
Паручык змоўк і зноў пачаў вадзіць алоўкам па карце. Няйначай, трэба накіравацца на поўнач... Аловак упёрся ў тлустую лінію на карце. Цьфу, пся крэў... Зноў той самы шлях... Ніяк яго не абмінеш...
Нічога не зробіш. Гэта найкарацейшы шлях да бацькі... Але як цяпер прабрацца да гэтага шляху? Наперад ісці няма сэнсу — на працягу дваццаці кіламетраў, калі не больш, пры чыгунцы няма ніводнай вёскі, калі не лічыць станцый. На гэтым шляху нават сабаку не накорміш. А галоўнае — глуш, прастор для нечаканасцей. Назад ісці не выпадае, шкада траціць лішні час. Галоўнакамандуючы «камендант» Пілсудскі заўсёды казаў ісці толькі наперад. Божа, памажы. І паручык Ельскі ўстаў.
Толькі прабівацца да шляху.
Павесіў паходную сумку цераз галаву на плячо, рамень якой скрыжаваўся з партупеяй, і паклаў у яе карту. Потым павесіў бінокль у скураным чахле і надзеў шапку. Махаючы нагайкай у гэтай цеснай чыгуначнай будцы, гаварыў да будачніка, як быццам у трыбунале:
— Калі даведаемся, што памагаеш бандытам, вернемся і павесім... Чуеш?
— Навошта яны мне, пане... Я іх і ў вочы не бачыў...
— Ну, то глядзі...
І паручык Ельскі, звонячы шпорамі, выйшаў з будкі. Будачнік з жонкай пераглянуліся і з палёгкай уздыхнулі.
Будка сапраўды стаяла сярод глухога балота, парослага асакой, лазнякамі і дзе-нідзе на купінках карлікавымі бярозкамі. Удалечыні, як ахапіць вокам, на ўзвышшах, направа і налева нізіны, цямнелі палоскі лесу, паступова пераходзячы ў суцэльную пушчу. Гэта была шырокая, кіламетраў на пяць, і, здавалася, недаступная нізіна, якую пераразала чыгунка. Між хмызнякоў і траў паблісквала ржавая балотная вада, над якою застыла парнасць. Звон аваднёў, камароў і іншай заедзі вісеў у паветры. Стракозы шмыгалі над прасторай балота, трапяталі бліскучымі крыльцамі. Толькі вось тут пры самай чыгунцы выдаўся невялічкі майданчык, на якім і стала будка. Пры будцы цвітуць тры карлікавыя вішні ды на кавалачку зямлі расце бульба, дзве градкі пасаджаны капустай і яшчэ сім-тым з гародніны. Градкі ўпіраюцца ў балотны хмызняк. Бадылле бульбы тонкае, як ніцінкі. Але цяпер, якая б ні была гэтая гародніна, усё роўна гаспадар спажывы мець не будзе — коні атрада паручыка Ельскага пагрызлі бульбоўнік, расаду капусты, якая пачала толькі завязвацца.
— Як быццам ім тут травы не хапала,— скардзілася гаспадыня свайму мужу-будачніку,— каб яны не даехалі туды, куды едуць... Апошнюю курачку зжор... Каб яму яе бокам выперла, божа міленькі, дай... Можа, будуць дарогі куды пытаць, то ўмей, як казаць,— з гарачкі наказвала мужу гаспадыня.
— От, маўчы, а то яшчэ горшую бяду наклічаш,— адказаў будачнік і асцярожна паглядзеў у акно.
— Мусіць, будуць збірацца ў дарогу... Нешта ўсе паўставалі...
Атрад, прыбыўшы сюды на світанні, размясціўся ўздоўж чыгункі, на сушэйшым месцы. Салдаты папускалі коні, не рассядлоўваючы іх. Цяпер усе былі ў зборы, ляжалі на чыгуначным насыпе, і кожны трымаў свайго каня на павадку.
Паручык Ельскі, выйшаўшы з будкі, паклікаў свайго ад’ютанта. Сержант, яшчэ малады, падскочыў і застыў на месцы.
— Разведчык вярнуўся? — спытаўся Ельскі.
— Яшчэ не, пане паручык,— адказаў сержант.
Ельскі, адсунуўшы рукаў мундзіра на левай руцэ, паглядзеў на гадзіннік.
— Калі праз паўгадзіны не вернецца, едзем... Час, каб ужо быў... Няхай тады нас пашукае... Паклікаць мне будачніка...
— Слухаю...— сказаў сержант.
Будачнік выйшаў і стаў у пакоры перад паручыкам.
— Скажы, як нам праехаць на поўнач да шляху, што ідзе ад бярозаўскай суполкі? — махнуўшы нагайкай за чыгунку, спытаўся паручык.
— Ведаю, ведаю гэты шлях,— пераступаючы з нагі на нагу, адказаў будачнік.— Дарога тут ёсць, толькі цяпер яна мокрая... Але на конях можна праехаць...
— З кіламетр трэба праехаць і тады звярнуць улева. Яна вас завядзе да гэтага шляху...
Паручык выняў карту. Калі разгарнуў, сержант падхапіў канцы карты і так трымаў увесь час, пакуль паручык шукаў на ёй дарогу.
Дарога на карце не значылася. Паручык нахмурыў бровы.
— Хлусіш?! — крыкнуў, звяртаючыся да будачніка.
— Калі ласка, праверце... Тут недалёка...
Ельскі кіўнуў сержанту:
— Паслаць...
— Слухаю,— адказаў сержант і тут жа адразу паслаў аднаго конніка.
— Можаш ісці,— сказаў будачніку нейкім панурым голасам паручык, стоячы за яго спіной.
Коннік хутка вярнуўся і далажыў, што дарога ёсць, але яна зарасла травою і мокрая...
— Вады многа? — спытаўся Ельскі.
— Не так, каб многа, але ёсць.
Ельскі задумаўся. Праз хвіліну кіўнуў сержанту: «Едзем». Накіраваўся да салдат і з ходу падаў каманду: «На коней!» Дзяншчык падводзіў і яму каня. Атрад рушыў па шашы на ўсход.
Будачнік доўга не спускаў вачэй з атрада, пазіраючы ў акно сваёй будкі. Пасля асцярожна выйшаў на шашу, паглядзеў удаль. Ужо нікога не ўбачыў. Толькі парная цішыня застыла над балотам і навявала стомленасць. Сонца пякло неміласэрна. Па небе дзе-нідзе павольна па адным плылі белыя воблакі. Здавалася, што ім зусім не хацелася расставацца з балотамі, але трэба, бо з захаду наплывалі другія. На небасхіле над лесам яны, клубіліся гусцей, выплываючы, як з невядомага краю. Будачнік адчуваў ламату ў нагах і падумаў:
«Напэўна, будзе дождж...»
Ён вярнуўся ў будку і сказаў жонцы:
— Ужо не відаць. Звярнулі на дарогу. На вось табе ўсе прылады... Прапускай паязды сама, а я пайду,— і паклаў сцяжкі ў чахлах на стол.
— Раз так, то і мы нешта натрапім зрабіць. Яны і палавіну дарогі не праедуць, як я ўжо буду ў Дзядах. А можа, бог дасць, дзе-небудзь пагразнуць. Тады яшчэ лепш,— сказаў будачнік.
— Глядзі, толькі не пападзіся, Пятрусь... Бо, не дай бог чаго, загінем...— перасцерагала жонка.
— У лесе мяне ніякі сабака не зловіць...
І будачнік праз чыгуначны насып пайшоў толькі яму вядомай сцежкай.
Безумоўна, будачнік нічога не ведаў, бо, каб ведаў, мог бы і не ісці.
Разведчык паручыка Ельскага трапіў у рукі Сцяпана Каваля.
1 Дзялі і ўладай – з лацінскай.
Андрэй доўга блукаў па лесе, развітаўшыся са сваімі хлопцамі. А Сцяпан Каваль са сваімі (з імі пайшоў і Сава) недзе зніклі тады ў лясным гушчары і падаліся толькі ім адным вядомымі сцежкамі. У Андрэя цяпер была ўжо іншая турбота — знайсці вёску Дзяды.
...Ішлі тым жа шырокім пясчаным шляхам сярод лясной прытоенай цішыні. Месяц, здавалася, у здзіўленні спыніўся і глядзеў на іх з цёмна-сіняга неба, увесь час свецячы ім пад ногі. А даль па шляху засцілалася туманнай смугою. Ішлі хутка і маўчалі, кожны думаючы сваю думу. Шарсцеў вільготны пясок над нагамі.
Да світання было яшчэ далёка. Усім хлопцам — і Захару Зубцу, і Марціну Шапко, і Івану Падаляку — недзе трэба было звярнуць улева.
Марцін Шапко даводзіў, што гэтай дарогай ім можна найкарацей дабрацца да сваіх вёсак, бо ўсе яны жылі ў адной акрузе. Марцін Шапко — добры знаўца дарог — сваёй гаспадарскай «стратэгіяй» адгадваў напрамак, нягледзячы на лясныя гушчары. Гэтую дарогу Марцін Шапко прыкмеціў, распазнаў, для пэўнасці сказаў усім пачакаць, а сам паглыбіўся ў лес, прайшоў каля сотні метраў для праверкі. Вярнуўся і сказаў: «Яна...» І ўсе пайшлі і адчулі сябе смялей.
Каб дачакацца світання, звярнулі пасля ўбок і ў зацішным ляшчынніку (гэта ўжо было далёка ад шляху) расклалі агонь. Седзячы пры агні, курылі, гутарылі ўпаўголаса. Спакайнелі нервы, авалодвала дрымота. Але вырашылі не спаць. Не вытрымаў толькі Марцін Шапко, бо непрыкметна для ўсіх так гучна і смачна захроп, што аж астатнія пераглянуліся і пырснулі смехам. Захар штурхнуў Марціна пад бок і сказаў:
— Хіба табе тут печ? Да печы, брат, яшчэ далёка...
Марцін прадраў вочы, усміхнуўся і адказаў:
— От, соладка... І нават сон прысніўся... Нейкі незнаёмы дзядзька прыйшоў і дае мне мае два кавалкі скуры з трансмісійнага паса... гэта, што я прыдбаў сабе на падэшвы... Засталіся ў клунку ў бараку... Гэта ж нязносныя былі б падэшвы...
— Ха-ха-ха...
Марцін нават аглянуўся. Думаў, што кусты зарагаталі так выразна. Глянуў на хлопцаў і апусціў вочы. Ва ўсіх пачырванелі твары ад натугі — раты былі поўныя смеху.
— Памінай, як звалі, Марцін,— гаварыў Захар,— знайшоў аб чым сніць... Тут, брат, не такія рэчы... га, што там казаць.
— Што ж... і гэта трэба...— адказаў Марцін, сарамліва апусціўшы вочы.
Відаць было, што Марцін звязваў з гэтымі падэшвамі нейкія мары, і вельмі яму шкада было іх. Ну, што ты зробіш — засталіся ў бараку.
— Ты вось глядзі, Марцін,— сказаў Андрэй,— як заўтра падымуцца на ногі паны, паліцэйскія атрады паскачуць па дарогах нас шукаць, усіх, хто жыў у бараку, як гэты шлях, якім мы ішлі, будзе галоўным месцам нагляду... Бачыў Сцяпана? Ну, вось... Ён аб падэшвах напэўна не думае...
— Праўда, праўда, Андрэй, што ты зробіш з нашай чалавечай слабасцю? Цьфу!.. І трэба ж гэта было мне?..
— Ідучы, лазы надзяром,— сказаў Захар.
Марцін ужо як быццам і не чуў слоў Захара, а, пазіраючы ў агонь, гаварыў:
— Але ж і гарэў завод... Гму... Каб гэта ж так усюды, тады за месяцаў пару гэтых паноў тут і на панюх не было б... Хіба мы самі не маглі б будаваць заводы для сябе? Гэта ж не жарты... Лес расце, а нейкі чужынец прыходзіць і ў цябе з-пад носа забірае, ды яшчэ ты на яго працуй...
— Мала таго, яшчэ і падэшвы пакідай у бараку,— сыкнуў Падаляка.
— Ну, ты ўжо...— нахмурыўся Марцін.
Недзе ўводдалі працягла закрычаў сыч. Усе аглянуліся. Стала крыху не па сабе. Тайна ляснога жыцця — невядомая, свая, дыхнула, як перасцярога. Усе апусцілі вочы ў полымя, якое бяздымна і роўна трапятала пад вогнішчам.
— Гу-у, гу-у-у!..— пракрычаў яшчэ раз сыч. Андрэй глянуў навокал па асветленых кустах і спыніў позірк на Падаляку, які ляжаў насупраць.
— Падыдзі, Падаляка, да дарогі,— сказаў,— і наогул прыслухайся навокал.— Андрэй устаў, а за ім астатнія.
— Гэты сыч бяду заўсёды чуе...— сказаў Марцін.
Падаляка пайшоў. Астатнія маўчалі, стоячы, і чакалі. Праз хвілін пяць Марцін зноў пачаў:
— Мой бацька некалі расказваў...
Але дакончыць яму не ўдалося. Падаляка вырваўся з кустоў да агню так раптоўна, што аж усе ўздрыгнулі. Загаварыў, засопшыся, шэптам:
— Па дарозе едуць коннікі... Уцякайма...
Усе шугнулі ад агню, каб далей адысціся ад дарогі. Пусцілі наперад Марціна. Ішлі, спатыкаліся, вобмацкам прадзіраліся праз гушчары, аж пакуль не спыніліся ля нейкай ручаіны. Марцін пайшоў шукаць броду, а Андрэй пытаўся ў Падалякі:
— Ты бачыў гэтых коннікаў? Можа, табе толькі здалося?
— Не, не здалося. Я чуў тупанне капытоў і бразгат цугляў. Чуў, як паскрыпваюць сёдлы...
Вярнуўся Марцін і сказаў, што брод знойдзены. Толькі хацелі крануцца з месца, як лясную цішыню парушылі стрэлы. Іх было некалькі адразу. А пасля залп за залпам усё часцей і часцей. Рэха перакочвалася па дрымучым лесе з краю ў край. Марцін уважліва прыслухаўся і потым сказаў:
— Ну, так. Гэта і ёсць на той дарозе, адкуль мы ўцяклі... Яна там далей,— Марцін паказаў рукою направа,— выходзіць на паляну... Вось, няйначай там...
А Андрэй думаў сваё. Ясна, што гэта паліцэйскі атрад пайшоў у начную разведку наўздагон падпальшчыкам завода. Але ясна і другое, што Сцяпан Каваль не спіць, бачыць яго вока і чуе яго вуха ўначы таксама, як і ўдзень. Чуйны Сцяпан, як сокал на верхавіне сасны. Лес належыць яму.
Андрэй развітаўся з хлопцамі на світанні. Развітваючыся, адвёў убок Захара Зубца і сказаў:
— Калі можаш што арганізаваць у сваёй вёсцы, арганізоўвай і чакай, пакуль я цябе не паклічу або не прыйду да цябе. Скажы гэта самае Марціну Шапко і Івану Падаляку. Прыслухоўвайцеся навокал, асцерагайцеся шпіцляў. Пасля здарэння на заводзе, безумоўна, будуць шукаць...
— Добра, Андрэй, добра,— казаў, ківаючы носам, Захар.— А як з Іванам?
— Няхай працуе. Няхай пакажа, што ён можа. Падтрымлівайце з ім сувязь, давайце яму заданні. Правярайце... Ён жыў сярод нас. Няўжо ў яго нічога не засталося за душою? Марцін таксама няхай арганізуе ячэйку. Калі я прыйду, будзе відней... Ну бывай, Захар. Я пайду ў другі бок па заданню. Глядзі... Калі трапіце па дарозе ў бліжэйшую вёску, не затрымлівайцеся, бо могуць быць розныя неспадзяванкі. Можа быць і пагоня і што другое. Солтысы... праверка дакументаў... Разумееш? Ну, кіруйцеся так, каб было як найлепш...— Андрэй паціснуў руку Захару яшчэ раз, і яны разышліся.
Андрэю трэба выйсці на шлях зноў, каб дабрацца да вёскі Дзяды. Але як ты тут пойдзеш — ні дарогі, ні сцежкі. Адышліся ад шляху ліха ведае колькі. Прыйдзецца ісці напрасткі, чуццём шукаць шляху. І Андрэй пайшоў. Доўга блукаў па лесе, а шляху ўсё не было. Лес непралазны, некрануты, якому, здавалася, і канца няма, прыгнятаў Андрэя. Андрэй спыняўся і, узняўшы галаву, аглядаў ствалы дрэў, каб на амшэлых баках вызначыць, дзе поўнач. У адзіноце і глушы і сам лес здаваўся адзінокім. Андрэю здавалася, што нехта сочыць за ім і вось зараз крыкне або засмяецца. Нават даляцеў да вушэй нібы нечы рогат. Азірнуўся насцярожана. Няма нікога. Толькі вавёрка неяк ціха скрадаецца, каб пераскочыць з сасны на сасну. Стуканне дзятла яшчэ больш навявала адзіноту.
Толькі пасля абеду Андрэй нечакана выйшаў на вузкакалейку і пайшоў па ёй.
Павінна ж яна некуды прывесці. Яна і прывяла пад вечар на невялічкую лесапільню, размешчаную ў сырым куп’істым месцы сярод ляснога гушчару. Лесапільня яшчэ не працавала,— вяліся толькі падрыхтоўчыя работы. Як лесапільню, так і вузкакалейку пабудавалі немцы ў 1918 годзе. Цяпер яе арандаваў у дзяржавы нейкі купец-яўрэй. Замест баракаў тут былі адны зямлянкі. Палавіна з іх выглядала непрыдатнай да жылля — без нар, з праваламі ў стрэхах-насыпах, з плесенню і смуродам. Рабочымі было занята не больш чатырох зямлянак. Але Андрэй не хацеў у іх спыняцца, хоць бы там і знайшлося месца для адпачынку. Трапіў на цэлую, неразбураную зямлянку з нарамі, але запоўненую амаль па калені вадою. Ну што ж, абы нары. Праспім да світання. Па дзвюх шпалах, што ляжалі ў вадзе накрыж, Андрэй увайшоў у зямлянку і скочыў на нары. На іх сядзелі два хлопцы — адзін у салдацкай гімнасцёрцы і такога ж зеленаватага колеру шапцы, ссунутай на правае вуха. Русы чуб звесіўся з-пад казырка на лоб. Нос курносінкай. Сялянскія шэрыя вочы з іскаркамі зухаватасці. Толькі цяпер да яго прымяшалася вострая насцярожанасць. А ў дадатак — у руках балалайка-трохструнка. Андрэй заглядзеўся на гэтага хлопца — хоць малюй з яго карціну,— сапраўдны балалаечнік. Другі хлопец быў маладзейшы — у пакамечанай кепцы з надламаным казырком і ў падраным каптане. Яны сядзелі побач на нарах, пазвешваўшы ногі,— балалаечнік у салдацкіх чаравіках, а яго сябар — босы.
— Можна пераначаваць? — спытаўся Андрэй, уваходзячы.
— Чаму не? Вось нары, кладзіся,— адказаў балалаечнік.
...Ужо зусім сцямнела. Андрэй ляжаў на нарах і слухаў ігру на балалайцы. З балалайкай у Андрэя заўсёды спалучалася ўяўленне шырокай вуліцы рускага сяла, хвацкай прыпеўкі. Хлопцы ў чырвоных кашулях пад балалайку выбіваюць «барыню». Недаацэньваў, мусіць, Андрэй балалайку да канца. Бо тут... льецца такая ціхая, задушэўная лірыка! Пальцы, здаецца, ледзь-ледзь дакранаюцца да струн і так гібка і лёгка, што атрымліваюцца нейкія шаўковыя тоны, ад якіх лёгка і хораша робіцца на душы. Мілы хлопча, адкуль ты прыйшоў! Штосьці далёкае, знаёмае, недзе бачанае. Мелодыі адна за адной свабодна плылі з-пад пальцаў гэтага балалаечніка.
Вось і месяц ужо ўзняўся над лесам, зазірнуў у акенца зямлянкі і сваім святлом лёг на жоўтую, гліністую ваду, якая чамусьці неспакойная,— дробныя хвалькі ўвесь час набягаюць адна на адну. Відаць, грунтовыя воды яшчэ не супакоіліся.
А балалайка ўсё аб нечым думае-сумуе. Два цені сядзяць, звернутыя спінамі да Андрэя, часам нахіляюцца адзін да аднаго і шэпчуцца. А балалайка ад вальсаў, рускіх песень пераходзіць на гуллівыя прыпеўкі, але таксама ціха, без надрыву.
Андрэй пазнаў волжскія прыпеўкі і насцярожыўся. Захацелася запытацца ў хлопцаў, адкуль яны, але іхняя насцярожанасць і замкнутасць перашкодзілі гэтаму. Андрэй не помніў, калі заснуў...
...Прачнуўся ён рана. Балалаечнік ужо не спаў. Толькі яго сябар, уткнуўшыся носам у дошку нар і падкурчыўшы босыя ногі, спаў нявінным сном юнака, якому патрэбна было б яшчэ ласкавае вока маці.
Андрэй выняў з кішэні кавалак хлеба, што яшчэ застаўся з падарожжа, і пачаў есці. Балалаечнік змераў яго ўпотай вачыма. Андрэй прыкмеціў гэта і вырашыў распачаць гутарку.
— Адкуль вы, хлопцы? — спытаўся ён.
— Здалёк...— адказаў балалаечнік сур’ёзным тонам. І дзіўна, за ўвесь час знаходжання ў гэтай зямлянцы Андрэй не заўважыў у хлопцаў ніводнай усмешкі. У іх гутарцы і выглядзе панавала суровасць, прытоеная заклапочанасць.
— Усё ж такі, адкуль? — паўтарыў пытанне Андрэй.
Балалаечнік вытрымаў паўзу і працадзіў праз зубы, як быццам у лёт:
— Мы — яраслаўскія...
— Яраслаўскія? Як жа вы сюды трапілі?
— А вось, трапілі... Нас польскія салдаты забралі пад Мінскам яшчэ ў дваццатым годзе, як бяздомных, і аддалі ксяндзу...
У Андрэя твар выцягваўся ад здзіўлення і цікавасці.
— Ксяндзу? Гм... І што далей?—дапытваўся Андрэй.
— А далей што? — гаварыў балалаечнік, перавярнуўшыся на жывот.— А тое, што прабылі ў Чанстахове, у дзіцячым доме езуітаў, а зараз уцякаем адтуль...
— А цяпер куды? — спытаўся Андрэй.
— Куды? На ўсход... дахаты прабрацца хочам... ды, мусіць, цяжка гэта зрабіць...
— Есці хочаш? — спытаўся Андрэй.— Чым жа вы карміліся ўсю дарогу?
Андрэй разламаў папалам недаедзены кавалак хлеба і перадаў балалаечніку.
— Карміліся мы вось чым,— адказаў балалаечнік і паказаў на балалайку, якая стаяла ў кутку, прыпёртая да сцяны.— Ішлі па вёсках, я іграў, людзі давалі і хлеб і начлег. Балалайку, сваю ўласную, мы сцягнулі з дзіцячага дома...
Андрэй дажоўваў хлеб і думаў, як памагчы гэтым хлопцам. І ўрэшце сказаў:
— М-м... Так... Справа, зразумела, нялёгкая... Але паспрабаваць можна. Ідзіце праз Палессе, лясамі. Не заходзьце ў гарады, а толькі ў вёскі. Людзі вам пакажуць дарогу і пакормяць. Папрацуеце дзе пару дзён у якога гаспадара, а там — далей... Да граніцы адгэтуль яшчэ далёка... Не заседжвайцеся на адным месцы... Пару дзён — і далей... Вось так...
— Мы і самі так думаем... Чуваць было ўчора, што нейкія паўстанцы спалілі лесапільню недзе тут недалёка... Учора была тут паліцыя, правярала дакументы. Мы шмыгнулі ў лес, бо ў нас няма ніякіх дакументаў...
Андрэй слухаў і як быццам не верыў сваім вушам.
— Аб пажары на лесапільні першы раз чую...— сказаў ён.
— Эх, каб сустрэць гэтых паўстанцаў,— уздыхнуў балалаечнік.— Учора ўначы страляніна была чутна...
Андрэй захваляваўся.
Андрэй пачаў спяшацца ў дарогу. Заварушылася пачуццё трывогі — ліха ведае што можа здарыцца...
— Вось так, хлопцы, не заседжвайцеся... На, закуры, падстаў жменю, дам яшчэ на пару папярос. Мне трэба хутчэй дахаты, хадзіў у адну вёску, хацеў купіць каня, ды не ўдалося.
Андрэй ішоў па вузкакалейцы да шляху задуманы, і час ад часу ціхі ўздых вырываўся з яго грудзей.
— Эх, хлопцы, мае вы мілыя, дарагія хлопцы. Няхай прытуляць вас шляхі-дарогі...
Нарэшце вось і гэты жаданы шлях. Аж ногі забалелі, ідучы па насыпе вузкакалейкі, дзе шпалы ляжаць так блізка адна ад другой, што нельга ступаць на ўсю шырыню кроку — трапляеш у прамежкі, спатыкаешся. Але вось і шлях. І Андрэй уздыхнуў з палёгкай, выпрастаўся, разгледзеўся і, доўга не чакаючы, павярнуў налева, пайшоў на ўсю шырыню кроку. Ціха, бязлюдна на шляху. Калі б Андрэй каго сустрэў, з ахвотай спытаўся б, ці далёка да Дзядоў, але, на жаль, нікога няма. Ідзеш, як у невядомае,— то па раўніне, то ўзнімаючыся на ўзгорак, то спускаючыся ў даліну.
Недзе толькі пасля абеду мільганула на левым баку шляху нейкая белая будыніна з чырвоным дахам. Але направа і далей сцяною ўзвышаўся лес.
Набліжаючыся, Андрэй пазнаў у будыніне невялічкую царкву. Яна стаяла ў глухім лясным зацішку, адна, у акружэнні карлікавых бяроз і вішань.
Ціхая дрымота панавала навокал. Андрэй спыніўся. Царква не царква — ніякіх купалаў. Толькі адзін крыж тарчыць над пярэдняй сцяной, якая канчаецца трохкутнікам са звілінамі па баках. На франтоне ледзь прыкметна прасвечваліся, вылінялыя ад часу, сіняй фарбай напісаныя лацінскія літары і арабскія лічбы; Аnnо 17721.
Андрэй яшчэ пільней пачаў прыглядацца да царквы. Падумаў: «Яна такой архітэктуры, што можна з яе зрабіць касцёл ці царкву, а нават і сінагогу. Дзіўнае дастасаванне — выдумка папскага Рыма для насаджэння уніяцтва, увасабленне здрадлівасці езуітаў. Сівая даўнасць — Аnnо 1772 — сведка барацьбы за душы па шляху наступлення Рыма па ўсход».
Андрэй абышоў навокал гэтай дрымотнай, абшарпанай ляснымі вятрамі, царквы св. Антонія (гэта была яна), якая, можа, заўтра стане касцёлам таго ж св. Антонія.
Пры самым шляху перад царквою стаяць два драўляныя крыжы з металічнымі заржавелымі распяццямі. Хрыстосы схілілі галовы ў адзін бок і глядзяць цераз шлях на вузкую дарожку, амаль схаваную ў навіслых вербах і старых бярозах, якія абапал прытуліліся да магутнага бору. Гэтая дарожка і вяла ў вёску Дзяды. Так тлумачыў Андрэю дарогу пасланец з цэнтра...
Вёска з’явілася неўзабаве. Яна іменна не паказалася, а з’явілася, як нешта нечаканае. Гэта была не вёска, а вёсачка — шэрая, застылая, якую наўкола шчыльна абступіў стромкі бор, як быццам хаваючы яе ад рознага ліха і напасці. Яна так раптам стала перад вачыма, як з’ява, што Андрэй аж спыніўся і адкрыў рот ад здзіўлення.
Хіба можна пазнаць, ідучы па шляху, што тут хаваецца вёска? Хаты старыя, урослыя ў зямлю, пабудаваныя з шырокіх плашак старадрэўя. У большасці амшэлыя стрэхі, з-пад якіх цьмяна выглядалі невялічкія вокны. Прызбы насыпаны высока. Квітнелі вішнёвыя садочкі. На двух гумнах і на адной зламанай верхавіне старой ліпы, якая маячыла ў канцы вёскі, размясціліся гламаздаватыя буславы гнёзды. Але што асабліва ўразіла Андрэя — налева за невялікімі агародамі праз рады соснаў віднелася лясное возера. Процілеглы бераг яго ўпіраўся ў цёмную сцяну высокага лесу.
Дрымучая прырода. Дрымучыя людзі...
Сустракаюцца з Андрэем на вуліцы і насцярожана мацаюць вачыма і ўсё для таго, каб даведацца — свой ці чужы.
Вёска канчалася, а возера паплыло некуды далей у лясныя гушчары,— цёмна-сіняе, спакойнае, у вянку лозаў і чаротаў, схаванае цёмным борам, які стромка адбіваўся ў гладкай плыні, як у люстры. Ява гэта ці казка? Ява, бо Андрэю трэба зайсці ў трэцюю хату з краю. У ёй пад навіслай страхою адчынены вокны, з якіх льецца спеў некалькіх дзявочых галасоў. У гародчыку вішнёвы садок і кветкі захінулі хату ад вуліцы. Гукі песні зліваліся са звонам пчол, камароў і танулі ў белай мяккай гушчы квітнеючых вішань.
Дзяўчынка год сямі якраз выскачыла з сенцаў на падворак і спыніла на Андрэю свае чорныя вачаняты.
— Бацька дома? — спытаўся Андрэй.
— Дома,— адказала дзяўчынка.
— Пакліч яго сюды, я пачакаю на прызбе.— І Андрэй сеў, з прыемнасцю прыпаў да сцяны. Чакаў і слухаў спевы, дзявочы смех.
Тым часам дзяўчаты заспявалі другую песню, у якой Андрэй адчуў мясцовы каларыт:
Вецер вее, падвявае,
Хвалю наганяе,
А дзяўчына ў лесе
Ходзіць ды гукае,
Ходзіць ды гукае,
Сваёй долі шукае...
Андрэй не паспеў скруціць цыгарку і прыслухацца да апошніх слоў песні, як з хаты выйшаў гаспадар. Яшчэ малады, каржакаваты, вышэй сярэдняга росту, з кучмою русых валасоў, якія ў беспарадку спадалі на лоб, ён востра і разам з тым спакойна глянуў на Андрэя чорнымі вачыма. Ступіў энергічна на крок бліжэй, так, што нават рыпнулі новыя лазовыя лапці на нагах. Адказаўшы на прывітанне Андрэя, спытаўся:
— Хто вы будзеце і што вам трэба? {трэПа?
— Мне трэба ўбачыць дзяўчыну, якая павінна быць у вас.
— Дзяўчыну? Ды дзяўчат у нас многа ў хаце. Невядома, хто вам трэба?
Андрэй ўпаўголаса перадаў пароль.
Гаспадар, здавалася, прагна ўслухаўся ў словы пароля, наставіўшы вуха. Адразу схамянуўся:
— Ага... Добра... Зараз...
Павярнуўся і знік у сенцах. Андрэй толькі ўбачыў яго шырокую спіну ў белай зрэбнай сарочцы, падпяразанай раменьчыкам.
І вось на парог выйшла яна. У Андрэя адразу прамільгнула ў галаве тое гогалеўскае: «и девушка на поре семнадцатой весны, обвитая сумерками, переступила через порог...» Але не — гэта ўжо не гогалеўская дзяўчына, хоць нешта няўлоўнае, бясспрэчна, ідзе ад яе. Яна здавалася Андрэю высокай, ростам з яго, з цёмна-русымі з залацістым адлівам валасамі, якія кучаравіліся над белым, крыху пукатым ілбом і над скронямі. Танклявы нос — палазком. З-пад тонкіх дзявочых броваў, якія сышліся цяпер ля маршчынкі на пераноссі, глянулі сурова і насцярожана цёмна-шэрыя вочы. Яны зірнулі, як быццам мінаючы позірк Андрэя. Штосьці асаністае было ў яе постаці з крамянымі маладымі грудзьмі пад чорным нагрудным фартухом на цёмна-чырвонай кофце. Калі сказала першае слова, бліснуў рад белых прыгожых зубоў. У гутарцы час ад часу правай рукой закідвала валасы за вуха і ўстрасала галавой, узнімаючы свой твар да Андрэя.
У гэтым руху галавы Андрэй адчуў тую ўнутраную сілу, ад якой у чалавека звычайна загараюцца вочы. І яны ў такі момант загараліся ў яе і мянялі колер. Пачыналі блішчаць зеленаватым {Пачыпалі блінтчацт, зелеітаватым адлівам, гледзячы аднекуль з дна ў душу чалавека. Пад іх позіркам Андрэй адчуваў, як нейкія гарачыя кроплі падалі на душу і прымушалі падысці бліжэй да гэтай незвычайнай, як яму здавалася, дзяўчыны. Знікала непасрэдна дзявочасць, якая спачатку дыхнула Андрэю з яе твару, калі яна з’явілася на парозе і выклікала ў памяці гоголеўскія цудоўныя словы. А цяпер... суровасць і настойлівасць захапілі Андрэя і павялі за сабою. Хоць бы засмяялася, а то стаіць, як вартавая, як пасланніца лёсу, і, здаецца, непрыкметна позіркам правярае кожны рух чалавека.
— Ты доўга ішоў з лесапільні? — спыталася нечакана.
— Двое сутак...
— Чаму так доўга? — І ў яе вачах на секунду бліснула трывога.
— Доўга? За гэтыя двое сутак ледзь не зрабіўся Рабінзонам Круза...
Адрывіста засмяялася і змоўкла. Пасля смеху стала вальней. Узаемнае давер’е ўваходзіла ў сілу. Цяпер, у сваю чаргу, павёў на яе «наступленне» Андрэй.
— А ты даўно тут жывеш, у гэтым казачным закутку, дзе можна лёгка перарабіцца ў русалку?
— Ужо даўнавата. Ды я і сапраўды адчуваю сябе тут, як русалка. Варажу... Ваджу карагоды... І мая варажба не без поспеху... Пабудзем тут яшчэ пару дзён, не больш,— убачыш. Хадзем у хату.
— У хату? Як жа гэта? Можа, трэба было б, каб мяне ніхто не бачыў?
— Тут народ харошы. Дый пара такая, што трэба больш-менш у адкрытую ісці да народа. Трэба ўзнімаць, сеяць настроі, каб людзі ведалі, што рэвалюцыя мае сваіх пасланцоў. Жывое слова — самы лепшы агітатар...
Андрэй задумаўся. Яны стаялі ўвесь час ля сцяны пад страхою, і яна зусім не трывожылася, што хто-небудзь убачыць іх з вуліцы або зойдзе на падворак.
— Так, дарагі таварыш, няйначай...— ускінуўшы галаву, пацвердзіла яна і, як настаўніца, засунула сваю руку пад нагруднік. Глядзела нейкі момант на Андрэя з турботай, а пасля раптам ціха і ласкава сказала, як свая, узяўшы яго за руку:
— Хадзем...
Цеплынёй павеяла на Андрэя ад такога яе звароту. Ішоў услед і думаў: «Многа праўды і хараства ў тваіх словах, але... мы яшчэ пагаворым...» Яны прайшлі не ў хату, а ў невялічкую кухню, якую Андрэй спачатку быў палічыў каморай.
На Андрэю была лёгкая вопратка — куртка з чорнага дыяганалю, страшэнна заношаная і дзе-нідзе запэцканая ў смалу, з шэрымі латкамі на локцях. Гэта даношваўся астатак студэнцтва, якое цяпер адышло так далёка, што здавалася, яго і не было ніколі. Не хапала ў куртцы і гузікаў (кажух і шапку Андрэй пакінуў у бараку). На галаве была чорная кепка, якую купіў яму ў свой час Сава, калі ездзіў па даручэнню Паддубнага ў горад. Япа — гэтая дарослая дзяўчына — з цікавасцю агледзела Андрэя з галавы да ног і сказала:
— Мяне будзеш называць Вольгай або Оляй... А цябе як?
— А ты мяне называй Анатолем.
— Дык вось, таварыш Анатоль, абшарпаны ты зусім, скідай каптан, кепку, памыйся...
Паліла яму на рукі, пасля паднесла ручнік. Калі Андрэй зашпіліў сваю суконную цёмна-карычневую «косаваротку» і прычасаўся, сказала:
— Ну вось, ты цяпер харошы...
Андрэй усміхнуўся і падумаў: «Ну, што ж, для настрою крыху і пустых слоў не зашкодзіць».
— Вымі з кішэняў, што маеш у каптане, зараз табе яго паладзяць...
Андрэй выканаў і гэты «загад».
Вольга ўзяла куртку і панесла ў хату. Вярнулася з прыгожай белатварай маладзіцай. Пад белай хусткай цёмныя валасы прычэсаны ў так добра знаёмы просты радок. Сцішанасць у рухах. Глянула на Андрэя цёмнымі вачыма і адразу, не саромеючыся, спыталася, як быццам ведаючы ўсё:
— Мусіць, есці хочаце? А як жа... Чалавек з дарогі заўсёды есці хоча... Волечка, дастань там міску з паліцы... — Сказаўшы так, палезла «вілкамі» ў печ.
Па такіх адносінах гаспадыні да Олі Андрэй зразумеў, што Оля тут як свая, што яе тут паважаюць, любяць. Гм... справы нішто сабе...
Гаспадыня, даўшы Андрэю есці, выйшла. Вольга неяк клапатліва прысела ля невялічкага століка насупраць Андрэя і, крыху пачакаўшы, сказала:
— Учора тут была паліцыя... Дзесяць чалавек... конна... Абшуквалі ўсе хаты... Ты па дарозе мог бы лёгка трапіць ёй у рукі...
Андрэй цяпер ясна зразумеў яе трывогу...
— Каб я ішоў шляхам увесь час, тады мог бы... Я шляхам ішоў толькі сёння, а так — блукаў па лесе...
— Сёння ты правядзеш гутарку з дарослымі... Даніла, гаспадар гэтай хаты, збярэ табе іх. Напрамак гутаркі ведаеш?
— Здаецца, ведаю...— адказаў Андрэй, адчуваючы, як гэтая Оля ўжо звыклася з падполлем. Хоць Андрэй і сказаў — «здаецца, ведаю», Оля, адкінуўшы прывычным рухам правай рукі валасы за вуха, працягвала:
— Трэба гаварыць аб Кастрычніцкай рэвалюцыі, аб Савецкай Расіі і заклікаць народ да паўстання...
Андрэй зразумеў, што яна сказала гэта на ўсякі выпадак — а што, калі Андрэй недастаткова кампетэнтны ў справах? Ён еў забелены малаком крупнік і думаў: «Гавары, гавары больш, я цябе з задавальненнем слухаю. Твая турбота аба мне не абмяжоўваецца звычайнай прыхільнасцю. Твая турбота такая багатая, што яе трэба ўмець адчуць, і ацаніць. Не бойся, гавары...»
— Яшчэ... Мэта нашай агітацыі заключаецца ў тым, каб людзі падтрымлівалі нашы ўзброеныя сілы... Гэтая вёска — наша база. Невялікая, непрыкметная і прытым пры шляху... Адсюль ніці ідуць далёка...
Яна аглянулася і дадала:
— Даніла — тут галоўны разведчык, мае вялікую разведчую сетку...
Цяпер Андрэю ўсё стала ясна. Ён услухоўваўся ў тон яе голасу — нейкі турботлівы, з ноткамі захаплення. У час гутаркі Оля то набліжалася тварам да Андрэя, то аддалялася, а вочы глядзелі ўсё больш адкрыта, непасрэдна.
Так праясняецца ўсхваляваная азёрная тонь, і тады спакойнымі іскрамі паблісквае яе залацістае дно. Андрэй глянуў на рукі Вольгі, схаваныя ў цёмна-чырвоных рукавах, на рухавы твар, які то суровеў, то праясняўся ласкай, што міжвольна прыкоўвала Андрэя.
Скончыў есці, устаў. Хацелася сказаць нешта моцнае. Пераставіў табурэтку і сеў насупраць Вольгі твар у твар. Аблакаціўшыся на стол, апёрся шчакою на руку і з момант глядзеў у яе вочы. Даўно не глядзеў ён у твар жанчыны і, можа, упершыню адчуў, што ў гэтым ёсць тайна вялікага шчасця.
— А ты ведаеш, куды мы павінны з табою ісці?
— Ведаю. Прачытала ў запісцы ўсё. З таварышам Васілём мы яшчэ сустрэнемся.
Андрэй цяпер, ужо без пачуцця засцярогі, урэшце сказаў:
— Ну... цяпер вядзі ў хату.
На лавах, пры адчыненых вокнах сядзелі дзяўчаты. Адны з іх пралі, хто лён, хто каноплі, а другія шылі сарочкі. У руках адной дзяўчыны Андрэй убачыў сваю куртку. Пахла аерам і чаромхай — пучкі таго і другога, ужо засохлыя, тарчалі пад бэлькамі і за іконамі ў пярэднім кутку. Аказваецца, нядаўна мінула сёмуха, і гэта яе падарункі яшчэ напаўнялі хату сваім пахам.
Каля пячной перагародкі на счарнелай ад часу жэрдцы вісела на такім жа счарнелым драўляным круку калыска, сплеценая з ракітавых дубцоў. У ёй ляжаў хлопчык з чорнымі вачанятамі і лавіў ручкамі чырвоную хусціну, што вісела над ім на шнурку. За калыскай на драўляным шырокім тапчане сядзела яго маці, жонка Данілы, Мар'яна. Апусціўшы доўгія цёмныя вейкі, утаропілася ў зрэбную тканіну, з якой нешта шыла. Ля калыскі стаяў сам Даніла, амаль упіраўся ў столь галавою і засланяў сабою ўсю сярэдзіну хаты. Якраз, калі ўвайшлі Андрэй з Вольгай, ён нагнуўся над калыскай, цмокнуў языком і прамовіў:
— Ну, як справы, хлопча?.. Гэй ты, грамадзянін Савецкай рэспублікі!
Нечаканай прыемнасцю аселі гэтыя словы ў душы Андрэя. Як гэта добра і ўцешна.
Андрэй вітаўся з дзяўчатамі па парадку, як яны сядзелі. Вольга ішла за ім. Дзяўчаты крыху нясмела, з цікавасцю ўзнімалі свае вочы на Андрэя і хутка іх апускалі. Андрэй скончыў вітацца і сеў на лаве, пры адчыненым акне. Тут жа стаяла, прыпёртая да сцяны, прасніца з канаплянай кудзеляй... За яе села Вольга і ўзяла верацяно ў руку. Памачыла нітку слінаю і суканула верацяно. Яно тонка зашамацела, і нітка паплыла з пальцаў. Андрэй здзівіўся і сказаў:
— Усе робяць. Дай, гаспадар, і мне якую работу ў рукі.
Усе голасна засмяяліся. Адна Вольга з-за прасніцы смяялася толькі вачыма. Страсянула галавой, як быццам што перамогшы ў сабе. Тады на момант крыху пабляднеў яе твар, ад чаго яна пахарашэла.
Андрэй рабіў цыгарку і частаваў Данілу, які падышоў і сеў побач. Вольга аглянулася да дзяўчат і сказала:
— Заспявайце, дзяўчаты, што-небудзь.
Адна дзяўчына пачала, а ўсе падхапілі:
А ў тым бары грыбы зарадзілі...
Андрэй слухаў песню і міжволі хваляваўся. Пачынаў любіць гэтых людзей нейкай новай любоўю, шмат глыбейшай і непасрэднай. Няўжо толькі цяпер я ўваходжу ў народ, у народ, які абуджае ў душы столькі знаёмага, бясконца дарагога, недзе бачанага? Дзе? І сам не ведаю дзе. Недзе быццам там, над блакітам, на палях у ветранай плыні ці ў цёмных асенніх начах у хатняй тузе, калі шум соснаў плыў над адзінокімі прасторамі. Дзе гэта было і калі — не ведаю... Але... было.
Нездарма дзяўчаты так даверліва глядзяць на Вольгу, адна з іх падыдзе і, прытуліўшыся, зашэпча нешта ёй на вуха і засмяецца. Вольга выйшла з імі з аднаго гнязда і ўзляцела высока, і вось яны цягнуцца за ёю. Вольга — дачка народа.
1 Лацінскае – значыць – год 1772.
Калі Андрэй канчаў гутарку з групай сялян у кухні Данілы Перагуда, над вёсачкай Дзяды, над борам і возерам ужо гарэлі буйныя зоры. Яны дрыжалі, пераліваліся ў нябеснай тоні, як застыўшыя глыбакаводныя кветкі, танулі ў возеры. Тут, у вёсцы, Андрэю ўпершыню давялося стварыць ячэйку. Сцяпан Каваль, які часта бываў у гэтай вёсцы, стварэннем ячэек не займаўся — ён вёў толькі разведку. Сцяпан Каваль — ураджэнец вёскі Дзяды — застаўся без радні, сам нежанаты, той-сёй са сваякоў застаўся ў Расіі. Толькі адзін Даніла Перагуд яму радня — сын малодшай сястры мацеры Сцяпана. Гэтай сястры ўжо няма на свеце. А Даніла Перагуд, ажаніўшыся з Мар’янай яшчэ ў бежанцах, вярнуўся дахаты і са згоды Сцяпана Каваля прадаў яго надзел зямлі — дзве дзесяціны — мясцоваму кулаку Хведару Дудзько, які не выязджаў у бежанцы. І тады Даніла купіў сабе каня і карову. Малады яшчэ Даніла Перагуд, але ведае лясныя сцежкі, як стары. Часта на чаўне адпраўляецца ў начное падарожжа па возеры невядома куды.
Даніла Перагуд — галоўны разведчык Сцяпана Каваля. Развітаецца са сваёй Мар’янай, з дачушкай Мальвінай, з сыночкам Сцёпам (названы ў чэсць Сцяпана Каваля) і адплыве па возеры ў цёмную ноч. Часам праводзіць яго цемнавокая Мар’яна і доўга стаіць на беразе пад сасною, пакуль не страціць з вачэй чоўна, пакуль той не нырне ў густыя, стромкія цені соснаў, што акунулі свае верхавіны ў азёрную тонь і нібы дакрануліся дна. Верыць Сцяпан Каваль у пільнасць Данілы, але часам памахае яму нагайкай пад носам за якую-небудзь недакладнасць.
— Каб пазнаць сляды ворага, трэба мець востры нюх — след нячыстага смярдзець табе павінен...
Слухаў Даніла, апусціўшы валасатую галаву, непрыкметна для сябе пакручваючы малады вус. Дакараў сябе, правяраў у галаве ўсю сваю працу. За сваю вёску быў спакойны... Але вось яна якраз і прыспала Данілу, гэтая свая, непрыкметная для людзей, вёсачка. Недасачыў Даніла Хведара Дудзько. У час фэсту ў царкве св. Антонія знюхаўся ён з паліцыяй.
Дудзько — царкоўны стараста, ды як жа тады не пасябраваць з панамі? Рука руку мые. І запрасіў ён у госці каменданта Качуру, пана Чарапіцкага і трэцяга, які быў з імі, ляснічага лясніцтва Залатой гары. Ну, тады вось і пайшло. Церабілі за сталом «камуністычную заразу», хвалілі Пілсудскага, абяцалі рай для гаспадароў і пагібель для «лодараў, бандытаў». Дудзько са шчаціністай чорнай барадой, з маслянымі валасамі, падстрыжанымі «пад гаршчок», як лесавік, сядзеў у канцы стала пад іконамі і стараўся дагадзіць панам. Будавацца трэба, дык трэба дагадзіць ляснічаму. Можа, сына куды ўдасца «ўпхнуць» на службу ў лес. Толькі адно перашкаджае — гэтыя ўзброеныя ходзяць па лесе. Небяспечна. І вось тады Качура выклікаў Дудзько ў сенцы і разам з Чарапіцкім «апрацавалі» сабе яго. Дудзько доўга і не ўпіраўся. Калі паабяцалі яму ўладзіць з сынам ды з лесам на пабудову, Дудзько згадзіўся і сказаў:
— Я і без вашай намовы, панове, сачу за ўсім, але не было каму аб гэтым сказаць. А бандыты сюды часта прыходзяць...
Не прасачыў Даніла Хведара Дудзько, а ён часам і пад вокны ўначы падкрадаўся і ўдзень пытаўся на вуліцы ў Мар’яны, ці дома Даніла.
Ужо забрала б Данілу паліцыя, ды вось Сцяпан Каваль са сваімі малойцамі пасля таго, як была спалена лесапільня ў бярозаўскай суполцы, разграміў пастарунак у дырэкцыі Пшэборскага, і сам Качура быў паранены.
* * *
Ужо некалькі дзён пражыў Андрэй у гэтым, як ён казаў, лясным царстве, дзе ўпершыню ў сваім жыцці апынуўся на становішчы падпольшчыка. Хоць, праўду кажучы, якое тут было падполле? Збіраюцца людзі амаль што адкрыта, часта прыходзяць сюды партызаны Каваля. Таму і няцяжка было Андрэю арганізаваць тут ячэйку.
— На днях збяром тут сход і пасля гэтага пойдзем,— адказала Вольга Андрэю, калі той сказаў, што ён заседзеўся ў Дзядах.
— Тут могуць абысціся без нас. Апрача гэтага, надакучылі мы, відаць, гаспадарам. Амаль што цэлыя дні з хаты не вылазім.
І на самай справе, толькі вечарамі яны выходзілі часам пасядзець на прызбе або тады, калі збіраліся ячэйкі, заходзілі ў другую хату. Далёка адыходзіць ад вёскі асцерагаліся.
Даніла гэта як быццам зразумеў. І аднаго разу, калі Андрэй з Вольгай вярнуліся з маладзёжнага сходу, ён сказаў:
— Цёпла на дварэ... Ідзіце к возеру, прайдзіцеся. Абрыдла сядзець у хаце... Заўтра паеду венцяры вымаць, наварым рыбы.
І Андрэй з Вольгай выйшлі ў цішыню ночы, дзе кожны гук і нават шорах з-пад ног ляцелі да зор. Ішлі сцежкаю па беразе возера, аддаляючыся ад вёскі. Вольга была апранута ў нешта падобнае на чорны жакецік, які адцяняў яе стройную постаць. Галаву Вольгі акаймляў чорны шаль, ад чаго твар яе выглядаў, як у рамцы карціны, свяціў спакойнай белізной.
Пасмы месячнага святла леглі між соснаў на сцежку зеленаватымі адценнямі. А там на шырыні возера палыхаў агністы клубок, то звужаўся, то расшыраўся, як гармонік, пад тонкаю дымкай туману.
Андрэй з Вольгай ішлі павольна, ледзь пераступаючы з нагі на нагу, і маўчалі. Усё, што выступала перад імі навокал — і зоры, і лес, і азёрная гладзь у месячным бляску,— усё наказвала маўчаць. Ціхая стома закрадалася ў душу Андрэя. Пазіраў на бялявы профіль Вольгі. Яго локаць часам дакранаўся да яе локця, і гэта ўжо было здарэннем, парушаючым адчуванне навакольнага хараства.
Андрэй, не гледзячы, адчуваў, як яе позірк часта спыняўся на ім. Ішла яна — чуйная, і ў задуме, здавалася, кіравала плынню думак сваіх і Андрэя. Андрэю ўсплылі на розум два словы — гордасць і пяшчотнасць. Вось гэта яна, Вольга. Гордасць і пяшчотнасць спляліся ў ёй у адно адзінае цэлае, імя чаму — вернасць.
Так і хацелася сказаць:
«Дарагая жанчына, якая ж ты моцная! Такая моцная, што хочацца ўзяць цябе на рукі і несці, як найдаражэйшы скарб, сабраць для цябе ўсе зоры, бляскі вод і шэпты бору...»
— Знаеш, гэта такое ачараванне... Мы так зойдзем невядома куды,— сказала Вольга крыху стомленым голасам.
Спыніўшыся, яна глянула Андрэю ў вочы і гэтым прыкавала яго позірк да сябе. Так прайшлі секунды, а можа, і мінуты. Дакранулася лёгкім і такім цёплым рухам да пляча Андрэя і ціха сказала: «Хадзем...» Па яе твары прабегла ўсмешка, якая хавала ў сабе нейкі ёй вядомы сакрэт. Лёгка страсянула галавой і паправіла шаль, падбіраючы валасы са шчок. Андрэй узяў яе пад руку і сказаў:
— Пойдзем з краіны мараў у рэчаіснасць...
— Трэба рэчаіснасць адзяваць у мары... Я іначай не разумею жыцця і разумець не хачу...
— Ты забіраеш у мяне гэтыя словы з вуснаў. Але я думаю, каб за гэтым не згубіць пачуцця рэчаіснасці.
Вольга неяк парывіста зірнула на Андрэя, як уражаная нечым, і сказала з адценнем жарту:
— Хораша гаворыш, хораша...
Вузкая палоска зубоў бліснула Андрэю ў вочы — трапяткая ўсмешка на момант застыла на твары Вольгі.
Калі падышлі да хаты Данілы, пачулі на падворку гоман. Чуўся толькі голас Данілы, але ў такой цішыні ночы ён здаваўся гоманам. Андрэй з Вольгай насцярожыліся, спыніўшыся на вуліцы ля вішнёвага агародчыка. Гаварыў Даніла:
— Ну, чаго ты, як якое ліха, лазіш над вокнамі? Усе людзі як людзі, леглі адпачываць, а ты...
Другі голас гаварыў цішэй — тонам вінаватага:
— Няўжо нельга прайсці праз твой падворак? Ты толькі не крычы, а то на ўсю вёску...
— А чаго ты за тою сцяною лазіў. Там жа не падворак... — адказаў Даніла і, памаўчаўшы хвіліну, дадаў: — Знаеш, Хведар, калі яшчэ раз заўважу такую работу, бажуся,— прывяжу камень да ног і пойдзеш дыбам у возера... Ідзі...
Царкоўны стараста Хведар Дудзько лыпаў вачыма, хацеў нешта адказаць, але павярнуўся і пайшоў. Андрэй з Вольгай прытуліліся да плота ў засені вішань, каб быць незаўважанымі. Чорная постаць Хведара Дудзько панура паплялася па вуліцы, Даніла выйшаў, паглядзеў яму ўслед, узяўшыся ў бокі. Пасля плюнуў са злосці і сказаў:
— Чортава насенне... Бачыў ты яго...
Андрэй з Вольгай аддзяліліся ад плота.
— Ён вас не бачыў? — запытаўся Даніла.
— Не... — адказала Вольга.
Начавалі не ў Данілы, а ў аднаго з членаў ячэйкі. Калі Даніла развітаўся з імі, Андрэй з Вольгай пайшлі на кухню вячэраць. У час вячэры Андрэй сказаў:
— Вось гэта яна і ёсць самая рэчаіснасць.
— Так, яна... Якой я не баюся... Рэчаіснасць не зацемніць мне тых зораў, пад якімі мы ішлі і пад якімі пойдзем далей...
— Скажу ў сваю чаргу і я,— адказаў Андрэй,— хораша гаворыш. Так, так... У нашай рэчаіснасці павінна быць месца і зорам.
— Яны павінны свяціць перад вачыма наперадзе... Бездапаможны тон, хто не бачыць зор,— як быццам адрэзала Вольга.
Абое ўсталі, скончыўшы вячэру, і яшчэ раз паглядзелі адзін аднаму ў вочы, як быццам да нечага прыслухоўваючыся.
А за акном і далей падалі зоры...
* * *
Назаўтра, недзе блізка к абеду, у вёску заявіўся конны разведчык Сцяпана Каваля Макар Краўчук.
Сцяпан Каваль, разбіўшы ў некалькіх сутычках паліцэйскія атрады, выйшаў са сваіх лясных сховаў і падышоў да шляху. Разумеў, што варожыя сілы будуць збірацца супроць яго. Сцяпан чакаў нават рэгулярных войск. Шлях павінен быць пад наглядам. Выпраўляючы Макара, наказваў:
— Глядзі, цвыркунок цвырыкай добра... Патрап надзець шапку-невідзімку, калі трэба. Мы хутка заявімся ў Дзяды... Калі здабычу якую зловіш, давай сюды...
Нельга было падумаць, што Макар — разведчык. От, ехаў сабе пуцалаваты хлопец на добрым гнядым кані, і ўсё. Рэвальвер быў схаваны за поясам пад курткай.
Калі заехаў на падворак Данілы, запытаўся дарогі ў суседнюю вёску, а затым злез з каня, закурыў і папрасіў напіцца. Даніла вынес яму вады, адвёў каня ў хлеў, а пасля сеў з хлопцам побач на прызбе. Расказваў аб паводзінах Хведара Дудзько і ўжо намерваўся пайсці ў хату і напісаць запіску Сцяпану, як на вуліцы з’явіўся салдат у пілотцы з арлом. Ён ішоў з лесу, з боку возера. Па калені ў балотнай гразі, пакусаны камарамі, ён меў змучаны выгляд. Убачыўшы на падворку двух мужчын, якія сядзелі на прызбе, спыніўся. Хвіліну падумаўшы, няўпэўнена завярнуў на падворак. Даніла з Макарам сядзелі не зварухнуўшыся. Сказаўшы «дзень добры», салдат спытаўся, як завецца гэтая вёска і ці далёка ад яе да шляху. Адказваў Даніла:
— Вёска завецца Дзяды, а да шляху ад яе будзе кіламетраў дваццаць.
— Дваццаць? — працягнуў салдат.— Не можа быць...
— А вы адкуль ідзяце і куды? — спытаўся Макар.
— Я з атрада асобага прызначэння. Нам трэба дабрацца аж да Баранавіч... І вось тут мы крыху заблудзілі...
Салдат, пазіраючы на Данілу і Макара, што мірна сядзелі на прызбе з цыгаркамі ў зубах, падумаў, што ў гэтых людзях няма нічога небяспечнага, і рызыкнуў запытацца:
— А бандытаў у вас тут не чуваць?
— Якіх бандытаў? — перапытаў Даніла.
— Ну, што страляюць з-за куста...
Даніла абыякава махнуў рукою і адказаў:
— Які бандыт пойдзе сюды ў гэтую глуш? Няма ў нас такіх.
— Кажыце, калі што ведаеце, дастанеце ад нашага камандзіра ўзнагароду...
— Няма, няма ў нас такіх,— адмахнуўся Даніла.
— Ну, то бывайце,— адказаў салдат.— Але ж і парнасць, пся крэў... Напэўна, будзе дождж...
Салдат толькі ступіў два крокі, каб адысці, як Макар Краўчук пстрыкнуў слінаю праз зубы, а потым крыкнуў:
— Гэй, салдат, пачакай мінутку...
Салдат спыніўся, павярнуўшы да Макара толькі галаву. Макар скочыў, і дула яго рэвальвера ўткнулася між вачэй салдата.
— Рукі ўгору!
Салдат рук не падняў, з месца кінуўся бегчы на вуліцу, але, спаткнуўшыся аб нешта, расцягнуўся пластам ля веснічак, а ў гэты самы момант прагучаў стрэл Макара. Салдат не паспеў устаць, як яго ўжо трымаў ззаду за рукі Даніла.
На стрэл з хат пачалі выбягаць на вуліцу людзі. Іх ужо выбегла многа, а каля іх галопам імчаўся Макар з прывязаным да сядла салдатам.
На стрэл выбегла збялелая ад трывогі Мар’яна і, убачыўшы, як увіхаюцца Даніла з Макарам над салдатам, замахала рукамі:
— Ой, што вы робіце... Бяду наклічаце...
На вуліцы людзі сабраліся ў натоўп і глядзелі ўслед клубкам пылу, які курыўся з-пад капытоў Макаравага каня.
Выйшлі на вуліцу і Андрэй з Вольгай.
Вольга адразу сказала па свайму звычаю:
— Хадзем к народу...
І пайшлі. Ішлі хутка, як быццам спяшаліся. Іх ужо здалёк сустракалі цікаўныя позіркі. Падышлі да людзей, прывіталіся. Вольга і пачала гаварыць, павольна, крок за крокам прасоўваючыся ў натоўп. Не заўважала, як людзі ціха расступаліся і давалі ёй дарогу, праводзячы поўнымі прыхільнасці вачыма. А яна ішла і гаварыла, раз-пораз устрасаючы галавой, абдымаючы ўсіх агністым, спакойным позіркам.
— Карнікі не ўцякуць ад рук народа... Не стрымаць панам рэвалюцыі!..
Яна як быццам праклала дарогу і для Андрэя. Ён пачаў, на здзіўленне сабе, гаварыць спакойна. Выляталі словы і пра партызан і пра народныя сілы, абуджаныя Кастрычнікам, і пра партыю...
Калі вярнуліся з «мітынгу», радасныя, узрушаныя, у хаце Данілы сядзеў чалавек, трымаючы салдацкую шапку на каленях. Гэта быў будачнік, адзін з разведчыкаў Данілы.
— А, Пятрусь, здароў,— прывітаўся Даніла.— Ну, расказвай, як жывеш.
— Няма, брат, часу аб гэтым гаварыць.— Падмаргнуўшы, ён кіўнуў галавою ў бок сенцаў і ўстаў. Яны выйшлі. Гутарка іх працягвалася некалькі хвілін. Даніла замітусіўся, вочы бліскалі агнём трывогі.
— Дай, Мар’яна, што перакусіць... Да вечара трэба паспець...
— Куды? — утаропіла позірк у Данілу Мар'яна.
— Пасля скажу... Хутчэй...
Мар’яна пайшла на кухню, а Даніла сказаў Андрэю і Вользе:
— Трэба вам, як паабедаеце, ісці адгэтуль.
— Мы думалі зрабіць гэта заўтра,— сказала Вольга.
— Не, сягоння... Сюды набліжаецца карны атрад... Я зараз памчуся туды, да сваіх... Але перш перавязу вас цераз возера, пакажу дарогу...
...Пачынала ўжо хіліцца к вечару, калі Даніла і Андрэй з Вольгай селі ў човен. Садзіліся далёка ад вёскі, у глухім зацішным месцы. Возера на дзіва было спакойнае, гладкае як шкло. Часам толькі плёскалася рыба. Прыбярэжныя сосны, адбітыя ў вадзе, застылі ў празрыстай яснасці і здзіўлялі сваёй нерухомасцю. Толькі на захадзе з-за лесу клубіліся белыя воблакі і відаць было, што далей за лесам яны ўжо цямнелі. Ластаўкі ў лёце прыпадалі да вады.
— Будзе навальніца, не іначай,— сказаў Даніла.
Штосьці ўстрывожаны і пануры быў Даніла. Ён гроб вяслом і думаў. Знікла яго ўсмешка пад вусамі. Азіраўся навокал, паглядаў на неба і яшчэ больш энергічна налягаў на вясло. Спяшаўся Даніла, бо вось-вось на конях могуць паляцець ліхадзеі з шаблямі. Нават з Андрэем і Вольгай развітаўся як найхутчэй, сказаўшы:
— Выбачайце, калі што...
І нават не хацеў даслухаць да канца адказу Андрэя — нырнуў уніз па сцежцы між кустоў, толькі яго і бачылі.
Андрэй з Вольгай, прайшоўшы прыазёрнай нізінай, пачалі ўзнімацца на парослае лесам узвышша, якое градою праходзіла воддаль ад возера. Там яны павінны выйсці на дарогу, якая завядзе іх далёка — аж у мястэчка Глушэц. А ўслед ім усё плылі і плылі белыя, клубкаватыя хмары — прадвеснікі навальніцы.
Карны атрад паручыка Ельскага з вялікімі цяжкасцямі прасоўваўся па балотнай нізіне. Людзі і коні абліваліся потам. З-пад ног коней хмарамі ўзнімалася машкара і ўміг накрывала, як густою сеткай, і коней і людзей. Вельмі цяжка было бараніцца ад машкары — яна проста прыліпала да коней, да твараў, да адзежы салдат. І, каб пазбыцца гэтай навалы, трэба было расціраць яе на твары рукою. Так і рабілі салдаты, так рабіў і сам паручык Ельскі. Ад гэтага твары салдат і паручыка Ельскага былі вымазаны крывёю. Аб конях перасталі ўжо дбаць — трэба было пільна сачыць за дарогай, каб не трапіць у дрыгву. А дрыгвяных месц тут было нямала. Ратавала атрад усё ж такі дарога. Мясцовыя навакольныя жыхары з году ў год, а можа і з веку ў век, вобмацкам пратапталі яе, абмінаючы дрыгвяныя мясціны і бяздонныя «вокны», схаваныя ў высокай траве. Таму дарога не ішла проста, а збочвала то ўправа, то ўлева. Атрад выцягнуўся «ў нітку» па дарозе — конь ступаў за канём след у след.
Паручык Ельскі, выслаўшы двух разведчыкаў наперад, ехаў на чале атрада. Насунуўшы на вочы акаваны блішчастым абадком казырок шапкі, увесь запэцканы, панура паглядаў навокал. Калі ж будзе канец гэтай праклятай дарозе? І наогул куды яна завядзе? Можа, у такія непралазныя нетры, што давядзецца вяртацца назад. Пся крэў... Горш тое, што неба ўсё больш і больш засцілаецца хмарамі і ноч можа застаць тут, бо дзень ужо хіліцца к вечару. Чаму не вярнуўся разведчык? Няўжо дзе трапіў у якую бандыцкую пастку? Не можа быць. Гэтага яшчэ не здаралася.
Ельскі нават аглянуўся. Салдаты ехалі адзін за другім з расшпіленымі каўнярамі гімнасцёрак, з пасохлымі ад смагі губамі. Самым заднім ішоў конь без ездака, прывязаны да сядла папярэдняга,— конь разведчыка, які не вярнуўся.
Нізіна ўсё яшчэ не канчалася. Далёка цямнела паласа лесу, і на першы погляд здавалася, што да яе рукой падаць, але на самай справе яна быццам і не хацела набліжацца. Усё роўна, як міраж. Тое, што набліжалася, сапраўды была толькі градка лесу на «востраве» — невялічкім узвышшы сярод балота, а за ёй зноў распасціраліся асокі, лазнякі і дзе-нідзе адзінока тарчалі карлікавыя бярозкі.
Зноў пякло сонца, камарыны звон стаяў над глухімі прасторамі, мігатліва бліскалі трапяткія крыльцы гуллівых стракоз. Ад балотнай іржавай вады патыхала парнасцю.
А цёмная паласа лесу ў сонечным марыве і далей стаяла прад вачыма далёка над небасхілам і вабіла прытулкам, адпачынкам, абяцала канец гэтай пакутлівай дарогі. Паручык Ельскі запіша гэты рэйд сабе ў памяць, як «храбры пераход». Няважна, што ён быў прадыктаваны няхрабрымі пачуццямі.
Але вось чамусьці адзін з разведчыкаў едзе насустрач Ельскаму. Што здарылася? Можа, якая небяспека? Паручык Ельскі падцягнуў павадкі каня і сам падцягнуўся ў сядле. Павярнуў галаву да салдат і крыкнуў: «Увага!» Разведчык пад’ехаў і далажыў, што далей ехаць нельга — дарога пайшла праз дрыгву, коні гразнуць з першых крокаў. Конь разведчыка сапраўды быў у балотнай гразі па самы жывот. Пасля данясення разведчыка навакольная глухамань, як здавалася Ельскаму, яшчэ больш анямела. Ён па момант апусціў галаву, утаропіўшы вочы ў луку сядла, а потым безнадзейна павёў вачыма па краявіду, як быццам шукаючы ратунку там, дзе захмараны небасхіл апускаўся на беспрытульныя асокі, хмызнякі, на цёмную паласу лесу. Урэшце выпрастаўся ў сядле, як быццам абудзіўшыся ад зморы, і спытаўся ў разведчыка:
— Што, думаеш, можна было б зрабіць?
Разведчык доўга не думаў. Адказ у яго як быццам ужо быў падрыхтаваны.
— Я думаю, што трэба сячы лазняк, пане паручык, і ўсцілаць дарогу.
— Думаеш так?.. Гм.. А многа гэта зойме часу? Як думаеш?
— Думаю, што нямнога, пане паручык...
— Ну, што ж... тады будзем сячы,— адказаў Ельскі і павярнуў каня да салдат. Пачаў загадваць:
— Палавіна атрада — з коней! Кожны перадасць каня свайму калегу. Шаблі ў далоні і сячы лазняк, усцілаць ім дарогу вунь там...— Паручык паказаў вялікім пальцам цераз плячо.— Дарога падышла да тваністага балота, нельга ехаць далей... Зразумела?
Пятнаццаць салдат, узброеных шаблямі, рассыпаліся па лазняках, якія размясціліся групкамі сям-там бліжэй і далей ад дарогі.
Салдаты, хоць каторы і груз у балотнай твані, усё ж такі секлі, перастаўшы звяртаць увагу на машкару, якая неадчэпна вісела над іх галовамі.
Праўда, адзін салдат уваліўся быў у тое патайное «акно» і нарабіў крыку. Каб не падбеглі іншыя на дапамогу, можна было б лічыць, што Ельскі страціў яшчэ аднаго жаўнера. І тут у паручыка Ельскага прабегла ў галаве так нечакана для яго самога: «Пся крэў... нават тутэйшая прырода супроць нас...» Але потым спалохаўся гэтай думкі і пакіраваў каня на салдат, якія ўсцілалі дарогу.
Пад’ехаўшы да іх, паглядзеў удалячынь. Дарога вілася, губляючыся паміж асокаў і чаротаў, дзе-нідзе залітая вадою. Толькі далёкі хмызняк нагадваў, што там, мусіць, канец дрыгвянай даліне. Паручык з трывогаю паглядаў на сонца, якое ўжо апускалася над лесам, і падганяў салдат: «Хутчэй, хутчэй...» Пальчаткаю выціраў сабе твар, бо хустачка была ўжо непрыгодная да ўжытку, і ўсё падганяў салдат.
Рушылі ў дарогу ўжо тады, калі сонца схавалася за лесам і над балотамі леглі тонкія змрокі, якія з кожнай хвілінай усё гусцелі і гусцелі. І, урэшце, калі пад’ехалі да лесу, балота ахутала цёмная таямнічая ноч. А над лесам павісла чорная, як сопуха, хмара. Яна, здаецца, застыла на месцы, грозная, насупленая, усё больш і больш набірала чарнаты. Таму ў лесе стала так цёмна, што за крок нельга было разгледзець дарогі. Паручык Ельскі выслаў разведчыкаў, сказаўшы: «Галопам, разведаць, якая вёска перад намі», і зрабіў кароткі прывал.
Хвіліны ў чаканні цягнуліся павольна, як плыла тая хмара, ад якой лес патануў у непрагляднай цемры. Хмара пасоўвалася ўжо і над балотам. Усё прытаілася, прыціхла пад яе покрывам. Ні гукаў, ні ветру. Нават коні не фыркалі. Салдаты Ельскага прыпалі да зямлі, трымаючы кожны свайго каня на павадку. Некаторыя паспелі задрамаць — так хіліла да сну пасля дзённай стомы. Хоць у кожнага ў сумцы было па кавалку хлеба, але нікому не хацелася есці. Хацелася толькі ляжаць, не падымацца.
Для Ельскага дзяншчык вобмацкам знайшоў пень, на які і сеў паручык. У цішыні лавіў вухам перашэпты салдат. Часта даляталі словы «пся крэў», «спаць». Ельскі разумеў, што ў салдат не можа быць вясёлага настрою пасля такой дарогі, і таму палічыў патрэбным падбадзёрыць. Знізіў тон да фамільярнасці:
— Не засніце, хлопакі, хутка будзем у вёсцы, адпачнем як належыць... Трэба пацярпець... Усё для айчыны...
Голас Ельскага спалохаў прытоеную цішыню і, здавалася, быў чуваць усяму лесу, чым напалохаў і самога. Ён зноў сеў на пень і азірнуўся навокал. Пачуўся трэск галля ў аддаленні і тут жа голас вартавога: «Хто едзе?» Аказалася, вярнуліся разведчыкі. Далажылі Ельскаму, што вёска недалёка і што завецца яна Дзяды.
— Як? — перапытаў паручык.
— Дзяды,— адказаў разведчык.
— Дзяды? Гм... Ну, добра, паедзем...
Пачуўшы назву Дзяды, Ельскі яўна ажывіўся. Усё вымаўляў сам сабе, робячы націск у польскай вымове на першы склад: — Дзяды... Дзяды...
І рабіў чамусьці з гэтага яшчэ раз свой вывад, што Польшча тут на крэсах непарушная, што «хлопства» трэба навучыць паслухмянасці крывёй і жалезам, што тут спрадвечна панская спадчына і што яе трэба бараніць ад бандыцкага хлопства, выкарчоўваць бальшавіцкую заразу.
Атрад, зноў выцягнуўшыся «ў нітку», вобмацкам пасоўваўся па лясной дарозе.
Калі наблізіліся да вёскі, на захадзе за лесам бліснула маланка і пачуўся глухі грукат грому. Вёска Дзяды ўся танула ў цемры і цішыні — не відаць было ні агеньчыку, не чуваць і чалавечага голасу.
Як высветлілася, усё насельніцтва вёскі пасля ад’езду разведчыкаў Ельскага ўцякло ў лес. Большасць, хто меў, паспела ўзяць з сабою коней і кароў. Засталіся ў вёсцы толькі два чалавекі — намеснік солтыса (сам солтыс быў у суседняй вёсцы) і Хведар Дудзько. Праўда, Хведар быў уцёк разам з усімі, але толькі для віду, бо потым, пакінуўшы сям’ю ў лесе, пракраўся ціха назад у вёску, сеў ля хаты Данілы Перагуда, каб сустрэць атрад.
Прыбег яшчэ адзін чалавек з лесу — той, што папярэдзіў насельніцтва аб набліжэнні карнага атрада, той, што паспеў пабываць у Сцяпана Каваля і перадаць усё і аб атрадзе і аб Хведару Дудзько,— прыбег сам Даніла, каб забраць карову. Нёс на руках у лес сонную Мальвінку і таму не мог гэтага зрабіць раней. І вось вярнуўся. Калі заскрыпелі вароты хлява, Хведар Дудзько прыслухаўся і прыўзняўся з месца. «Ага, ты тут,— падумаў,— добра...»
Бліснула маланка, і далёка глуха загрымела, і ў гэты момант затупалі капыты коней на вуліцы.
Перад разведчыкамі вырас у цемры Хведар Дудзько і сказаў, што насельніцтва ўцякло ў лес, што ў вёсцы застаўся толькі ён і вось прыбег з лесу яшчэ адзін.
— Затрымаць яго,— з месца сказаў разведчык, асвятляючы ліхтарыкам чорную, як смоль, бараду Дудзько. Маланка пачала бліскаць ужо бесперапынна, і грымоты разлягаліся адны за другімі ўсё бліжэй і бліжэй. Возера нахмурылася, і цяжкія хвалі плёскаліся аб бераг.
Даніла якраз вывеў карову з хлява, і тут жа прамень ліхтарыка слізгануў па ім з галавы да ног.
— Куды вядзеш карову? — крыкнуў разведчык.
— Нікуды,— адказаў Даніла.
У гэты час з тупатам і шумам уехаў у вёску ўвесь атрад.
Хведар Дудзько стаяў ля каня разведчыка, не заўважаны Данілам.
— Сцерагчы яго,— сказаў разведчык, а сам накіраваўся на вуліцу, каб далажыць паручыку.
Даніла прыгледзеўся, хто мае яго сцерагчы, і пазнаў Хведара.
— А, бадзяга, і ты тут?
Першай думкай было збіць Хведара з ног і ўцячы, але Хведар разумеў, што можа так быць, і зараз жа першы схапіў Данілу за руку.
— Не ўцякай,— сказаў ён.
Даніла хацеў вырвацца, тады Дудзько схапіў яго за другую руку. Пачалася барацьба. Хруснулі косці Хведара ад натугі.
Даніла ўсё ж такі схапіў Дудзько за грудзі, падняў і бразнуў аб зямлю, але па інерцыі і сам паваліўся на яго. Адзін момант,— толькі падняцца і знікнуць у цемры. Але... як толькі падняўся, некалькі праменняў накрыж асвятлілі яго, задыханага, без шапкі, з ускудлачанымі валасамі.
— Стой! — крыкнулі легіянеры (яны паспелі злезці з коней), і некалькі рэвальвераў накіравалася на Данілу.
Хведар Дудзько са стогнам устаў з зямлі і, атрасаючы пясок, падаўся туды, дзе, заўважыў, мігцелі ў цемры дзве белыя зорачкі на шапцы,— падышоў да паручыка Ельскага.
— Пане...— раскрыў рот Дудзько.
— Ну, што? — перабіў яго Ельскі.— Гавары хутчэй!
— Гэты вось хавае камуністаў, ён мае сувязь з бандытамі ў лесе...
Даніла, які стаяў у акружэнні легіянераў, ірвануўся з месца і яшчэ раз збіў з ног Хведара. Але некалькі салдат наваліліся на яго, і ў гэтай мітусні пачуўся голас Ельскага: «Вязаць яго, вязаць!» Яшчэ здолеў Даніла ўстаць з-пад навалы салдат. Але, па загаду паручыка, яшчэ падышлі з арламі на шапках. І звязалі Данілу па руках і па нагах і паклалі ля плота супроць парога пад вішанькай, там, дзе ў пагодны вечар ён любіў часам адпачыць на лавачцы, пасадзіўшы дачушку Мальву на калені. »
Салдатня Ельскага рассыпалася па вёсцы. Сям-там па вуліцы і на падворках праціналі цемру палосы святла ліхтарыкаў — бліскалі і знікалі, зноў бліскалі. А побач панура, злавесна шумела возера, і маланка час ад часу асвятляла яго цяжкія хвалі. Гром магутнеў, і, калі ён наблізіўся зусім, павевы ветрыку дыхнулі ў прытоеную цішыню.
Да паручыка Ельскага падскочыў ад’ютант:
— Пане паручык, дазвольце далажыць,— шлях, які нам патрэбны, знаходзіцца паўкіламетра ад вёскі, варта ў вёсцы забяспечана, заставы пастаўлены ля касцёла і далёка па шляху...
— Добра,— адказаў паручык і злез з каня, перадаўшы яго ардынарцу.
— А гэта вось, пане паручык, намеснік солтыса,— паказаў на маленькага чалавека ад’ютант.— Ледзь знайшлі разам з гэтым гаспадаром.
Побач стаяў Хведар Дудзько, на якога і ткнуў пальцам ад’ютант.
— Вядзіце яго ў хату,— буркнуў паручык.
У хаце Данілы ўжо арудавалі салдаты. Гарэла лямпа. На кухні ў печы палалі дровы. Салдаты паспелі пералавіць сонных курэй і зарэзаць Данілавага падсвінка. Усё гэта варылася ў чыгунах і гаршках. Тое самае рабілася і па іншых хатах.
Ельскі ў суправаджэнні ад’ютанта ўвайшоў у хату, расшпіліў сваю плашч-накідку і сеў за стол, паклаўшы на яго нагайку. Да паручыка падвялі невялікага росту чалавека ў доўгай старой сярмязе і вялікай (яшчэ старой моды) з прапацелым кружком на галаве шапцы, якая асядала яму на самыя вушы. З-пад доўгай світкі віднеліся босыя ногі. Ён плюшчыў ад святла лямпы свае маленькія спалоханыя вочы, што нават забыўся зняць шапку.
— Знімі шапку! — грымнуў паручык.
Маленькі чалавечак зняў брыль, і валасы кучмою ўзняліся на галаве.
— Ты намеснік солтыса, так? — пытаўся Ельскі.
— Ага, я...— квола адказаў намеснік солтыса і пераступіў з нагі на нагу.
— Чаму так распускаеш насельніцтва? Дзе твае людзі?
— Паўцякалі ў лес, пане... Што я зраблю?
— Бальшавікоў многа ў вёсцы?
Маленькі чалавечак паціснуў плячыма.
— А хто іх, пане, ведае.
— А хто павінен ведаць? Чаму гэты гаспадар ведае? — паказаў Ельскі на Хведара Дудзько, які стаяў побач у позе «свяшчэннай » прыстойнасці.
Намеснік солтыса зірнуў малымі вочкамі на Хведара і, апусціўшы галаву, змоўк.
— Ну? — буркнуў паручык.
Маленькі чалавек на нешта адважыўся. Глянуў на бліскучы абадок казырка паручыка, перавёў вочы на арла і, як быццам цераз сілу, прамовіў:
— Ды яны, пане, цяпер... гэтыя бальшавікі, усюды ёсць...
Што хацеў далей сказаць намеснік солтыса, невядома, бо словы яго перарвала грознае:
— Цо-о-о?! — І нагайка з рукі паручыка паласнула намесніка па галаве. Паласнула раз, другі, трэці... Удары сыпаліся адзін за другім. Чалавечак закрычаў не сваім голасам, яшчэ раз узняў галаву, прыкрытую ўжо да вачэй валасамі, з-пад якіх пацёк гарачы крывавы струмень. А пасля сагнуўся ў крук, і ўдары пасыпаліся па спіне.
— Арыштаваць! Адвесці! — раўнуў урэшце паручык і, кінуўшы нагайку на стол, стомлены сеў на лаву... Пачарнелы ад дзённай спякоты твар абліўся потам.
За акном зашумеў вішняк. Голле скрабанула па шыбах, і бляск маланкі ўварваўся ў хату. Пракаціўся гром магутным покатам, здавалася, над самай страхою.
Паручык запрасіў Хведара Дудзько сесці.
— Сядай, гаспадар, пагаворым...
Дзяншчык паставіў на стол патэльню са смажанай курыцай і парасяцінай, пасля прынёс талерку з нарэзаным хлебам. Паклаў відэлец, нож і стаў, чакаючы далейшага распараджэння.
— Прынясі з саквы1 бутэльку каньяку,— загадаў Ельскі,— і пастаў ежу вось гэтаму гаспадару,— ткнуў ён пальцам у Хведара Дудзько.
Усё было прынесена, і паручык Ельскі з «гаспадаром» Дудзько распачалі гутарку.
Нямнога паспелі яны з’есці, не ўсё давялося даведацца паручыку. Грымоты ўвесь час пракочваліся над хатай, скроб шыбы вішняк, і з ветрам далятаў шум возера. Вецер стаў парывістым, вострым.
Уляцеў задыханы начальнік вартавой службы, з ходу стаў на «смірна» і далажыў:
— Пане паручык, на шляху страляніна, нашы заставы вядуць перастрэлку з бандытамі...
Відэлец выпаў з рукі паручыка Ельскага. Імгненна надзеў ён шапку і крыкнуў:
— На конь! Узмацніць заставы! — загадаў начальніку вартавой службы.
— Бочэк! — клікнуў Ельскі свайго ад’ютанта, які сілкаваўся на кухні смажанай курацінай.
Сержант Бочэк хутка выцер губы і стаў перад Ельскім.
— Звязанага камуніста забраць з сабой... І зрабіць з ім належны парадак... Разумееце?
Сержант Бочэк добра разумеў, што гэта значыць.
— Слухаю,— адказаў ён, — будзе выканана, пане паручык.
— Яшчэ адно... Правучыць бандыцкую вёску, каб памятала... Разумееце?
Сержант і гэта разумеў.
Уміг апусцела хата. Загады пайшлі, як па дроце, да камандзіраў груп, і калі паручык Ельскі выехаў на вуліцу, то пачуў, як звон шыбаў, трэск разносіўся па ўсёй вёсцы.
Салдаты прыкладамі кавалерыйскіх вінтовак выбівалі вокны ў хатах. Вецер узнімаў пясок на вуліцы, і маланка час ад часу асвятляла яе з краю ў край. Ракатаў цёмны бор, нагінаючы свае верхавіны пад парывамі ветру. Ракатала таксама і возера.
Кудлатыя чорныя хмары ляцелі над лесам, апускаліся над возерам. Вось-вось хлыне дождж... Але ён яшчэ недзе шумеў над лесам — там, адкуль даносіліся грымоты. Толькі зрэдку буйныя кроплі падалі на пясок.
Звон шкла ўсё яшчэ далятаў да паручыка Ельскага, але ясна далятала ўжо і страляніна. Ад’ютант падскочыў на кані і далажыў, што страляніна набліжаецца.
— Досыць! — сказаў Ельскі і загадаў падпаліць хату Данілы.
Даніла ляжаў ля плота, а над ім стаяў вартавы і час ад часу для пэўнасці — ці не ўцёк — асвятляў яго ліхтарыкам. Думкі віхрам праносіліся ў галаве Данілы. Часам ён уставаў і садзіўся — вартавы загадваў ляжаць. О, каб не гэты вартавы — даў бы сабе рады Даніла. Спазмы сціскалі сэрца — Мар'яна, Мальвінка, Сцёпачка... «Ах, нашто мне было вяртацца па гэтую карову? Дурасць, адна дурасць... Што скажа Сцяпан? Што скажуць, як пачуюць, Вольга і той такі харошы таварыш? Але я перад імі не вінаваты,— я ўсё зрабіў для справы...»
Стрэлы даляцелі і да вушэй Данілы... Сэрца ўздрыгнула ад непамернай радасці. «Ідзе Сцяпан, ён ідзе... Ах, як добра... Можа, паспее вырваць з кіпцюроў катаў? Ой, расплоціцца Сцяпан з Хведарам... І чаму я яго тады... у возера... Слабасць яшчэ нашая, маладосць... Жыцця чалавечага шкада... Так... А хіба ж гэта чалавек? Яму, бачыш, не шкада нашага жыцця... Дзетак маіх не шкада...» І сціскае ў кулакі звязаныя рукі Даніла і скрыгоча зубамі... Трэба быць бязлітасным, бязлітасным, іначай не пераможаш...
Стрэлы даляталі чутней, вішанька нагіналася ад ветру над галавой Данілы. Так знаёмыя сэрцу ўсплёскі возера аддаваліся ў вушах, клікалі да сябе свайго адважнага плыўца. «Можа, паспее Сцяпан?.. Можа, паспее?..» — як малаточкам, стукалі гэтыя словы ў галаве Данілы.
Але вось падыходзяць яны — жаўнеры, развязваюць яму ногі. «Няўжо выпусцяць?» — сама сабою мільганула думка. Але рук не развязваюць, загадваюць — ідзі... І пайшлі па вуліцы. І вецер падганяў іх. Ідзе Даніла ў акружэнні легіянераў. Адзін трымае яго на прывязі. «Якая чэсць! Якія провады!» А ўслед ім задыміла хатка Данілы. Ён і не бачыць гэтага. Толькі пачуў пасля пах дыму... Хацеў аглянуцца... Ды дзе там — штурханцы прыкладаў вінтовак пасыпаліся з усіх бакоў. А буйныя кроплі падаюць усё часцей і часцей.
— Хутчэй! — падганяюць жаўнеры. Бо атрад ужо выехаў з вёскі, падпаліўшы крайнюю хату. Калі ад’ютант запытаўся ў Ельскага, што рабіць з арыштаваным намеснікам солтыса, паручык толькі махнуў рукою і, прышпорыўшы каня, памчаўся рыссю ў канец вёскі. Спяшаліся карнікі.
Ужо вось і дарога ў вербах і бярозах, якія цяпер хаваюцца ў цемры. І дзе б тут зрабіць, як казаў паручык, належны парадак з гэтым камуністам? Блізкая страляніна і боязь адстаць ад атрада ўсё гнала канваіраў наперад. Страшна рабілася ад гулу бору і патрэсквання бяроз і вербаў. Кроплі дажджу капалі ўсё часцей — дождж шумеў ужо недзе над вёскай. Баяцца легіянеры саступіць у бок з дарогі, каб памацаць ніжэйшую галіну на бярозе ці вярбе. Цемра і хмызняк. А тут свае ўцякаюць. Так і ідуць далей. Ідуць подбегам. Даніла не хоча ісці подбегам. Легіянеры б’юць яго прыкладамі, цягнуць пад рукі. «Можа, паспее?.. Можа, паспее?» — не выходзіць з галавы Данілы. Але вось і шлях, вось і дождж нагнаў — ударыў моцнымі кроплямі, як бобам.
Прагучалі стрэлы злева, ім у адказ прагучалі справа. Бліснула маланка, і перад вачыма мільганула яна, выдумка езуітаў, царква-уніятка — Аnno1772. Ударыў гром так, як быццам раскалоліся нябёсы, і заглушыў гук стрэлаў. Шумны лівень паласнуў над лесам, над шляхам, забубніў па бляшанаму даху царквы. Зноў вогненныя крылы затрапяталі па сцяне царквы, па літарах — Аnno 1772 — і асвятлілі панурыя фігуры двух крыжоў. Нічога лепшага не можа быць пад рукой, каб пазбавіцца ад камуніста. І адным узмахам вяроўка з пятлёй закідваецца на плячо крыжа. Карнікі Пілсудскага ставяць Данілу пад крыжам. Бачыць Даніла — канец. «Бывайце, таварышы, бывайце, людзі добрыя, бывай, Мар’яна, Мальвінка, сынок мой — грамадзянін Савецкай рэспублікі, бывай, мой лес любімы, возера, край наш пакутны, стаптаны... Не ўбачу вас болей... Але нас многа, многа...» І вырвалася з грудзей Данілы ў шум пушчы і навальніцы: «Смерць панам! Не быць вам тут! Не быць!» Крыж заскрыпеў, і Даніла павіс, змоўк... Канец вяроўкі вужакай абвіўся па ствалу крыжа. Грукнулі яшчэ раз стрэлы злева, і нехта з вешальнікаў, што ўцякаў па шляху, асунуўся ў лужыну. Маланка сполахам асвяціла: Аnno 1772.
1 Торба пры сядле.
«...Ціха, сыночак, ціха. Ты чуеш, як шуміць лес? Гэта ідзе твой тата. Ты чуеш, як шуміць возера? Гэта плыве твой тата. Ён возьме сыночка, пасадзіць у човен, пакажа, дзе рыбак многа, многа плавае маленькіх, дзе птушачкі шчабечуць і клічуць сыночка да сябе. Тата насыпле табе рыбак маленькіх, і ты будзеш ручкамі забаўляцца, губкамі смяяцца. Птушачкі прыляцяць, у човен сядуць, будуць цешыцца табою, маленькім. І тата паплыве з табою далёка, закалыша на хвалі сыночка, і ты заснеш, і сонейка цябе будзе лашчыць, і зязюлька закукуе ў лесе... Ціха, ціха, сынку, тата не аддасць цябе панам, не аддасць...»
Пасля доўгага плачу, пад дажджом, пад мокраю дзяругай, прытулены да грудзей Мар’яны, заснуў «грамадзянін Савецкай рэспублікі».
Густы арэхавы куст прыкрываў іх, як страхою, а ў вышыні шумелі сосны, біліся адна аб адну, і працяглым гулам гудзеў бор.
Мальвінка спала, паклаўшы галаву на калена маці, у якой з вачэй час ад часу разам з кроплямі дажджу падалі ціхія слёзы.
Няйначай схапілі Данілу...
Вёсачка Дзяды, здавалася, зусім схавалася ў зямлю пад дажджом. Падпаленыя хаты патухлі. Паспеў толькі асмаліцца драбёст. Прытуліўшыся да сцяны гуменца, стаяла пад страхою кароўка Данілы і жавала жвачку.
* * *
Ранак сонечны, умыты росамі. Сонца толькі што ўзбіраецца на верхавіны лесу. Хаты, абмытыя дажджом, глядзяць цёмнымі павыбіванымі вокнамі. Возера ў мірыядах іскраў злёгку хвалюецца, белыя грыўкі набягаюць адна на адну. На двух услонах, выстаўленых на вуліцу, у белай сасновай труне, у белай вышытай кашулі ляжыць Даніла Перагуд, галоўны разведчык Сцяпана Каваля. На ганаровай варце стаяць два партызаны — адзін у галаве, другі ў нагах. Збоку на табурэтцы сядзіць Мар'яна са Сцяпанкам на руках, а побач стаіць Мальвінка і кулачкамі выцірае вочы. Пры іх, як застыўшы, стаіць сам Сцяпан — без шапкі, глядзіць некуды паверх галоў людзей, што ўсёй вёскай сабраліся аддаць апошнюю пашану Данілу. Грозны твар Сцяпана закамянеў у напружанні. За поясам тая ж нязменная нагайка на казінай ножцы, але пры баку цяпер вісіць кольт у вялікай кабуры, з жоўтай скуры. На ботах — шпоры. Так і стаіць ён, нерухома, з апушчанымі вусамі, акамянелы, спакойны. Ветрык злёгку варушыць яго пасівелы чуб. Калі Мар’яна зойдзецца плачам, тады Сцяпан кладзе ёй на галаву сваю вялікую далонь і кажа: «Сціхні... сціхні...» А белая хустка, з-пад якой ільсняцца цёмныя шаўкавістыя валасы, прычэсаныя ў просты радок, усё час ад часу прыпадае да труны, дзе на белым пакрывале раскіданы жмутамі баравыя кветкі.
З правага боку над галавой Данілы звісае чырвоны сцяг, які трымае Сава Супрун. Калі вецер ускалыхвае сцяг, тады адкрываюцца вачам людзей і сонцу белыя літары-словы:
«На акупанта!»
Іх вышывалі дзяўчаты ў хаце Данілы пад кіраўніцтвам Вольгі. Сава Супрун стаіць, падцягнуты ў струнку, з вінтоўкай за плячыма. Дзве кулямётныя ленты крыжуюцца на грудзях. Вецер часам прыгладжвае яго ўздыбленыя валасы. А ён стаіць з узнятай галавой, з тварам, які пахарашэў ад хвалявання, і глядзіць, не змаргне, сваім крыштальна-чыстым вокам некуды ў азёрную даль.
Людзі ціха шчыльным натоўпам стаяць навокала, размаўляюць шэптам. Твары жанчын заплаканыя.
Неслі Данілу на сваіх моцных плячах партызаны. Наперадзе ішоў Сава са сцягам, а перад ім дзяўчаты і хлопцы неслі дзеразовыя вянкі. Партызаны з непакрытымі галовамі цесным колам акружылі труну. Мігцелі ствалы іх вінтовак. За труною першай ішла Мар’яна, а за ёю Сцяпан Каваль, несучы на руках Мальвінку. Свяціла сонца ў твар Данілы, ветрык кратаў яго русыя мяккія валасы. А хвалі возера ўсё набягалі адна за другой, сваімі ўсплёскамі суправаджаючы паход. Як з-пад зямлі, недзе з партызанскіх радоў пачулася павольна: «Вы жертвою пали в борьбе роковой...» Зелянелі кучаравыя сосны-асілкі паабапал дарогі, вербы і бярозы расступаліся перад партызанамі.
Дол ужо быў гатовы пры шляху на высокім месцы, недалёка ад царквы-уніяткі, пастаўлена нават і агарожа з габляваных сасновых штакецін. Туды і ўнеслі Данілу партызаны.
Запанавала цішыня. Над труной стаў Сцяпан і выняў кольт з кабуры. Гаварыў ціха, стрымана, кароткімі, адрывістымі сказамі...
Калі зараўнялі магілу жоўтым пяском, паставілі дубовы крыж і ўсклалі вянкі, Макар Краўчук прымацаваў да агарожы чорны сцяг жалобы, звесіўшы яго над шляхам.
...Гэты сцяг і праводзіў людзей, аж пакуль не апусцела наваколле.
Як ні шукалі партызаны Хведара Дудзько, нідзе не знайшлі. Жонка казала, што не прыходзіў да сям’і ў лес. Сцяпан Каваль паклікаў Саву Супруна і Макара Краўчука і сказаў: «Задача будзе ляжаць на вас, хлопцы. Гэты вядзьмар можа прывесці сюды паліцэйскі атрад. Зрабіце засаду пры шляху за царквою. Адтуль можна біць, адкуль бы яны ні ішлі — справа ці злева. Важна мець перад вачыма дарогу ў вёску... Арганізуйце назіранне за хатай Дудзько, а я вазьму конную групу і пайду наўздагон панам».
Сцяпан Каваль сеў на прызбе Данілавай хаты і чакаў разведчыкаў. Яны павінны былі хутка вярнуцца, бо выехалі ранкам, яшчэ прыцемкам.
Калі разведчыкі вярнуліся, Сцяпан, выслухаўшы іх, не чакаў ні хвілінкі. Макар Краўчук падвёў яму гнядога каня. Сцяпан забег яшчэ ў хату, прытуліў да сваіх грудзей заплаканы твар Мар’яны, падняў Мальвінку высока, на ўзровень сваёй галавы, сказаўшы: «Расці, дочачка...» А гушкаючы Сцяпанку, прамовіў: «Расці, сынок, на пагібель панам». І тады са звонам шпор хутка выйшаў з хаты, згінаючы сваю шырокую спіну ў дзвярах.
Ужо было пасля паўдня. Дарога наперадзе немалая. Трэба дагнаць карнікаў хоць бы ля Глушца. «Знаю, знаю,— да бацькі папёр пап Ельскі, графскі сынок... Ведаем, усё ведаем...— гаварыў сам сабе Сцяпан.— Пакажам і сыну і бацьку, пачым фунт ліха...»
Конь борзда перабіраў нагамі, калі Сцяпан аб’язджаў сваю групу. Потым Сцяпан пацягнуў павадкі і стаў. Азірнуў усіх сваіх малойцаў і запытаўся:
— Вінтоўкі ёсць?
— Ёсць! — адказалі хлопцы.
— Патронаў і гранат хопіць?
— Хопіць...
— А калі паны паляцяць з шаблямі на нас, што тады?
— Мы і шаблі ўзялі, таварыш камандзір.
— Бачу, бачу, што ўзялі... А ці вы не бачыце, што ў мяне няма шаблі?
Сапраўды, толькі ў аднаго Сцяпана — камандзіра — не было шаблі. Не любіў з ёю займацца, адвык. Вінтоўка, рэвальвер, граната — вось сапраўдная зброя. Ды яе і хапала ў Сцяпана. Толькі пры апошнім разгроме пастарунка ў дырэкцыі пана Пшэборскага захоплена больш трыццаці кавалерыйскіх вінтовак, шмат патронаў і гранат. Умацоўваліся паны добра, але ўсё пайшло на пшык. А цяпер спатрэбілася, на ўсякі выпадак, шабля. Ёсць і шаблі ў Сцяпана, розныя, усякія — афіцэрскія і салдацкія.
Кіўнуў на крайняга хлапца: «Падскоч да Савы, няхай дасць шаблю, тую панскую...»
Гэта была крывая шабля ў чорным бліскучым чахле з залацістым наканечнікам. Ручка шаблі з чыстага золата. Цямляк, сатканы таксама з залацістых нітак, махрыстымі кутасамі звісаў з ручкі. Ведаў Сцяпан, нашто браў іменна гэтую шаблю.
— Эх, каб убачыў яе пан паручык Мечыслаў Ельскі! Хіба не самлеў бы ён?
«На тое ж яна і бярэцца»,— падумаў Сцяпан Каваль, падвешваючы шаблю. І хітрая ўсмешка слізганула пад яго пасівелымі вусамі.
...Конны атрад з трыццаці чалавек рыссю імчаўся па лясному шляху, пераходзячы часам у галоп. А рэха ад тупату капытоў гналася за імі ўслед і гаварыла:
«Гэй, хлопцы-малойцы, сыны зямлі беларускай! Прышпорце сваіх коней мацней! Гаротныя маткі вас нарадзілі на тое, каб вы няшчасце стрэламі забілі, шаблямі парубалі. Гэй, патомкі тых, каго буйныя, вольныя ветры гранямі занеслі калісьці ў шабельную Сеч Запарожскую, не забудзьце продкаў, што славаю народнай шумелі над сцягамі Хмяльніцкага. А таксама і іншых і іншых, што паклалі галовы ў бітвах з панамі. А вы цяпер, байцы чырвоныя, што ішлі ад Масквы, Волгі, Кіева і Мінска да Варшавы пад сцягам Леніна, накіруйце свае трапныя стрэлы ў патомкаў вішнявецкіх, патоцкіх, радзівілаў, скірмунтаў, замойскіх і іншых і іншых, што пошасцю ўеліся ў матку-зямлю. Гэта іхнія коні топчуць наш край, гэта іхнія рукі будуюць шыбеніцы, гэта іхнія павучыныя ніці аблыталі і народ польскі і ўвагналі крыўду клінам між ім і намі... Біце па крыўдзе, біце з размаху, каб рэхам аддалося ў Львове, Лодзі, Кракаве, Варшаве. У полымі паўстанняў Валынь, уся братняя Заходняя Украіна, роўная з намі ў нядолі. Польскі рабочы са зброяй у руках на вуліцы... Яшчэ не скончана гэтая старая гісторыя, яшчэ не скончана... Але канец відаць. Пачатак новай гісторыі свеціць маяком з Усходу...
Дык прыгнём свае галовы к грывам! Наўздагон!»
Многа сонца над Глушцом — яно, здаецца, асвятляе ўсе яго куткі-завулкі з амшэлымі платамі, іскрыцца ў пясчынках на бруку плошчы, агніста блішчыць у залацістых кульках — падставах крыжоў — царквы і касцёла, якія вежамі ўзвышаюцца над мястэчкам.
Ды толькі, здаецца, усё жывое патанула ў цішыні. Часам хто за плотам закашляе або крыкне на свінню ці на каня, запрэжанага ў калёсы, часам бразне жалеза ў краме, недзе загяргечуць гусі, празвініць званочак веласіпеда...
Ціха і ў хаце Абрама. Сыны выйшлі з працай на падворак, на сонца, сам Абрам таксама не ўседзіць у хаце, пастаіць на пахіленым ганку, выйдзе, гляне на вуліцу. А на ёй там-сям снуюць паліцыянты. Вось адзін з іх набліжаецца. Абрам лічыць патрэбным не мець сустрэчы з чалавекам у паліцэйскім мундзіры і вяртаецца ў хату.
Калі ж увайшлі ў майстэрню Андрэй з Вольгай, Абрам толькі сказаў — «о-о!..». Прывітаўшыся, пастукаў у шыбіну акна (за акном сядзелі сыны) і пальцам паклікаў Грышу. Грыша ўваўшоў. Забегалі яго вочы пад акулярамі, і тонкія рысы твару затрапяталі ўсмешкай. Захваляваўся, пачырванеў.
— А я ўжо думаў, што вы... і не зойдзеце...
Вольга, сеўшы на зэдлік, спакойна аглядала майстэрню, як быццам да чаго прыслухоўваючыся. Стомлена паварочвала галаву, накіроўваючы позірк на дзверы ў кухню, на вокны, што глядзелі на падворак. Прывычным рухам рукі, які так падабаўся Андрэю, папраўляла цёмны шаль на галаве і чакала канца гутаркі Андрэя з Грышам.
Паслалі да каваля Міхала па Якава. Ён прыйшоў без кепкі, проста ад горна, нават у сваім кавальскім фартуху. Рукавы сарочкі закасаны за локці. Трапяткі, паціскаў рукі Андрэю і Вользе, бліскаючы белымі моцнымі зубамі. Дамовіліся, каб Якаў прыйшоў, калі сцямнее.
Увайшла гаспадыня, маці Грышы. Смуглавата-пажоўклы твар у маршчынах. У чорных вачах, зацягнутых тугою, свяціў унутраны пратэст, накоплены за жыццё. І дзіўна, як увайшла, то, здаецца, і не звярнула ўвагі на «гасцей», толькі ледзь прыкметна кіўнула галавой — у знак прывітання. Самастойнасцю веяла ад гэтай жанчыны. Так і стала яна ля парога ў рабой хустцы, завязанай, як у сялянак, склаўшы на жываце сухаватыя рукі ў сініх жылках. Абрам стаяў, адвярнуўшыся спіною да парога і, пыхкаючы цыгаркай, глядзеў як быццам у засветы,— туды, за акно.
Андрэй з Грышам сядзелі за рабочым сталом і, наблізіўшыся тварамі адзін да аднаго, гаварылі ўпаўголаса, часам пераходзячы ў шэпт. Абрам усё глядзеў у акно.
Гаспадыня ўрэшце падышла да Вольгі і запыталася:
— Адкуль вы?
Вольга са спакойнай усмешкай, як быццам чакала такога запытання, адказала па-яўрэйску:
— Адгэтуль, з Глушца...
Ці ветрык уварваўся ў майстэрню, ці праменні забегалі,— вочы ўсіх глянулі на Вольгу, і твары застылі ў здзіўленні. Усмешкай, прыплыўшай з нейкіх душэўных глыбінь, асвяціўся твар гаспадыні. Абрам пакінуў сузіранне, падышоў і стаў над Вольгай, гледзячы зверху на яе хвалістыя валасы над белым ілбом, акаймаваныя цёмным шалем. Спынілі гутарку і Андрэй з Грышам.
— Вы з Глушца? — перапытаў Абрам.
— Вы яўрэйка? — спыталася гаспадыня.
— Не... беларуска...
Абрам і Рахіль пераглянуліся, штосьці зразумелі, і гаспадыня запрасіла Вольгу ў другую палавіну хаты. Абрам таксама выйшаў з майстэрні.
Андрэй з Грышам, застаўшыся адны, пачалі гутарыць смялей.
— Я думаю...— сказаў Грыша і спыніўся,— я думаю, што ў нашым мястэчку праца наша не будзе мець вялікіх поспехаў... Пераважаюць тут дробныя гандляры і мяшчане-земляробы... Цяжкі гэта элемент на пад’ём... Ну, рамеснікі яшчэ так-сяк, але іх меншасць...
— Гэта няважна,— адказаў Андрэй,— дзе ж ты возьмеш гатовых ідэальных людзей? У тым жа і павінна заключацца наша праца, каб людзей зрабіць свядомымі...
— Гм... Так... Яно так...— пасля роздуму адказаў Грыша, і Андрэй заўважыў, як у яго сціснуліся сківіцы. Змоўк Грыша. А потым, уцягнуўшы ў сябе паветра ад хвалявання, загаварыў:
— Калі з аднаго боку... наша актыўнасць, а з другога — апора на наш актыў, то... вядома...
Нешта глыбейшае хацеў выказаць Грыша. Але думка па дарозе да абагульнення недзе абрывалася, і ён змаўкаў у задуме... Чорныя вочы пад акулярамі засцілаліся імглой, ён глядзеў на печку, якая бялела насупраць, і бледныя шчокі яго то загараліся, то патухалі. Андрэй адчуў, што гэты хлопец, засядзеўшыся ў майстэрні, як нечым уражаны, аб чым можа марыў у адзіноце, цяпер хацеў бы зразумець усё адразу ад малога да вялікага. Адна-адзіная маршчынка над пераноссем ужо цяпер паглыбела. Падабалася Андрэю разважлівасць Грышы, імкненне вычарпаць думку да канца.
За вокнамі шыбалі ластаўкі, шумелі вераб'і, сонца схілілася к захаду і ўжо наўскос кідала праменні ў вокны.
Андрэй устаў і выйшаў з-за стала. Выйшаў і Грыша. Схапіў Андрэя за рукі вышэй локцяў і, пазіраючы ў вочы па-таварыску, сказаў:
— Зараз... паабедаем...
Увайшла маці. З незвычайнай для яе сарамлівасцю, у якой адчувалася жаданне зрабіць як найлепш, запрасіла Андрэя ў кухню.
Там ужо сядзела Вольга — умытая, прычэсаная. На стале дыміліся талеркі з супам. Усе трое елі, а маці стаяла побач, застыла ў маўчанні, склаўшы рукі на жываце. Не то любавалася, не то гаравала, гледзячы на маладых людзей, не то думала, што небяспека заўсёды вісіць над людзьмі і, хто ведае, можа, ужо блізкі яе час.
Увечары разам з Якавам прыйшоў і яшчэ адзін хлопец. Называўся ён Максім Рунда. Гэта быў невялічкі танклявы хлапчына з кірпатым носам. Чорныя валасы, вялікія, крыху навыкат шэрыя вочы, мышыны хвосцік вусікаў пад носам — усё гэта гаварыла аб тым, што перад вамі чуйны, вяртлявы «падшывалец». Андрэй нават усміхнуўся сам сабе, пазіраючы за гэтым хлопцам у шэрай кепцы, ссунутай на патыліцу. Але з першых яго слоў, сказаных крыху з заіканнем, Андрэй адчуў дыханне ўласнай годнасці і насцярожыўся. Максім Рунда — сын глушэцкага мешчаніна, па прафесіі быў печніком, атынкоўшчыкам. Ён адзін у сям'і ўзбунтаваўся супроць царквы, не хадзіў па нядзелях «чынна» прастойваць абедні і ставіць свечкі, у той час як старэйшы брат (сямейны), таксама атынкоўшчык, аддаваў дань, як казаў Максім, гэтым ідалам. Пра бацьку ўжо няма чаго казаць. Максім Рунда любіў успамінаць сваю старэйшую сястру, якая жыла далёка, у краіне, што сніцца тут кожнаму прыгнечанаму,— у Краіне Саветаў, працавала настаўніцай у Крыме і адтуль прысылала лісты. Кожны ліст быў святам у першую чаргу для Максіма. Аб кожным такім лісце ведалі шмат хто з мястэчка. Здзіўляліся і зайздросцілі. Уражаннямі з лістоў, больш чым хто, жыў увішны атынкоўшчык Максім Рунда. Вось і ён прыйшоў у майстэрню Абрама, прадчуваючы, што тут адбудзецца нешта такое, што наблізіць яго, як і ўсіх, да той шчаслівай краіны, адкуль сястра прысылае лісты.
У час расказу Андрэя аб паўстанчых падзеях у слухачоў так узнімаліся пачуцці, што паміж Якавам і Грышам стыхійна ўзнікала мітуслівая спрэчка. Адзін аднаму наперабой перадавалі па-яўрэйску яшчэ раз тое, што чулі з вуснаў Андрэя. Спрэчка ўласна ішла аб удакладненні таго ці іншага здарэння, факта. Мірыла іх Вольга. Гэта дзейнічала магічна. Яны заціхалі на паўслове і ў трапяткім чаканні напружвалі ўвагу. Максім Рунда ціха смяяўся пры гэтым, курачы цыгарку.
Сакратаром ячэйкі выбралі Грышу.
Калі прабыванне ў лесе настройвала на супакаенне, чалавек непрыкметна неяк сцішаўся,— поле, наадварот, нервавала Андрэя, хацелася ісці хутчэй. Ідучы па шляху дахаты, Андрэй бачыў, што многа палосак было ўжо выцераблена ад бярэзніку, але яшчэ больш засталося. Там-сям, дзе людзі церабілі яго, чулася частае пануканне на коней. Часам кідалася ў вочы палоска зялёнага жыта. Андрэй не вытрымліваў, падыходзіў да яго і гладзіў рукою па яшчэ кволых каласках.
* * *
Вёска Запалянка як быццам адпачывала ў даліне, адкрыўшы сонцу ўсе свае раны. Свіціўся мясцінамі драбёст на многіх хатах, звісала жмутамі салома са стрэх. Амаль у кожнай хаце па аднаму акну глядзела сляпым вокам на вуліцу (другія былі забіты дошкамі). Садкі без агарожы выглядалі, як чужыя. Але людзі былі рады сонцу, мяккаму ветрыку, зелені дрэваў, травы і жвавей варушыліся ля сваіх разбураных гнёздаў. У работу ішла часцей рыдлёўка, сякера,— карчавалі, церабілі, кідалі ў зямлю, што было. Ці бульбіну, ці гарох, ці фасоліну — усё ў зямлю. Зямля — уся надзея. Яна родзіць не толькі панам. На ёй жа расце многа траў, кветак, зелля рознага, шмат і крапівы пад платамі — сакавітай, пякучай. Яна цяпер стала патрэбнай для кожнага. Яе рвуць, мыюць, крышаць і вараць у вялікіх гаршках. І жанчыны-суседкі ў гутарках між сабою нават адкрываюць сакрэты, як яе варыць, каб была смачнай. Тое самае аб маладой лебядзе, аб нейкім лапушыстым зеллі пад назваю «падбел». Абы толькі была ў хаце соль — можна сабе даць рады. Прапакутаваць трэба адзін год, два, сабрацца на коніка, на сякі-такі воз,— дзе што прадаць, а рэшту зарабіць у лесе, ці ў пана-памешчыка, ці ў кулака.
Усё тады пойдзе добра, будуць жыць людзі, як даўней жылі дзяды, калі было, хоць не заўсёды даволі, і хлеба, а часам і да хлеба. Думаюць: «Будзем спраўляць вяселлі, убірацца ў багацце. Дабываць больш зямліцы, расшыраць свой загон, бо ён з кожным годам усё рабіўся вузейшым і вузейшым, так што хутка сыйдзе на нітку. Дзеці падрастуць, заробяць. Няўжо ж тут не будзе ніякага парадку з зямлёю, можа, прыйдзе людзям якая палёгка?»
Так марылі сяляне, цярэбячы свае палоскі. Але нарэшце ў сваіх думках адчувалі тупік, вочы заплывалі імглою, рукі апускаліся ад пачуцця бяссілля, роспачы. Усе гэтыя мары маглі б лёгка стацца рэчаіснасцю, каб... не было вунь той мяжы, граніцы, што ўзяла ды аддзяліла нас ад бязмежных прастораў Расіі, дзе народ атрымаў зямлю, дзе столькі багацця, столькі заробку, дзе людзі харошыя, дзе няма чыноўнікаў, паліцыянтаў, дзе не гуляе нагайка па спінах нашага брата... Эх... Вось ужо лісты шлюць адтуль — хто з Сібіры, хто з Самары, хто з Мінска — браты, сёстры, дзядзькі. Хто вучыцца там на настаўніка, хто на доктара, на інжынера, хто на агранома... На каго ж і дзе будуць вучыцца дзеці тут? Парастуць пастухамі, пастухамі і застануцца. Э-х-х-х... Чужое ўсё, чужое тут, нямілае. Зойдзеш у воласць — ні табе мовы чалавечай, знаёмай, ні табе слова добрага, ветлівага — усё зыркаюць ды зыркаюць, колюць цябе вачыма, усё страшаць і страшаць. Наязджаюць вось асаднікі, зямлю забіраюць. Яны, бач, ваявалі за Польшчу,— ну, дык няхай ім і давалі б зямлі ў Польшчы, а то не... лезуць сюды, бяруць дзесяткі, сотні гектараў. Ім хапае. А тутэйшым хто дасць? Грызуць яны гэты бярэзнік, апухлыя ад голаду, поўзаюць каленямі па ялавіне і няма ніадкуль ні дапамогі, ніякага паратунку.
— Хвігу табе пад нос дадуць і ражна ў бок, а не зямлі тут ці дапамогі,— гаворыць Дзям’ян Гарагляд.— Пакуль самі не возьмем, нічога не будзе... Падушаць тут нас, як мышэй рудых...
— Як ты сам возьмеш, калі ледзь трымаеш рыдлёўку ў руках, калі ты сціснуты, без голасу і бяспраўны. Хай бы прыйшла Чырвоная Армія адтуль, з усходу, ды памагла нам, ну, тады, вядома, узялі б зямлю і ўладу, усё... А так — ну, як ты ўправішся?
— А мусіш управіцца,— адказваў Дзям’ян,— само нічога не прыйдзе...
Сяляне стаялі навокал Дзям’яна,— хто з рыдлёўкай, хто з сякерай,— апусціўшы вочы ў зямлю, і думалі... Так-то яно так... вядома, што само не прыйдзе, але хто табе дасць накірунак?
— Толькі ахвоту мей — дадуць,— бурчаў Дзям’ян і змаўкаў, адварочваючы твар убок, баючыся, каб слухачы не западозрылі ў ім чаго-небудзь.
Такія гутаркі ў вёсцы вяліся часта.
...Эх, Дзям’ян, Дзям’ян... не выбілі з цябе сілы паны. Наадварот, людзі заўважаюць, што яе ў цябе яшчэ больш прыбавілася. Вылежаўся на печы,— скажа, напрыклад, Мікіта Лазун і крутне галавою не то ад здзіўлення, не то ад зайздрасці. Думаў Мікіта дый гаварыў нават, што Дзям'ян не выжыве. Чаму так хацелася Мікіту, каб Дзям’ян не выжыў,— невядома. Дзям’ян з ім не сварыўся, не пераараў яму мяжы, не перакасіў.
Аднак непрыязныя думкі родзяцца ў Мікіты. Шмат у яго намераў. Два сыны жанатыя, сямейныя. Трэба старэйшага сына аддзяліць, застацца з меншым. Жонка Мікіты ўжо гады два, як памерла. Добрай была нябожчыца, ды вось узяла надарвалася. Успамінаючы пра яе, Мікіта гаварыў: «На халеру гэта было? Гэта ж не жарты — сем вёрст ды яшчэ па такім холадзе». Аказваецца, нябожчыца Тэкля несла ў свой час з чужога сяла ўжо халоднай восенню тры вялікія іконы, як скрыні, калаўрот і яшчэ нейкае чужое дабро, пакінутае людзьмі пры ад’ездзе ў бежанцы. Як прыйшла, легла і ўжо не ўстала.
Трэба аддзяліць сына, тады паглядзім, што і як — можа, самому яшчэ прыйдзецца «ачапіцца», што на жаргоне Мікіты азначала — ажаніцца. Аддзяліць-то аддзяліць, але бяда ў тым, што сяліба малая, уся забудаваная. Дзе сыну паставіць хату? І вочы Мікіты часта-часта глядзелі пры гэтым праз акно — туды, у канец вуліцы, дзе сосны на гары ўзвышаліся над вёскай. Там шуміць сасоннік, з двух бакоў гару абдымае ручаіна. Вось дзе прастор! І скаціне, і курыцы. Гусей, качак можна гадаваць. Што гара ёсць «абчэсцвенны» выган, гэта няважна. Гарэлка ўсё зробіць. Але тут урываўся ў плынь думкі, як якая тычка, Дзям’ян Гарагляд, і неспакой авалодаў Мікітам. На сходах востры язык мае. І гарэлкаю яго не купіш. «Выжыў-такі, а я бо думаў, што... Можа, наперці на Сцяпана Касцевіча,— гэты падатнейшы, дружыць з Дзям'янам, можа ён яго...»
А Дзям’ян Гарагляд, як быццам насуперак жаданням Мікіты, выжыў і ў цёплы, сонечны дзень канца красавіка выйшаў на падворак і сеў на прызбе. Усміхаўся ўсім сваім схуднелым тварам і сонцу і людзям. Адна з вельмі важных прычын дадала яму сілы. Аб гэтай прычыне ніхто не ведаў у вёсцы, толькі ён адзін.
Яшчэ задоўга перад тым, як быў спалены лесапільны завод бярозаўскай суполкі, хадзіў дахаты Пеця Ціханчук і па загаду Андрэя перадаў Дзям’яну, што да яго з’явіцца чалавек, які назаве сябе Прайдзісветам.
Не падазраваў Дзям’ян Гарагляд, што нехта дбае аб людзях, нехта запісвае падзеі ў вялікую кнігу жыцця народа і што сапраўды нідзе нічога дарма не прападае. Думаў, лежачы на печы днямі і начамі, і, прадчуванне чагосьці радаснага напаўняла яго душу. Такі няпраўда — недзе нешта робіцца. Не пакіне нас Савецкая Расія. Яна чуе і ведае, як тут нам даводзіцца...
Пабачым, што гэта будзе за Прайдзісвет.
«Прайдзісвет... ха-ха-ха...— смяяўся сам сабе.— Трэба ж выдумаць такое». І Прайдзісвет часам уяўляўся яму як нешта страшнае, што выпаўзае з лесу, а другім разам — як мудры чалавек, што ходзіць па свеце і людзям праўду разносіць. Ва ўсякім разе, таямнічым павінен быць гэты чалавек, які ведае, што дзе робіцца ў нашым краі.
Так, Сцяпан Каваль — ён жа Прайдзісвет,— абмеркаваўшы з Іванам Паддубным падзеі, якія адбыліся ў лесе графа Ельскага, вырашыў наведацца ў тыя краі. Меў ён і там недалёка свайго друга Данілу Перагуда, але той (галоўны разведчык) жыў далекавата, не змог выканаць задання. Дый Сцяпану Кавалю трэба было расшырыць сваю зону дзейнасці — грунт для гэтага ўжо быў. У такіх выпадках ішоў сам, каб засадзіць новы «куст». Апранаўся ў сялянскую вопратку, абуваўся ў лапці, закідваў на плячо ўздзетую на кій торбачку з хлебам — і так ішоў ад сяла да сяла. Адведваў сваіх разведчыкаў, верных таварышаў, начаваў у іх і потым ішоў далей. А разведчыкі ўсё пыталіся: «Ну, калі ты прыйдзеш са сваім войскам? Многія ўжо гатовы хоць зараз ісці на паноў...» «На ўсё свой час...» — адказваў ён..
Так адной ночы пастукаўся Сцяпан у акенца хаты Дзям’яна Гарагляда. Малання думала, што, можа, гэта паліцыя — не адчыняла, углядалася ў акно. Пасля разбудзіла Дзям’яна.
— Стукае, кажаш? Не ўсё з ліхам па начах прыходзіць, можа, хто і з добрай весткай? Адчыняй...
Сцяпан упоцемку пераступіў парог і, крэкчучы, уздыхнуў на ўсю хату. Загаварыў:
— Здаецца, трапіў да Дзям’яна Гарагляда.
— Трапіў правільна, чалавеча,— адказаў з печы Дзям’ян.— Запалі газнічку, Малання.
— Перш чым запальваць, завесьце свае два акны... Я хачу, каб Прайдзісвета ніхто з двара не бачыў...
На момант у хаце стала ціха, хоць мак сей. Урэшце закрактаў на печы Дзям'ян, заварушыўся; лучынкі, што ляжалі на печы для падпалу дроў, зашапацелі пад яго нагамі.
— Ах... божа мой... Хутчэй, Малання, завесь...
Газнічка бліснула на парожку коміна якраз у твар Дзям’яна. Сцяпан падышоў і працягнуў яму руку на печ.
— Прывітанне табе, Дзям’ян, ад барацьбітоў за свабоду...
Ажывіліся маршчыны на лбе Дзям’яна, забілася сэрца, і ён не ведаў на момант, што адказаць, толькі плюшчыў вочы і ўсміхаўся. Авалодаўшы сабою, прамовіў: «Пачакай, чалавеча, злезу з гэтай ляжанкі... Сядзьце, нябось, за дарогу падбіліся... Я ж кажу жонцы — адчыняй, не ўсё з ліхам прыходзіць па начах... Хто б мог думаць, што нехта ведае аб нас і клапоціцца?..»
— Добра цябе пачаставалі паны, Дзям’ян? — пытаўся Сцяпан, ужо седзячы на лаве.
— Пачаставалі, чалавеча, ды яшчэ як...
— Вось і пагаворым, Дзям’ян, як ім адплаціць за гэта...
Так у тую ноч Дзям’ян Гарагляд стаў чарговым галоўным разведчыкам Сцяпана Каваля — Прайдзісвета.
— Абрастай кустам, Дзям’ян,— былі апошнія словы Сцяпана. І Дзям’ян стаў абрастаць. Умела павёў справу. Па звычцы хадзіў з узнятай галавой, са спакоем і пільнасцю азіраючы наваколле. Выжыў Дзям’ян, вітаў вясну, поўны надзей на лепшае. Запрагаў свайго коніка ў плуг у пару з такім жа канём Сцяпана Касцевіча і араў сваю палоску (Сцяпан Касцевіч прадаў хлеў, трохі з адзежы і купіў каня).
За плугам, побач з Дзям’янам, ішоў яго сынок Міця. Любіў Дзям’ян, каб сынок быў пры баку. Пакрыкваў на коней і гутарыў з хлопцам.
— Вучыся, сынок, як здабываць хлеб. Цяжка ён нам дастаецца... Нічога, ты дачакаеш лепшага... Но-о-о... гнядыя!..
Сустрэўшыся з Андрэем, Дзям’ян застыў ва ўсмешцы, хутка заморгаў вачыма,— здавалася, вось-вось засмяецца ад радасці.
— Выадукаваўся ўжо, выадукаваўся... Вось тут табе добры будзе універсітэт... Ха-ха-ха...
Ва ўсім позірку, паводзінах Дзям’яна было відаць, што ён шмат чаго ведае, што ён у курсе спраў. Але нічога адкрыта не выказваў, толькі накіроўваў увагу Андрэя на свае вясковыя справы. Андрэй у сваю чаргу разумеў, адчуваў Дзям’яна, нешта вылічваў сабе на будучыню...
Сцяпан Касцевіч, расказваючы Андрэю аб тым, як купілі каня, што дзе пасадзілі, пасеялі, адчыніў куфэрачак з кніжкамі, які стаяў на лаве, і працягнуў ліст у белым пакамечаным канверце. Бацька яшчэ нешта расказваў, але Андрэй ужо не чуў. Літары знаёмага почырку замітусіліся перад вачыма. Дыхнула з далёкіх прастораў знаёмым ветрам, смехам, раздоллем Волгі.
Ліст быў ад Веры.
«Дарагі Андруша!
Ты цяпер недзе далёка, далёка. Шлю гэтыя радкі і не ведаю, ці яны дойдуць да цябе. Як добра, што ты пакінуў мне адрас сваёй радзімы ў той неспакойны час, калі я цябе праводзіла на станцыю. Адзінай сувяззю між табой і мною застаўся вось гэты адрас. Пасля разлукі з табой я ў той жа вечар паехала аж за Чэлябінск за мукою. Была нас цэлая група. Везлі назад з вялікімі цяжкасцямі. Але прывезлі.
Цяпер ужо я педагог — паеду выкладаць літаратуру на бібліятэчных курсах. Стала шмат лепш цяпер. Збіраемся сваёй групай, ходзім у тэатр, на сходы. Ах, Андрэй, якая цяпер прыгожая Волга! Ездзілі нядаўна на лодцы ў Жыгулёўскія горы. Спявалі «сугубую хімію». Было весела. Успаміналі пра цябе. Прызнаюся, Андруша, што мне было не па сабе.
Ты намерваўся па дарозе застацца ў Мінску і зараз жа напісаць мне. Штосьці табе, мусіць, перашкодзіла гэта зрабіць. Бо столькі ўжо мінула часу, а ад цябе — ні слова. Я так і падумала, што ты, напэўна, за мяжой. Калі атрымаеш мой ліст, абавязкова адкажы. Клічу цябе сюды. Ты абавязкова павінен быць тут, сярод нас. Гэта ніяк не ўкладаецца ў галаве, каб ты быў з намі ў разлуцы.
Хутка паеду ў сяло да сваёй мамы на які тыдзень часу. Пасяджу пад знаёмай табе таполяй, успомню пра цябе. Не, Андруша, ты павінен быць тут.
Калі мы былі ў Жыгулёўскіх горах, Коля Тубараў і Федзя Лунёў ледзь не пабіліся за Таню. Смеху было, смеху. Тубараў па-старому непапраўны анархіст, медыцынскага, здаецца, не скончыць, зусім раз’ехаўся, хлопцы ўсё больш адварочваюцца ад яго.
Калі ж ты ў безвыходным становішчы і суджана не пабачыцца нам, не памінай ліхам, Андруша. Я аб табе захаваю самыя лепшыя ўспаміны і буду верыць, што мы сустрэнемся. Махні мне рукою здалёк,— падай пару слоў аб сабе, як бы гэта ні было табе цяжка. На ўсякі выпадак, пішу асобную пісульку твайму бацьку, каб паведаміў, жывы ты ці не...
Канчаю і чакаю тваіх пару слоў. Бывай.
Твая Вера».
Нешта гарачае паплыло па ўсім целе. Здаецца, ледзь устояў на нагах. Правёў рукою па валасах і адчуў кроплі поту на лбе. Глянуў на бацьку, які стаяў, узяўшыся ў бокі, намагаючыся не заўважаць хвалявання сына. Бацька для адводу вачэй зірнуў у акно, у гародчык, дзе была пасаджана цыбуля, і сказаў:
— Адгону няма ад гэтых курэй... Акыш! Акыш!..
Але цень трывогі так і не сходзіў з яго твару. Добры бацька. Пасівелыя цёмныя валасы, пасівелыя вусы і той лагодны, цярплівы позірк шэрых вачэй, у якім затоена столькі турботы і любві. Многа вынеслі за жыццё гэтыя шырокія плечы. Яны рады прыняць на сябе і цяжар сына, гэтага няўрымслівага хлопца, які, як стаў на ногі, бывае дома толькі як напаказ,— усё ў дарозе, усё недзе спяшаецца... Многа, мусіць, трэба сыну, шмат больш, чым бацьку, які зведаў самыя далёкія куткі вялікай Расіі — ад Мінска да Архангельска, ад Мурманска да Камчаткі. І, нягледзячы на розныя вятры, на розныя леты і зімы, бацька пранёс праз жыццё гэты свой лагодны, цярплівы позірк, захаваўшы яго для сына, для гэтай вось дзедаўскай хаты, дзе ён нарадзіўся і вырас.
Андрэй яшчэ раз перачытаў ліст. Быў ужо спакайнейшы. Працягнуў пісульку бацьку:
— Тата, гэта вось табе...
Сцяпан узяў пісульку, нахіліў да святла акна. Прачытаўшы, узняў вочы на Андрэя і хутка адвярнуў галаву да акна. Маўчаў. Акно глядзела на ўсход. Туды і паплылі думкі старога Сцяпана — за агароды, за луг, за далёкі лес — на ўсход, на ўсход, за мяжу...
Уздыхнуў.
— Што ж, сынку, не вернеш ужо... Трэба ўжо думаць па-інакшаму... Нікуды не дзенешся... Што ж яна піша табе?
— Піша, каб вяртаўся да іх...
— Лёгка гэта сказаць... А паспрабуй... Ах, ах, вось нарабілася на свеце... Божа мой...
Сцяпан прайшоўся па хаце, глянуў на Андрэя, які ўжо сядзеў за сталом, апёршыся шчакою на руку, і сказаў:
— Не сумуй, сынку... Што ты зробіш? Выйдзі на агарод, паглядзі на гарох, на фасолю... Паглядзі на свет... Скора пойдзем касіць. Трэба ўжо кляпаць касу...
Андрэй выйшаў. Абышоў і агарод і садок, прабраўся за гумно ў бярэзнік і ўсё не знаходзіў сабе спакою. «...буду верыць, што мы сустрэнемся...» Так піша яна, Вера. І горкая балючая ўсмешка прабягае па твары. Ты марыш, дарагая, аб спакойнай сустрэчы, а мне вось трэба сустрэцца на барыкадах. Як я табе аб гэтым скажу?.. Мары мае, дарагая Вера, з якіх мы плялі вянкі з табою, ужо не здзейсняцца. Не буду я ўжо аграномам, якім так хацелася быць, каб на вялікай вызваленай зямлі сеяць зярняты ўраджаю на ўцеху людзям і сонцу. Буду я іншым ужо аграномам, дарагая, буду сеяць на народнай глебе, узоранай ад векавога застою плугамі вялікай рэвалюцыі. Знаю, не папракнеш мяне за гэта,— ты сціплая, працавітая, трывалая, адданая народу.
Універсітэт... alma mater... Вобразы адны за другімі з’яўляліся перад вачыма, авеяныя юнацкімі парываннямі і ласкаю таварышаў. І шумныя гутаркі і песні... І самаахвярнасць для народа, што жывілася ўзлётамі Пушкіна, нянавісцю Лермантава, народнасцю Някрасава, вялікімі творчымі пакутамі Льва Талстога, Максіма Горкага, бяспрыкладным у гісторыі гераізмам рускіх рэвалюцыянераў... Засваенне хараства чалавечай думкі, якая знайшла сваё непераможнае ўвасабленне ў прыгожа рускай, набатнай душы вялікага Леніна...
І Андрэю захацелася мець крылы, узляцець па-над лясамі, апынуцца там, глянуць у вочы Веры, стоячы на беразе Волгі. Забыўся на ўсё Андрэй, ідучы бярэзнікам. А недзе насуперак варушылася ў душы другая думка: «А ці не прылячу я назад? Ці ў маіх сілах пакінуць вось гэтыя заняволеныя палі, дзе народ змагаецца за зруйнаванне прыгнёту мяжы, за ўз’яднанне? Іменна ж гэта і наблізіць шчаслівы час для народа, «час самой сустрэчы».
Недалёка чулася пануканне на коней. Нехта араў. Андрэй наблізіўся да аратага і пачуў словы: «Не так, сынок!» Прыгледзеўся праз бярэзнік. Коні адпачывалі, а пры разоры стаяў Дзям’ян Гарагляд і, гледзячы ўздоўж загона, пакрыкваў: «Не так, сынок!» Андрэя заінтрыгаваў гэты вокрык. Падышоўшы да палоскі Дзям’яна, убачыў, як хлопчык Міця, ідучы разораю, кідаў нейкі скрутак паперы ў кусты. Пасля выкрыку Дзям’яна — «не так, сынок», Міця браў скрутак назад з кустоў і, ідучы ўжо насустрач Дзям’яну, кідаў зноў. Дзям’ян не вытрымаў, ступіў пару крокаў і пачаў кідаць скрутак так, як быццам не ён рабіў гэта, а нехта іншы. Крочачы хутка, кідаў і, як нічога не было, тым самым тэмпам ішоў далей. Хлопчык сачыў за рухамі бацькі і браўся за «работу» нанава.
Андрэй крыкнуў проста на вуха Дзям’яну:
— Добры дзень! Што гэта за рэпетыцыя ў вас?
— Што? Вучу сына, як раскідаць ліха на паноў...
Андрэй здагадваўся, але для пэўнага спытаўся:
—Якое ліха?
— Папяровае... лістоўкі... Няхай вучыцца... Спатрэбіцца...— і ўсмешка хітрынкай зайграла на твары Дзям’яна. А Андрэй раптам апусціў галаву ў глыбокай задуме. Нешта кальнула ў сэрца раз і другі раз... А пасля палёгка ад радасці, якая хлынула невядома адкуль, вызваліла душу ад супярэчнасцей. «Дык вось яно як... Вось дзе ключ да ўсіх пытанняў...»
Дзям’ян не заўважыў задумы Андрэя, балагурыў, працягнуў скрутак. Гэта была газета «Сын беларуса».
Селі пад бярозкай, скруцілі цыгаркі.
— Чаму ж нічога не раскажаш пра лесапільню? — пытаўся Дзям’ян.— Ведаем сёе-тое аб гэтым. Не выкруціцца і Ельскі ад гэтага.
— Я знаю, што вы ведаеце,— у сваю чаргу адказаў Андрэй.
— Нашы сяляне падымаюць вушы... Дай божа... каб як хутчэй гэтага хлеба наеліся, падужэлі б... Ха-ха-ха...
У выніку гутаркі вырашылі сабраць з моладзі па колькі грошай і выпісаць беларускую газету і беларускіх кніжак, спіс якіх Андрэй прачытаў у «Сыне беларуса». Збор грошай вырашылі даручыць Пецю Ціханчуку.
Андрэй ішоў дахаты з палёгкай у душы...
Прыйшоўшы, сеў пісаць адказ.
«Дарагая Вера!
Ты адгадала — пішу табе з-за мяжы. Так сталася паміма маёй волі. У вагоне я захварэў на тыф і апынуўся за мяжою. Ты сваім лістом усхвалявала мяне да апошняга, адрадзіла ўсё, што было між намі. Вярнуўся б да цябе, але дарогі непраходныя. Нідзе я не вучуся, працаваў рабочым на лесапільным заводзе, цяпер сяджу дома. А чорныя хмары ўсё плывуць і плывуць па небе. А ўслед ім плывуць і мае цяжкія думкі. Не ўспамінай, дарагая, мне аб таполі,— гэта ўжо не для мяне. Прабач, што так гавару, але гэта — так. Вазьмі, прачытай яшчэ раз эпілог тургенеўскага Рудзіна, можа, ты адкрыеш там што-небудзь новае? Калі здарыцца сустрэцца калі-небудзь, гэта будзе вялікім шчасцем, але мы ўжо станем напэўна больш сталымі, а значыць, інакшымі. Твой цёплы ласкавы вобраз заўсёды будзе жыць ва мне, як сімвал чыстаты і хараства.
Напісаў бы больш і больш, але што з гэтага — словы так і застануцца словамі. Ідзі праз жыццё смела. Я знаю, ты мужная, трывалая, а гэта ёсць зарука перамогі. Нам многае трэба перамагчы. Скажу, як і ты сказала,— не памінай ліхам. Прыслухвайся да нашых галасоў тут,— чытай газеты. Дай пацалую цябе і скажу старое, студэнцкае:
Настало нам разлуки время,
И на измученную грудь
Тяжелой жизни пало бремя,
Но все ж скажу вам: «Добрый путь!»
Твой Андрэй».
Так — іменна — «добрый путь». Пойдзем па ім не аглядаючыся...
Як жа ўзрадаваўся Захар Зубец, убачыўшы Андрэя.
— Добра, Андрэй, добра...— гаварыў ён.— Усё ідзе на лад... Чакалі мы цябе, чакалі і думалі, што, можа, ужо і не прыйдзеш... Аж прыйшоў... Ну, хадзем у хату, пакажу табе сваю Насцю і двух малых...
— Як... Іван Падаляка трымаецца?
— Нават добра, Андрэй... Узяўся за працу. І выходзіць у яго, здаецца, нішто сабе... Быў трохі нібы пакрыўдзіўся, што не выбралі яго сакратаром раёна...
— А Марцін? — далей пытаўся Андрэй усміхаючыся.
— О, гэты не толькі што... Камуну прапаведуе ў сваёй вёсцы... Кажа: давайце разам, калектыўна, значыць, араць, сеяць...
Андрэй засмяяўся.
— Усё па-свойму, па-талстоўскаму гне... А сяляне напэўна думаюць — хітрыць нешта Марцін.
— І на бога наваліўся... хі-хі-хі...
— На бога? Вось гэта ўжо нейкі паварот...— раздумліва сказаў Андрэй.
— Бо, бачыш...— спяшаўся расказаць Захар,— трапіў недзе кніжку «Рэлігійная язва»... І я прачытаў яе... Да чаго ж там усё дакладна расказана, як нашага брата ашукваюць... Вось ён носіцца з ёю, як кот з салам...
— Ну, для Марціна гэта крок наперад,— адказаў Андрэй... Але вось гэтыя камуны... тут нешта не так... Дарэмна... Каб з гэтага не выйшла чаго дрэннага... Ведаю — Марцін усё хоча святое сямейства пабудаваць, ну, і самому быць патрыярхам...
— Ага, ага,— падтакваў Захар.
— Патрыярхам — без бога... Ха-ха-ха... Дзіўны Марцін... Тут зброю трэба браць у рукі, уладу здабыць... Тады...
Захар Зубец прапанаваў паклікаць Марціна Шапко і Івана Падаляку для гутаркі, але Андрэй адмовіўся:
— Зараз няма часу... Пасля... Будзьце напагатове. Быў у мяне ганец з Глушца, перадаў, што набліжаецца карны атрад. У выпадку чаго насельніцтва павінна пайсці ў лес, забраць з сабою коней і кароў... А нам трэба будзе арганізаваць узброеную абарону. Дзе ў каго ёсць якія абрэзы, вінтоўкі, няхай бяруць з сабою ў лес...
— Гэтага трошкі ў нас ёсць...— сказаў Захар.
— Вось тут няхай пакажа сябе Марцін, а асабліва Іван Падаляка... Калі не зможаш сам прыйсці да мяне, мей сталага ганца, добрага, рухавага хлопца, каб у кожны момант можна было паслаць... Калі мяне не будзе дома, даю табе накіраванне да аднаго дзядзькі, у яго будуць усе загады...— І Андрэй даў Захару адрас Дзям’яна Гарагляда.
Развітаўшыся з Захарам, Андрэй палявымі дарогамі пайшоў, накіроўваючыся да Апанаса Хмеля. Дарога была няблізкая, але дня яшчэ хопіць, дый надвор’е спрыяе.
* * *
Сцяпан Каваль, спяшаючыся са сваімі хлопцамі наўздагон за атрадам паручыка Ельскага, па дарозе абрастаў людзьмі. Па меры таго як спыняўся дзе ў вёсцы Ельскі са сваім атрадам, спыняўся і Сцяпан. Не хацеў навязваць бою на паўдарозе. Хацеў ісці ўслед ворагу аж да яго гнязда, хацеў сваім паходам узварушыць народ, падняць на ногі, уліць упэўненасць у душы людзей. Не вельмі быў спрытным Сцяпан на мітынгі, але тут нават размітынгаваўся. І людзі плылі і плылі да яго. Садзіліся на сваіх коней са сваімі вінтоўкамі, абрэзамі і далучаліся да атрада.
Сцяпан прымаў толькі тых, хто прыходзіў са зброяй і каго раілі разведчыкі.
Так крок за крокам ён праследаваў пана паручыка Ельскага, рассылаў разведку ва ўсе бакі, фармаваў групы з новапрыбыўшых. Уваходзіў у сілу Сцяпан Каваль. Асцерагаўся толькі, каб не наляцелі ворагі ззаду. Да таго ж разведка данесла, што спраўдзілася так, як Сцяпан думаў,— Хведар Дудзько прывёў конны паліцэйскі атрад, але засада за царквою св. Антонія рассеяла яго. Аднак небяспека не мінула. Хведар Дудзько зноў уцёк ад партызан. Сцяпану хацелася пабачыць Паддубнага, параіцца з ім. Але Паддубны быў у Вільні. Толькі адзін Апанас Хмель, член акругкома, атрымлівае інфармацыі. Сядзіць недзе ў сваёй вёсцы сярод балот і сам чакае загадаў. Ведае і ён Сцяпана Каваля. Нават Сцяпан аб ім у свой час прымірэнча адазваўся:
— Хлопец, як казак, хоць... жулікаваты. Сачыць трэба за ім, як за іскрой...— гаварыў ён Івану Паддубнаму,— не любіць ён цябе.
* * *
У той час, калі Сцяпан Каваль прасоўваўся ўслед за атрадам Ельскага, Іван Паддубны ехаў з Вільні. Чакаў паведамлення, як было дамоўлена, ад таго ж самага Апанаса Хмеля, але паведамлення не было. Яно прыйшло з іншых крыніц таварышу Васілю, і вось Паддубны едзе. Калі б мог, то гнаў бы поезд шпарчэй — так неспакойна было ў яго на душы. Уткнуўшы нос у газету, сядзеў у кутку, каб быць непрыкметным. Часам чытаў і не разумеў, што чытае.
Цюкнула яму яшчэ пры пасадцы ў вагон, што па ім прабеглі падазроныя вочы. Гэта было пры выхадзе з вакзала, калі ў дзвярах стаяў паліцыянт і правяраў дакументы. Нейкі падазроны чалавек у кепцы з доўгім казырком спрачаўся з паліцыянтам. І вось тады... Вочы крыху навыкат, шырокі твар з простым абкарнаным носам. Паддубны адчуў, як гэтыя вочы правялі яго з-пад казырка. Праўда, было ўжо цёмна, але бляск ліхтара падаў на людзей, што выходзілі з вакзала. Гэта б яшчэ нічога. Поезд імчаў у цёмную ноч, так што Паддубны не заўважыў, калі праехалі праз тунель Панар, а гэты падазроны ўжо два разы прайшоўся па вагону.
«Тут нешта ёсць...» — мільганула думка. Не задавальняла Паддубнага і прабыванне ў Вільні.
Незразумелыя подыхі плывуць з Варшавы, з КПП... Апазіцыя...
Прагучала Кракаўскае паўстанне рабочых, і КПП апынулася ў хвасце падзей. У КПП нарадзілася апартуністычная тэорыя «двух этапаў рэвалюцыі ў Польшчы», дзе дробнай буржуазіі адводзіцца самастойная палітычная роля... Іменна, самастойная...
«Гэтая рэч вельмі небяспечная,— думае Паддубны.— Няма тут пралетарскага ні на панюх табакі... Здорава!.. Выходзіць так, што кулацтва, скажам, на вёсцы ставіцца ў авангард нейкага «першага этапа» рэвалюцыі. Ну, а потым, значыць, будзе пралетарыят рабіць сваю рэвалюцыю... Гэта не толькі грубы апартунізм, але самая чыстая замаскаваная эсэраўшчына... Цьфу! Эсэраўшчына на польскі лад... так, так... Не хочуць прызнацца паны апартуністы, што буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя ў Польшчы ўжо прайшла... Канчаць яе будзе пралетарыят...»
Паддубны ніяк не мог супакоіцца... Абурэнне новай хваляй агортвала яго. Прадчуваў, што ў перспектыве будуць неймаверныя цяжкасці і небяспекі.
«...Гэта ж толькі такая тэорыя змагла спарадзіць сэцэсію1 ў нас — плынь чорнага беларускага нацыяналізму, які ўвесь польскі народ аб’явіў прыгнятальнікам Заходняй Беларусі. Значыць, і польскі рабочы і селянін таксама прыгнятаюць Заходнюю Беларусь... Ну што ж, трэба ж нешта выдумаць для барацьбы з марксізмам-ленінізмам...»
Думкі скакалі, як у гарачцы.
«А дзе гегемонія пралетарыяту? — у думках задаваў пытанне ворагам-апартуністам Паддубны.— Не, не дапаможа ваша выстаўленне «спецыфікі» Польшчы... Такая «спецыфіка» ёсць не што іншае, як маска...»
І Паддубнаму не раз хацелася ўзняцца з месца і захадзіць па вагону туды і назад, як часам бывала ў хаце. Ён толькі прыўставаў, папраўляў плашч і насоўваў ніжэй на вочы кепку.
Нейкі падазроны з вачыма-буркаламі зноў прайшоўся па вагону. Ліхаманкавыя думкі яшчэ і яшчэ падказвалі Паддубнаму: «Калі так, то мы сваіх пазіцый не ўступім, мы нагалаву разаб’ём сэцэсію...» І пасля такога заключэння пачаў думаць аб сваім становішчы. Што за ліха? Што рабіць? І Паддубны ўрэшце вырашыў сысці з поезда на чарговым прыпынку.
Так і зрабіў. Стаянка поезда — тры хвіліны. Выскачыў і знік у цемры. Пад высокімі, разложыстымі ліпамі і каштанамі тулілася драўляная станцыйка. Паабапал — агародчыкі ў бэзавых кустах. Ціха і пуста. Дрэмле ліхтар, льючы цьмянае святло на жвіровы перон.
Поезд пайшоў, і на пероне застаўся толькі начальнік станцыі, які, адсалютаваўшы апошняму кандуктару, нейкі час глядзеў услед апошняму вагону з чырвоным вочкам, а затым пайшоў на станцыю. Па дарозе яго перапыніў Паддубны і запытаўся пра наступны поезд. Услед за начальнікам падаўся на станцыю. Тут убачыў высокага паліцыянта і вяртлявага чалавека ў шэрай кепцы. Яны вадзілі пальцамі па карце Польшчы, што вісела на сцяне, аб чымсьці спрачаліся. Даляцела да вушэй фраза паліцыянта:
— Ты, браце, напхайся саломай і не круці мне галавы... Што ты знаеш? Твая справа сцежкі нюхаць... Поезд пайшоў ужо, а ты і не выйшаў...
Паддубны, усунуўшы якраз галаву ў акенца касы, пры апошніх словах паліцыянта насцярожыў вушы. «Няўжо аблава якая па ўсёй дарозе?..» — падумаў ён.
* * *
Паручык Мечыслаў Ельскі, выбраўшыся са сваім атрадам з пушчаў на палявыя дарогі, уздыхнуў лягчэй. Тут ён меў ужо больш прасторы для ініцыятывы. Па вёсках тэрарызаваў солтысаў, гнаў сваіх ганцоў наперад у пастарункі паліцыі, патрабуючы дапамогі і ў першую чаргу ўзброенай. Староства Глушэцкага павета стала на ногі. З ваяводства плылі загады за загадамі — узмацніць варты над банкамі, над маёнткамі, над касцёламі, расшырыць і ўзмацніць разведку. Аб апошнім гаварылася, што пры вярбоўцы разведчыкаў з мясцовага насельніцтва трэба захоўваць найвялікшую пільнасць і асцярожнасць, нельга верыць нікому — хіба толькі ў выключных выпадках. Трэба шукаць мясцовых палякаў, а сярод беларусаў больш звяртаць увагу на католікаў — толькі сярод іх можна знайсці апору. Апошні пункт загаду гаварыў аб яўрэях — у выпадку чаго пан паручык Мечыслаў Ельскі мае ўсе паўнамоцтвы на тое, каб правучыць яўрэяў. На чыгунках арганізаваць строгую праверку дакументаў — усіх падазроных затрымліваць.
На ўсіх загадах у правым куточку значылася: «Абсалютна сакрэтна». І дзіўна,— сярод усіх ваяводстваў Віленскае асабліва не спала. Начамі адбываліся таямнічыя аўдыенцыі, нарады. Апрача чыноўнікаў паліцэйскай службы і невядомых людзей у цывільным прыходзілі на нарады, звонячы шпорамі, і афіцэры камандавання ваеннай акругі. Вільня стала самым адказным месцам на прасторах Заходняй Беларусі і Літвы. Тут канцэнтраваліся ніці паўстанцкіх сіл, паўстанцкай думкі, лепшыя сілы народу сцякаліся сюды. Традыцыі?.. Так, ёсць і гэта. Але ніхто з паноў і думаць не хоча, што толькі дзякуючы Кастрычніцкай рэвалюцыі Польшча здабыла сабе незалежнасць. О не! Дзе там! Яны, бачыце, самі здабылі сабе незалежнасць уланскімі атакамі супроць салдат арміі рэвалюцыі, здабылі яе шляхецкай шабелькай, якою кічліва вымахвалі некалі на прасторах сваёй шляхецкай Рэчы Паспалітай, высмеянай яшчэ Багданам Хмяльніцкім. Ён казаў: «Рэч Паспалітая — гэта рэч для ўсіх, а на самай справе належыць толькі панам. Як гэта можна выдумаць для ашуканства?»
Навыкі феадальнага быту, традыцыі радзівілаў, патоцкіх, Тышкевічаў, любамірскіх, замойскіх і іншых і іншых упарта хочуць жыць далей, хочуць, як даўней, будаваць на касцях беларускага і ўкраінскага народаў ідылію раскошы і бізуна. І не хочуць бачыць паны, што не тыя ўжо часы. Яшчэ, бачыце, многа лясоў на Беларусі, а ў памешчыцкіх узаконеных сабакарнях шмат сабак. Можна паляваць, рабіць аблавы на дзікоў, на ласёў, сыпнуць загоншчыкам пару манет на далонь, з пенай на вуснах вылаяць хлопа, фанабэрыста падставіць руку для цалавання сагнутаму ў крук, абадранаму, забітаму селяніну... Мілыя, добрыя часы! Няхай шыпіць віно ў крыштале! Няхай утульна вісяць на сцяне яшчэ прадзедаўскія пісталеты, шаблі, няхай глядзяць з партрэтаў продкі ў вышываных золатам жупанах, у шапках-канфедэратках. Польшча, аказваецца, адрадзілася для таго, каб жылі толькі паны. Польшча — гэта паны. Пілсудскі ведае, што робіць. На ваяводаў і старостаў на землях Заходняй Беларусі, ды наогул ва ўсёй Польшчы, падбіраюцца асобы з памешчыцкіх радавітых сем’яў. На іх апора, як на патрыцыяў, якія толькі з пагардай глядзяць на плебеяў.
Народ для іх — быдла.
Вось і топчуцца на начных нарадах, іграючы ў розных Катонаў, Цыцэронаў. Але кожны рэзкі стук на дварэ, асабліва ў староствах, прымушае паноў змоўкнуць на хвіліну. Кожнаму закрадаецца ў душу страх за сябе, нейкая няўпэўненасць у трываласці грунту, на якім яны стаяць. Вельмі ўжо страшныя ім бальшавікі. Гэта не жарты — яны на бязмежных прасторах Расіі змялі ўсіх дваран-памешчыкаў, усю буржуазію, і што ты ім скажаш? Змялі, і ўсё. Заўтра можа стацца гэта і тут. Да граніцы ж недалёка. Мясцовае хлопства ненавідзіць польскую панскую дзяржаўнасць. Занатавана ўжо не адно вогнішча бунту... Узброеныя атрады па лясах. Агітацыя... Паліцыя не спраўляецца... Без рэгулярных войск тут не абыдзецца. Патапіць у крыві... зламаць, сагнуць да зямлі, паказаць хлопу яго месца — плуг і касу. Але там... Кракаў, Лодзь, Варшава... нават... Валынь, Львоў — бунты... бунты... Не, бальшавізм апаноўвае ўсю Польшчу... Гэта ніяк не ўкладаецца ў галаву... Назалежнасць пад пагрозай...
Так думалі паны, хапаліся за галовы з вокрыкам: «Гіне Польшча!» Не спалі па начах і снавалі свае ваенныя і разведчыя сеці.
* * *
На лесапільні, дзе неабмежаваным у сваёй уладзе быў пан ГІшэборскі, усё выглядала, як пасля вялікай буры. Чыноўнікі хадзілі, апусціўшы вочы ў зямлю, як самі не свае. Пазіралі навокал неяк употай і часта аглядаліся. Асунуўся з твару, схуднеў і сам пан Пшэборскі. Стаў ціхім, замкнутым у сабе. Не чуваць было на пляцы яго задзёрыстага п'янага крыку, ляскату яго палкі аб бервяно. Праўда, лесапільня працавала, як і раней, толькі ўсім здавалася, што нават дым з высокага заводскага коміна ўецца неяк няўпэўнена, нібы крадучыся, каб не вельмі звяртаць на сябе увагу.
Стаялі тыя самыя баракі, напалавіну закапаныя ў зямлю. Але іх не так даўно вымярала нейкая інспекцыя. На пытанне рабочых, нашто гэта ўсё робіцца, інспектары сквапна адказвалі: «На тое, каб даведацца, колькі кубічных метраў паветра прыпадае на чалавека». І хоць рабочыя ад такога адказу пачыналі рагатаць, інспектары з павагай рабілі сваю «дабрачынную» справу далей. Нават прыходзіў сам пан Пшэборскі папрысутнічаць пры абмеры. З рукамі ў кішэнях, як заўсёды, задзіраў нос, углядаючыся на закураную столь, нібы мяркуючы, як яе падняць вышэй.
«Чакайце, хлопцы, палацаў,— смяяліся рабочыя,— канец прусакам і блыхам».
Пана Канапацкага (Глюгі) ужо не відаць і не чуваць было на вузкакалейцы пры грузчыках — яго замяніў іншы, нейкі пан Янкоўскі, больш памяркоўны ў абыходжанні з рабочымі.
Глюга працаваў наглядчыкам пры падкатцы дрэва, меў справу з дванаццаці-пятнаццацігадовымі хлопцамі і дзяўчатамі.
Пан Пшэборскі праходзіў па пляцы так ціха, непрыкметна, што не толькі рабочыя, але нават паны наглядчыкі часам у пару не заўважалі яго, за што Пшэборскі і не крыўдзіўся. Але пан Пшэборскі таксама ціха і непрыкметна заклікаў да сябе ўвечары каменданта пастарунка Качуру, былога казацкага сотніка-балахоўца Нянашава, паручыка пятлюраўскай арміі пана Підгарадзецкага і ў кабінеце з зачыненымі аканіцамі доўга з імі аб чымсьці раіўся. У выніку адной такой нарады рухавік і ўвесь механічны цэх на заводзе пачалі абслугоўваць балахоўцы. Тое самае адбылося і са станкамі.
Быў час пасля поўдня. Качура сядзеў у шапцы з апушчаным пад падбародак пасачкам, як у час дзяжурства. Забінтаваная левая рука вісела на павязцы. Правая ўвесь час здымала тэлефонную трубку. Пот сцякаў па яго белым вялікім твары. Тут жа сядзеў, дымячы папяросай, Ян Чарапіцкі. Схуднелы, непаголены, ён стомлена плюшчыў вочы пад доўгім казырком кепкі. Хацелася спаць. І нездарма. Чарапіцкі вось толькі нядаўна сышоў з поезда, збіты з толку і з тропу сваім падарожжам. Расчараваны і злосны, ён дакладваў Качуру аб сваіх няўдачах:
— Увесь час сачыў... І дзе ён знік у дарозе, зразумець не магу... Абышоў усе вагоны поезда і не знайшоў... Пся крэў... Шукай цяпер ветру ў полі...
— Так... І мусіш шукаць,— адказаў злосна сваім траскучым голасам Качура.— Меў птушку ў руках і выпусціў. Табе не разведчыкам быць, а каровам пад хвасты заглядваць...
— Ну, ну ты... Замнога на сябе бярэш...— пакрыўдзіўся Чарапіцкі.
Качура ўстаў. Выціраючы хустачкай пот з твару, гаварыў ужо салідным настаўніцкім тонам, пастукваючы алоўкам па стале:
— Запомні сабе... Тады толькі паедзеш на курсы ў Варшаву, калі зловіш гэтую птушку. Разумееш?
Чарапіцкі заварушыўся ў крэсле, горкая ўсмешка прамільгнула на засмяглых тоўстых губах. Муштук папяросы ўвесь зжаваны. Чарапіцкі нервова адгрызаў яго па кавалачку і выплёўваў. Белая паперынка мецінкай прыляпілася да губы, ад чаго Чарапіцкі ў вачах Качуры выглядаў яшчэ большым няўдачнікам. Ах, як цяжка і горка Чарапіцкаму!
— Ну, што ж...— загаварыў ён,— яшчэ раз прыйдзецца наведаць Навасады...
— Адзін раз — гэтага мала... Табе далі ўсе карты ў рукі, а ты правароніў. Як я цябе пасля гэтага буду адстойваць у камендатуры?
Чарапіцкі змоўк, задумаўся. Урэшце сказаў тонам грэшніка, які каецца:
— Ведаеш, Стэфан, даю слова гонару, што давяду справу да канца... Я гэтую птушку злаўлю... Калі я мог сачыць за ім з самай Вільні, то тут я маю большыя магчымасці...
— Рабі чым найхутчэй, каб я меў падставы ў камендатуры...
Качура не дагаварыў. У кабінет увайшоў увесь спацелы, з падрапаным тварам, паліцыянт з кавалерыйскай вінтоўкай за плячыма. Шчоўкнуўшы абцасамі, адрапартаваў:
— Пане каменданце, атрад у Дзядах рассеяны бандытамі з засады... Пяць параненых прыбыло...
Качура хацеў даць загад, куды адвесці параненых, як зазвінеў тэлефон. Прыклаўшы трубку да вуха, Качура слухаў, стоячы «смірна» і час ад часу паўтараючы: «Слу-слухам... Слухам...» Скончыўшы, кіўнуў Чарапіцкаму, спешна загадваючы:
— Ляці ў казарму, скажы, каб у сталовай варылі яшчэ на пяцьдзесят чалавек... Едзе паліцэйская школа з ваяводства нам у дапамогу... Хуценька, бо скора будуць тут...
Чарапіцкі выйшаў. Качура, паглядзеўшы на паліцыянта, які чакаў загаду, сказаў уздыхнуўшы:
— Пся крэў... Дрэнна мы ваюем...
1 Сэцэсія – значыць раскол, адыход (з лацінскай).
Дарога ішла праз Глушэц, і таму Андрэй не мог не зайсці да Грышы. Вольга затрымала яго пераначаваць.
Калі ішоў праз мястэчка, бачыў, што ў ім цяпер не так ціха, як бывала звычайна. Заўважалася яўна, што паліцэйскія пасты на вуліцах былі падвоены ці, можа, патроены. Ля камендатуры — рух. Узброеныя паліцыянты ўваходзілі і выходзілі. Стаяла пяць асядланых коней, прывязаных да плота. На падворку ішла вучоба — група паліцыянтаў па камандзе «страляла» з калена, потым «страляла» лежачы, пасля паўзла. Перад ганкам камендатуры спынілася карэта, запрэжаная парай коней. З яе выскачыў высокі, каранастага складу чалавек у мундзіры афіцэра паліцыі, з пенснэ на вялікім носе. Гэта — камендант Шчансновіч, перад якім дрыжала ўсё мястэчка. Наганяючы страх рознымі штрафамі, ён намёкамі даваў зразумець мяшчанам і гандлярам, як яго залагодзіць, і тады тэрор раптам на некаторы час спыняўся, і ў рукі каменданта нейкімі патайнымі сцежкамі трапляў хабар. Калі ж камендант зноў праязджаў па галоўнай вуліцы і пачынаў распякаць каго-небудзь за тое, што «брудна» каля крамы, усе разумелі, што «бог патрабуе чарговай ахвяры».
Цяпер, саскочыўшы з карэты, ён накінуўся на групу паліцыянтаў, што стаяла ля ганка. Яму не спадабалася, што паліцыянты курылі.
— Што за курэнне?..— ашчэрыўся ён.— Не маеце што рабіць?
Паліцыянты пакідалі папяросы і сталі «смірна». Камендант, бразгаючы шабляй па сходках, пайшоў нахмураны ў камендатуру. Ён толькі што вярнуўся са староства з памешчыцкай нарады, дзе атрымаў шмат папрокаў, што паліцыя, вывучаная і добра ўзброеная, не можа даць рады хлопскім бандытам, што дзяржава дарма траціць сродкі на ўтрыманне паліцыі. Едучы са староства і ўспамінаючы гэтыя папрокі, ён дрыжаў за сваю кар’еру.
«Пся крэў... Добра ім гаварыць... Я павінен выратаваць увесь павет... Чаму ж яго не выратуе Ельскі са сваім атрадам? Вось жа... Яны добра ведаюць, што за дваццаць кіламетраў ад Глушца ў першай сур’ёзнай сутычцы з бандытамі Ельскі пацярпеў паражэнне і панічна ўцякае... А колькі ж дапамогі паслалі... А яны шукаюць «ахвярнага казла». Не, гэта не ўдасца...»
А весткі сапраўды плылі трывожныя. Аб гэтым расказала Андрэю і Вольга.
Аказваецца, у мястэчку аб’яўлена асаднае становішча — пасля дзевяці гадзін вечара нельга нікому выходзіць на вуліцу.
Для гутаркі Андрэй з Вольгай выйшлі з хаты Абрама на падворак, прайшлі за дрывотню ў невялічкі агарод, дзе раслі два кусты парэчак, зелянелі чатыры градкі гародніны — цыбулі, рэдзькі і стаяла маладая таполя.
Вольга ўзяла з сабою недавязаную панчоху. Селі на круглячку дрэва пад таполяй. Вольга спрытна запрацавала пруткамі, нанізваючы на іх петлі пражы.
— Ну, расказвай, як у цябе дома? — запыталася лагодным голасам, як быццам на свеце нічога не адбывалася.
Пыталася пра сям’ю Андрэя. Андрэй расказваў усё. Толькі змоўчаў аб адным,— аб тым трывожным лісце, які прыляцеў з яго маладосці. Яшчэ раз перажываў гэты ўспамін і ціха глядзеў на Вольгу — на яе засяроджаны твар у вянку злёгку хвалістых валасоў, на прыгожыя рукі, што так энергічна працавалі над панчохай. Адчуваў у ёй тую насцярожанасць, пры якой чалавек слухае і тут жа нешта вырашае.
Вольга глянула раз у твар Андрэя, і іх позіркі на нейкі момант спыніліся адзін на адным. Яна лёгка страсянула галавой, паправіла валасы. Цёплы струмень, пранізаў Андрэя, і сэрца злёгку забілася прыхільнасцю да гэтай дзяўчыны, якую часам нельга было так назваць — сур’ёзнасць і заклапочанасць рабілі яе ўзмужнелай, сталай. «Свая, бязмерна свая...— думаў Андрэй.— І суровая і нежная...»
Пачала расказваць аб сабе — што яна заваявала сімпатыі сям’і Абрама, што ўсе хацелі б з ёю не расставацца. Гаварыла пра Грышу і прарочыла яму добрую будучыню.
Пасля кароткага маўчання сказала, што абышла некалькі навакольных вёсак, гутарыла з людзьмі. Пасля гутаркі жанчыны запрашалі яе на абед.
— А я ім казала, што іду працы шукаць, што ў мяне няма ні бацькі, ні маці. Адна пажылая цётка, частуючы мяне бульбай з малаком, не адыходзіла ад стала, усё на мяне глядзела і ківала галавою, прыгаворваючы: «Такая маладая і харошая... сірацінка... без бацькі, без маткі... туляецца па свеце... Божа, божа...» І настойвала, каб засталася ў іх. Я ёй адказала, што яшчэ вярнуся і тады можа застануся.
— Я многа ўведала — думкі, настроі людзей... Колькі гора ў народзе, Анатоль...
— Настроі... настроі,— сказаў у роздуме Андрэй.— Мы... павінны працаваць няспынна... нястомна... Бунт супроць гора сягоння мацнейшы, чым учора, а заўтра будзе яшчэ мацнейшы, чым сягоння... Што думаеш аб асадным становішчы? — спытаў ён.
— Што? Зразумела... Быў ганец ад Апанаса Хмеля...— Вольга глянула на Андрэя і ўсміхнулася, а потым працягвала:
— Я пасылала Максіма Рунду да Апанаса з даручэннем, каб Апанас быў напагатове, каб выслаў на час у дапамогу людзей. Атрымала ад яго недарэчную запіску, што я не маю права даваць яму загадаў... Гэты чалавек звар'яцеў ад амбіцыі... Так, фармальна я не маю права... Але лішняя заўвага ў пару ніколі не шкодзіць. Прыслаў план мястэчка Глушэц і загадаў зараз жа даставіць Сцяпану... Учора пайшоў Максім Рунда з планам да Сцяпана, і яшчэ яго няма... Невядома як... Харошы хлапчына гэты Рунда...
Вольга задумалася, паклаўшы рукі на калені. Потым лёгка ўздыхнула і пачала зноў працаваць пруткамі. Маўчаў і Андрэй, слухаў шчэбет ластавак, што шыбалі над дахамі навакольных будынкаў, чуў над сабою лёгкае трапятанне лісцяў таполі, адчуваў прыхільнасць Вольгі. А маладая таполя нагадвала яму іншую таполю — высокую, галіністую. Глянуў нават уверх пад галлё і сказаў як быццам сам сабе:
— Таполя... яшчэ маладая...
Вольга з адценнем гуллівасці ўсміхнулася, а потым сказала, мімалётна глянуўшы на Андрэя:
— Маладая... як мы з табою...
Андрэй нават крыху спалохаўся яе слоў...
«Сказаць ёй ці не сказаць пра тую іншую таполю? Быў востры момант вагання. Так хочацца нічога не ўтойваць ад гэтай блізкай, невядомай. Але, можа, таму я і не скажу, што так хочацца сказаць...»
Вольга вывела яго з задумы:
— Чаго задумаўся?.. Пад гэтую таполю штодня прыходзіць Грыша з Якавам вучыцца палітычнай эканоміі. Настаўнікам — Якаў... Я слухала раз. Начытаны Якаў, але іменна толькі начытаны. Расплываецца часта ў няясных фармулёўках... Ухіл у тое, што завецца інтэлігентшчынай... Але... з часам будзе і з квасам...
— Пакінь ты гэтую панчоху! Вось не люблю... іменна панчох... Чалавек пры гэтым неяк драбнее, застывае...— як быццам не вытрымаўшы, сказаў Андрэй.
— Ха-ха-ха!..— пырснула смехам Вольга.— Баішся за мяне, каб я не застыла, не здрабнела... Не бойся, хіба ж панчоха такая дужая, дужэй за нас? О не...
— Яна-то, можа, дужая, калі ёй сваёй сілы не супроцьстаўляць.
— Усё ўзводзіш у сімвал... Ну, кіну...
Вечарэла. На вуліцы тарахцелі калёсы, даносіліся паасобныя крыкі па-польску. Пасля зноў наставала цішыня.
Паклаўшы клубок побач, Вольга нават крыху пацягнулася, выпростваючы рукі.
— Сапраўды можна застыць у гэтай рабоце, — сказала яна,— стомленасць прыходзіць сама сабою.
Андрэй маўчаў. Локці адпачывалі на каленях, а падбародак на далонях.
— Ну, чаго маўчыш? — злёгку штурхнула яго Вольга за плячо.— Таксама застыў, ці што?
— Песню спяваю,— адказаў Андрэй.
— Якую?
І Андрэй ўпаўголаса пачаў:
Горные вершины
Спят во тьме ночной,
Тихие долины
Полны свежей мглой.
З другой страфы падхапіла і Вольга:
Не пылит дорога...
Спяваў пад пастрой Андрэй. Настрой перадаваўся Вользе. А перад вачыма ляжалі пройдзеныя шляхі і тыя, якія яшчэ трэба прайсці.
Погоди немного,—
Отдохнешь и ты.
Таполя... Таполя... абуджае знаёмы матыў. Хочацца прытуліць да сябе вось гэтую блізкую і невядомую, хоць па сутнасці вядомую да канца, да астатку.
Вольга пад песню прыпала шчакою да пляча Андрэя, і ў гэтым Андрэй адчуў, што яна сапраўды стамілася, што і ёй уласціва ўсё зямное, чалавечае. Глянуў у твар — вочы яе былі заплюшчаны. Адвёў сваю руку назад і пасля злёгку правёў далоняй па яе прыгожых валасах.
— Оля, ужо вечарэе...— сказаў.
Яна абудзілася, як ад сну. Страсянула, як заўсёды, галавой, паправіла валасы.
— Мне здалося, што я зусім заснула пад твае горныя вяршыні... Вось грэшнікі з нас...
Глянула на Андрэя і паправіла яму каўнер пінжака.
— Вось што...— сказала, падумаўшы,— з часам пакажаш мне свайго Дзям’яна Гарагляда... Пайшлі...
Яна энергічна ўстала і першая пакрочыла з агародчыка. І Андрэй яшчэ ясней убачыў свой заўтрашні дзень і постаць той, якая цяпер ішла перад ім.
Размясціўшыся з Грышам і Якавам на вышках хлевушка на сене, Андрэй прагутарыў з імі да поўначы. Нават экзаменаваў Грышу і Якава (па іх просьбе) па палітычнай эканоміі... Прыслухоўваліся да руху на вуліцы — чулі, як часта цокалі капыты коней, прарывалася гутарка на польскай мове. Коні патрулёў цокалі па мястэчку ўсю ноч.
Выбрацца з мястэчка было ўжо не так лёгка, нават небяспечна. Таму Вольга хацела правесці Андрэя. І ўжо была накінула на сябе шаль, каб ісці, як тут запратэставала цётка Рахіль:
— Не, вы не пойдзеце... Я не дазволю гэтага... Я пайду сама... Я старая, на мяне менш увагі...
Так і вырашылі. Цётка Рахіль узяла на руку кошык, паклала ў яго тры пучкі цыбулі — так і пайшлі. Конныя патрулі паліцыі раз’язджалі і ўдзень. Праўда, пры сустрэчы праводзілі вачыма старую Рахіль і Андрэя, але, убачыўшы ў кошыку цыбулю, не затрымлівалі. Так дайшлі яны аж да касцёла, які ўзвышаўся вострай вежай пры ўскраіне мястэчка, і тут разышліся. Рахіль звярнула ўлева ў завулачак, а Андрэй пайшоў прама.
Пятнаццаць кіламетраў прайшоў Андрэй пясчаным шляхам да чыгункі, а потым, перасекшы яе, апынуўся ў глухім Палессі. Задаваў сабе пытанне — уласна кажучы, чаго ён ідзе да Апанаса Хмеля? Ну, вядома, выконвае загад Паддубнага. «Іду для таго, каб яшчэ адна галіна вырасла на нашым дубе». За Глушэцкім раёнам мае нагляд Апанас Хмель, як член акругкома. Што яму скажа гэты Апанас? Трэба паставіць перад ім пытанне аб стварэнні раённага камітэта. Ужо час. Сілы ёсць. І дзе цяпер Паддубны? Добра было б, каб ён быў тут цяпер.
Вёска Забалоцце стаяла на ўзгорку сярод лясоў і балот. Пры канцы вёскі кучаравілася група старых соснаў. Нават утульнасцю павеяла ад наваколля і ад самой невялікай вёскі, якая, размясціўшыся на ўзгорку, нібы грэлася пад сонцам.
Калі Андрэй увайшоў у старую ўжо хату з драўлянай падлогаю і нізкай столлю, Апанас Хмель сядзеў у канцы стала на покуце, апрануты, у кепцы і еў хлеб з салам. Кроячы яго вялікім кухонным нажом з драўлянай ручкай, якія робяць вясковыя кавалі, ён, кладучы ў рот кавалачак хлеба з салам, кожны раз прыстукваў тронкамі нажа па стале, як быццам гэтым пацвярджаючы нейкую думку за думкай. Апанас еў з апетытам зубы жавалі энергічна, а цёмныя вочы, як свярдзёлкі, свідравалі перад сабою.
Яшчэ малады, смуглявы твар з крыху дзюбатым носам выяўляў нецярплівасць, ноздры часта раздзімаліся, і з носа чулася сапенне.
З-пад кепкі, як варонава крыло, звісала над скронню чорная пасма валасоў. Старая рабочая куртка без гузікаў была падпяразана вяроўчынай. На нагах — лазовыя лапці з раменнымі аборамі. Ногі былі мокрыя амаль да каленяў. Відаць, Апанас нядаўна аднекуль прыйшоў.
Ля печы вісела калыска, у якой сядзела і бавілася дзіця. Жонка, у белай хустцы, седзячы на палку, перад калыскай, нешта шыла. Апанас Хмель еў, прыстукваў тронкамі нажа па стале і не бачыў ні калыскі, ні жонкі, якая час ад часу паглядала на Апанаса, намагалася нешта сказаць, але не адважвалася. І толькі часам уздыхала.
Калі за вокнамі мільганула постаць Андрэя, жонка ўсхапілася, падбегла нават да акна і сказала: «Нехта ідзе...»
— Няхай ідзе,— буркнуў Апанас,— прыйдзе і пойдзе...
Калі Андрэй увайшоў у хату і, прывітаўшыся, сеў на лаву, Апанас Хмель палуднаваў і далей, маўчаў, як быццам нічога не было.
Андрэй урэшце, каб вывесці Апанаса з хаты, папрасіў паказаць яму дарогу на станцыю. Яны выйшлі. Андрэй сказаў пароль, Апанас ажывіўся, хутка-хутка затараторыў:
— Ты Старога бачыў? Як даўно? Што ён табе казаў? Можа, ведаеш, хутка ён будзе тут? Ага, ага... гм... Ну, хадзем у хату. А я думаў, хто гэта да мяне...
Вочы пранізліва глядзелі на Андрэя, нават залішне пранізліва. Гэта неяк карожыла Андрэя. Ён адчуў у лішняй пранізлівасці Апанаса штосьці з позы канспіратара. «Рысуецца»,— падумаў.
Пераступіўшы парог у хату, Апанас на хаду загаварыў, як быццам знарок, на ўвесь голас:
— У нас тут справы немалыя. Разадзьмем кадзіла... Хопіць у нас сіл у адной Заходняй Беларусі... Важна — момант... Раптоўнасць... Ашарашыць паноў і тады — пойдзе само сабой...
Гаворачы так, мацаў Андрэя вачыма, як быццам жадаючы выклікаць на гутарку. Андрэй лічыў, што тут не месца такім размовам, і таму больш маўчаў.
Апанас закурыў тоўстую цыгарку і, пыхнуўшы дымам, сказаў:
— Ну, нічога, яшчэ пагаворым... Ты, вядома, пойдзеш у камсастаў... Я ад ЦК прызначан для праверкі сіл ворага і для вярбоўкі нашых сіл... Адным словам, ваенныя справы...
Дым густа паваліў з ноздраў Апанаса. Ён абабіў попел з папяросы і скрывіўся ад дыму. Пры апошніх яго словах жонка насцярожана ўзняла свае шэрыя вочы і апусціла зноў. Быў момант, калі Андрэю хацелася засмяяцца ад слоў Апанаса. А ён сядзеў, адну нагу схаваўшы пад лаву, а другую выцягнуўшы наперад.
— Ну, як табе Стары? — зноў забубніў Апанас.— Бядовы мужык — га?
— Ды не... нічога такога я не заўважыў... Здаецца, усё ў парадку.
— Слаб, слаб Стары... Яшчэ ўбачыш...
Жонка зноў узняла вочы і ўжо не вытрымала:
— От, не малоў бы языком, чаго не след...— І залілася чырванню.
— Твая справа...— знаеш — з лыжкі ды ў рот... Што ты разумееш?
Апанас глянуў на стол і кіўнуў галавою:
— Прыбяры са стала...
— Ты за мяне не прыбіраў і прыбіраць не будзеш,— адказала жонка і пачала завіхацца ля стала.
— От, кажу, кажу — хлеў накрыць... Так яно, мусіць, і застанецца,— працягвала жонка.
— Так і застанецца... Будзеш крыць сама, раз ты такая разумная...
Ноздры ў Апанаса раздзімаліся... Вочы-свярдзёлкі ўтаропіліся ў жонку. Ён павысіў голас:
— Прынёс дубцоў ці не? Бачыш, мокры па калені... Ну, вось, ідзі бяры і крый...
Жонка прашаптала нейкія словы абурэння і села зноў за калыскай.
Андрэй палічыў патрэбным як-небудзь перарваць іхнюю гутарку. Сказаў:
— Ну, нашто вам сварыцца? Хіба ж нельга без гэтага?
Словы Андрэя падзейнічалі. Апанас пачаў гаварыць такім тонам, як быццам прасіў прабачэння. Відаць, спалохаўся, каб аб ім дрэнна не падумаў Андрэй.
— І што ты з дурною бабай...— працягнуў ён ніякавата, разводзячы рукамі.
— А ты дарма, таварыш... Я тут не бачу ніякай дурасці....— ускінуўшы вочы на Апанаса, сказаў Андрэй.
Жонка ажывілася, адчуваючы заступніцтва.
— Ой, дарагі таварыш, ён мяне мае за той лапаць, што на назе,— сказала з плачам жонка.— Ой, божухна! Ніякага спасу ад яго!
— Маўчы! — успыхнуў Апанас і заварушыўся на месцы.— Ну, што ты з ёю зробіш? Маўчы, табе кажу!..— і зноў прыкрыкнуў на жонку.
Захлынуўшыся ад хвалявання, засоп носам.
Апанасу ўжо хацелася, каб жонка змоўкла. Ён быў бы здаволены, каб яна маўчала, пакуль ён будзе гутарыць з Андрэем.
Апанас гатоў быў выказваць свае фантазіі нават у прысутнасці слупа, уяўляючы, што і слуп будзе здзіўляцца і захапляцца яго ўзлётам. А тут — жонка, жывы чалавек, і раптам — не мае ніякай ахвоты захапляцца ім. Наадварот, супярэчыць ды яшчэ пры староннім чалавеку, які першы раз у хаце. Канфуз, адзін канфуз. Ніякай кашы не зварыш з гэтай бабай. Замест таго каб біць у адно, яна табе ўсё насуперак.
Жонка ўжо маўчала. Маўчаў і Апанас, час ад часу злосна паглядаючы на яе. У адносінах да Андрэя трымаўся стрымана. Заступніцтва Андрэя за жонку некалькі збіла яго з тропу. Яшчэ не ведаў, як на гэта рэагаваць. Але яму ўсё ж такі было балюча за такі «правал» перад Андрэем, які, як яму здавалася, падрыхтавала яго «дурная» жонка. І Апанас, звяртаючыся да Андрэя, кінуў «трагічным» голасам:
— Гэта, разумееш.... у мяне не жонка, а цэлая контррэвалюцыя ў хаце.
Апанас усхапіўся з лавы і пачаў зноў круціць цыгарку.
Тут Андрэй не вытрымаў і зарагатаў.
— Я проста не бачу ў вашай спрэчцы ніякага сапраўднага сэнсу,— сказаў ён.
— Смейцеся, таварыш, з гэтага дурня,— у сваю чаргу сказала жонка.— От, заўсёды так...
І яна коратка засмяялася.
— Я табе раз сказаў!..— зноў крыкнуў Апанас.
— А ўсё ж такі, таварыш Апанас, хлеў трэба накрыць,— ціха, каб не асабліва зачапіць самалюбства Апанаса, сказаў Андрэй.
— Ды там работы, таварыш, усяго на якую гадзіну, не больш,— падхапіла жонка.
Апанас маўчаў, як быццам вагаўся, як лепш будзе для яго пакрыўджанага гонару аднесціся да такой, на яго думку, нікчэмнай справы.
— Не, крыць не буду! — сказаў ён як адрэзаў.
Аднак Андрэй прапанаваў выйсці з хаты.
Ля хлява ляжалі падрыхтаваныя кулі саломы і вялікая вязанка лазовых дубцоў для пярэвязі.
— Давай я табе памагу, і за гадзіну будзе дзірка залатана,— прапанаваў Андрэй.
Апанас паскроб патыліцу і нічога не адказаў. Потым, усміхнуўшыся, прамовіў:
— Нашто мне гэта рабіць? Гэ...— Апанас кіўнуў галавой на вёску,— скажу хлопцам — прыйдуць і зробяць. Раз-два...
Андрэй, здзіўлены, пільна паглядзеў у вочы Апанаса і сказаў:
— Рабіць гэтага не трэба. Камуністу трэба спалучаць падпольную рэвалюцыйную работу з добрым вядзеннем гаспадаркі. Іначай мы не будзем мець аўтарытэту ў шырокіх сялянскіх мас...
Апанас махнуў рукою, лічачы, што гэтае пытанне наогул не павінна стаяць на парадку дня.
— Гэта, брат, е-рун-да-а,— прамовіў ён з прыціскам і такім тонам, як быццам паляпаў Андрэя па плячы. «Ты, моў, яшчэ зялёны...»
І працягваў далей:
— Тут так нагаспадарышся, што... Аўтарытэт у рэвалюцыйнай працы здабываецца баявым словам...
І Апанас паказаў сціснуты кулак.
— Аднаго гэтага мала... Гэта нешта не тое, таварыш Апанас. Па-мойму, рэвалюцыя гэта ўжо выкрыла, як нерэальнае і шкоднае. І таму рэальным будзе тое, каб ты зараз палез на страху,— усміхаючыся, сказаў Андрэй.
Гэта пакарожыла Апанаса. Ён гатоў быў сказаць: «Ты мне не загадвай», але стрымаўся. Вырашыў гутарку перавесці на іншую тэму. Запытаўся са шматзначным позіркам:
— Ты якую маеш асвету?
Відаць, гэтае пытанне даўно ўжо карцела яму, бо чакаў адказу неяк насцярожана, стаіўшыся, каб, чаго добрага, не сустрэць сабе і ў гэтым хлопцы канкурэнта.
Андрэй адказаў на пытанне і дадаў:
— Пры чым тут асвета ў даным выпадку?.. Я хачу цябе бачыць на страсе...
Апанас уздыхнуў і развёў рукамі.
— Ну, што ж з табой зробіш? Сагітаваў...— сказаў ён і пайшоў пад павець па драбіны. Андрэй з усмешкай прасачыў за ім.
Пасля таго як дзірку на страсе залаталі, Апанас быў нават у вясёлым настроі. Са здавальненнем глядзеў з зямлі на белую лапіну новай страхі.
— А то, разумееш, дождж заліваў карову... Ну, а цяпер... — цешыўся Апанас.
Калі ўвайшлі ў хату, нават сказаў жонцы:
— Ідзі, палюбуйся страхою...
— То дзіва — столькі было крыку праз яе...— адказала жонка і кінулася да печы, каб па заслугах пачаставаць «работнікаў».
Пасля абеду Апанас абуў боты, апрануў чорную куртку, нават мала паношаную, і паклікаў Андрэя ў сенцы. Там дастаў з кішэні некалькі спісаных лістоў паперы і пачаў тлумачыць:
— Вось глядзі... Спіс нашых сіл... Вось гэта камсастаў... Сюды я ўпішу і цябе... А гэта — радавыя...
Спіс быў сапраўды вялікі. На прадапошняй старонцы спіса Андрэй убачыў, што цыфры перавалілі ўжо за трыста.
Гэта была «армія» Апанаса Хмеля, якую ён рыхтаваў да агульнага паўстання.
Потым паказаў другі спіс, сказаўшы:
— А гэта вось спіс сіл ворага...
У ім значылася ўся паліцыя раёна, чыноўнікі, памешчыкі, лесапрамыслоўцы, асаднікі і іншыя, як сказаў Апанас, прыхвасні-лізаблюды. Спіс быў даволі цікавы і важны.
У яго былі занесены ўсе важнейшыя прадстаўнікі акупантаў у раёне. У спісе Андрэй знайшоў і графа Ельскага.
— Гэты спіс,— сказаў Андрэй,— вельмі каштоўная рэч, ва ўсякім выпадку. Ворага трэба ведаць падрабязна...
Апанас нават урачыста ўсміхнуўся. Вось тут ён можа паказаць сваю перавагу над кім хочаш.
— Вось табе, брат, і ўсё... Усё як на далоні... Толькі накрыць паноў, і ўсё... Гэта ж так проста і лёгка. Я не разумею, чаму яны не згаджаюцца і ў першую чаргу Стары — Паддубны. Гэта не што іншае, як палітычная баязлівасць, якая раўняецца контррэвалюцыі...
— Бачыш, Апанас, гэта не так проста, як ты гаворыш... З сур’ёзнымі справамі трэба рабіць па-сур’ёзнаму. Тут ва ўлік уваходзіць народ...
— Ты толькі клікні гэты народ, зараз збяжыцца...— узрушаным голасам сказаў Апанас.
— Ведаю, што так. Ты ўлічваеш варожыя сілы аднаго, двух раёнаў, а не ведаеш варожых сіл усёй Польшчы. І як стаіць справа з арганізацыяй нашых сіл...
— Нам паможа міжнародны пралетарыят...— сказаў Апанас тонам прамоўцы.
— Нешта авантурнае,— адказаў, усміхнуўшыся, Андрэй.
— Што тут авантурнага? Бяры зброю ў рукі і ідзі...
Андрэй засмяяўся і сказаў:
— Я не думаю, Апанас, каб ты быў наіўны. Матэрыял у цябе каштоўны, вельмі каштоўны. Беражы яго. Дарэчы, дзе ты яго хаваеш?
— Дзе? Вось тут ляжаў, у кішэні,— бесклапотна адказаў Апанас.
— Гэта не работа, Апанас. Можаш усё праваліць. Я хачу, каб ты зараз жа схаваў гэтыя спісы ў надзейнае месца.
Апанас пачаў гаварыць ціха і нават ласкава, нараспеў:
— У нас тут ціш ды гладзь... Рэдка калі які сабака заглядае...
— Гэта няважна. Траціць пільнасці ніколі не трэба... Ты ж сам гэта ведаеш...
Апанасу не хацелася хаваць гэтых спісаў. Наадварот, ён гатоў быў бы паказваць іх усім, каб ведалі, якімі справамі «заварочвае» ён, Апанас Хмель.
— А скажы, Апанас, як ты глядзіш на работу Сцяпана Каваля?
— Што-о-о? Гэта толькі пачатак,— зняважліва працягнуў Апанас,— калі мы выступім, ён будзе падпарадкавацца мне.
Гэтае «мне» кальнула Андрэя. Хацеў пачаць сварку з гэтым «забубённым» Апанасам Хмелем, але ў пару стрымаўся. Толькі падумаў — «будзе яшчэ з ім работы».
— Вольгу знаеш? — спытаўся Андрэй.
— Знаю, як не знаць? Яна мяне гэтымі днямі надумала вучыць — фінціклюшка. Была ў свой час тут. Праходзіла цераз балота ў другую вёску. Утапілася б, каб не выратаваў...
— І добра зрабіў, што выратаваў. Яна — разумная, палітычна пісьменная дзяўчына...
— Балбатуха,— буркнуў Апанас.
Андрэя зачапіла за жывое не на жарты. Сціснуў зубы і змоўк. А потым, пазіраючы спадылба на Апанаса, павольна сказаў:
— Ты, Апанас, хворы на дзікія ўяўленні, зарубі гэта сабе на носе. Так адзывацца аб людзях — барацьбітах...
Апанас перасмыкнуў плячыма і заюліў языком:
— Ну... ну... можа, можа... я грэшны, як і ўсе...
А потым дадаў смялей:
— Я — не нябесны, а зямны чалавек... Што зробіш?
З гэтымі словамі яны ўвайшлі ў хату.
Апанас адразу накінуўся на жонку, патрабуючы нейкіх адозваў.
— Я іх не брала і не бачыла. Ты мне іх не даваў...— баранілася жонка.
— Як не даваў? Даў жа табе схаваць... Ты знаеш, што гэта за адозвы? — павёў наступленне на жонку Апанас, сагнуўшыся ў знак пытання.— Гэта адозвы... знаеш якія? Дурніца ты...
— Ой, адчапіся ад мяне са сваімі адозвамі, паглядзі на паліцу, ты часта туды кладзеш паперы,— з тугою адказала жонка.
Паліца пад самай столлю была завалена рознай, найбольш жалезнай, драбязой. Пад рукою Апанаса звінелі нейкія бляшкі, высунулася ручка малатка, з грукатам упалі абцугі на падлогу. Апанас адкінуў іх нагой, і чыгунок зазвінеў пад лавай. Урэшце, засопшыся, Апанас сказаў: «Вось яны». І з-пад заржаўленых бляшак, цвічкоў, замочкаў выцягнуў дзве лістоўкі.
Андрэю хацелася заплюшчыць вочы, каб не бачыць усёй гэтай «работы» Апанаса Хмеля. Думаў — няўжо гэты чалавек знарок стварае для сябе небяспеку? Гэта яму нібы даспадобы.
Відаць, што Апанас Хмель хацеў «ашарашыць» Андрэя чым іншым. Але Андрэй, прабегшы па адозвах ЦК вачыма, перадаў іх жонцы Апанаса, просячы схаваць як найлепш.
Апанас толькі правёў позіркам за рукамі Андрэя і нічога не сказаў. Лыпаў вачыма з-пад казырка кепкі не то як збіты з тропу, не то як знянацку злоўлены.
Урэшце не вытрымаў:
— Хто ў мяне ні быў, яшчэ не рабіў так... Ты што — мне не давяраеш? Гэта таксама можна палічыць контррэвалюцыяй...
— Я думаю, што гэтага ніхто не палічыць за контррэвалюцыю... — стрымана адказаў Андрэй і, глянуўшы ў акно, дадаў: — Па-мойму, нам пара ў дарогу.
Шырокія цёмныя бровы Андрэя ўвесь час былі насуплены, калі ён ішоў побач з Апанасам. Хацелася «высцебаць» гэтага Хмеля, але за ім была некаторая даўнасць у падпольнай працы, а значыць, і... вядомасць, якую так адкрыта раздуваў ён, сам Апанас. І гэта стрымлівала Андрэя. Усё ж такі сказаў:
— З канспірацыяй, Апанас, ты павінен абавязкова паправіцца... гэта ж немагчыма так...
— Го-о, чым чорт не жартуе,— весела адказаў Апанас.— Мы патрапім пад носам ворага хадзіць і рабіць свае справы...
Пры гэтым ён выняў з кішэні нешта круглае, прадаўгаватае і паказаў Андрэю:
— Бачыш? Адной гэтай штучкай знаеш, што можна зрабіць? — У руках Апанаса была граната.
— Гэтай штучкай,— працягваў ён,— можна цэлы поезд зваліць з рэек...
З другой кішэні Апанас выняў і паказаў наган.
— Хочаш — зараз выстралю?
Андрэй сказаў:
— Выклікаць ваўка з лесу — на гэта, брат, многа розуму не трэба. Нельга ж забаўляцца зброяй, якая прызначана для вялікай справы.
Андрэй думаў, насупіўшы бровы: «З гэтым Апанасам трэба нешта зрабіць. Нельга даручаць яму такіх спраў. Па сутнасці ён бескантрольны... Хутчэй бы ўбачыць Паддубнага... А каб сустрэцца з таварышам Васілём, было б яшчэ лепш...»
Калі ўвайшлі ў апошнюю паласу лесу, ужо была ноч. Лес густым змрокам зацямняў дарогу. Апанас выняў рэвальвер і трымаў яго напагатове, паклаўшы палец на курок. Ён ішоў, утуліўшы галаву ў каўнер курткі, крыху раскрыўшы рот. Вочы бліскалі з-пад казырка кепкі, як у лазутчыка. Здавалася, быццам ён чакаў, што з кустоў вось-вось выскачыць які-небудзь вораг.
Цемра ўсё больш і больш згушчалася... І вось у адным месцы Апанас схапіў Андрэя за рукаў і сказаў: «Стой!» Ён глядзеў, прыгнуўшыся, наперад. Глядзеў і Андрэй. Бачыў толькі таямнічае мігценне вады пад высачэзнымі стромкімі вольхамі. Што бачыў Апанас, невядома. Усё стаяў, прыглядаўся, нават ступіў крок наперад. Урэшце шапнуў Андрэю: «Кладзіся!» і сам прыпаў да дарогі. Лёг і Андрэй. Так праляжалі яны хвілін пяць. Нідзе ніякага гуку, ні руху. Калі ўсталі і прайшлі пару крокаў, наткнуліся на стары альховы пень вышынёю ў пояс, увесь аброслы белым мохам (альху, відаць, у свой час зламала бура). Вось гэты пень і замуціў уяўленні Апанаса.
— Ну, брат, здалося, што стаіць сапраўдны чалавек з барадою... А халера б яго ўзяла...— ціха сказаў Ананас і нават злёгку стукнуў ручкай рэвальвера ў трухлявы пень. Нечаканае рэха, як з кадушкі, адклікнулася на ўдар і замерла ў глыбіні цёмнага лесу.
— Табе ж гэтая дарога знаёмая,— сказаў Андрэй,— хіба ж ты, ходзячы, ніколі не заўважаў гэтага пня?
— Ведаю я яго як аблупленага... Але сягоння — проста выпаў з галавы, халера б яго ўзяла... Ну, думаў,— камусьці прыйдзецца развітацца з гэтым светам, а тут...
— Канфуз,— падхапіў Андрэй і засмяяўся.
Альховую нізіну змяніла ўзвышша. Ціхі, густы шумок соснаў стаяў у паветры. Глуха даляцеў паравозны гудок. Хутка будзе чыгунка.
Калі ўрэшце выйшлі з лесу, вачам падарожных адкрылася незвычайная карціна. Як вокам глянуць, па ўсім небасхіле зрэдку палалі пажары. Адны бліжэй, другія далей. Яны шугалі полымем у цёмнае неба. Трывога адчувалася ў паветры.
Цьмяныя агні станцыі слепа мігалі налева ўдалечыні, як спалоханыя, устрывожаныя.
Андрэй з Апанасам доўга стаялі на ўзлессі і, пазіраючы навокал, маўчалі. У Андрэя глуха стукала сэрца.
— Работа Сцяпана! — сказаў Андрэй.
Апанас прамаўчаў.
— Ну што ж, пойдзем...
Хутка прыйшлі да чыгуначнага насыпу. Далёка направа то мігалі, то знікалі агні. Апанас прыгледзеўся і сказаў:
— Ідзе поезд...
Андрэй узлез на насып і, лёгшы на палатно чыгункі, прыклаў вуха да рэйкі. Цягучы, тонкі звон плыў па зямлі, і глуха, глуха, з грукатам стукалі колы на стыках рэек. Хто спяшаецца і куды? Здавалася, гул тэлеграфных правадоў нёс у свет трывогу.
Андрэй сышоў з насыпу. Апанас прылёг ля тэлеграфнага слупа. Прылёг і Андрэй, сказаўшы: «Так, правільна, ідзе поезд...»
Прытуліўшыся да жыта, Андрэй з Апанасам ляжалі і чакалі поезда.
Калі фары паравоза сталі ўжо добра відаць, Апанас заварушыўся, прыўстаў.
— Ты куды? — спытаўся Андрэй.
— Тое, што я зараз зраблю, узніме ўвесь навакольны народ на ногі...
— Ты што хочаш рабіць? — устрывожыўся Андрэй і таксама прыўстаў.
Апанас наблізіў свой твар да твару Андрэя і, бліскаючы вачыма, сказаў з прыціскам:
— Узарваць поезд...
— По-езд?..— працягнуў Андрэй.— Не смей гэтага рабіць! Ты не ведаеш, хто едзе ў поездзе, можаш папсаваць усю справу... Народ і так ужо ўзнімаецца...
Апанас надзьмуўся.
— Тады я не знаю, хто ты...— злосна загаварыў ён.
— Я знаю, хто я... І, здаецца, ужо ведаю, хто ты... Не смей гэтага рабіць!.. Ты далёкі ад рэвалюцыі з такімі імкненнямі... Гэта твая чарговая выдумка,— успыхнуў урэшце Андрэй і тонам загаду сказаў: — Дай гранату сюды!..
Поезд быў ужо на адлегласці не больш як паўкіламетра. Апанас, адмахнуўшыся рукою і зняважліва кракнуўшы «а-а-а...», крута павярнуўся і палез на насып.
Андрэй глядзеў услед і не ведаў, што рабіць. Потым кінуўся наўздагон і схапіў Апанаса за куртку.
— Я не дапушчу гэтага... Разумееш?
Апанас агрызнуўся:
— Ты што хочаш? Ты думаеш, рэвалюцыю ў пальчатках робяць?
— Я табе кажу, злазь з насыпу! — крыкнуў Андрэй і схапіў Апанаса за каўнер курткі.
Поезд прагрукатаў, бліскаючы святлом вокнаў, якое на момант асвяціла двух чалавек, што, схапіўшы адзін аднаго загрудкі, каціліся з насыпу.
Грукат заціх. У аддаленні толькі мільгала чырвонае вочка ліхтара апошняга вагона.
Апанас з Андрэем урэшце расчапіліся і, засопшыся, сталі на ногі.
— Так...— задыхаўся Апанас,— я цяпер зразумеў цябе.
— Ну і добра, што зразумеў... Ты думаў, што я буду з табою гуляць у рэвалюцыю... Рэвалюцыя — не забава...
— Ты яшчэ зялёны...
— Практыка пакажа, хто зялёны, хто чырвоны.
— Яна паказала ўжо...— сквапна падхапіў Апанас.
— Так, яна іменна паказала... Але дзе мая шапка? — сказаў Андрэй і пайшоў да насыпу.
Калі ён вярнуўся, Апанас заявіў яму:
— У Глушэц я не пайду...
— Скінь з сябе паўнамоцтвы члена акругкома і тады можаш не ісці... А так — павінен. Там яшчэ няма кіраўніцтва...
— Ты мяне не прымусіш...
— Партыя прымусіць... Пайшлі...
Апанас доўга вагаўся, потым рушыў услед за Андрэем, апусціўшы галаву.
...З поезда на перон станцыі разам з іншымі пасажырамі выйшаў крыху ссутулены чалавек з паднятым каўняром плашча. У руцэ нёс невялічкі чамаданчык.
Гэта быў Іван Паддубны. Ён накіроўваўся ў Глушэц, дзе яшчэ не было партыйнага кіраўніцтва. Падзеі ў лесе графа Ельскага прымушалі яго спяшацца.
Сцяпан Каваль раптам у адну ноч знік са сваім атрадам. Як ні шукала яго разведка паручыка Ельскага, не магла знайсці. Ельскі думаў: гэта манеўр ці адступленне ў лясы? Прыйшоў да вываду, што можа быць і тое і другое. Пайсці на гэты манеўр Сцяпана прымусілі даволі сур'ёзныя прычыны. Сцяпан разумеў, што на палявых прасторах карнікі маюць большыя магчымасці для аператыўнасці. Гэта адно. А другое, і самае галоўнае, тое, што паны ўсталі на ногі і збіраюць тут супроць Сцяпана моцны ўзброены кулак. Сцягваюцца значныя сілы паліцыі, асаднікаў, розных «патрыётаў». І маглі быць пушчаны ў рух рэгулярныя часці. Небяспека заключалася іменна ў апошнім. Можа быць перавага сіл з боку паноў не толькі ва ўзбраенні, але і ў колькасці людзей. І таму Сцяпан вырашыў, што становішча можа змяніць на яго карысць толькі раптоўнасць.
Дык вось, Сцяпан раптам знік, паставіўшы ў няпэўнасць «стратэга» паручыка Ельскага.
Ельскі вырашыў спешным маршам дасягнуць Глушца. Ніякіх прывалаў, ніякага адпачынку ні ўдзень, ні ўначы. Але не ведаў да канца паручык Ельскі разам са сваімі «высокімі» апекунамі, што ночы стаяць у дазоры, што ночы ў змове са Сцяпанам, з Дзям’янам Гараглядам — з усімі, што ўсталі на абарону краіны.
Сцяпан Каваль раптоўна напаў на атрад Ельскага ў час яго начнога марша за дваццаць кіламетраў ад Глушца. Адным налётам змёў атрад са шляху, не даўшы яму магчымасці нават заняць абарону. Вось тут упершыню і былі пушчаны ў ход шаблі, калі адна група карнікаў з ар’ергарда адважылася атакаваць партызан. Іржанне коней, бразгат зброі, крыкі, стогны людзей, стрэлы — усё на нейкі момант змяшалася ў штосьці злавесна-трывожнае. А потым усё сціхла і знікла са шляху, засталіся забітыя і параненыя. У рукі партызан трапілі два кулямёты.
Тупат капытоў наперадзе па шляху сведчыў, што паручык Ельскі са сваім авангардам галопам уцякае ў напрамку Глушца. Не лічыў Сцяпан ахвяр ворага — памчаўся таксама галопам услед за Ельскім.
Але з ходу ў Глушэц не пайшоў. Падзяліў атрад на дзве групы — адну паслаў налева ў абход Глушца, а сам з групай пайшоў направа, каб такім абходным манеўрам узяць мястэчка ў клешчы.
Да староства дайшлі весткі, што ў павеце «хлопамі падпалена некалькі памешчыцкіх маёнткаў і асадніцкіх фальваркаў, што ёсць ахвяры сярод асаднікаў...» Памешчыкі, якія знаходзіліся ўвесь час у старостве на нарадах, завылі. Патрабавалі ад старосты паслаць усе сілы, якія ёсць, на ратаванне маёнткаў, і таму атраду Ельскага не было чаго спыняцца ў Глушцы — бараніць яўрэйскія крамы,— ён павінен быў узначаліць барацьбу з паўстаўшым хлопствам.
Першая паліцэйская застава, якая сустрэла Ельскага, перадала загад старосты — не чакаючы ні хвіліны, спяшацца ратаваць маёнткі і як след пакараць узбунтаванае хлопства. Апрача загаду быў ліст ад бацькі. Паручык Ельскі загарэўся гневам. «Ну, з хлопамі я ўжо спраўлюся, я іх правучу... наперад, за мной!» — крыкнуў ён сваім салдатам, і коні зацокалі капытамі па бруку замёршага мястэчка.
Памешчыкі пасля нарады падаліся пад ахову пана бога — больш шасцідзесяці «дзедзіцаў» сабраліся ў касцёле і замкнуліся. Ксёндз распачаў імшу за «памысльнасць» збаўчай барацьбы паручыка Ельскага. Усе «зямельныя тузы» павета, у большасці з паважнымі брухамі, з вусамі, з пародзістымі тварамі, многія ў афіцэрскіх мундзірах розных рангаў укленчылі і застылі ў малітве. Сярод іншых стаяў на каленях цёмнавалосы, з пасівелымі скронямі, у мундзіры ротмістра блакітных уланаў сам граф Браніслаў Ельскі.
Загад старосты выратаваў паручыка Ельскага — Сцяпан Каваль не паспеў спыніць яго ў мястэчку Глушэц і акружыць. Калі групы сустрэліся на базарнай плошчы, асветленай адзіным ліхтаром, мястэчка было пустым, як вымершае. Уся паліцыя паехала з Ельскім. Засталася толькі варта для староства, якое размяшчалася ў сярэдневяковым былым княжаскім палацы за кіламетр ад мястэчка. Туды днямі перайшла і камендатура паліцыі. Сцяпан думаў: што за ліха — няўжо Ельскі яшчэ не прыбыў? Не можа быць. На адлегласці не больш пяці кіламетраў ад Глушца ён адарваўся ад Ельскага — проста на парозе мястэчка.
Хоць бы каго ўбачыць. Але на вуліцах ні душы. Хацеў, па свайму даўняму плану, накіравацца да маёнтка Ельскага, думаючы, што карнікі памчаліся няйначай туды.
Але ў мястэчку не ўсё замерла. Сцяпан і не згледзеў, як з ценю ад сцяны крамы аддзяліўся хлопец у кепцы. Гэта быў Максім Рунда.
Ён ўпаўголаса далажыў Сцяпану, што карны атрад не затрымліваўся ў мястэчку, паехаў галоўнай вуліцай на шлях і што паны моляцца, замкнуўшыся ў касцёле.
— То ж бо бачу,— светла ў вокнах, як праязджалі міма,— сказаў Сцяпан.— Ну, ідзі, хлопча, спаць, ты заслужыў адпачынак.
Максім Рунда шмыгнуў у цень. Прайшоўся між крамаў, асцярожна агледзеў вуліцу і, прыгінаючыся, перабег на другі бок. Насупраць за акном, прыўзняўшы край фіранкі, стаяла Вольга.
Маёнтак графа Ельскага гарэў... Не было ўжо тут ні паліцыі, ні «ўзбунтаванага хлопства». Паручык Ельскі спыніўся супроць алеі, якая зварочвала ў маёнтак. Спешаны атрад на конях застыў на месцы. Усе загледзеліся на полымя. Бронзавыя твары замерлі ў нерухомасці і прытоеным жаху. Не далятала адтуль ні крыку, ні шуму. Толькі — трэск. А там далей, на небасхіле, асядала злавеснае зарыва. Недзе гарэла яшчэ. Паручык Ельскі ачнуўся, як ад гіпнозу, і ўпаўголаса, амаль адным кіўком галавы, выслаў двух разведчыкаў у абход маёнтка. Атраду ж загадаў рассыпацца ланцугом уздоўж шляху. У аддаленні наўскос за шляхам чарнела паласа невялікага лесу, які нядаўна мінулі.
Цёмнае неба яшчэ ніколі не было для паручыка Ельскага такім цёмным, як цяпер. Ніводнай зорачкі. А колькі іх здаралася бачыць тут, асабліва там, у садзе над сажалкай, дзе схіляюцца стогадовыя вербы і ліпы, дзе хаваюцца статуі грэчаскіх багінь, ля якіх «хлопкі», сагнуўшыся, капалі, палолі, граблі з дня ў дзень, з дня ў дзень пад наглядам крыклівага аканома... Няўжо канец? Хлопы падпалілі і, відаць, пайшлі далей рабіць тое самае — паліць. Няўжо канец?
І на момант аслупенне авалодала Ельскім, пачуццё безвыходнасці запоўніла душу. Але, выхаваны ў сляпой дысцыпліне ў імя «святой гістарычнай Польшчы», ён папракнуў сябе, што нельга яму так мысліць, і падцягнуўся ў сядле. Разведчыкі, вярнуўшыся, далажылі, што ў маёнтку нікога няма, што гумно і аборы дагараюць, толькі палац яшчэ доўга будзе гарэць. Значыць, няма ўжо сэнсу ехаць у вёску і гнаць сялян тушыць пажар. Ельскі скрыгануў зубамі і падумаў: «Няма Ярэмаў Вішнявецкіх, а то пажараў пабольшала б у сто разоў...» І тут жа саслоўная амбіцыя загаварыла ў графскім сыне: «А мы хто? Хіба не нашчадкі іх?» І хацеў рушыць з атрадам у бліжэйшую вёску з факелам пажару. Але што за шум пачуўся? Ці то зашумеў той невялікі лес, што наўскос у аддаленні чарнее паласою за шляхам?
Нічога не разумее графскі сын. Але на ўсякі выпадак адышоў з атрадам у поле, бліжэй да маёнтка.
Адыход Ельскага падказаў Сцяпану, што сілы ў ворага немалыя. Таму ён паслаў Дзям’яна з яго групай у тыл карнікам, а сам ударыў з боку шляху.
Бой разыграўся на шырокім полі, асветленым высокім полымем ад палаца, які гарэў. Сцяпан вырашыў знішчыць атрад Ельскага дашчэнту. Ельскі ж хацеў спаліць да дня некалькі вёсак і біцца з «бандытамі» толькі ўдзень. Укалола яго графская пыха, што не можа дыктаваць бою ён, афіцэр, пан, шляхціц, што вымушаны, наадварот, падпарадкавацца якімсьці ўзброеным хамам. А потым раптам набягала думка: «А яны ж у свой час даходзілі да Варшавы...» І рука хапалася за ручку шаблі.
Група Дзям’яна, зайшоўшы ў тыл, ударыла залпам. Коні павярнулі назад, і тут карнікі былі атакаваны атрадам Сцяпана.
Паручык Ельскі з узнятай шабляй стаў у сядле і крыкнуў: «За мной!»
Голас Сцяпана пакрыў яго голас: «Смерць панам! Смерць акупантам!» І залацістая шабля бліснула ў руцэ Сцяпана. Узняў каня на дыбкі і ўварваўся ў гушчу карнікаў. Справа застракатаў кулямёт. Карнікі адхлынулі да маёнтка. Але Ельскі яшчэ раз павярнуў іх і павёў у атаку. І тут сустрэўся са Сцяпанам. На момант нібы зжахнуўся ад яго фігуры волата, а потым уздыбіў каня. Зноў бліснула залацістая шабля ў руцэ Сцяпана.
Паручык Ельскі вырачыў вочы, замёр на хвіліну. Потым, нібы што ўспомніўшы, крыкнуў: «Ах!..», і ў гэты ж час маланкавы ўдар аглушыў яго. Ельскі зваліўся з каня. Карнікі кінуліся ў паніцы хто куды і тут пад ударамі партызанскіх шабель падалі з коней.
...Стракатаў кулямёт, а з тылу чуліся залпы за залпамі.
Поле апусцела ад варожых сіл. Сцяпан падаў каманду збірацца.
...Яшчэ не ўсё. Сцяпан, пакінуўшы некалькі раненых і забітых пад апеку Дзям’яна, памчаўся назад у Глушэц.
У касцёле ўсё яшчэ свяціліся вокны, яшчэ правілася імша і маліліся паны.
— Яшчэ не ўсё, — гаварыў Сцяпан.
З ляскатам праляцелі партызаны па мястэчку і з ходу атакавалі касцёл.
Вось тады нават і староства з павятовай камендатурай паліцыі пакінулі палац і выехалі ў невядомым напрамку.
Нягледзячы на стрэлы, паны касцёла не адчынялі.
Калі партызаны прыгразілі падпалам касцёла, дзверы скрыганулі і адчыніліся.
Партызаны натоўпам уварваліся ў дзверы, і густыя залпы разлягліся пад скляпеннем касцёла...
Андрэй з Апанасам якраз паспелі да штурму касцёла. Партызаны іх затрымалі, падвялі да Сцяпана. Сцяпан, пазнаўшы іх, ускрыкнуў:
— Го! І вам не спіцца? Ну, што ж, далучайцеся. Тут мы з панамі цацкаемся. Замкнуліся, бачыш...
Андрэй тузануў Апанаса за руку і сказаў:
— Вось тут можаш выкарыстаць сваю гранату.
Апанас схамянуўся і згадзіўся:
— І то праўда...
І выняў гранату з кішэні.
Але Сцяпан сказаў:
— Аддай гранату мне. Мы яе пазней выкарыстаем. А тут хлопцы зробяць без яе.
Апанас аддаў гранату.
— Ты, Апанас, пераходзіў бы да мяне, — працягваў Сцяпан.
— Я ўсё думаю, каб ты да мяне...
— Віхраватая ў цябе галава... Яна табе некалі бяды наробіць.— А потым звярнуўся да Андрэя:
— Ну, а ты, сынок? Усё адукуеш і адукуеш... Адукуй...— і, ткнуўшы пальцам на Апанаса, працягваў: — Вось гэтага віхраватага выадукуй...
І засмяяўся.
Тут упершыню Андрэй даведаўся ад Сцяпана аб смерці Данілы Перагуда і злосна паглядзеў на касцёл, адкуль усё яшчэ былі чуваць стрэлы і крыкі.
— Сюды мала адной гранаты,— сказаў ён, развітваючыся са Сцяпанам.
* * *
Іван Паддубны прыйшоў у хату Абрама на світанні. Адрас трапіў яму ў рукі па дарозе ў Баранавічах ад другога члена акругкома, які трымаў сувязь з Вольгай.
Падняўшыся па скрыпучых сходках крывога ганачка, Паддубны асцярожна пастукаў у дзверы. У ранкавай цішыні стук здаваўся такім гучным, што Стары нават азірнуўся. Пастукаў яшчэ раз, і адразу ж за дзвярыма пачуліся таропкія крокі, а затым голас:
— Хто?
Гэта быў Грыша. Вольга яшчэ ўчора папярэдзіла яго, што магчыма заўтра прыедзе сакратар акругкома, і Грыша лёг спаць у майстэрні на лаўцы ля акна, недалёка ад дзвярэй, каб адразу, пачуўшы стук, іх адчыніць.
Паддубны сказаў пароль соннаму і ўстрывожанаму Грышу і, атрымаўшы адказ, увайшоў у майстэрню. Грыша ад хвалявання так разгубіўся, што не мог знайсці месца, дзе пасадзіць госця. Чамусьці выцягнуў з кутка стары трохногі зэдлік. Ён пахіснуўся, як толькі госць прысеў на яго. Глянуўшы на пачырванелага Грышу, Паддубны махнуў рукою і сказаў:
— Нічога, месца знойдзем.
І, перасеўшы на нары, скруціў цыгарку, закурыў. Потым папрасіў вады. Грыша з хваляваннем чакаў, пакуль Паддубны нап’ецца, і думаў, з чаго ён пачне з ім гутарку.
— Ну, брат, сядай бліжэй. Вось тут, побач, і давай пагаворым.
Грыша паслухмяна сеў і пачаў хутка расказваць пра ячэйку. Гаварыў ён блытана:
— У нас ёсць толькі адна ячэйка... Але... але... Мы хочам... Хутка зробім другую з хлебаробаў...
Заікнуўся і запытальна глянуў на Паддубнага. Але сакратара акругкома цяпер цікавіла не ячэйка, аб якой ён ужо сёе-тое ведаў, а наогул становішча ў мястэчку. Як, напрыклад, ставіцца насельніцтва да партызан? Якія цэны на рынку на хлеб? Ці прывозяць сяляне хлеб на рынак, а калі прывозяць, то ці многа?
Грышу здзівілі пытанні Паддубнага. Ну што з таго, што Грыша будзе ведаць, якія цэны на хлеб? Толькі тое, што хлеб дарагі або танны. Не можа ж ячэйка рабіць уплыў на цэны... Грыша не вытрымаў і, сумеўшыся, запытаўся іменна пра гэта. У адказ ён пачуў, што камуністаў павінна цікавіць усё, чым жыве народ. Безумоўна, Грышу здзівілі пытанні Паддубнага, калі ён, сакратар мясцовай ячэйкі, не ведаў нават таго, колькі насельніцтва ў мястэчку, які працэнт рабочых, рамеснікаў, гандляроў, земляробаў і іншых...
— Т-а-а-к...— працягнуў Паддубны,— гэта добра, што ў вас ёсць ячэйка і хочаце стварыць другую. Ну, а як ты думаеш, нашто патрэбны ячэйкі? Адзін другога агітаваць?
— Не, не... Трэба больш... Трэба ведаць, хто вораг...
Грыша даволі талкова расказаў аб саюзе асаднікаў — гэтай новай каланізатарскай шляхце, аб саюзе памешчыкаў.
— Пахвальна, што ты гэта ведаеш,— сказаў Паддубны, — але гэта яшчэ не ўсё. Гэта ўсё роўна, што хадзіць па гары і сонца не бачыць. Камуністы павінны быць у народзе. Ворагаў вы вывучылі, а вось народ, свае сілы... не ведаеце. Хто тут у старостве старшыня сейміка?
— Граф Ельскі.
— Так... Фігура...
— Яны хочуць стварыць арганізацыю моладзі, нейкі «Стралец». Нешта ваеннае.
— А сярод яўрэяў ёсць што-небудзь? — запытаўся Паддубны.
— Сярод яўрэяў самая моцная арганізацыя — гэта сінагога. Акрамя сіяністаў і бундаўцаў. Але ўсё роўна іх усіх яднае сінагога.
Паддубны весела глянуў на Грышу: «Добра гаворыць хлопец...»
— Так, саюз асаднікаў, «Стралец»... А адзіная партыя, якая бароніць інтарэсы народа,— у падполлі,— сказаў Паддубны тонам, як быццам кагосьці дакараў, і дадаў: — Дрэнна. Трэба стварыць саюз рамеснікаў...
Паддубны глянуў на вокны, якія пачыналі ўсё больш і больш віднець.
— Відаць, пара ўжо будзіць Вольгу. А нараду трэба правесці ў другім месцы. Сюды ж хутка прыйдуць працаваць.
— Хадземце, я правяду вас у адрынку,— сказаў Г рыша.
Усхваляваны гутаркай, ён забыўся нават папярэдзіць, што ў другой палавіне адрынкі спяць Андрэй з Апанасам Хмелем.
Не мог ведаць Паддубны, ідучы ў адрынку, што Апанас у гэтую хвіліну глядзеў праз шчыліну дзвярэй на двор. Убачыўшы Паддубнага, ён аглянуўся на Андрэя, які спаў: ці не заўважыў той яго страху. Першай думкай Хмеля было — уцякаць. «Учапіўся гэты інтэлігенцік на маю галаву. Ён жа ўсё раскажа... І пра поезд, і пра гранату...» Апанас нават засоп ад хвалявання. Могуць быць непрыемнасці. Старому карты самі ішлі ў рукі.
Хмель павёў вачыма па ўсіх кутках адрынкі, шукаючы ці то дзіркі, праз якую можна было б прашмыгнуць, ці надзейнага месца, дзе можна было б схавацца. Дзіркі не было. Апанас пасунуўся ў самы далёкі куток і там сеў, прытаіўся. Тут можна спакойна і далей думаць пра «стратэгію і тактыку».
Хвіліны плылі. Світанне няўмольна пераходзіла ў ранак. Дзесьці спявалі пеўні. Андрэй прачнуўся, нацягнуў кепку на галаву і, праціраючы вочы, паглядзеў навокал, быццам раздумваючы, куды ж занесла яго начное падарожжа з Хмелем. Убачыўшы, што Апанаса няма, ён хутка, як па трывозе, усхапіўся на ногі і, прыгнуўшыся, паглядзеў у шчыліну дзвярэй. Няма нікога. Выйшаў і накіраваўся ў хату. Раптам хтосьці яго паклікаў:
— Андрэй... Андрэй...
Спыніўшыся пасярэдзіне падворка, ён пачуў ціхі скрып і, глянуўшы ў бок адрынкі, убачыў Паддубнага.
Прыйшла Вольга. Андрэй ужо гаварыў упаўголаса:
— Апанаса пакуль што клікаць не трэба. Я хачу сёе-тое пра яго расказаць.
І ён расказаў пра гранату, пра поезд, наогул пра яго паводзіны. Прамаўчаў толькі пра Вольгу, сам нават не ведаючы чаму.
— Мярзотнік! — вырвалася ў Вольгі.
Паддубны задумаўся.
Вольга і Андрэй былі ўпэўнены, што ён скажа: «Выключыць з партыі». І Паддубны пачаў гаварыць іменна пра гэта:
— Выключыць яго з партыі мы не маем права. Гэта трэба рабіць са згоды ЦК. Можна ўзяць на сябе адказнасць адхіліць яго ад работы, часова, да рашэння ЦК. Але, можа, варта было б не спяшацца, яшчэ раз яго праверыць?..
Андрэй з Вольгай пераглянуліся з расчараваннем. З вуліцы далятаў стук колаў па бруку, звон молата ў кузні, гоман людзей, што праходзілі ля плота.
Скруціўся клубком на сене Апанас, апусціў свае крыльцы, падняў каўнер курткі і нацягнуў яго на вушы, быццам хацеў разам з тварам схаваць ад ганьбы сваю амбіцыю...
А тройка раілася, думала, што з ім рабіць. Убіўся ў палескія масы гэты Хмель і корміць іх дэмагогіяй. І яму яшчэ вераць.
— Не,— сказаў Паддубны,— нельга, таварышы... З другога боку трэба брацца за яго. Толькі адно, што мы зробім,— не будзем пры ім вырашаць важных пытанняў, як, напрыклад, аб'яднанне ўзброеных сіл усёй акругі ці, скажам, арганізацыя ячэек камсамола. Трэба адвесці ад яго моладзь. І давайце паклічам яго сюды...
Апанас праціснуўся праз вузкі праход у дзвярах і, не вымаючы рук з кішэняў курткі, спыніўся. Паддубны змераў яго дапытлівым позіркам.
Апанас запытаўся:
— Ты якім поездам ехаў?
Даведаўшыся, калі прыбыў поезд, бліснуў вачыма на Андрэя і неяк увесь згорбіўся, збялеў.
— Сядай,— кінуў Паддубны.— Поезд ужо далёка. Пераехаў па тваёй гранаце і пайшоў.
Апанас, заікаючыся, запытаўся:
— Што ты... Што ты гэтым хочаш сказаць?
— А тое, што ты сваімі паводзінамі толькі дапамагаеш ворагам,— рэзка прамовіў Паддубны.
— Калі ты так лічыш, я магу пайсці.
— Не. Спачатку выслухай, а потым ідзі. Наша рашэнне такое. Ты павінен збіраць зброю, захоўваючы пры гэтым самую строгую канспірацыю. Калі ты яе парушыш, будзеш адхілены ад работы...
— Не ты мяне ставіў на работу, не ты мяне будзеш і здымаць. А калі да мяне такое недавер’е, я сам адмаўляюся ад работы.
— Гэта лягчэй за ўсё,— вырвалася ў Андрэя.— Хочаш, каб цябе прасілі?
— Я ад цябе нічога не хачу, я наогул цябе першы раз бачу,— агрызнуўся Апанас.
— Гэта няважна, бачыў ты мяне ці не бачыў. Важна тое, што ты не хочаш прызнацца ў сваіх грахах...
— Ты праваліш усю нашу работу на Палессі, работу партыі! — выпаліла Вольга.
Апанас змоўк.
— Ідзі і выконвай! — тонам, які не церпіць пярэчання, сказаў Паддубны.
Зразумеўшы, што справы набываюць сур’ёзны паварот, Апанас парывіста падняўся з месца і выйшаў, не развітаўшыся.
Вольга прывяла Грышу. Слухалі Паддубнага. Ён гаварыў пра Савецкі Саюз. Аб тым, што перамаглі разруху, аб творчых сілах мільённых мас, якія сталі гаспадарамі зямлі...
— Там — перамога. І ва ўсім свеце ідзе барацьба за такую ж перамогу. Барацьба ідзе гіганцкая...
Затым расказаў аб КПЗБ, пра апазіцыю, пра небяспеку, якую яна ў сабе тоіць.
— Эсэраўская стыхія імкнецца аслабіць партыю... Яна хоча пракласці дарогу балбатунам, фразёрам, якія скончаць сваю кар’еру правакатарамі. Гэта — кар’ерысцкія, палітычныя гастралёры...
У заключэнне Паддубны паведаміў, што Андрэй кааптуецца ў члены акругкома.
Увечары таго ж дня Паддубны правёў гутарку з ячэйкай Грышы, якога і выбралі сакратаром гаркома.
Справы ў Глушцы закончаны. Заўтра на світанні — у дарогу. Трэба, каб у кожнай вёсцы была камячэйка — дарослых і маладых, каб расшырыліся сцежкі да партызан, каб было каму ісці на кліч, на сігнал і ўрэшце — на штурм.
Не адно заданне паставіў перад сваімі сябрамі Паддубны. А яму самому трэба дагнаць Сцяпана Каваля. І ён пойдзе, а дзе ўслед за ім і пад’едзе. А дагнаўшы, скажа: «Разбіў ты Ельскага — добра. Але гэтага мала. Гэта толькі пачатак. Трэба сабраць усе ўзброеныя сілы акругі ў адны рукі. Трэба разбіць усіх ельскіх».
Мінула чатыры гады. Польская Рэч Паспалітая, якая не з’яўлялася «паспалітай»1, а была толькі рэччу для паноў-памешчыкаў і капіталістаў, перажывала вялікія турботы з «усходнімі крэсамі». Турботы ўрада павялічваліся не толькі нарастаннем паўстанцкага нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне, але і барацьбой, якую вёў польскі пралетарыят. Верны сваім рэвалюцыйным традыцыям, польскі пралетарыят яшчэ ў 1919 годзе выходзіў на вуліцы гарадоў пад чырвонымі сцягамі створанай тады Камуністычнай партыі Польшчы, ствараў свае Саветы рабочых і сялянскіх дэпутатаў, пратэставаў супроць вайны з Савецкай Расіяй. А ў 1923 годзе выбухнула ўзброенае паўстанне пралетарыяту ў Кракаве. 1923 год можна лічыць кульмінацыйным пунктам першага этапа рэвалюцыйна-паўстанцкай барацьбы Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны і Польшчы за заваёвы Кастрычніцкай рэвалюцыі. Калі ўрадавая польская прэса адзначала, што ў гэтыя гады (1921—1926) у Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне адбылося ў розных месцах 878 узброеных паўстанняў, то ў адным 1923 годзе іх было 503.
Імкненне беларускага народа да ўз’яднання са сваімі братамі на ўсходзе памнажала рады партызан. Ворагі выкарыстоўвалі гэтае непераможнае пачуццё народа ў сваіх сектанцка-дэмагагічных мэтах. Гэта асабліва выявілася ў выбарах у першы польскі сейм у 1922 годзе. Каб адняць галасы ад камуністычнага спіса (№ 5), нацыяналістычныя лідэры блоку нацыянальных меншасцей (№ 16) пускалі чутку: «хто будзе галасаваць за «шаснаццаты», той будзе далучаны да Савецкай Беларусі...»
Пілсудчына і ўсе буржуазна-шляхецкія «апазіцыі» ў сваю чаргу дэманстравалі вернасць яснавяльможным каралеўскім, магнацкім і езуіцкім традыцыям, бо ў доказ гэтага адкрыццё сейма адбылося ў езуіцкім касцёле св. Яна ў Варшаве.
У прагрэсіўнай газеце таго часу можна было прачытаць такое паведамленне:
«Яшчэ задоўга да адкрыцця ўсе ложы і хоры ў касцёле былі перапоўнены. І каго-каго толькі там не было! Паслы чужаземных дзяржаў у парадных, шытых золатам, мундзірах з медалямі і ў звёздах з дарагіх дыяментаў, расфуфыранае варшаўскае «грамадства», ксяндзы ў шаўковых сутанах, дыпламаваныя какоткі, ад якіх пахла дарагою французскай парфумай, пара-другая мяшчан — гэтых заўзятых прадстаўнікоў «дэмакратыі», вайсковыя, палітычныя дзеячы, прафесары і, нарэшце, паслы сейма і сената, якія важна расселіся ў крэслах, чакаючы пана начальніка панства2. Польскія газеты са смакам апісалі гэтую цырымонію ўрачыстага адкрыцця сейма, звярнулі ўвагу на ўсё і нават на дэпутатаў беларусаў, для якіх чамусьці не хапіла крэслаў і якім прыйшлося чамусьці стаяць каля сценкі і ў праходах па левы бок...
Нарэшце прыехаў Пілсудскі, і пачалося набажэнства. Трэба думаць, што набажэнства было першага гатунку, бо яго рабіў сам супэрыёр3 езуітаў ксёндз Павэльскі, які пасля набажэнства выступіў з прывітальнай прамоваю да дэпутатаў сейма ад самога бога айца і маткі боскай. Спявалі: «Boże, coś Polskę».
Выйшаў Пілсудскі. Яго воплескамі сустрэла «лявіца» сейма. Генерал Галер4 нахмурыў бровы...
Як бачыце, стыль урачыстасці самы што ні на ёсць «дэмакратычны».
Вось яна, белая Польшча з яе новым, белым, буржуазным сеймам».
Так закладаліся першыя асновы для барацьбы з рэвалюцыйным рухам.
У абдымкі пілсудчыны кінулася польская шэйдэманаўшчына (ППС і іншыя), якая сваімі ашуканскімі манеўрамі загубіла кракаўскае паўстанне.
* * *
Андрэй у мундзіры польскага салдата артылерыі стаіць на мосце і глядзіць на шырокую бурлівую Віслу. Жоўтыя хвалі з белым накіпам імкнуць і імкнуць удалячынь. Андрэй шукае больш яснага акрэслення гэтай раней не бачанай ім ракі. І ўрэшце знаходзіць слова: «тэмперамент». Так, згаджаецца Андрэй, Вісла тэмпераментная, як самі палякі. Любоў да Віслы ў некаторых з іх даходзіць да экзальтацыі, да абсурду, робіцца позай, модай. Андрэй думае аб гэтым і кажа сам сабе: «Шавінізм, шавінізм, што ты робіш з народам?» Калі год таму назад ехаў з дому на самы захад Польшчы, каб адслужыць ваенную службу, то бачыў у вагоне аднаго вусатага пасажыра ў мацяёўцы, шаўца па прафесіі, які ўвесь час трымаў сваю дачку год пяці ля акна. І калі па дарозе паказвалася азярцо ці нават лужа, ён абавязкова пытаўся ў дачкі, што гэта такое.
Дзяўчынка адказвала: «То ест Вісла...»
Узрадаваны бацька сквапна падхопліваў: «Так, цурэчко, то ест Вісла...»
І вось яна перад вачыма Андрэя — шырокая, тэмпераментная — бурліва спяшаецца ўжо ў недалёкае мора. З вышыні моста відаць амаль увесь гэты сярэдневяковы горад — горад з чырвонай цэглы, з вострымі вежамі касцёлаў. Адчуваецца ў ім нейкі змрочны подых «культуры» нямецкіх крыжаносцаў. На левым беразе Віслы стаяць сівыя руіны іхняга колішняга замка, парослыя бур’янам. Направа стаяць два параходы і ціхенька дымяць. Па брукаваным беразе ўздоўж гарадской сцяны парамі ідуць матросы.
Андрэю захацелася б даўжэй пастаяць на мосце, але частае аддаванне чэсці афіцэрам і ніжэйшым чынам адрывала яго ад краявіду. Сышоў на левы бераг у невялічкі парк і сеў на лавачцы тварам да Віслы. Апёршыся на шаблю, міжволі задумаўся, пазіраючы на імклівы бег жоўтых гліністых хваль.
Андрэю здавалася, што ён ужо даўно-даўно як з дому. Там нешта робіцца цяпер без яго. А робіцца напэўна, бо нават у тутэйшых газетах прабіваюцца інфармацыі «аб барацьбе з бандытамі на «ўсходніх крэсах». Тут, у горадзе, адчуваецца мяшчанская задаволенасць, душэўная абмежаванасць. Горад пераважна эндэцка-клерыкальных уплываў. Сярод чыгуначнікаў пануе ППС. Сюды прыязджае выступаць на мітынгах мяшчан супроць Пілсудскага маршал сейма эндэк Трампчынскі — стары, вусаты, з абвіслымі шчокамі. У прамовах аддае сябе апецы боскай, скардзячыся на Пілсудскага, што той, мала таго, што назваў яго папугаем, але пагражаў нават застрэліць.
Пілсудскі адмовіўся ад удзелу ва ўрадзе Хіенапяста5, замкнуўся пад Варшавай у Сулеюўку і нешта думае, цынічна высмейваючы ўрад нават за тое, што ён прысвоіў яму званне маршала. Затое генеральны інспектар артылерыі ўсёй Польшчы генерал Галер часта аб’язджае палкі, робіць агляды. Андрэй бачыў яго ўжо тры разы. Паручык Стэцкевіч, праходзячы ўчора па калідоры батарэі, паглядзеў на партрэт Галера, а потым спытаўся ў дзяжурнага, чаму няма на сцяне партрэта Пілсудскага, і загадаў, каб знайшлі партрэт. Яго знайшлі ў батарэйным магазіне вопраткі. Ён быў запылены, невялікіх памераў. На партрэце адна галава з валасамі вожыкам і з доўгімі маржовымі вусамі. Калі ж пасля праходзіў камандзір батарэі капітан Вірскі і заўважыў партрэт Пілсудскага на сцяне, спытаўся, адкуль яго ўзялі, і загадаў зняць.
Адышоўшыся ад дзяжурнага пару крокаў, вярнуўся і загадаў іншае — пакінуць.
Аналізуючы гэтыя факты, Андрэй насцярожваецца. Адарваны ад палітыкі, больш чуццём адгадвае, што нешта наспявае ў пануючым лагеры Польшчы. Нездарма нядаўна пісала яму Вольга, каб ён прыслухаўся да навакольнага паветра. Вось яно і ёсць гэтае паветра.
Вольга хоць не так часта прысылае лісты, але часцей піша, чым Андрэй ёй, бо ў Вольгі няма сталага адраса. Пісала, што хутка яны пакінуць Вільню і раскватаруюцца ў Варшаве.
Цяпер нядзеля — вольны час. Андрэй доўга хадзіў па горадзе, амаль з самага рання, пабываў у гарадскім парку (таксама на беразе Віслы), паглядзеў на абломак пастамента, дзе ў нямецкія часы стаяў помнік Бісмарку, а потым, праходзячы сцежкай між кустоў, нечакана натрапіў на помнік Манюшкі яшчэ свежай, нядаўняй работы, ля якога крыху пасядзеў на лавачцы. Яго ўвагу прыцягнулі фальклорныя малюнкі-барэльефы на матывы оперы «Галька», вылепленыя на шырокім пастаменце помніка. І дзіўна, ішоў па вуліцы, як чужы ўсяму наваколлю, не жадаючы адкрыць сябе гэтаму чужому, закаванаму ў сярэдневяковыя формы, гораду. Але ў душы прыглушанай, нават часам калючай, тугою ўзнікала імкненне знайсці сябра — супакоіцца. Калі глянуў на барэльефы на пастаменце, усміхнуўся і зараз жа сеў на лавачку. Нават чамусьці зняў на момант з галавы сваю канфедэратку, прыгладзіў валасы. Навокал квітнелі густыя кусты бэзу і ціха шумелі сосны. Знаёмым і блізкім павеяла Андрэю ад гэтых малюнкаў.
Каласістыя снапы жыта з сярпамі на іх, а побач жывыя, па-сапраўднаму мастацка аднятыя, постаці дзяўчат — жней у карсетах, у стужках, у пацерках. І дзіўна — стала на душы спакойна. Прыйшла палёгка, у якой абудзіліся свае далёкія і блізкія ўспаміны.
Успомніліся дрымучыя Дзяды з песнямі дзяўчат у нізкай хаце Данілы Перагуда, вішнёвыя садкі і бор, магутны бор, дзе схавалася люстранае возера. І пры ўсім гэтым яна — Вольга... Думка міжвольна паплыла далей і далей — аж да Волгі — да карагоднай песні ў оперы «Яўгені Анегін». А потым вярнулася назад у Дзяды. І тут Андрэй убачыў смерць Данілы на крыжы... А перад ім у такім жа ўбранні на свой лад, як у дзяўчат вось на гэтых барэльефах, стаіць цёмнавокая ў слязах Мар’яна... Каму гэта патрэбна? Ці яно патрэбна вось гэтым прыгожым, што схіляюць свае цудоўныя галоўкі над снапамі, а імя якім — польскі народ? Ды не, яны нічога не маюць да заплаканай Мар’яны, яны ёй усміхаюцца, як родныя па долі, па працы, па духу,— як сёстры. Яны засмуцяцца адным смуткам аб нядолі Мар’яны. Ды бяда — вал крывавы насыпаюць паны між народамі... Хто павесіў Данілу на крыжы? Павесіў граф Ельскі, павесілі ўсе тыя, хто за ім стаяць чарадою ў мундзірах, фраках, капелюшах, цыліндрах, за імі ідуць дзікія кулакі...
Андрэй, сціснуўшы ручку шаблі, устаў. Адышоўшыся, аглянуўся. Здавалася, што тыя прыгожыя ў карсетах, стужках і пацерках праводзілі яго ўсмешкамі і ўзмахамі рук.
...Няспынны паток войск плыве і плыве па галоўнай вуліцы. Войскі накіроўваюцца ў касцёл. Пяхотныя часці, сапёрныя, артылерысты, уланы... Цёмна-сінімі шарэнгамі ідуць матросы. Толькі стужкі на плячах мільгаюць якарамі. Праваслаўных сягоння штосьці не павялі ў царкву. Вось чаму Андрэй мае магчымасць так рана пахадзіць па горадзе адзін. Войскі праходзяць па базарнай плошчы міма пачарнелай ад вякоў ратушы. Там раз-пораз чуецца каманда: «Бачнасць! Налева глянь!»
Праходзячыя войскі камусьці аддаюць чэсць. Там-сям на вуліцы грымяць аркестры на чале часцей.
Туды накіроўваецца і Андрэй. Ён бачыць — на плошчы стаяць два генералы: адзін польскі — камандзір акругі, сівы, смуглы з твару, другі — французскі генерал. Апошні карцінна, з усмешкай салютуе праходзячым войскам. Побач з імі стаіць група афіцэраў. На тратуарах ціснуцца мяшчане з выцягнутымі шыямі — пачцівыя бацькі пачцівых сямействаў. Кожны паголены, кожны з вусамі, кожны апіраецца на палку. Выразы твараў, як на набажэнстве. Ранняя смуга над горадам не хоча рассейвацца, нягледзячы на сонца. І таму глухавата плыве гул ад касцельных званоў. А ля ратушы на высокім пастаменце стаіць вялікі астраном Мікалай Капернік. Як быццам кідаючы выклік навакольным касцёлам, ён на выцягнутай далоні трымае зямную кулю. Ён тут найвышэйшы за ўсіх — за генералаў, за ксяндзоў, за мяшчан.
Войскі прайшлі, але мяшчане не разыходзяцца, чагосьці чакаюць. У аддаленні ад генералаў у другім канцы плошчы стаіць група афіцэраў у мундзірах шэрага колеру. Сярод іх два ветэраны народных паўстанняў у рангу паручыкаў. На іх — цёмна-сінія шынялі з белымі кантамі. Гэта — сівыя старыя, пастаўленыя як для дэкарацыі.
Натоўп мяшчан заварушыўся. Праехала машына і спынілася ля помніка. З машыны выйшаў генерал Галер. Камандзір акругі падцягнуўся. Група афіцэраў («галерчыкі») пастроілася ў шарэнгу. На правым фланзе сталі два ветэраны народных паўстанняў. Камандзір акругі падаў каманду: «Бачнасць!» Генерал Галер, апіраючыся на палку, кульгаючы, прайшоў пару крокаў насустрач камандзіру акругі і прыняў рапарт.
Аркестр, які стаяў побач, зайграў польскі нацыянальны гімн. Усе мяшчане знялі шапкі. Андрэй, як салдат, узяў пад казырок.
Генерал Галер, трымаючы два пальцы ля казырка генеральскай шапкі з серабрыстымі зігзагамі на аколышы, абышоў сваіх «галерчыкаў», паціснуў рукі абодвум ветэранам народных паўстанняў, адсалютаваў мяшчанам, сеў у машыну і знік за паваротам. Уся ўрачыстасць працягвалася не больш паўгадзіны.
Андрэй ішоў да моста на Віслу і думаў: «Што гэта такое? Нейкія сучасныя магнаты збіраюцца біцца за ўплывы ў Польшчы. Ну, што ж, адзін прэзідэнт6 ужо забіты... Давай далей...»
І, седзячы ўжо на лаўцы перад Віслай, успомніў словы Вольгі і яшчэ раз паўтарыў:
«Вось яно і ёсць гэтае самае паветра... Чым жа ўсё скончыцца?»
Андрэй у вольны ад заняткаў час чытаў гісторыю Польшчы. Звярнуў на гэта ўвагу падпаручык Куцы — скнара і садыст. Пры агульным вобыску перад Першым маем ён, як быццам спецыяльна, стаў ля шафы Андрэя, калі падафіцэры ператрасалі ўсе рэчы, і гартаў тоўсты том гісторыі Польшчы праф. Лявіцкага. Прыўзняўшы адно брыво, глянуў на Андрэя і сказаў, як заўсёды:
— Што, палескі бандыт, прафесарам быць хочаш?
Усе людзі з крэсаў, не толькі з Палесся, былі для яго бандытамі.
За некалькі дзён да Першага мая падпаручык Куцы чытаў лекцыю на тэму: «Як павінен трымацца салдат у час вулічных завірух». Ходзячы ў лекцыйнай зале між сталамі, як пан жыцця і смерці ўсіх прысутных, запытаў:
— Калі вас, няздар, павядуць на разгон натоўпу, які з чырвонымі анучамі ў руках пачне вырабляць свінствы на вуліцы, што вы павінны рабіць?
Куцы змоўк, водзячы вачыма па салдатах, у большасці сынах сялян і рабочых.
Наперадзе сядзеў сын польскага гандляра з адкормленым тварам. Куцы звярнуўся да яго:
— Ну, скажы, Менсікоўскі, гэтым аслам...
Менсікоўскі ўсхапіўся з месца. Твар яго пачырванеў ад здаволенай амбіцыі.
— Салдаты павінны дакладна выконваць загады камандзіраў,— адказаў Менсікоўскі.
Куцы ўзняў палец на ўзровень галавы і з надзьмутым тварам звярнуўся да ўсіх:
— Чуеце, аслы? Чуеце?
«Аслы» сядзелі стаіўшыся. Усе глядзелі больш у стол, перад сабою.
Куцы працягваў:
— Калі зайграе ражок для папярэджання, каб натоўп разышоўся... Але ён, падгавораны бандытамі-выўратоўцамі, разыходзіцца не хоча... Ражок іграе другі раз... Іграе трэці раз... І тады...
Куцы зрабіў круты паварот на месцы і раптам тыкнуў пальцам у Андрэя:
— І тады што робіцца, Касцевіч?
Андрэй ужо добра зведаў на сваёй скуры правакацыйныя «штучкі» Куцага, таму, устаўшы, адказаў:
— Паводле рэгламенту падаецца каманда — страляць!..
Куцаму не спадабаўся адказ. Ён пачаў перакрыўляць Андрэя:
— Паводле рэгламенту... Паводле рэгламенту... Вучоны мне знайшоўся... Куды страляць? Пану богу ў акно?7
Андрэй маўчаў.
— Дык вось... Заўтра пасля абеду накладзіце сабе поўны ранец цэглы і прастаіце на бачнасць пад вінтоўкай дзве гадзіны на калідоры... Разумееце? — з падкрэсленай ветлівасцю садыста сказаў Куцы і загадаў паклікаць дзяжурнага з калідора, каб перадаць загад.
Андрэй, успомніўшы цяпер правакацыі Куцага, падумаў: «У польскай мове ёсць два трапныя словы для акрэслення такіх людзей. Першае слова: «жолдацтво» — гэта значыць ваенныя наёмнікі, людзі, зброяй якіх з’яўляецца грубасць, садызм, хуліганства... Другое слова — «тлушча». Гэта падкормленая маса разбойнікаў для спецыяльных даручэнняў, людзей, зведзеных на ўзровень звера, жывёлы. Гэта — пагромшчыкі, штрэйкбрэхеры. За імі ў хвасце плятуцца лідэры ППС».
З Куцага можа вырасці і ўжо расце пачвара. Ён з асалодай дае пстрычкі салдатам у насы, дае доўга, аж пакуль не стомяцца пальцы. Няважна, што ў салдата ўжо цякуць слёзы, ад гэтага Куцаму робіцца яшчэ лепш. У Куцага свярбяць рукі да бойкі, але ён ведае рэгламент, дзе сказана, што біць, нельга. Замест мардабіцця Куцы выдумляе больш «далікатныя» сродкі здзеку...
Нешта чорнае, яшчэ невыразнае, вылазіць з-за небасхілу... Яно, як цень зморы, часам звісне над душою Андрэя або ледзь чутнымі крокамі, як шорах звера ў кустах, крадзецца ўслед за ім. І заўсёды перад вачыма стане Куцы, шыракаморды, з нізкім ілбом, з доўгім кірпатым носам твар, перакрыўлены грымасай здзеку, засліненыя ў кутках губы... Ён глядзіць на Андрэя, прыплюшчыўшы адно вока, як быццам бярэ на прыцэл.
І з вачэй у Андрэя знікаюць серабрыстыя зорачкі на пагонах Куцага. Перад зрокам паўстае небасхіл з насупленай хмарай. І там, пад хмарай, варушыцца нешта чорнае, валасатае. Гэта яно шлапае малпінымі крокамі ўслед за Андрэем у цішыні ночы па змрочных вуліцах сярэдневяковага горада, дзе дрэмлюць ліхтарыкі ля парогаў позніх кафэ і публічных дамоў. Гэта яно спыняецца над ложкам Андрэя з выцягнутай мордай, бліскае зубамі, сапе, хрыпіць над тварам.
Змора... згінь, згінь.
З’явіўся сержант Стахура з устрывожаным тварам, і чорны прывід знік. З журботай у вачах заглянуў у твар Андрэю і запытаў:
— Гэта ён цябе... з цэглай на дзве гадзіны? Гм... Пся крэў... Не бойся, усякаму бывае канец... На, закуры папяросу... Ты чуў аб Багінскім і Вечаркевічу? Зухі хлопцы — га? Якаясь халерская Мурашка, шпіцаль, забіў іх8. Яшчэ многа рознай халеры на свеце, пся крэў... Але — ша...
Сержант Стахура — стары служака, але не страціў класавага пачуцця. Ён з рабочай сям’і... Усю сваю маладосць вырабляў з бацькам скуры на заводзе. Па-салдацку бывае жорсткі і па-народнаму чалавечны, ласкавы. Палюбіў Андрэя. Рэкамендаваў яго ў школу падафіцэраў, куды і сам трапіў інструктарам.
І вось Андрэй — вучань школы — сядзіць на беразе Віслы ўжо з адной нашыўкай на пагонах — бамбардзір.
Сустрэўшы ў горадзе, Стахура запрасіў Андрэя ў непрыкметнае кафэ — «пакрапіць першы ранг салдата».
Стахура расчараваўся ў «адроджанай» Польшчы, аж вар’яваўся ад нездаволення, што «хлоп зямлі не атрымаў, што рабочыя жывуць у сутарэннях, што расце жабрацтва, што ў турмы саджаюць змагароў за лепшае заўтра...»
— А ў іх... брухі растуць, пся крэў... Эх, не за тое мы ваявалі, мой дрогі Касцевіч. Але што зробіш — прапала... Ты мусіш скончыць школу, будзеш капралам, менш здзеку будзеш мець... Ну, вып’ем за шчаслівае заўтра... Яшчэ раз мне раскажаш калі-небудзь пра парыжскіх камунараў, пра генерала Яраслава Дамброўскага. Га... гэта быў хлоп-зух... Нам аб ім ніхто ніколі нічога не гаварыў... Хто — Куцы табе скажа? Або які растлусцеўшы ксянжулька? Халера б іх пабрала... Пся крэў... Лотры!..
Андрэй загледзеўся на Віслу і не заўважыў, як нейкі салдат у летняй гімнасцёрцы з бруднымі плямамі стаў перад ім. Пілотка ў салдата была схілена на правую скронь, твар паголены. Нешта знаёмае мільганула ў памяці, але Андрэй ніяк не мог здагадацца. Салдат глядзеў на Андрэя і ўсміхаўся, нічога не кажучы. Глядзеў і Андрэй, зморшчыўшы лоб ад намагання, прыпамінаючы, дзе ён бачыў гэтага чалавека. На нейкі момант яго вочы бліснулі — Андрэй стукнуў шабляю аб зямлю і, усхапіўшыся, ускрыкнуў:
— Санкоўскі!.. Ах ты...
Яны, прывітаўшыся, абняліся.
— Я доўга хадзіў навокал цябе, усё гадаючы, ты ці не ты... Я цябе бачыў, як ты стаяў на мосце, і пайшоў услед за табою...
— Цябе цяжка пазнаць, Санкоўскі, пагаліў вусы... Ну, сядай...
Яны селі, закурылі, і Санкоўскі пачаў расказваць аб сабе:
— Бачыш, забралі мяне на паўтарэнне. Маршырую, падаю, устаю па камандзе... Усяго дастаецца...
Санкоўскі насцярожана аглянуўся і сказаў:
— Многа давялося перажыць, Анджэю, ад часу нашага расстання... Але над Бугам наша праца не прапала дарма... Шмат пасля сябе пакінулі харошых хлопцаў... Толькі адзін там выклікае ў мяне падазрэнне... Карэльчук прозвішча... Сакратар акругкома камсамола... Не ведаю, як ён там цяпер. Ты служыш ужо больш года і напэўна мала што ведаеш аб Беларусі... Узброеная барацьба там працягваецца. Па лясах з аблавамі ходзіць паліцыя... Але яна мае вельмі малы поспех... Проста — ніякага...
— Часам і тут прарываюцца ў газетах паведамленні,— сказаў Андрэй.
Санкоўскі ўдарыў сябе па кішэні і прамовіў:
— Ах, так... Я і забыўся...
І ён выняў з кішэні газету.
— Разгарні, тут знойдзеш... — сказаў ён.
Андрэй разгарнуў газету і знайшоў загаловак:
«На Палессі ёсць яшчэ дзікуны»
Пачаў чытаць. Там пісалася, што паліцыя ў час аблавы на бандытаў выгнала з пушчы голага чалавека... Далей ішло падрабязнае апісанне яго выгляду: на галаве доўгія валасы, барада па пояс, цела аброслае шчацінай...
Андрэй скончыў чытаць і зразумеў, у чым мэта такой фабрыкацыі. Глянуў у вочы Санкоўскаму і сказаў:
— Гэта — страва для мяшчан... Мешчанін не можа жыць без сенсацыі... Вось яна яму і падносіцца на талерцы, каб на самай справе адцягнуць увагу чытача ад той сапраўднай барацьбы, якая там вядзецца. Паказытаць самалюбства асвечанага мяшчанства — вось што... Там, значыць, дзікунства, а тут — культура. Цешцеся з сябе, мяшчане... Вось гэта дзікунства... мяшчан...
— Слушна, слушна, Андрэй. Як ты трапна...
Санкоўскі глянуў на Андрэя і дадаў:
— Ты той самы, які і быў... Ну, пройдземся... Ёсць у мяне пара злотых — зойдзем дзе-небудзь на кілішак...
Яны ўсталі і пайшлі на мост...
— Барвіна цяпер пад Беластокам — працуе на лесапільні,— працягваў Санкоўскі,— гэта нястомны хлоп. А як ён вырас палітычна!..
— Мінула больш як тры гады, Вацлаў, як мы не бачыліся...
Андрэй знаходзіўся ў такім стане, калі хочацца сказаць многа, а словы ніяк не могуць укласціся — тоўпяцца, перашкаджаюць адно другому.
— Дзіўным ты выглядаеш, Вацлаў, без вусоў, усё ніяк не магу прывыкнуць,— гаварыў Андрэй, а сам думаў зусім пра другое.
— А вусы мне нямала дапамаглі. Калі працаваў над Бугам, мне два разы даводзілася ездзіць у Варшаву, у ЦК. Гляне шпік на мае вусы і падумае: «Едзе сабе нейкі дзядзька-лесаруб ці батрак з маёнтка». Ну, а ты як, Андрэй? Сумуеш, відаць?
— Нялёгка мне тут, Вацлаў. Быццам я на другім канцы свету. Сумнавата... Хамства многа, салдафонства, а паспрабуй пярэчыць — зжывуць са свету. Я ж з крэсаў. Знаеш, як прыглядаюцца.
Санкоўскі запытаўся са спачуваннем:
— Многа яшчэ табе засталося?
— Месяцаў восем з лішнім.
— Ну, як-небудзь дацягнеш. Калі прайшоў падафіцэрскую школу, то ўсё астатняе — трын-трава,— глянуўшы на плячо Андрэя, дзе чырванела адна нашыўка, усміхнуўся Санкоўскі.— За восем месяцаў яшчэ адну заслужыш... Будзеш пан капрал.
— Што ж... Няхай... Думаеш, не спатрэбіцца?
Санкоўскі, відаць, спачатку не зразумеў Андрэя. А потым кіўнуў галавою:
— А-а... Ты пра гэта... Правільна.
Потым махнуў рукою і дадаў:
— Збіралі мы сілы, збіралі для жаданага бою. Сарвалася. Гэта было зусім нядаўна. Прыязджаў тады да мяне Паддубны. Заданне было пастаўлена баявое.
— Пачакай,— шапнуў Андрэй,— размінёмся з людзьмі, тады раскажаш...
Ішлі па беразе, аддавалі чэсць афіцэрам — сухапутным і марскім. Сустрэлі двух ксяндзоў у ватыканскіх капелюшах. Яны, як сапраўдныя схаласты-казуісты, асабліва гарманіравалі з наваколлем на фоне сярэдневяковай надбярэжнай сцяны з чырвонай цэглы і выглядалі злавесна.
Дайшлі да парку і спыніліся. Можна было зайсці ў парк, але не хацелася расставацца з Віслай. Пачалі павольна хадзіць па беразе. Сонца ўжо зусім схілілася к захаду, і ў цёплым паветры застыла цішыня. У ёй тануў мерны гул горада.
— Дык вось... — пачаў Санкоўскі,— прыехаў Паддубны. Пайшлі мы з ім па беразе Буга. Ідзём вось так, як і цяпер з табою. І раптам ён гаворыць: «Справа важная вельмі, і я хачу быць упэўненым, што ты яе выканаеш». Я яму кажу, што значыць «быць упэўненым»? Трэба верыць мне, кажу, інакш крыўдна будзе. Не вецер жа гуляе ў маёй галаве... Не на дудцы я тут іграю над Бугам. Ён усміхнуўся і сказаў: «Ну, ну, прабач... Ты ж дасканала ведаеш, як я да цябе стаўлюся. Вось што, Санкоўскі, трэба ўзарваць мост над Бугам. І з гэтага пачнецца наша паўстанне. Трэба апярэдзіць Пілсудскага. Ён збірае войска для перавароту...»
— Значыць, ужо гутарка ішла пра паўстанне, пра сапраўднае паўстанне? — павышаючы голас, спытаўся Андрэй.— Я крыху здагадваўся. Адна дзяўчына намякала ў пісьме. Дык, значыць, вось як было...
— Так, было... — уздыхнуў Санкоўскі і дадаў: — Было і сплыло.
— Чаму сплыло?
Санкоўскі паціснуў плячыма.
— Чаму? Прыйшоў загад ад таго ж Паддубнага — адмяніць. Перадаў толькі, што такое рашэнне ЦК КПП і што там узніклі нейкія разыходжанні па пытанню аб намерах Пілсудскага. Вось як... А ўжо ўсё было гатова для ўзрыву, і раптам — адмяніць.
— Штосьці незразумела, Санкоўскі. Падобна на тое, што ўпусцілі момант.
— Упусцілі,— з горыччу падхапіў Санкоўскі.— Упусцілі. Не ведаю, як цяпер. А што тады быў момант — гэта факт. Дый цяпер яшчэ не позна. Хто іх ведае, што яны там думаюць — нашы кіраўнікі.
Андрэй расказаў пра тое, што бачыў сягоння рана, пра парад, пра генерала Галера, пра «галерчыкаў».
— Як бачыш, твае здагадкі правільныя. Пілсудскі сапраўды рыхтуецца да ўрадавага перавароту. Без бою паміж Галерам і Пілсудскім тут не абыдзецца. Хоць яны і аднаго поля ягады, але барацьба ў іх ідзе за першынство — хто павінен кіраваць Польшчай...
— Галер — ён жа эндэк, прадстаўнік буйных памешчыкаў, польскіх юнкераў... А Пілсудскі?
— Гэты здабывае папулярнасць, лае эндэкаў, а куды ён гне? Не інакш, як да ашуканства.
— Зразумела, што да ашуканства. Але хто за ім стаіць? Не будзе ж ён бараніць інтарэсы пралетарыяту...
Санкоўскі глыбей нацягнуў пілотку на галаву.
— Ну, што ж, будзем жыць, Андрэй, пабачым. Закончу гэтае «паўтарэнне», паеду ў Беласток да Барвіны, бліжэй да рабочых.
— А я да сваіх палёў, да вёсак. Ты толькі не забывай мяне, Вацлаў...
Вісла на ўсю шырыню несла ўспененыя хвалі ўсё ўдаль і ўдаль. Размераны гул горада тануў ў цёплай вячэрняй цішыні. Сябры заглядзеліся на Віслу, на барвовы небасхіл, дзе Вісла, мінаваўшы парк-бор, здаецца, ужо дасягнула прастораў мора...
— Ведаеш, Вацлаў, калі сустрэнемся тут у наступны раз, павяду цябе да аднаго помніка.
— Да якога?
— На месцы даведаешся. Там мы ўбачым сапраўдную Польшчу, Польшчу народную... ..
1 Паспаліты – агульнанародны.
2 У сэнсе – дзяржавы. Дзяржава па-польску – панства.
3 Супэрыёр – найвышэйшы, найстарэйшы.
4 Галер – эндэк, праціўнік Пілсудскага, прэтэндэнт на маршальскі жэзл.
5 Кааліцыйны ўрад – хрысціянская дэмакратыя, нацыянальная дэмакратыя (эндэкі) і кулацкая партыя. – Пест.
6 Першы прэзідэнт Польшчы Габрыель Нарутовіч быў забіты эндэкамі.
7 Значыць – у неба.
8 Мурашка – агент дэфензівы – забойца афіцэраў Багінскага і Вечаркевіча, якія хацелі падарваць цытадэль.
Добра спаць у гумне на сене. Прыемна шамаціць вецер па страсе. Доўга чуваць песні дзяўчат і хлопцаў на вуліцы. Калі ўжо нават пойдуць спаць па хатах, па гумнах, песні ўсё яшчэ звіняць у вушах, навяваюць дрымоту. Забрэша недзе адзінокі сабака і хутка сціхне. Вёска засынае.
Іван Падаляка ляжыць на сене, накрыўшыся коўдраю, і думае, думае... Справы набываюць нейкі іншы паварот. У тугутаўскіх рэформах Падаляка адчувае нейкі спад у падзеях. Родзяцца ў яго ілюзіі — а можа, і пойдзе ўсё на лепшы лад? «Чуваць, што ў вёсцы адкрыецца школа,— вось добра было б працаваць у ёй настаўнікам.
Жыць дома, працаваць, карыстацца павагай насельніцтва. Што датычыць камячэйкі, у якой ён сакратар, то гэта адно другому не павінна перашкаджаць. Калі такія рэформы будуць пашырацца, безумоўна, партыя павінна ўрэшце стаць легальнай. Ды і наогул, ужо ёсць грунт на тое, каб пераходзіць больш на легальныя формы барацьбы. Мець свайго войта1 на чале воласці, сваю раду. Ну, і што ж,— можна жыць». Няважна, што на ячэйцы ён, Падаляка, грозіць кулаком панам і ўсіх заклікае на бязлітасную барацьбу. «Гэта падабаецца Захару Зубцу,— думае Падаляка,— няўрымсліваму мужычку, які мужычком і застанецца. Ну, а мне, Падаляку, суджаны лёс другі. Маці ўгаворвае жаніцца, узяць дзяўчыну з пасагам. Яно б, зразумела, нядрэнна, але... непісьменная дзяўчына мне не пара. Ёсць адна асоба ў ваколіцы. Не раз бачыў, як яна сціпла стаіць у царкве каля левага кліраса ў цёмным капялюшыку і час ад часу хрысціцца. З багатай інтэлігентнай сям’і. Відаць, чакае жаніха. Жыве з братам, у якога сорак дзесяцін зямлі. Вось бы такую... Ёсць сэнс. Быў бы пасаг і форс. Мала што гаворыць Андрэй, што трэба сваё асабістае жыццё спалучаць з грамадскай працай так, каб адно не пярэчыла другому. Андрэй — залішне ідэаліст. Каб так было ў сапраўднасці, то ўсе павінны былі б парабіцца манахамі».
Але тут у памяці Падалякі ўсплыў той, крыху ссутулены чалавек, агністы прамоўца там, на трыбуне ў лесе, якога ўсе называлі «Стары». Ужо чалавек пажылы, а... нежанаты. Нешта ў гэтым ёсць. Зразумела, ёсць. Ён і з твару выглядае, як быццам аскет.
Падаляка паварочваецца на другі бок. «Трэба заснуць,— зноў думае ён,— бо заўтра чакае праца на гаспадарцы. Павінен прыйсці Захар Зубец пагаварыць аб антываенным дні. Справы, справы... Эх... Калі ж прыйдзе да нас тая часіна, што кожнаму дасць па яго жаданнях і заслугах?» А нехта, стоячы над ім, голасам Андрэя нечакана перапыняў: «Само не прыйдзе, яно здабываецца толькі барацьбой».
Падаляка заснуў і бачыў у сне тую асобу. Яна то расплывалася ў светлым марыве, то стаяла перад ім з застыўшай усмешкай, як быццам пытаючыся: «Ну што ж? Гавары, я слухаю...» А пасля ўсё ахутала густая цемра, у якой рухаліся невыразныя цені і бліскалі гузікі. Бліскалі і знікалі, зноў бліскалі. Пасля пачуўся звон шпораў. Светлая вуліца горада легла перад Падалякам. А, гэта ён сам ідзе і адказвае на прывітанні салдат. І на душы стала прыемна і лёгка.
Падаляка расплюшчыў вочы. Праз шчыліны ў гумно пранікалі палоскі праменняў. Над Падалякам стаяў бацька — нізкага росту, хударлявы, са смуглым, чагосьці заклапочаным тварам. Кратаў яго за плячо і ціха паўтараў:
— Іван, Іван, уставай...
Падаляка прыўзняў галаву і запытаўся:
— Ну, чаго?
— Іванка, прыйшла паліцыя... Цябе хочуць бачыць.
Падаляка заварушыўся, скінуў з сябе коўдру, устаў.
— Паліцыя? — перапытаў.— Чаго? Многа іх?
— Чацвёра ў мундзірах, адзін у цывільным. Ну, адкуль жа я ведаю, што ім трэба? Нічога не кажуць.
Калі выйшлі з гумна, Падаляка ля парога хаты ўбачыў гэтых чатырох у мундзірах, а ў пятым, што быў у кепцы і ў плашчы зеленаватага колеру, пазнаў Чарапіцкага. Перад вачыма Падалякі пайшлі цёмныя кругі — гарачы струмень ударыў у галаву. Вось яно як. Напалі на нейкі след урэшце. Паліцыянты і Чарапіцкі здалёк, па меры набліжэння Падалякі, пільна сачылі за ім. Толькі адзін паліцыянт спытаўся ў Чарапіцкага:
— Ён?
— Так, ён,— адказаў Чарапіцкі.
Паліцыянты хутка зрабілі вобыск — спачатку ў Падалякі ў кішэнях, а потым у хаце. Не знайшлі нічога. Далі магчымасць Падаляку паснедаць і сказалі, што ён пойдзе з імі ў пастарунак.
У пастарунку ставілі яго на вочную стаўку з нейкімі незнаёмымі хлопцамі. Потым доўга распытвалі, ці прымаў Падаляка ўдзел у падпале завода бярозаўскай суполкі. Добра для Падалякі было тое, што ўсе хлопцы, якіх яму паказвалі, былі незнаёмыя. Вырашыў усё адмаўляць. На пытанне, хто падпаліў завод, гаварыў, што прыйшлі з лесу нейкія ўзброеныя людзі і падпалілі. Справа, здавалася, была яснай. Тады Чарапіцкі паказаў яму салдацкі мяшок, пакінуты Падалякам тады ў бараку, і спытаўся: «Твой?»
Падаляка і гэта адмовіў. На чацвёртыя суткі Падаляка падпісаў пратакол допыту, у якім значылася, што ён нічога не прызнаў. На пяты дзень Падаляка разам з незнаёмымі хлопцамі быў адпраўлены ў турму.
* * *
Захар Зубец гуляў са сваімі дзвюма дзяўчынкамі ў садочку. Забягаў за куст парэчак і гукаў, прысеўшы: «Ку-ку, ку-ку...» Дзяўчынкі з пранізлівым дзіцячым смехам беглі яго шукаць. Знаходзілі і абдымалі сваімі ручанятамі.
— Ну, даволі, дзеткі, няма часу, пайду ў дарогу... — сказаў Захар.— Ідзіце да мамы. Вунь яна на агародзе... — паказаў ён пальцам.
Не паспеў апусціць рукі, як над галавой нехта гаркнуў:
— Рукі ўгору!
Захар аж здрыгануўся ад нечаканасці. Кругленькая дзірачка дула вінтоўкі глядзела яму ў грудзі.
— Што вы хочаце ад мяне? — прамовіў Захар.
Два паліцыянты падскочылі і дрыжачымі рукамі абшукалі яго кішэні. Пасля вобыску трэці паліцыянт ускінуў вінтоўку на плячо і дазволіў Захару апусціць рукі. Дзеці Захара аж пасінелі ад плачу і крыку. Тулілі да грудзей сціснутыя кулачкі і тупалі ножкамі. Пачуўшы крык, прыбегла жонка Насця і павяла дзяўчынак у хату. А яны не сунімаліся. Ішлі, аглядаліся і клікалі тату.
Захар спахмурнеў, насупіўся.
Непамерная жорсткасць застыла ў вачах. З такім выразам твару пайшоў у хату пад канвоем, а праз нейкі час — у пастарунак. Там не дамагліся ад яго ніводнага слова. Часам у Захара скрыгаталі зубы — яны, здаецца, цяпер маглі б кусаць жалеза. Так і паехаў Захар у турму.
А праз тыдзень прыйшло ў пахіленую хатку Захара другое гора — жонка адвезла на могілкі дзве труначкі — з Ніначкай і Манечкай. Дзеці памерлі ад перапалоху. Гэтую вестку атрымаў Захар у турме праз месяц. Хадзіў згорблены па камеры. Таварышы суцяшалі яго. Суцяшаў і Падаляка. Крыху супакоіўшыся, Захар сеў пісаць ліст сваёй дарагой Насцечцы, якая, застаўшыся ў хаце адна, відаць, білася аб сцяну галавою ў роспачы. Супакойваў Захар сваю Насцечку, прасіў, каб не сумавала, казаў, што жыццё ўсё вылечыць, паправіць, што ён хутка вернецца дахаты.
На гора Захара і Насці адклікнуліся і таварышы на волі. Прыйшлі камсамольцы памагчы ў гаспадарцы — насячы дроў, вывезці гной у поле, узараць якую палоску поля...
Наведаў Насцю Паддубны. Дазнаўшыся падрабязна аб прычынах арышту Падалякі і Зубца, кінуўся арганізаваць для іх судовую абарону. Неўзабаве прыехалі з Варшавы два адвакаты ў турму на гутарку з хлопцамі. Справа Падалякі, Зубца і іншых павінна была разглядацца надзвычайным судом. А гэта значыла, што можна чакаць кары смерцю.
На судзе адвакатам удалося «збіць» справу на звычайны суд. У выніку гэтага Падаляка атрымаў дзевяць год турмы, а іншыя па шэсць, пяць, тры гады. Некалькі было апраўдана. Сярод іх быў і Захар Зубец.
Іван Паддубны сам нават пабыў на працэсе. Выйшаў пасля прысуду на вуліцу, правёў разам з натоўпам скаваных хлопцаў да варот турмы і тады вырашыў сустрэцца са Сцяпанам Кавалём, а потым заглянуць у Навасады.
Падаляка і Зубец пазналі Паддубнага, здалёк усміхаліся яму (Падаляка ўсміхаўся крыва), і ён ім адказваў тым жа,— час ад часу памахваючы рукою на развітанне.
* * *
Сцяпан Каваль пачаў пазбягаць адкрытых баёў з карнікамі. Лясныя вёскі ў ваколіцы Дзядоў і далей былі заняты не толькі паліцэйскімі атрадамі, але і рэгулярным войскам. Цэлая рота пяхоты размясцілася і на заводзе Пшэборскага. Панскі ўрад вельмі ўжо, відаць, непакоіла партызанская зона. Нічога дзіўнага... Чатыры гады гуляў па акрузе Сцяпан Каваль, шмат разграміў пастарункаў. Паліцыянты і чыноўнікі баяліся і нос паказаць у вёскі, дзе зусім перасталі плаціць падаткі, больш таго, аралі панскую зямлю, выганялі статак на панскую пашу. Не раз зарыва пажараў барвовіла неба. Гэта сялянскія рукі распраўляліся з панскімі маёнткамі. І людзі чакалі, што вось-вось загінуць паны і над палацам староства зардзее чырвоны сцяг.
Так было да нядаўняга часу. Але вось мінула паўгода, як Сцяпану трэба было ўжо манеўраваць. У партызанскія зоны пачалі пранікаць рэгулярныя вайсковыя часці. Асабліва перашкаджаў Кавалю дзейнічаць атрад, які размясціўся на лесапільні Пшэборскага. Каваль вырашыў звярнуцца за дапамогай у другія партызанскія атрады. Камандзір суседняй зоны абяцаў дапамогу, сказаў час і месца, калі і дзе яе сустракаць.
І вось Сцяпан стаў са сваім атрадам на паляне, недалёка ад завода, паслаўшы двух партызан для сустрэчы падмацавання. Час ішоў, а яго не было. Пасланыя партызаны вярнуліся ўстрывожаныя: на галоўнай лясной дарозе паказаўся конны атрад рэгулярных войск. Сцяпан вымушаны быў адмовіцца ад свайго плана. Рушылі «гуськом» па сцежцы ўздоўж дарогі нізінаю да вёскі. Сцяпан быў упэўнены, што ў гэтую нізіну салдаты не адважацца пайсці. Але калі партызаны падышлі да вёскі, яны былі абстраляны з засады, вёска была ўжо занята варожай пяхотай. Партызаны папаўзлі, агінаючы малады сасоннік.
Усё было б добра. Былі б не толькі трафеі, але і палонныя, калі б не паляцелі коннікі. Бой быў люты. Няроўны бой... Усё ж такі коннікі былі рассеяны. Яны страцілі нямала забітых і параненых. Але і Сцяпан Каваль недалічыўся сваіх пяці байцоў.
Атрад перайшоў тую глухую балотную нізіну, якую ў свой час праходзіў паручык Ельскі, і спыніўся ў непрыступным месцы.
Седзячы, як заўсёды, на пні, Сцяпан абдумваў план далейшага дзеяння. Не ведаў Сцяпан, што яго сусед ледзь выйшаў з акружэння, таму і не змог выканаць свайго абяцання.
Хоць Сцяпан і адчуваў, што справы не ладзяцца, што недзе нешта рвецца, але не ў яго характары было паддавацца паніцы.
І зусім павесялеў Сцяпан, калі партызаны прывялі ў лагер Хведара Дудзько.
Як ён ні прыслужваў панам, не змаглі яны яго ўсцерагчы ад партызанскіх рук. І вось ён стаіць перад Кавалём і дрыжыць як асінавы ліст.
— Не дрыжы. Чаго дрыжыш? Будзь такім спакойным, як тады, калі піў з паручыкам каньяк і еў Данілавых курэй. Зараз хлопцы і нам прынясуць партызанскую ежу... Вось будзем есці і гутарыць...
Дудзько чэрпаў суп з кацялка, глытаў яго цераз сілу, спалохана-панурымі вачыма паводзіў навокал, але больш усё глядзеў у кацялок. Урэшце сказаў:
— Адпусці, Сцяпан. Зямлю тваю, што я купіў, аддам табе назад задарма.
Сцяпан усміхнуўся і адказаў:
— Гэ... што выдумаў! Ты, брат, такое выдумаў, што сам цар Гвідон таго не выдумае... А хіба народ цябе адпусціць? Як ты думаеш? — спытаўся Сцяпан.
Хведар маўчаў.
— Маўчыш. Не любіш народ... Ну, то гневайся сам на сябе... Зараз зробім над табою суд...
Так разлічыўся Сцяпан з Хведарам Дудзько.
...Нягледзячы на балотную дрыгву, насельніцтва прыносіла партызанам яду. Прыносіла раз сама Мар’яна. Яна перадала Сцяпану, што з ім хоча бачыцца будачнік Пятрусь і пагаварыць па нейкай вельмі важнай справе.
Мар’яна пастарэла ад гора, ад усякіх страхаў і турбот. Цёмныя вочы былі зацягнуты тугою. Але, як прыйшла ў лагер, неяк выпрасталася, павесялела, усміхнулася Сцяпану, які ішоў да яе насустрач.
Выкладваючы з мяшка хлеб, сала, пыталася ў Сцяпана:
— Ну, а як вы не пераможаце, што тады будзе з намі?
Сцяпан адказаў:
— Дзівачка... Не пераможам мы, перамогуць другія... Ты, Мар’яна, знайдзі сабе чалавека ў хату, але харошага, свайго чалавека. Не так будзе маркотна жыць...
— Не так лёгка забыць Данілу... — адказала Мар’яна і на хвіліну задумалася.
Мар’яна пайшла. А ўвечары Сцяпан паслаў двух партызан да будачніка Петруся.
Будачнік прыйшоў і перадаў, што выдадзен загад моцна ахоўваць чыгунку, бо па ёй будзе ехаць сам ваявода.
— Нейкі новы ваявода... назначаецца... — дадаў ён.
Сцяпан падзякаваў будачніку і сказаў:
— Ідзі дахаты і сядзі ціха... Аглядай чыгунку, усё як трэба... Мы крыху ўжо чулі аб гэтым. Добра, што сказаў.
Назаўтра рана Сцяпан узяў з сабою шаснаццаць партызан і падышоў да чыгункі.
...Пан Даўнаровіч, пазначаны ваяводам на Палессе, ехаў спецыяльным поездам. Усіх вагонаў у поездзе было пяць, разам з вагон-салонам. Паны настолькі баяліся красаў, што ваяводу суправаджала дзвесце... не салдат, а афіцэраў. Паны не давяралі нават сваім радавым салдатам.
Сам Даўнаровіч сядзеў у вагон-салоне ў акружэнні афіцэраў і частаваўся адмысловай выпіўкай і закускай. Калі мінулі будку Петруся і праехалі пару кіламетраў, служба поезда далажыла, што наперадзе нехта махае чырвоным сцяжком. Усе ўсхапіліся з месцаў. На паголеным да глянцу смуглаватым твары пана Даўнаровіча з’явілася бледнасць. Але ён, разгладзіўшы вусы, спакойна агледзеў афіцэраў, якія стаялі навокал стала, і сказаў:
— Трэба загадаць, каб спынілі поезд, бо можа быць папсавана чыгунка...
Затым запрасіў усіх сесці і сеў сам. Глянуў у акно. Над ляснымі прасторамі свяціла сонца. Насустрач поезду бегла суцэльная паласа лесу, потым паплылі хмызнякі, а недалёка зноў набліжаўся лес. Там вось і віднеўся чырвоны сцяжок.
Поезд спыніўся, і тут жа грымнуў выбух перад паравозам. Усе ўздрыгнулі і кінуліся да выхаду, але ім насустрач па вагоннаму праходу ішоў ужо Сцяпан Каваль з кольтам напагатове. За ім крочылі чатыры партызаны. Ваявода і афіцэры, убачыўшы магутную постаць Каваля, кінуліся назад у вагон. А Сцяпан ішоў і загадваў:
— Здаць зброю! Хто не здасць, будзе на месцы расстраляны... — Астатнія дванаццаць партызан рабілі тое самае ў іншых вагонах.
Ваявода шэптам перадаў загад: «Здаць зброю!» Афіцэры з шумам пачалі здаваць вінтоўкі і рэвальверы. Партызаны вымалі замкі з вінтовак і разам з рэвальверамі кідалі за вокны. Так ішлі па вагонах, пакуль не раззброілі дзвесце афіцэраў. І дзіўна, усе былі так ашаломлены нечаканасцю нападу, што анямелі, ніхто не прамовіў ні слова. Бледныя, дрыжачыя, яны здавалі зброю і стаялі як аслупянелыя. За шаснаццаццю партызанамі і семнаццатым камандзірам ім уяўляўся цэлы атрад, які, невідочны, сочыць, глядзіць з гэтага вось таямнічага лесу. Ім здавалася, што даволі аднаго руху супраціўлення, і залпы пахаваюць усіх.
Сцяпан Каваль увайшоў у салон і акінуў усіх позіркам.
— Бачу, што ўсе тут ваенныя. А хто ж з вас ваявода? Напэўна, вы? — сказаў Сцяпан і ткнуў дулам кольта ў Даўнаровіча, які адзін быў у шэрым цывільным касцюме. Зрэдку пасівелыя валасы пана Даўнаровіча крыху ўздыбіліся, твар раптам неяк схудзеў.
Вочы з-пад брывей глядзелі на Сцяпана, як на прывід.
— Так, я ваявода... — адказаў пан Даўнаровіч,— што пану патрэбна? Чым магу служыць?
— Прашу ісці з намі,— загадаў Сцяпан і, саступіўшы ўбок, даў дарогу збянтэжанаму ваяводу... Бліскалі і мякка рыпелі лакіраваныя гамашы, мільгалі белыя шкарпэткі з-пад штанін, калі ваявода ішоў па калідоры вагона.
Як толькі ваявода стаў на невялічкай палянцы, парослай сакавітай травою, Сцяпан агледзеў яго з галавы да ног.
— Ваявода быў бы з цябе нішто сабе — і вусы і бруха так, як ва ўсёй панскай пароды. Але... ваяводам ты не будзеш.
— Хамы, бандыты! — адважыўся прамовіць пан Даўнаровіч.
— Распранайся! І нагола! — сурова загадаў Сцяпан.— Мы табе на прыкладзе пакажам, як ваш брат вякамі лупцаваў нашага брата. Больш нам нічога не трэба... Як бачыш, на бандытызм у нас няма ахвоты. Мы бандытызмам не займаемся, вёсак не палім, як вы.
Пан Даўнаровіч стаяў, апусціўшы галаву.
Сцяпан узяў кольт і прыцэліўся. Даўнаровіч слізгануў спадылба вачыма і пачаў распранацца.
Так на сакавітай мураве партызаны адлупцавалі ганарыстага ваяводу, вернага стаўленіка Пілсудскага, які ехаў з «гістарычнай місіяй» паланіць, паланізаваць і акаталічваць беларускі край.
Але гэтага было мала. Калі, па загаду Сцяпана, пан Даўнаровіч устаў, ледзь трымаючыся на дрыжачых нагах, Сцяпан запытаўся:
— Ну, як — смачна? Не думаю, каб было смачна. А ты, напэўна, ведаеш, як нашага брата вы прымушалі некалі танцаваць з вучонымі мядзведзямі? Ну, пакажы нам гэтую штуку.
Ваявода быў вымушаны выканаць і гэта. Афіцэры глядзелі з вокнаў вагонаў і закрывалі рукамі твары.
Ваявода танцаваў...
* * *
Камуністы разумелі, што адкрытая ўзброеная барацьба ўжо можа прывесці толькі да дарэмнай страты лепшых сіл народа. У пісьме ЦК, разасланым ва ўсе партызанскія атрады і ячэйкі, тлумачылася, чаму трэба спыніць узброеную барацьбу. ЦК заклікаў камуністаў аддаць усю ўвагу арганізацыйна-масавай рабоце сярод рабочых і сялян. Трэба было няспынна выкрываць сапраўднае значэнне пілсудчыны, як агентуры міжнароднага імперыялізму.
Рэвалюцыйна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі, як і ва ўсёй Польшчы, уступаў у новы, складаны і адказны перыяд.
З гэтым і пайшоў Паддубны да Сцяпана Каваля.
Нялёгка было яму прабірацца. Раз’езды карнікаў на лясных ускраінах, частыя налёты паліцыі на сёлы і хутары прымусілі Паддубнага ісці вакольнай дарогай да вёскі Дзяды.
Усё гаварыла аб тым, што метады барацьбы трэба мяняць. Але як сказаць пра гэта людзям, каб яны правільна зразумелі становішча і не апусцілі рук?
Сосны перапляталіся галінамі з цёмнымі елкамі, асінамі. Лес цягнуўся вузкай паласою, ці, як тут гавораць мясцовыя людзі, «востравам» сярод багністага балота.
На ўскраіне Паддубнага спыніў вартавы партызан. Ён свіснуў, і адразу ж з гушчару выйшаў другі партызан з вінтоўкай. Гэта быў Макар Краўчук.
— Завядзі да камандзіра,— кіўнуў на Паддубнага вартавы.
На ўскраіне доўгая лясная трава, як ліяны, абвівала непралазныя кусты лазняку. Далей кустоў было менш, лес сям-там нават праглядаўся далёка.
Макар вёў Паддубнага і думаў: «Нездарма, відаць, прыйшоў сюды наш кіраўнік».
— Чаго ты такі задуменны? — спытаўся Паддубны.
— Ды няма чаго весяліцца. Усё хаваемся. Калі гэта скончыцца?
Паддубны дапытліва глянуў на Макара і нічога не адказаў.
Наперадзе віднеўся агонь, навокал якога напаўляжалі партызаны. Ім, можа, хацелася заспяваць якую-небудзь разудалую, але... нельга. Такі строгі загад камандзіра. Некалькі чалавек галіліся. Адны прымацавалі асколкі люстэрка на галінках маладых сасёнак, другія глядзеліся ў звычайнае шкло, прыстаўленае да чорных кепак.
А вось і «штаб» Каваля — наспех зроблены з чароту невялікі шалаш.
Стомлены і крыху нібы задуманы, Паддубны прывітаўся са Сцяпанам і моўчкі цяжка сеў на пень. Сцяпан пільна разглядаў яго, не спяшаўся з гутаркай. Толькі запытаўся:
— Можа, хочаш есці?
Паддубны глянуў Сцяпану ў вочы, і тонкая ўсмешка прабегла па твары. Адказаў жартаўлівым тонам:
— Хачу. Што ты думаеш, я — дух святы?
Тады Сцяпан яшчэ пільней прыгледзеўся да Паддубнага, і сапраўднае спачуванне засвяцілася ў вачах.
— Бачу, што цяжка не толькі нам...— сказаў ён.
— Не бойся,— адказаў Паддубны,— цяжкасці яшчэ наперадзе.
Паддубны еў хлеб з салам і гаварыў:
— Расстаў добра варту навокал, каб нам ніхто не перашкодзіў. Буду мець з табою вялікую гутарку.
— За варту не бядуй. Стаіць. І з гутаркай не спяшайся. Адпачні. Скора павінен прыйсці Сава...
— А дзе ён? — спытаўся Паддубны.
Сцяпан абыякава адказаў:
— Ат... Пайшоў з хлопцамі ў адно месца... Аб’явіўся недалёка нейкі прапаведнік — баптыст ён там ці які чорт?.. Чмуціць народ, нас называе антыхрыстамі і — чым хочаш... Вось хочам уставіць яму мазгі...
Паддубны задумаўся. А потым сказаў:
— Розная халера падымае галаву... Яшчэ чаго не хапала — баптыстаў... Баптысты... гэта — рэч шкодная... Яны з Амерыкі фінансуюцца, Сцяпан... І ўсё на нашу галаву... Буржуі ведаюць, што робяць. Грошай на гэта не шкадуюць... Раз паны разбіты, ксяндзы послуху не маюць,— давай што іншае, абы было... Давай баптыстаў...
— Нічога... Як мы яго тут крыху памацаем, то ён палепшае...
— Асцярожна...
— А што, цацкацца з ім? — адказаў Сцяпан нахмурыўшыся.— Мы яго прымусім, каб на тым жа сходзе адмовіўся ад сваіх слоў. І ўсё...
— Гэта, можа, і правільна,— сказаў Паддубны, даядаючы хлеб з салам.
Пасля ён разлёгся на траве пад сасною і, падклаўшы рукі пад галаву, некаторы час глядзеў у неба. Там плыла невялічкая беласнежная хмарка. Нейкай лёгкасцю павеяла ў душы Паддубнага, калі ён сачыў за хмаркай. І як ён дагэтуль не заўважаў, што так лёгка, прыемна глядзець на воблачкі? Розныя хмары плылі над яго галавою ў розныя часы, але, каб адчуць у сабе такую лёгкасць, яшчэ, здаецца, не даводзілася. Хіба толькі, можа, калі-небудзь у дзяцінстве. І не ўсведамляючы, адкуль гэта прыйшло, Паддубны пачаў дэкламаваць:
Ночевала тучка золотая
На груди утеса-великана...
Не дакончыўшы страфы, падняўся.
— І што гэта за чуласці плывуць у душу, Сцяпан? — спытаўся паўжартам.— Як ты скажаш?
— Можа, якая ахмістрыня табе ўпадабалася? — адказаў Сцяпан і патузаў Паддубнага за плячо.
— Не, брат, не гэта... Не меў такога шчасця... Слухай уважліва, што я табе буду гаварыць...
Паддубны крыху памаўчаў і потым прамовіў:
— Пара, Сцяпан, канчаць партызаніць...
Сказаўшы так, насцярожана пачаў слухаць шум лесу — ці не крыкне адтуль хто-небудзь: «Не згодзімся!» Але адтуль, апрача шуму, нічога не было чуваць. Толькі Сцяпан, які ляжаў побач, заварушыўся. Ён сеў і, падаўшыся наперад да Паддубнага, запытаў:
— Паўтары яшчэ раз, што ты сказаў?
— Пара, Сцяпан, канчаць партызаніць,— паўтарыў Паддубны.
— Гм... што гэта азначае?
— Гэта азначае, што на свеце нешта змянілася не ў нашу карысць,— ужо сур’ёзна сказаў Паддубны.
— То бо ж бачу, што ты ўсё пад’язджаеш з нечым... Чуласці нейкія... Не, Іван, гэтага мы не зробім. Будзем ваяваць далей... Можаш сабе жартаваць колькі ўлезе...
Паддубны ведаў, што цяжка будзе пераканаць Сцяпана ў неабходнасці спыніць партызанскую барацьбу. Выняў з кішэні і прачытаў яму адозву КПЗБ. Па меры таго як Сцяпан слухаў, панурым ценем пакрываўся яго твар. Здавалася, што ён зараз усхопіцца з месца і ад гневу і пратэсту вырве сасну... Але Сцяпан, закусіўшы губу, толькі прыўстаў на адно калена і, ссунуўшы пасівелыя бровы, запытаўся:
— То як-то? Столькі паклалі сіл... І паноў выпусціць на волю, каб і далей пасвіліся на нашых палях?
— Трэба ўжо інакш брацца за паноў, Сцяпан... А так — можам загубіць усю справу... Войска табе назаляе?
— Назаляе... Думаю заўтра мяняць стаянку,— адказаў Сцяпан.
— Ну, вось бачыш... На войска ворага нам трэба мець такое ж войска... Ты думаеш, Сцяпан, мне не цяжка? Яшчэ як...— сказаў Паддубны і дастаў з кішэні польскую газету. Гэта быў орган польскіх юнкераў-эндэкаў «Газета Варшавска».— А цяпер паслухай другое,— працягваў Паддубны і пачаў чытаць:
«Тыя абставіны, што ў ХХ веку можа існаваць у культурнай дзяржаве прастора, якая з’яўляецца нейкімі джунглямі, спакойнай базай для ўсякіх банд, якія шукаюць там укрыцця і насміхаюцца з усіх старанняў паліцыі, прымушаюць нас моцна непакоіцца аб нашай уладзе. Дзесяткі людзей, якія хаваюцца ў пушчах, у сваіх адозвах заяўляюць, што яны вядуць палітычную барацьбу, каб знішчыць польскую акупацыю ў Беларускім краі, раскідваюць пракламацыі ў гэтым духу, бабы носяць ім харчы ў лес... З усяго гэтага відаць, што паліцыя не спраўляецца з гэтым рухам. Адзін выхад — заняць гэтыя пушчы войскамі»2
Паддубны скончыў чытаць, а Сцяпан прамовіў:
— Усё ведаюць, каб іх выпатрашыла... Вось узлезлі на нашу шыю...
— Пачакай, яшчэ не ўсё. Тут ёсць больш нахабнае...— адказаў Паддубны і дастаў з кішэні другую газету.
— Ну, чытай, чытай... Будзем слухаць.
Паддубны чытаў:
«Калі на працягу некалькіх год не будзе перамены, то мы будзем мець там (на ўсходніх крэсах) усеагульнае ўзброенае паўстанне. Калі не патопім яго ў крыві, яно адарве ад нас некалькі правінцый... Зараз жа трэба вылавіць усе банды, трэба прасачыць, дзе ім памагае мясцовае насельніцтва, і з усім гэтым гультайствам расправіцца коратка і без пардону. На паўстанне — ёсць шыбеніца і больш нічога. На ўсё тубыльчае (беларускае) насельніцтва з верху да нізу павінна ўпасці жудасць, ад якой у яго жылах застыне кроў»3.
Паддубны, скончыўшы чытаць, паглядзеў моўчкі на Сцяпана. Той кракнуў і сказаў:
— Запалі іх агонь!.. То ж яны нават добра кажуць — «можа быць агульнае паўстанне»... Правільна, можа быць і будзе... Хай яны не страшаць — «застыне кроў...» Кроў народная не застыне...
Паддубны сумна ўсміхнуўся. Потым сказаў:
— Трэба падумаць, Сцяпан, што рабіць з людзьмі... Дахаты пакуль што яны вяртацца не могуць... Калі не шыбеніца, то турма іх сустрэне...
— То ты і сапраўды думаеш гэта рабіць? — ускіпеў Каваль.— Хіба мы не можам яшчэ спаліць некалькіх асаднікаў або адлупцаваць яшчэ хоць аднаго ваяводу? Га?
— Усё гэта можна, але што з таго? Без агульнага паўстання — гэта кропля ў моры... А паўстанне зараз ужо немагчыма.
— Цьфу! — сплюнуў Сцяпан.— Нарабілі работы, кашы намяшалі, а дакончыць... Эх...
Каваль устаў, выняў нагайку з-за пояса, паглядзеў на свой лагер, дзе партызаны адпачывалі групкамі, павёў вачыма па лесе навокал і сказаў:
— Няўжо трэба будзе развітацца са сваімі малойцамі, з лесам? Запалі яго агонь! Невясёлую вестку ты прынёс, Іван...
І, можа, як ніколі, упершыню заныла сэрца Сцяпана. Ён звесіў галаву з пасівелым чубам і задумаўся. Перад вачыма бачыў толькі паходы, маршы... Сібір, Урал, Чэлябінск... Волга, Царыцын...
— Вось табе і старана родная... Цярпі пакуль...— сказаў сам сабе Сцяпан, а потым, пакруціўшы галавою, дадаў:
— Не, не расстануся я са сваімі малойцамі... Прайдзісвет яшчэ пойдзе ў свет! Устань, Іван, збяром хлопцаў і пагаворым, як нам заўтра сустрэць усход сонца, як нам ясна яго ўбачыць. Ён будзе нашым компасам, Іван...
Амаль вобмацкам ішоў Андрэй па дашчанаму тратуарчыку галоўнай вуліцы мястэчка Глушэц, кіруючыся на шлях — дахаты. З цёмных хмар церусіла імжа. Яна вадзяністым пылам зіхацела ў агнях, якія палосамі падалі ўпоперак вуліцы з вокнаў местачковых дамоў і хат і асляплялі Андрэю вочы. Бліскала час ад часу вада ў рыштках і ў ямінах-вырвах пасярэдзіне брукаванай вуліцы. Ужо не чуваць ні стуку колаў, ні гоману. Усё пахавалася пад гонтавымі дахамі. Толькі цені сям-там прабягаюць у вокнах. Няроўна свецяць агні — дзе святлей, дзе цямней. У Ісэра Цукермана, напрыклад, вялікія чатыры акны, поўныя святла. Ісэр Цукерман — сын мануфактурнага купчыка, але выдае сябе за марксіста. Уздыбленая кучма кучаравых валасоў над выпуклым ілбом і маленькім гарбаценькім носам. Шэры касцюм у палоску, з камізэлькай, з-пад якой выпірае круглы жывоцік, хоць Цукерман яшчэ малады. Кароткія ногі, абутыя ў чорныя, варшаўскай моды бацінкі, з вострымі насамі, чамусьці заўсёды загнутымі ўверх амаль пад простым кутом. Гэта няйначай ад хады Цукермана, бо ён так хутка перабірае ножкамі, што атрымліваецца адзін гук — чык-чык, чык-чык. І скрып ад бацінкаў проста музыкальны. Цукерман, умільна ўсміхаючыся, дае гэтаму скрыпу нават палітычнае параўнанне — бацінкі ў яго не скрыпяць, а дыскуціруюць.
Цукерман амаль заўсёды ходзіць без шапкі і адзін раз на заўвагу Андрэя аб гэтым матнуў галавою, бліснуўшы шэрымі вачыма, і сказаў:
— Навошта мне шапка? Навошта мне шапка?
Потым Цукерман прыгладзіў валасы рукою, сплюнуў па прывычцы ўбок і працягваў:
— А ведаеш?.. У нас у мястэчку кажуць, што я падобны... на Карла Маркса...
І ногі Цукермана патупалі яшчэ часцей.
— Няма, брат, тут паблізу курэй, а то і яны смеху нарабілі б,— адказаў Андрэй.
Ён нават спыніўся на момант супроць дома Цукермана, паглядзеў на вокны. Цені паважліва праходзілі за фіранкамі. Уявіў сабе Цукермана — стаіць ён, адставіўшы правую нагу ў бацінку з задзёртым носам, і, адхіліўшы крысо касцюма, з паважнасцю купчыка сунуў руку ў кішэню. «Эх ты, дзеяч,— падумаў Андрэй уздыхнуўшы.— Ды адна бяда, што на лбе нічога не напісана, адна муць». За час адсутнасці Андрэя Цукерман быў прыняты ў члены партыі. Андрэй пасля знаёмства з ім меў гутарку з Грышам — пратэставаў супроць такога нядбалага стаўлення да адбору людзей. Грыша, пачырванеўшы, разводзіў рукамі і казаў, што на гэтым настаяў Якаў, сын Міхала. Грыша, бліскаючы праз акуляры вінаватымі вачыма, казаў:
— Пакуль што нічога... Кожны месяц дае на МОПР і дае нават добра...
Гэтым ён хацеў хоць трохі чым-небудзь сябе апраўдаць.
Андрэю нават шкада стала Грышу: «Як ён перажывае, небарака...»
...У доме каваля Міхала, наадварот, вокны амаль цёмныя — скупое святло даходзіць аднекуль з глыбіні памяшкання, нібы з-за перагародкі. Андрэй уяўляе сабе, як гэта ён ужо не раз бачыў: Якаў цяпер, напэўна, схіліўся над «Людвігам Феербахам» Энгельса. Нядаўна яму трапіла ў рукі гэтая кніжка. Пачытаўшы яе, ён не вытрымлівае і перадае думкі Энгельса свайму брату Хаіму, найлепшаму кавалю Міхала, які ўсё больш і больш пачынае прымаць удзел у палітычных гутарках. Ён, напэўна, цяпер п’е трэцюю ці чацвёртую шклянку чаю і час ад часу пакрыквае на дзяцей, якія шумяць за другім канцом стала. А на стале — непарадак. Наплёскана, стаяць талеркі з недаедзеным супам, раскіданы лыжкі, відэльцы... Стары Міхал, абхапіўшы шклянку чаю рукамі, як быццам грэючы іх, жартуе з дзецьмі і часам заходзіцца трапяткім смехам.
Заўвага Хаіма датычыцца не толькі дзяцей, але і бацькі. У адказ бацька дробна замахае рукою і скажа:
— Ну, ну, ужо не будзем...
Меншыя сыны нахіліліся над кніжкамі. А два малодшыя кавалі сядзяць, стомленыя пасля працы, над пустымі талеркамі і маўчаць. Яны хутка пойдуць на адпачынак.
З кухні выйдзе гаспадыня, маці,— пасівелая, стомленая і нервовая. Накінецца з крыкам на малых, чаму не даелі супу. Пачне збіраць пасуду. На яе дакоры адкажа жонка Хаіма, якая сядзіць на абабітай чорнай скурай парванай канапе, з якой там-сям праз дзіркі павывальвалася клочча ваты. Яна корміць грудзьмі дзіця. Гэта ўжо трэцяе — дзяўчынка. Два хлопчыкі — аднаму пяць, другому тры гады — бавяцца з дзедам. Жонка Хаіма, шчуплая, русавалосая, прамовіць:
— Я сама зараз збяру пасуду...
Але старая не слухае — нясе пасуду на кухню і, аглядаючыся ідучы, усё дакарае дзяцей за непаслухмянасць.
...Але ж і туман... Здаецца, такога яшчэ ніколі не было. Мястэчка ўжо засталося за плячыма. Аглянешся — яго не відаць. Патанула ў імжы. Толькі зарыва ад агнёў нагадвае аб ім. А наперадзе — цёмна і мутна. За крок не відаць нічога. Здаецца, што хмары апусціліся і клубяцца, плывуць па зямлі. Плывуць павольна, прыпадаючы да палеткаў, асядаюць у далінах, над балотамі, над рэчкамі. Ахутваюць незлічоныя вёскі з краю ў край...
Андрэй ідзе па гразкім гасцінцы абочынай,— то спаткнецца, то ступіць нагою ў лужыну. Стане, прыслухаецца. Недзе глуха цурчыць вада па разоры і яшчэ больш падкрэслівае цішыню і глуш. Навокал дыхае нават цеплынёй, толькі слата халодная прасочваецца праз куртку Андрэя. І часам холад прабягае па спіне. Пахне прамоклай зямлёю, а ў балотных нізінах пахне мохам. Шмат грыбоў вырасце за гэтую ноч у лясах...
А ў незлічоных вёсках, абвітых імглою, пэўна, многа за гэтую ноч вырасце ў душах людзей новага, светлага. У душах людзей вырастуць надзеі. Кожная хата будзе гаманіць аж за поўнач аб зямлі, аб правах, аб тым, што мяжа, якая аддзяляе краіну ад Усходу, хутка знікне.
Андрэй ідзе і думае аб гэтым. Ідзе ён з павятовага з’езда Грамады, дзе і яго выбралі членам камітэта. Улады адкрыта не рабілі перашкод, але куды ні звярталіся ініцыятары, нідзе не знайшлі памяшкання для правядзення з’езда. Урэшце, пасля доўгіх турбот, з’езд сабраўся ў невялічкай пачатковай школе.
На з’ездзе выступалі два беларускія паслы сейма, якія прыехалі з Вільні. Школа была перапоўнена людзьмі рознага ўзросту, у сярмягах, у куртках. Шамацелі газеты. Усе чыталі ў іх апавяданне Цёткі — «Прысяга над крывавымі разорамі». Ды што,— баявога настрою ў людзей хапала даволі.
Людзі слухалі паслоў і штосьці не адчувалі той праўды, якой яны чакалі. Ну, вядома, на тое паслы пісьменныя, асвечаныя людзі, каб гаварыць усё больш па-кніжнаму. Слова «адраджэнне» змянялася словам «рэнесанс». Андрэй чуў, седзячы ў чацвёртым радзе, як шэпт прабег па зале,— што гэта такое «рэнесанс»? Так людзі пыталіся адзін у другога, робячы з «рэнесансу» — «ранісанс». Кожнаму хацелася пачуць больш дакладна: а як будзе з зямлёю для сялян? Калі пазбудземся асаднікаў? Як спыніць знішчэнне лесу рознымі купцамі-прамыслоўцамі? Праўда, сёе-тое гаварылася аб зямлі і аб асадніках. Але паслы найбольш гаварылі аб адраджэнні, сягаючы ў мінулае — да Магдэбургскага права ў Полацку, да св. Ефрасінні... Слухалі сяляне-дэлегаты і чакалі, што ж будзе далей? А далей так нічога і не было. Далей пачалі складаць рэзалюцыю.
І тут атрымалася нечаканасць — не для дэлегатаў, а для паслоў, а можа, і для каго яшчэ. Бо Андрэй бачыў, як зморшчыўся старшыня з’езда Кананец, малады чалавек з мясістым кірпатым носам. Кананец у мінулым — сакратар адваката. Яго на з’ездзе выбралі сакратаром Глушэцкага павятовага камітэта Грамады. Кананец зачытаў пункты рэзалюцыі: аб змаганні за ўдзел беларусаў у гміннай радзе, аб змаганні за беларускую школу, аб змаганні супроць шарваркаў, супроць асаднікаў. Быў пункт і аб свабодзе слова, друку на роднай мове.
Калі тэкст рэзалюцыі быў зачытаны, старшыня Кананец запытаўся:
— Хто, можа, мае што-небудзь дадаць?
Настала мінутная цішыня. Здавалася, што дадаць не хоча ніхто, але адначасова кожны тоіць у сабе шмат чаго... Момант чакання, — і зараз будуць галасаваць. На тварах паслоў і Кананца з’явілася ўпэўненасць, што дадаткаў ужо не будзе ніякіх. Аж з самых задніх радоў падымаецца нізенькі сухарлявы селянін у абшарпаным кажушку і кажа:
— Я прашу ўнесці ў рэзалюцыю яшчэ тое, каб нашых сыноў не пасылалі служыць ваенную службу ў Познань, на другі край Польшчы, бо дзе да чаго тут прыйдзецца, дык паны нас пазапорваюць. Не будзе нас каму бараніць... Хай нашы сыны служаць тут, на Беларусі. Бо, бачыце, на нашых палях старых акопаў не даюць заворваць... Ім нейкі плацдарм патрэбен. Адмяніць усё гэта!..
Зала ўскалыхнулася і зашумела... Усе азірнуліся, аглядалі нізенькага сухарлявага селяніна. Кананец, крыху ўстрывожаны, зморшчыўся. Паглядзеў на пасла з запытаннем — што рабіць? Пасол — высокі, смуглявы, з чорнымі валасамі — смактаў папяросу. Усхапіўся з месца і, узняўшы руку, сказаў:
— Добра, дзядзька, з вашай прапановы сёе-тое будзе ўнесена ў рэзалюцыю. Толькі паменш палітыкі, паменш палітыкі...
Пярэчыць адкрыта супроць гэтага пункта азначала б для пасла скампраметаваць сябе перад з’ездам. Апанаса Хмеля на з’ездзе не было. Да яго прыехаў таварыш Васіль, і яны абодва ў вёсцы Забалоцце чакалі Паддубнага. Аб гэтым расказаў Андрэю Аляксей Верас, аднавясковец Хмеля, той, які ў свой час па пастанове тройкі — Паддубнага, Андрэя і Вольгі — быў прызначаны правяраць паводзіны Апанаса. Гэта быў спакойны, разважлівы юнак з тыпова палескім тварам. На шэрых вачах мігцеў налёт колеру балотнай руды. Тое самае на бледнаватым, як вымачаным, твары. Шэрасць твару злівалася з шэрай падношанай курткай, у якой ён і сядзеў побач з Андрэем на з’ездзе. Шэптам казаў на вуха Андрэю:
— Васіль перадаваў, каб ты заўтра прыйшоў у Забалоцце...
...Андрэй, пераступаючы з нагі на нагу па гразкаму шляху, перабіраў усё ў галаве і, успомніўшы наказ Васіля, нават сказаў сам сабе:
— Ну што ж, пойдзем...
На душы было радасна, але чамусьці не да канца. Сам сабе яшчэ не ўсведамляў прычыны такога настрою. Здаецца, усё ішло нядрэнна,— адчуваў, як пад сховамі туманнай ночы бурліць уся Заходняя Беларусь — ад Пінска да Гродна. Можа, з-за Апанаса Хмеля?
Апанас Хмель, як казаў Аляксей Верас, аратарствуе адкрыта на вуліцах вёсак перад сялянамі. Адкрыта гаворыць нават аб паўстанні.
Вядома, што нейкая доля ценю ўпала і ад гэтага Хмеля. Але галоўнае, відаць, у тым, што няма з кім ад душы пагаварыць пра гэта. Калі б нават убачыў Паддубнага, той сказаў бы, як ужо не раз казаў: «Не час цяпер пра гэта...» Зразумела, Паддубны заняты іншымі справамі, можа, больш важнымі.
Праўда, Андрэю здаецца крыху дзіўным, чаму тое, што трывожыць яго, знаходзіцца недзе ўбаку, хоць, на яго думку, усё гэта немалаважна. «Хто сказаў бы таксама?» Андрэй нават міжволі спыніўся і ўсміхнуўся некуды ў даль цёмнай ночы. «Зразумела, яна... Вольга...»
Два гады мінула з таго дня, як яны развіталіся вось на гэтай дарозе. Тады толькі што пачыналася залатая восень. Яму і ёй было сумна, але яны баяліся сказаць пра гэта, нават намякнуць... Гаварылі пра тое, што яны маюць рабіць, гаварылі пра Савецкі Саюз, дзе таксама пачынаецца восень, але не такая, як тут,— тужлівая, забітая. Хацелася той восені, другой, дзе не трэба было б развітвацца...
Так і развіталіся на дарозе — проста, па-таварыску, змоўчалі аб галоўным... Толькі крыху сарамліва глянулі адно другому ў вочы.
— Ну, ідзі,— сказала Вольга на развітанне,— да барыкад вернешся...
Разышліся. Вольга пайшла ў Запалянку, да Дзям’яна Гарагляда, а Андрэй з клункам за плячыма — у Глушэц, на зборны пункт навабранцаў.
Сягоння Андрэй атрымаў ад яе першае пісьмо пасля звароту з ваеннай службы. Пісьмо вясёлае, нават задорна-вясёлае. Смяецца з яго адзіноцтва.
Андрэй памацаў бакавую кішэню курткі, дзе разам з яе пісьмом ляжала і кніга Леніна — «Нужды деревни». Прыслала таксама яна. «Чытай, мой друг, і лячыся ад сузіральнасці». Андрэй засмяяўся.
Наперадзе пачулася хлюпанне. Андрэй насцярожыўся. Неўзабаве проста перад носам выраслі дзве постаці. Андрэй не паспеў угледзецца ў іх, як два ліхтарыкі бліснулі праменнямі ў твар.
— Хто ідзе? — пачуўся голас з цемры.
— Іду з Глушца, з кірмашу...— адказаў Андрэй, здагадаўшыся, што гэта паліцыянты.
— А-а-а... гэта, напэўна, шябра... З’езд у іх быў сягоння...— сказаў адзін, звяртаючыся да другога, тонам насмешкі.
Яны кпілі са слова «сябра», вымаўляючы яго на свой лад «шябра».
— Запозна ходзіце... шябра...
Асвяцілі яшчэ раз з галавы да ног і дазволілі — ідзі. Пачуццё крыўды на момант агарнула Андрэя. Ішоў і пляваўся, як быццам гэтым хацеў пазбыцца гаркаты, што асела ў душы.
Так... Зямля кожны дзень і нават ноч адчувае нагу акупанта. І здаецца, што ўвесь народ у напружанні — цераз сілу церпіць іх — іх, у падкаваных ботах, з вінтоўкамі, з рэвальверамі, з ліхтарыкамі... з абрыдлымі, акаванымі казыркамі. Але цяпер, улічваючы масавасць Грамады, яны, як-ніяк, дзейнічалі больш асцярожна... Больш таго, паліцыя баіцца сялянства.
Па вёсках сяляне нават перасталі плаціць падаткі. Андрэй нават засмяяўся, успомніўшы здарэнне з Дзям’янам Гараглядам.
— Доўга будуць яны помніць тыя мокрыя шальпакі...— заходзіўся ад смеху Дзям'ян, расказваючы, як ён адзін выгнаў з Запалянкі чатырох паліцыянтаў і двух секвестратараў, якія прыйшлі збіраць падаткі.
«Стратэгія і тактыка» Дзям'яна сапраўды былі незвычайнымі. Ён выбег з хаты з крыкам: «А вы чаго тут?»
Абгарэлую качаргу ў яго руках, відаць, паліцыянты палічылі за вінтоўку. Гэта і вырашыла канец «баталіі». Паліцыянты кінуліся ўцякаць. А Дзям’ян адкінуў убок качаргу і, нагнуўшыся, свіснуў. Паліцыянты аглянуліся і ўбачылі — Дзям'ян трымае поўную жменю каровінага калу... Паліцыянты пабеглі з усіх ног. Дзям’ян прымяніў дасціпную выдумку: калі паліцыянты беглі, ён ішоў сярэднім крокам, а калі яны спыняліся, зноў пачынаў крычаць і бегчы, ад чаго паліцыянты зноў кідаліся наўцёкі. Вось гэта і былі тыя «мокрыя шальпакі»...
З дня таго памятнага здарэння мінуў год, а паліцыя ні разу не заглядвала ў вёску за падаткамі.
— Вось, паны, якога страху нагнаў на вас народ. Многа турботы з ім у вас. А будзе яшчэ больш. Мы ўжо аб гэтым патурбуемся...
Андрэй не заўважыў, як апошнія словы вымавіў уголас. «Але мы будзем змагацца не толькі з вамі, паны, а і з такімі, як Апанас Хмель. Не адзін ён захоча пагрэць рукі, бліснуць слоўцам для сваёй кар’еркі...»
Цемра ўсё гусцей і гусцей засцілала дарогу.
«Спазніўся я крыху...— думаў Андрэй.— Сумна ісці аднаму сярод такой цемры. Каб якія ваўкі зноў не перайшлі дарогу».
І ўсё справы... І справы не абы-якія... Затрымаўся ў камітэце. Размяркоўвалі функцыі. Андрэя абралі скарбнікам — збіраць і насіць камітэцкую казну. Старшынёю камітэта выбралі чалавека год трыццаці па прозвішчу Аляксандр Сучок. Цёмнавалосы і чарнавокі, з зямлістым колерам твару, ён гаварыў крыху нараспеў, амаль жаночым голасам. Калі гаварыў, дык абавязкова закладаў правую руку за пазуху або проста пад руку і чухаўся. Бляск чорных вачэй і як быццам прытоеная ўсмешка на вуснах гаварылі аб тым, што Аляксандр Сучок любіць марыць. Але ў гэтым была і свая небяспека — Сучок дружыў з Апанасам Хмелем. Напэўна, Апанас расказаў яму па-свойму пра Андрэя, бо Сучок неяк дапытліва, з засцярогай глядзеў на Андрэя, яўна тоячы недавер’е.
Каб як хутчэй пабачыцца з Васілём і Паддубным! Не можа быць, каб яны змянілі свае погляды. Пасля звароту з ваеннай службы Андрэй сустракаўся з Паддубным толькі адзін раз. Паддубны сказаў: «Ну што ж... уключайся ў работу... Тваё месца пры мне. Яно не занята. А адносна Апанаса — пакуль што пачакаем. Награнулі справы больш важныя...»
Гэтыя важныя справы і былі нечым іншым, як стварэнне Грамады.
І вось Грамада ўжо дзейнічае...
...Мінуўшы гразкую даліну, Андрэй адчуў пад нагамі мокры стужэлы пясок і прыбавіў кроку. Туман ахінуў прасторы і застыў. Шлях перасякаў вёску, якая свяціла ў тумане цьмянымі агнямі. Яны зліваліся над стрэхамі ў адно суцэльнае мігатлівае зарыва, якое здалося Андрэю ўрачыстым ззяннем. На іх прабягалі рухавыя цені. Па гэтых ценях Андрэй зразумеў, што вёска не спіць. А калі мінаў вёску, то пачуў гоман, аддалены смех. Моладзь групкамі перабягала па вуліцы ад хаты да хаты, заглядала ў вокны. Здалёк, з туману, даляталі гукі гармоніка... Там жа, пры крайняй хаце, спрачаліся на ўвесь голас. Нельга было вызначыць, колькі стаяла чалавек, толькі папяросы час ад часу ўспыхвалі ў зубах. Нехта рэзкім голасам гаварыў:
— Ну, няхай ранісанс,— абы паноў не было. Вось галоўнае.
А другі голас адказваў:
— Каб не завёў нас гэты ранісанс пад дурнога хату. Дзейнічаць трэба... Бачыш, як лясы пустошаць... А асаднікі ўсё плывуць і плывуць сюды, як плойма... Вось гэта ранісанс, а не тое што ён там крычыць, што мы былі некалі разумнымі, а потым сталі дурнямі... Агледзеліся...
— Ну, вось гэта і ёсць самы ранісанс...
Умяшаліся ў гутарку яшчэ некалькі галасоў, але Андрэй ужо не мог разабраць іх слоў. Ідучы, усміхаўся і думаў: «Асеў людзям на зубах гэты «ранісанс». Недарэчы здалося яму гэтае слова, так няздарма кінутае дэпутатам у сялянскую гушчу. А сяляне дабіраюцца да толку і, здаецца, ужо дабраліся».
І Андрэю радасна стала за сялян, за пільнасць народу. Стаў пад старой адзінокай бярозай пры абочыне шляху і закурыў. Глянуў навокал. Цішыня і туман. Толькі чуваць, як кроплі слаты адна за другой падаюць з бярозы на пясок. Неўзабаве будзе лес, мінецца спалены двор графа Ельскага, а потым ужо хутка свая вёска. Так бы і стаяў у цішыні і слухаў свае ўласныя думкі. А думкі плывуць таксама да гэтага «ранісанса», рамантыку якога хацеў прышчапіць дэлегатам з'езда незадачлівы дэпутат.
І з прастораў, што хаваліся пад туманам, з таго мігатлівага зарыва, якое прамяністым вянком ззяе цяпер над кожнай вёскай, да Андрэя прыйшлі словы: «Змагацца трэба не за мінулае, а за будучае».
Аб гэтым трывожыцца народ. Ён хоча ісці наперад і асцерагаецца, каб хто не павёў яго назад. Так, а не інакш...
...Сосны на гары прывіталі Андрэя ціхім шумам. Гэты шум, здавалася Андрэю, ласкавай хваляй плыў з гары над вёскай Запалянкай, якая, закінутая ў даліну, зусім схавалася ў тумане. Толькі такое самае зарыва, што і над папярэдняй вёскай, зіхацела над стрэхамі. І такія ж самыя цені рухава адбіваліся ў ім.
Андрэй, як толькі ўвайшоў у вёску, адчуў яе рух. Сям-там нехта бразгаў дзвярыма, некуды спяшаючыся. Міма яго з шумам, смехам прабегла група хлопцаў і дзяўчат. Адна з дзяўчат паслізнулася і ледзь не ўпала, спалохала войкнула. На адным з падворкаў з-пад навіслай страхі чуўся хлапечы голас: «Ну, хадзем...» А ў адказ дзявочы: «Іван... Пачакай, пайду іншую хустку завяжу...»
У кожнай хаце адбываўся нейкі незвычайны рух, як быццам усе рыхтаваліся да якога свята ці вяселля. Толькі ў адной хаце Андрэй, на здзіўленне самому, не заўважыў руху. На доўгім дроце вісела лямпа амаль пасярэдзіне хаты. Яна была відаць з вуліцы як на далоні. І навокал яе ні душы — пуста і ціха. Андрэй падышоў да плота і прыгледзеўся бліжэй. Цень засланіў лямпу — значыць, нехта ёсць. Андрэй заглянуў у акно з другога боку і ўбачыў: на лаве сядзеў стары Нічыпар, гаспадар хаты. Акуляры ў драцянай аправе сядзелі на доўгім пераноссі. У руках дрыжала газета, звешаная загалоўкам уніз. Андрэй прачытаў: «Наша праўда». Дзядзька Нічыпар варушыў губамі — чытаў, час ад часу пагладжваў далонню свае доўгія сівыя вусы, над якімі звісаў востры кончык носа, асядланага акулярамі. Блішчала вялікая лысіна, акаймаваная на скронях пасівелымі валасамі. Часам ён пакручваў галавою, то раптам чухаў патыліцу і ўсміхаўся. Відаць, што ўся сям’я недзе выйшла, і застаўся ў хаце толькі ён — Нічыпар Байдак. Агарнулі старога думы. І вось ён не прапускае ніводнай газеты. Усё чытае і гаворыць людзям, што граніца Беларусі з Польшчай ляжыць над Бугам і што ўсё ж такі яны — паны — павінны ўцячы адгэтуль за Буг.
Андрэй адышоў ад плота з усмешкай уцехі. З такім пачуццём развітваецца чалавек з дзіцем, якое пашчабятала яму многа прыгожа-наіўнага. Праўда, стары Нічыпар не дзіця, але ў яго палітычных поглядах шмат наіўнага. Гэта датычыць не толькі Нічыпара.
А вось і тое самае нізкае месца ў вёсцы, запоўненае гразёю, якая блішчыць ад агнёў, што з вокнаў падаюць палосамі на яе. І тут жа стаіць хата з высокаю прызбай, нават без агародчыка, бо на гразі яго не зробіш. З хаты чулася песня. Андрэй глянуў у акно. Замігцелі прасніцы з кудзелямі, а пры іх дзяўчаты. На лавах сядзелі хлопцы і сярод іх чорнавалосы прыгожы юнак, з гітарай на каленях. Ён няйначай прыйшоў з другой вёскі. Андрэй яго ўжо недзе бачыў, але так і не прыпомніў дзе. Прыемным, мяккім барытонам ён спяваў, перабіраючы пальцамі па струнах гітары. Да слыху Андрэя даляцелі словы:
...Глянь, мая рыбанька, срэбнаю хваляю
Сцелецца долам тума-а-ан...
Андрэй вобмацкам прабіраўся праз нізіну, пераступаючы з каменя на камень. Была, як заўсёды, небяспека ў такой цемры саслізнуць з каменя і загразнуць амаль па калені. Але неяк абышлося без гэтага. Над нізінай — цішыня. Толькі там, за ёю, чуваць галасы, смех. Войкнуў гармонік і заціх. Гэта няйначай Пятрусь Хадыка. Ля яго хаты тоўпіцца шмат людзей — маладых і дарослых. Дзверы ўвесь час скрыпяць і бразгаюць — людзі ўваходзяць і выходзяць. Праз вокны відаць спіны ў кажухах, куртках, дзявочыя хусткі. У хаце бабыля Петруся Хадыкі размяшчаецца канцылярыя гуртка Грамады, старшынёю якога выбраны Дзям’ян Гарагляд.
Нехта з хлопцаў пазнаў Андрэя і крыкнуў:
— Андрэй, заходзь!
Андрэй адказаў, што спачатку зойдзе дахаты, павячэрае і тады... А потым ён падышоў да акна, перш за ўсё яму кінулася ў вочы тое, як Дзям’ян Гарагляд, задраўшы галаву, стаяў пасярэдзіне хаты ў доўгім кажусе з цыгаркай у руцэ. А ля стала пры лямпе стаяў Пеця Ціханчук і нахіляў да святла невялічкую брашуру.
— Ну, ціха,—звярнуўся Дзям'ян да ўсіх,— чытай, Пеця, далей...
Пеця выбраны сакратаром гуртка і вось выконвае сваю функцыю — чытае праграму Грамады. «...Зямля павінна перайсці ад памешчыкаў сялянам без выкупу»,— голасна чытаў Пеця.
Мужчыны заварушыліся. Адзін дзядзька ў падранай куртцы нават усхапіўся з месца і сказаў:
— Гэта ж, як у Расіі...
— А як ты думаў? — перабіў яго Дзям’ян Гарагляд.— Рэвалюцыя табе не хаханькі... Рэвалюцыя ідзе сюды да нас... І плот панскі, што згарадзілі вунь за Стоўбцамі... не дапаможа. Чытай, Пеця, далей...
А нехта яшчэ не вытрымаў і дадаў:
— Што значыць гэты плот — усё да часу...
Усе пачалі слухаць Пецю. Сярод мужчын сядзеў на лаве і гаспадар хаты — Пятрусь Хадыка, выставіўшы наперад сваю нагу-драўляшку. На каленях у яго ляжаў гармонік. А побач з Петрусём сядзеў з бубнам Лявон у шапцы, надзетай набакір.
...Андрэй, спешна павячэраўшы, прыйшоў на гэты імправізаваны сход. Усе расступіліся і далі яму дарогу, а потым прыціхлі, пазіраючы на Андрэя дапытлівымі вачыма. Брашура была ўжо дачытана. На лаве побач з Дзям’янам Гараглядам Андрэй заўважыў і свайго бацьку. Усе пасунуліся і далі месца Андрэю ля стала, на якім ляжалі брашуры і газеты. Андрэй глянуў на ўсіх і спытаўся:
— Чыталі гэтыя брашуры?
— Чыталі,— адказала некалькі галасоў.
— Ну, і як — усё зразумела? З усім згодны?
Пачаў Дзям’ян.
— Напісана тут, брат, здаецца, усё добра... Толькі ў адным мы не разабраліся...— І Дзям’ян кіўнуў на Пецю, сказаўшы: — Пакажы, Пеця...
Справа датычыла пункта аб самавызначэнні народаў.
— Ага, вось гэтае самавызначэнне... Растлумач нам, Андрэй,— падхапіў Дзям’ян.
Андрэй пачаў тлумачыць. Ведаў, што гэтае пытанне не так лёгка данесці да кожнага. І таму стараўся выкладаць як найпрасцей, больш канкрэтна. Усе слухалі ўважліва. У хаце стала ціха, хоць мак сей. Калі хто дзе варушыўся, Дзям'ян Гарагляд адным позіркам прымушаў сціхнуць. Ён сам наморшчыў лоб, слухаючы так, каб не прапусціць ніводнага слова. А потым, калі Андрэй скончыў, Дзям'ян устаў з лавы і, як быццам спяшаючыся, каб не згубіць злоўленай думкі, сказаў адным духам:
— Ага... значыць, так... Народ — гаспадар на сваёй зямлі... Абараніць зямлю — гэта значыць заключыць саюз рабочага народа для сумеснай барацьбы супроць паноў — буржуазіі, значыць...
І Дзям'ян памахаў пальцам на ўзроўні галавы, гаворачы далей:
— Эге-ге-ге... Вось як... Без гэтых саюзаў дык і сваёй зямлі пад нагамі не ўтрымаеш. Значыць, і польскі рабочы і селянін нам не вораг. І яны ў бядзе жывуць, як і мы, прыгнятаюцца памешчыкамі і капіталістамі...
Нехта сказаў:
— Ну, вядома, што так...
А Дзям'ян Гарагляд працягваў:
— І ўкраінскі рабочы і селянін нам прыяцелі, і літоўскі... Ну, а рускі...— тут Дзям'ян яшчэ вышэй узняў галаву,— рускі наш брат ужо вызвалены і думае аб нас...
Тут ужо некалькі галасоў сказалі, проста, як гукнулі:
— А як жа! А як жа!
І вочы ва ўсіх забліскалі жывымі агеньчыкамі.
— Так, братцы,— працягваў Дзям’ян,— як нам растлумачыў Андрэй, тут справа вялікая... справа, можна сказаць, на ўвесь свет... Кажучы па-простаму, рабочыя людзі ўсіх краін толькі тады перамогуць паноў, значыць, гэтую буржуазію, калі будуць у моцным саюзе паміж сабою. Правільна я кажу, Андрэй? — скончыў Дзям’ян.
— Правільна,— адказаў Андрэй,— толькі трэба дадаць, што кірунак гэтаму саюзу дае рускі рабочы клас...
— Во! Кірунак... правільна, правільна... — зачасціў Дзям'ян.
Пятрусь Хадыка, бліскаючы адным вокам з-над пасмы русых валасоў, сказаў:
— Мы б не перамаглі ў грамадзянскай вайне, калі б не было гэтага саюза, які збудавала партыя, Ленін.
— Твая праўда... Ага, вось яшчэ адно,— узняўся Дзям’ян,— чаму ў гэтай праграме нічога не гаворыцца пра Савецкую Беларусь? У нас жа тут таксама Беларусь, ну, дык трэба было б...
— Відаць, асцярожнасць, дзядзька Дзям'ян, бо паны ўсё роўна не прапусцілі б...
— Накінулі нам пятлю гэтыя паны... Таўчыся тут, як у ступе... Але ўжо, дзякаваць богу, год падаткаў не плоцім. Можа, і зусім не будзем плаціць... — Дзям'ян засмяяўся. Відаць, успомніў пра «шальпакі»...
Усе змоўклі. Адчувалася, што на гэты раз вычарпана было ўсё. Адчуў гэта і Пятрусь Хадыка, бо гармонік у яго руках агаласіў хату агністым гукам і ўзняў моладзь на ногі. Шуганула імклівая полька. Завіхрыліся пары. Бубен у руках Лявона бомкаў, выбіваў пошчак, зліваўся з гармонікам у адно...
Хата Петруся Хадыкі, нягледзячы на прысутнасць такой колькасці людзей, усё ж такі змагла даць месца для танцаў шасці парам.
Андрэй сядзеў, апёршыся на край стала, і дапытліва пазіраў на людзей — на моладзь і старых. З апошніх ніхто і не думаў ісці дахаты, хоць сход ужо быў скончаны. У качарэжніку тулілася група старэйшых жанчын. На тварах усіх застыла цікаўнасць і весялосць, вядзецца жвавая гутарка, мільгаюць усмешкі. Непадалёку ля печы ў групе дзяўчат стаіць Люба, дачка Дзям’яна Гарагляда. Андрэй заўважыў, што яна час ад часу ўскідвае вокам на яго і хутчэй, як быццам знарок, звяртаецца да дзяўчат з гутаркай. Вусны самі расплываюцца ва ўсмешцы, пунсавеюць бялявыя шчокі. Тонкія бровы, як сярпы, акаймоўваюць прыгожыя шэрыя вочы, якія заўсёды поўныя ціхай задумы. Цяпер яны жвава пабліскваюць, смяюцца. З-пад цёмнага шаля выбіліся на скронях пасмачкі цёмных хвалістых валасоў. Яны над ілбом леглі прычасаныя па-святочнаму. Статная Люба, са сціплымі, стрыманымі рухамі! Яна — сакратар мопраўскай ячэйкі — атрымала ў свой час першае благаславенне ад Вольгі. Дома, у хатніх абставінах, Люба — працавітая, сур’ёзная не па гадах. Здаецца, яна ўсё разумее, але больш маўчыць, як быццам носіць у сабе затоеную жальбу і крыўду на кагосьці, вядомага толькі ёй.
Андрэй перакідваўся словамі з Пецем, які сядзеў побач, і думаў пра моладзь, пра маладосць. Зашумела яна цяпер, гэтая моладзь, і спадзяецца на тых, хто стаў наперадзе руху. Яна хоча верыць у іх, хоча бачыць іх на вышыні задач. Андрэю стала няёмка. З аднаго боку, баяўся, каб не быць суха сур’ёзным, афіцыяльным з людзьмі, бо тады будзеш чужым. А з другога боку, каб не апусціцца да непатрэбнага панібрацтва. І Андрэй пасля кароткага роздуму, калі Пятрусь Хадыка зайграў вальс, ажывіўся і звярнуўся да Пеці:
— Ну што, Пеця, патанцуем?
Скінуў куртку, застаўся ў чорным пінжаку. Машынальна, прывычным рухам рукі прыгладзіў валасы і падышоў да Любы. Лёгка і прыемна было кружыцца ў танцы з Любай. Але гэтая прыемнасць змяншалася тым адчуваннем, што, здавалася, усе, хто быў у хаце, глядзяць толькі на іх — на Андрэя і Любу. І якіх тут толькі думак няма ў людзей... Адны сапраўды любуюцца, другія зайздросцяць, а трэція ўжо разводзяць здагадкі... Відаць, адчувала гэта і Люба, бо апусціла свае вочы і злёгку сарамліва заружавелася. Але ўсё прайшло добра.
Гармонік захлібнуўся апошні раз і змоўк. Андрэй апрануўся, надзеў шапку, закурыў і, маргнуўшы Пецю, каб ішоў за ім, выйшаў з хаты.
— Пеця, заўтра пойдзеш у староства за дазволам паставіць спектакль. Возьмеш з сабою п’еску «Змагары» і кнігу Янкі Купалы «Шляхам жыцця». Яны гэтага патрабуюць для разгляду.
— Добра, пайду,— зацягваючыся папяросай, адказаў Пеця.
— У каго тут у нас найбольшая хата, там і зробім спектакль.
— Ды ў каго? Толькі ў Мікіты Лазуна. Ды ён не пусціць...
— Да яго і не трэба звяртацца... Пашукаем другую...
— Знаеш, Андрэй, сын Мікіты Ілья просіцца ў гурток. Што з ім рабіць?
— Не трэба спяшацца. А як дзядзька Дзям’ян глядзіць на гэта?
— Дзям’ян кажа...— і тут Пеця засмяяўся,— Дзям’ян кажа, няхай ён снапы людзям пааддае, што накраў улетку на полі, тады, можа, і падумаем...
— Ну і правільна... Давай, Пеця, моладзі кніжкі, няхай чытаюць. Хутка выпішам яшчэ. І сачы за тымі, хто можа шкодзіць...
— Добра было б сабраць нам хор...
— Ды гэта наш Пятрусь можа...
— Ну, раз можа, дык пачынайце... Я яшчэ сам пагавару з Петрусём... Ну, Пеця, я пайду дахаты... Заўтра збераце гурток, і я раскажу аб з’ездзе... Бывай...
...Ціха і ўтульна ў хаце. Светла толькі ля стала, дзе вісіць лямпа, а па кутках — ля дзвярэй, ля печы — сутоннямі аселі змрокі. Хата здаецца заваленай рознымі рэчамі. На жэрдцы над ложкамі вісіць розная адзежа, пасцілкі, і тут жа над самай печчу вісяць дзве вязкі цыбулі. Дзеці ўжо спяць на самаробных ложках. Там, дзе гаршкі стаяць у рад, у самым цёмным кутку, вісіць ля акна сталярская пілка. Пад столлю за бэльку пазатырканы долата, шыла, брусок і яшчэ нешта. У пярэднім кутку — на покуце — паблісквае «пазалотай» невялічкая ікона Хрыста, прыбраная вышываным ручніком. Перад ёю моліцца толькі маці — Кацярына, а сам Сцяпан Касцевіч на папрокі Кацярыны толькі адмахваецца рукою, кажучы: «Ат... пустое ўсё гэта... Колькі бедны чалавек гаруе ўсё жыццё,— каб гэта быў той бог, то хіба ж ён не дапамог бы людзям? Выдумка гэта — сядзі, маўчы і цярпі... Выдумка хітрая... А тут, наадварот, не сядзець трэба, а жыццё браць наступам...» І абавязкова раскажа пры гэтым якое-небудзь здарэнне са свайго багатага жыцця. Але ў тым жа самым кутку, ніжэй іконы, на сцяне ад вуліцы, Андрэй павесіў невялікі партрэт Радзішчава з кнігі Пляханава «Гісторыя рускай грамадскай думкі». Часам той-сёй з прыйшоўшых сялян пытаецца: «Хто гэта?» А Дзям’ян Гарагляд, як толькі ўбачыў, зараз жа запытаўся: «Хто ж гэта, Андрэй, такі геройскі?»
— Гэта першы рускі рэвалюцыянер...
— Ах, вось як... Першы? Гм...
І Дзям’ян доўга ўглядаўся ў Радзішчава і пакручваў галавою.
— За народ, значыць, першы пайшоў? Правільна, тут яму і месца, у пачэсным кутку... Няхай людзі з ім пазнаёмяцца.
Андрэй прасіў бацьку зрабіць рамку для партрэта. Бацька адказваў, што зробіць, але калі — невядома. А Дзям’ян Гарагляд падхапіў:
— Можа, не маеш часу, дык я зраблю...
Сцяпан Касцевіч зразумеў, што адкладваць нельга. Зараз жа прынёс у хату дошку. Дзям’ян увішна распрануўся, скінуў шапку. І абодва сябры ўзяліся майстраваць. Знайшліся ў Сцяпана Касцевіча і фарба і алмаз. А Дзям’ян пабег дахаты і прынёс кавалак шкла. Так у адно імгненне быў аздоблены партрэт першага рускага рэвалюцыянера.
Ціха і ўтульна ў хаце. Чуваць, як за цёмным акном са страхі час ад часу падаюць кроплі. Задумалася маці за кудзеляй. Бацька прысеў на калодцы, шчапае лучыну і таксама маўчыць. Аб чым яны думаюць? Думаюць аб сваім быце. Вось ён, гэты быт, з яго абстаноўкай, са змрокамі па кутках. Бацькі хочуць бачыць Андрэя багатым і шчаслівым. Пару раз ужо нібы жартам намякалі яму на жаніцьбу. Андрэй збываў гэтыя намёкі маўчаннем. А цяпер бацька, Сцяпан Паўлавіч, вярнуўшыся са сходу, сядзіць на калодцы і шчапае лучыну, сцішыўся. У яго перад вачыма Андрэй і Люба. На яго думку, харошая была б з іх пара. Цяпер стала вось гэтая Грамада... Даб’ёмся зямлі... І можна будзе жыць... А там далей... Можа, і граніца гэтая знікне... Яшчэ лепш будзе...
Туга па ціхім быце... Вось ён, гэты ціхі быт, ахутаны змрокамі. Яму бадай няма справы да таго, што на свеце наспяваюць вялікія буры. Ён цягне ў сваю завадзь.
Андрэй на момант адарваўся ад чытання, глянуў на хату, узяў у кутку са стоса кніг і газет кнігу Янкі Купалы «Шляхам жыцця» і разгарнуў наўздагад. Прабег вачыма:
Горы ды каменне,
Вузкія палоскі:
Гэта наша поле,
Поле нашай вёскі.
Старонкай далей:
...Кабылка хоча падбегчы.
Кароўка не хоча ўставаці.
І загарнуў кнігу. Заныла тое пачуццё, якое можна выказаць словамі: шкада народа ў прыгнечанасці, уніжэнні, абяздоленасці. Жыць па-старому, так, як жылі бацькі, значыць, не шкадаваць народа, не любіць яго.
Бацька скончыў работу, устаў, сабраў лучыну і кінуў за комін на печ. Пасля стаў сярод хаты, пацягнуўся і сказаў:
— Пара класціся спаць...
Маці адказала:
— А ўжо ж...
Для Андрэя гэта быў нібы загад. Так было ўжо не раз. Многа, бачыце, выгарыць газы ў лямпе — лішнія выдаткі, а за ноч усё роўна ўсяго не прачытаеш. Так часам асцярожна намякаў бацька, а часцей і маці. Непрыемнае пачуццё прабегла па сэрцы, і Андрэй улавіў схаваную пад надзённымі словамі спрэчку між ім і бацькамі.
І ён сказаў:
— Я яшчэ крыху пасяджу...
— Ой, чаго сядзець? Ужо ўсе паклаліся спаць,— адказала маці.
— Каб жанатым быў, нябось, клапаціўся б інакш,— сказаў у сваю чаргу бацька.
— На тое і нежанаты,— усміхнуўся Андрэй.
— А пара ўжо было б, сыне...— прамовіў бацька, і хітры агеньчык бліснуў у вачах.
— Скажу так, як герой у адной украінскай аповесці: ще та дівчына, на котрій я буду жэнытысь, не родылась...— жартаваў Андрэй.
— Ёсць такая дзяўчына, абы толькі ты захацеў,— працягнуў бацька.
— Хто? — спытаўся Андрэй.
— А чым Люба не дзяўчына? Га?
Андрэй нахмурыўся. Крыўдай кальнула ў сэрца. Значыць, бацька не жартуе...
Андрэй вытрымаў паўзу і адказаў:
— Супроць Любы я нічога не маю, але жаніцца... не...— і закруціў галавою. Праз хвіліну працягваў: — Мне ажаніцца цяпер,— значыць, паставіць крыж над усім, што я люблю і чаму я адданы.
Бацька замаўчаў і пачухаў патыліцу. Маці ўздыхнула, наматала на ручайку апошнюю нітку і ўстала з-за прасніцы.
Бацька, ужо мастакуючыся на ложку да сну, прамовіў упаўголаса, як быццам працягваючы ніць сваёй думкі:
— Усё людзям аддасі, а сабе што?..
— Сабе? Нічога...— адказаў Андрэй сур’ёзна.
— Вось жа і яно, што нічога... А кожнаму чалавеку нешта трэба ад жыцця...
— Мне, тата, трэба толькі адно, каб наш народ перамог паноў...
— Ды я не супроць гэтага... Але... не трэба лішне лезці наперад...
Андрэй разумеў трывогу бацькі.
— Нехта ж павінен быць наперадзе.
Бацька не меў што адказаць і махнуў рукою.
— Рабі, як знаеш... Каб толькі потым не гневаўся на нас.
— От, ужо сціхні,— сказала маці.— Кладзіся, Андрэй.
Сядзець і чытаць далей было ўжо немагчыма. Бацькі выбілі з раўнавагі.
Маці прынесла з сенцаў халодны сяннік з падушкай і посцілкай і пачала сцяліць на лаве ў покуць галавою — проста пад партрэтам Радзішчава.
Андрэй сам патушыў лямпу, раздзеўся і лёг.
Але спаць не хацелася. Нейкае нездаволенне грызла — не то хто яго не зразумеў, не то ён сам вінаваты перад кімсьці.
А ўсё гэты быт. Маці часта гаворыць, каб хутчэй паставіць кросны і выткаць сукна на куртку. Андрэй унутрана пратэстуе супраць гэтага. Ён не хоча сабою абцяжарваць сям’ю.
Ды вось яна, рэчаіснасць. Паспрабуй жыць як набяжыць. І Андрэй адчуў у гэтым быце небяспеку для сябе.
Не спіцца. Андрэй ляжыць з расплюшчанымі вачыма, адчувае, што з уражанняў на сходзе нешта яго кранае, прымушае прыпомніць... Але — што? Ніяк не прыходзіць на памяць. За акном нешта з шоргатам абцёрлася аб сцяну, а потым зноў стала ціха. І раптам — стук у перадпечнае акно. Андрэй насцярожыўся, нават прыўзняўся, глянуў у цёмныя шыбіны. Нічога не пачуў і не ўбачыў. Лёг.
«...Ах, вось яно што... Замуціла ў галаве ад разважанняў». Перад вачыма стаў ва ўсёй сваёй выразнасці Дзям’ян Гарагляд. Ён гаворыць, паўтараючы словы Андрэя аб самавызначэнні народаў: «Значыць, і польскі рабочы і селянін нам не вораг...» І Дзям’яна ніхто не падтрымаў. Вось яно што! Усе панура маўчалі, апусціўшы вочы. Уеліся паны ў душу так, што ўсё сабою засланілі...
Мм... так... выказванні ёсць розныя. Солтыс Барсук, напрыклад, кажа, што паноў не пераможаш, што ў іх сіла, права, у іх зброя. А кулак Мікіта Лазун гаворыць, што супроць дзяржавы выступаць грэх, бо дзяржаву паставіў бог, і таму трэба маліцца, каб ён добрае палажыў на душу, а не хуліганіць. І няма чаго гневацца, калі садзяць у турмы. Заслужылі. Сядзі ціха — цябе ніхто не кране. А самы бяднейшы з бедных Рыгор Малахай ходзіць, жабруе па вёсках, заходзіць і ў панскія двары і, зняўшы шапку, становіцца на калені перад ганкам і спявае свае літанні. А калі яму вынесе падачку якая-небудзь пані, Рыгор ловіць яе рукі, каб пацалаваць, прыніжана падае да ног. У Андрэя перакрыўляецца твар у нясцерпную балючую грымасу.
Андрэй сустрэў яго не так даўно на шляху. Абвешаны торбамі, Рыгор ішоў, апіраючыся на кій. Дзве суконныя сярмяжкі на адных дзірках надзеты на ім. Ногі ў лапцях, з тоўстымі навоямі ануч. Вялікі памерклы твар са слязлівымі вачыма і льняной бародкай выклікаў уражанне, што Рыгор не то іконнік, не то пілігрым.
— Куды ж вы, дзядзька, ідзяце? — спытаўся Андрэй.
— А іду, Андрэйка, па людзях пахадзіць... Можа, бог міленькі злітуецца, яго матка найсвенша...
І моргае шэрымі вачыма Рыгор і сухаватай далоняй выцірае вочы ад слёз.
— Вось каб мне коніка, то лягчэй было б, а то ўжо ногі баляць хадзіць, Андрэйка... Што зробіш, так ужо, мусіць, бог напісаў...
У вачах Рыгора паблісквае нібы нейкая здзяцінеласць, тое самае чуваць у тонкім збедненым, сірочым голасе.
— Дзе ж вашыя сыны, дзядзька Рыгор? — спытаўся Андрэй.
Нешта сур'ёзнае бліснула ў вачах Рыгора. Ён нават выпрастаўся крыху. На імгненне павёў вачыма па краявіду і потым абыякава махнуў рукою.
— Бог іх ведае, дзе яны... Адзін быў на Урале, а другі... Ой, забыўся... Ага... у Акцюбінску. Два гады назад прыслалі па пісьму і грошай трошкі, і з таго часу ні гуку... Мусіць, пісьмаў цяпер праз граніцу не прапускаюць?
І задумаўся Рыгор, апёршыся на кій.
— Нічога, дзядзька, хутка прыйдзе час, што знікне гэтая граніца. Народ змагаецца за гэта...
Рыгор насцярожана слухаў, патупіўшы вочы ў зямлю, а потым паківаў галавою і сказаў:
— Каб тваё слаўцо, Андрэйка, ды богу ў вушы... але... як ты яе зруйнуеш, гэтую граніцу?
І, ківаючы галавой, усё паўтараў:
— Ой, цяжка, цяжка... Ой, цяжка, цяжка... Бачыш, усё ходзяць са стрэльбамі, у гузіках... Я ж трохі па свеце хаджу, бачу. Няма той дарогі, дзе б іх не сустрэў... Людцоў бяруць, арыштоўваюць... Глядзі, Андрэйка, саколік, каб ты не папаўся...
Андрэй развітаўся з Рыгорам з нездаволенасцю ў душы ад яго лішняй ласкавасці, ад яго ліслівых слоўцаў, за якімі недзе далёка хавалася ўжо няшчырасць, хавалася прывычная хітрасць жабрака. Зброяй жабракоў сталі ласкавыя, ліслівыя слоўцы. Ну чым жа яму падзейнічаць на чалавека? Толькі гэтым.
У пагоні за кавалкам хлеба руйнуецца душа, годнасць чалавека...
...Нешта зноў з шоргатам абцёрлася аб сцяну. А потым пачуўся стук у тое самае акно. «Што за ліха? Няўжо сапраўды хто стукае? Можа, выйсці на двор?» — падумаў Андрэй, але пасля адкінуў гэты намер. Чакаў.
Да вушэй здалёк даляцела песня, як быццам з-за гары. Нехта спяваў у канцы вёскі. Неўзабаве затупалі конскія капыты за акном і пачулася: тпррру. І чалавек закрычаў:
— Касцевіч! Ты спіш?
Андрэй пазнаў дзядзьку Анупрэя Чарняка, старога ўдаўца, які прыязджаў са свайго хутара няйначай у адведзіны да ўдавы Антолі. Відаць, падвыпіўшы, едзе верхам на кані, галёкае на ўсю вуліцу. Дзядзька Анупрэй, не пачуўшы адказу, крычаў далей:
— Касцевіч! Сцяпан Паўлавіч! Ты — мне друг... Помніш, як было за Мінскам на чыгунцы?
Андрэй па такой гутарцы зразумеў, што дзядзька Анупрэй мацнавата п’яны. Ён рагатаў сам сабе, аж захліпаўся, відаць, штосьці ўспамінаючы:
— Ха-ха-ха... Помніш, як мы дзесятніка Міхася Лазатага ледзь не ўтапілі ў балоце? Помніш? Ха-ха-ха... Адно вусы тарчалі з канавы... Ха-ха-ха...
Сцяпан Паўлавіч прачнуўся ад крыку Анупрэя і, прыўзняўшы галаву, глянуў у акно.
— Анупрэй... Мусіць, ад Антолі вяртаецца... П’яны, каб яго халера. Яшчэ дзе зваліцца ў гразь... Можа, паклікаць у хату?
— Ой, навошта ён табе? — запярэчыла жонка.— Няхай едзе пад кадукі...
А Анупрэй, не пачуўшы адказу, заспяваў на ўвесь п’яны голас сваю любімую песню на матыў «Ухарь-купец»...
Траўка-мураўка, дзяцеліна —
Харошая дзяўчына, ды не мацерына.
Траўку-мураўку цяляткі ядуць,
Харошую дзяўчыну пад ручкі вядуць.
А потым вывеў на розныя тоны: «Э-э-э-х-х-х...», крыкнуў: «Но, гняды...» Капыты пацопалі па гразі ў даль вуліцы. А праз нейкі час здалёк даляцела зноў тое самае:
Траўка-мураўка, дзяцеліна...
Анупрэй — мастак-расказчык. Багаты ў мінулым, ён прагуляў большую палавіну свайго хутара. Пачаў з лесу. Гэта было яшчэ пры цару, калі ў вёсцы Запалянка стаяла старая, з седлаватай гонтавай страхою карчма. У ёй Анупрэй быў сталы бывалец, субяседнік. Прыходзіў заўсёды з дубальтоўкай за плячыма і расказваў людзям пра свае паляўнічыя прыгоды. Чарнявы, з тонкімі правільнымі рысамі твару, з падкручанымі вусамі, паголены, заўсёды ў ботах, ён рабіў уражанне свойскага мужыцкага шляхціца. Зухаватасці яшчэ дадавала люлька ў зубах з прамым цыбуком. Калі прыйшло збядненне, пайшоў Анупрэй у свет на заработкі, на чыгуначныя работы. І адтуль прыносіў розныя гісторыі. Хоць, вядома, пастарэў, але не страціў гумару, не страціў маладосці. Прыняў да дачкі прымака, а сам, дапамагаючы ў гаспадарцы, дазваляў сабе «вольнасці». Заляцаўся да ўдавы Антолі, бабы моцнай, увішнай. Калі было сухое надвор’е, прыходзіў пешкі, а ў макрату прыязджаў верхам на кані. Пісьменныя хлопцы ў вёсцы празвалі яго рыцарам. Анупрэй не зважаў на насмешкі людзей. Толькі буркне часам сабе пад нос у адказ бабам-насмешніцам і скажа:
— Гм... Сёння нават і гаварыць не далася...— І, паціснуўшы плячыма, дадаваў: — Што ж, мухі ў носе... — І, як нічога не было, пыхкаў люлькай. А бабы аж канчаліся ад смеху. Яшчэ любіў Анупрэй займацца судовымі справамі, раіць людзям, як паводзіць сябе на судзе, як наймацца за сведку.
Анупрэй часта заходзіў да Сцяпана Касцевіча пагутарыць, выкурыць некалькі люлек. А часам прыносіў у кішэні бутэльку гарэлкі.
На запытанне Андрэя, ці ўступіць ён, Анупрэй, у гурток Грамады, адказаў сарамліва, закруціўшы галавою:
— Мм... хе. Нічога з гэтага, хлопча, не будзе. Хто? Гэтыя жэўжыкі чаго даб’юцца?
Анупрэй ківаў на моладзь.
Тут заступаўся ўжо стары Касцевіч:
— Ты дарма, Анупрэй. А хто ж даб’ецца? Яны. Я ж вось запісаўся... і другія мужчыны.
— Хто? Гэты цвыркун Агацін, што смаркачы пад носам,— ён нечага даб’ецца... Што ён разумее?
Анупрэй не лічыў для сябе за гонар належаць да адной Грамады са «смаркачамі». Ён прызнаваў толькі начальнікаў і наогул адукаваных, пісьменных людзей. Да Андрэя ставіўся з пашанай, бо Андрэй можа напісаць прашэнне да любога начальніка і чытае тоўстыя кнігі. З ім можна чагосьці дабіцца. Анупрэй застаўся старасвецкім у многіх сваіх уяўленнях. Верыў у забабоны, сам загаварваў, каб спынілася кроў пры парэзе, верыў, што пры маланцы ў час навальніцы бог пускае на зямлю стрэлы, верыў у чарцей, пра якіх часам па-мастацку расказваў. Але вера гэтая была больш уяўная, паэтычная, чым рэальная.
Знік у тумане ночы «рыцар» Анупрэй з песняй сваёй даўняй маладосці, песняй, якая некалі часта разлягалася за залітым гарэлкай карчомным сталом.
Андрэй думае і пра Анупрэя, і пра жабрака Рыгора, пра Нічыпара Байдака, пра бацьку свайго, пра Апанаса Хмеля, пра Любу, пра старшыню камітэта Сучка, пра сакратара Кананца і заключае:
— Усё гэта пакуль што яшчэ ў тумане...
Падмёў сваю хату Пятрусь Хадыка. Нават дзверы адчыніў, каб выпусціць увесь табачны дым, які густа сабраўся пад столлю. Падмёў з глінянай падлогі ў качарэжнік кучу недакуркаў. Тады глянуў навокал па хаце і вырашыў, што ўсё, здаецца, у парадку. Зняў са стала гармонік і паставіў у куток на покуць. Трэба ж крыху павячэраць. За засланкай у печы стаіць гаршчок з недаедзенай засмяглай капустай, рэдзенька заскваранай. Акрайчык хлеба ляжыць на паліцы за фіранкай, выразанай з газеты, побач стаіць соль у гліняным збаночку і тут жа заткнута адна-адзіная драўляная лыжка. Вось і ўсё багацце ўдалага музыкі-бабыля. Праўда, у хлеўчуку скігоча адзін парсючок, якога дбала даглядае Пятрусь, і сядзяць дзве курыцы на седале. І больш нічога. Свае дзве дзесяціны зямлі аддаў абрабляць на трэці сноп Мікіту Лазуну. Прыйшлося аддаць яму — нікуды не дзенешся. У Мікіты добрыя коні, плугі, вазы. Два снапы з поля Мікіту, а трэці — Петрусю. Пры заключэнні ўмовы Мікіта аспрэчваў, каб даць толькі чацвёрты сноп, але Пятрусь катэгарычна з гэтым не згадзіўся. Мікіта змоўк і падпісаў умову на трэці сноп. Ужо канчаецца другі год, як Мікіта абрабляе зямлю Петруся. І за гэты час згінула з хлеўчука кадушачка і бярозавы целеш. За хлявом шуміць бяроза. Нядаўна Мікіта Лазун прасіў Петруся:
— Аддай гэтую бярозу. Усё роўна яна ўжо старая. Я з яе параблю ўтулкі для колаў...
Гэта навяло Петруся на здагадку, што кадушачка і бярозавы целеш не мінулі рук Мікіты. А гэта тым больш таму, што хляўчук знаходзіцца ў гумне — направа ад току. А налева — ляжаць снопікі, крыху сена, якое Пятрусь беражэ да вясны. Вясною ён яго прадасць.
— Не, трэба адмовіцца ад Мікіты. Бо іначай ён мяне абярэ да ніткі.
З’еўшы халоднай капусты, Пятрусь пагасіў лямпу, прысеў на лавачцы ля печы і адвязаў ад нагі драўляшку. Потым палез на печ і лёг, выцягнуўшыся нагамі ў куток. Печ была толькі злёгку цеплаватая, і таму Пятрусь накрыўся посцілкай. Можна ўжо спакойна заснуць. На дварэ цемра і цішыня. Усе людзі паклаліся спаць. Толькі ў вокны хат заглядае бялёсы туман, сівой павалокаю застывае перад шыбамі.
...Спіць Пятрусь. Сняцца яму бяскрайнія данецкія стэпы ў зімовую завіруху. Вецер імчыць перад сабою хмары снегу, мяце, вые, прысыпае байцоў, якія ланцугом прыляглі, каб пасля перайсці ў атаку на станіцу, дзе размясціліся дзянікінцы. Шчыльна прыпадае ён да гурбы снегу і ўпарта глядзіць на абрысы казацкіх хат, якія ледзь прыкметны ў завірусе. Мерзнуць рукі, сціскаючы вінтоўку, і холад пачынае прабірацца пад шынель да спіны...
Пятрусь заварушыўся, нацягнуў посцілку на схаладнелыя плечы і заснуў глыбокім сном. Ён ужо не бачыў данецкіх стэпаў, а толькі невыразна адчуваў навакольную цішыню і жорсткую печ пад бокам.
Так, сапраўды ў вёсцы была цішыня. Аднак, калі б хто прыслухаўся, ідучы, то пачуў бы ледзь чутнае пілаванне. Яно чулася на самай сярэдзіне вуліцы, у самым яе карыце, куды з бакоў сцякла ўся вада, уся гразь. Шлап... шлап... і зноў ціха. Потым зноў — шлап... шлап. Недзе зарыпелі дзверы, і шлапанне сціхла надоўга. А затым пачалося нанава — павольна, асцярожна, крадком. Ясна, што нехта ішоў, нехта баяўся ісці ля платоў, абочынай, дзе сушэй, дзе пратаптана сцежка, баяўся, каб з кім не сустрэцца.
Аднак шлапанне пачуў Пеця Ціханчук. Ён выходзіў на двор і, вяртаючыся ў хату, пастаяў ля дзвярэй, па звычцы паслухаў,— можа, дзе што пачуе ў вёсцы. І вось пачуў: шлап... шлап... Недалёка ад яго хаты... Ціхенька каля сцяны наблізіўся ён да гародчыка і прытуліўся да плота. Шлапанне аддалялася. Нехта, відаць, спыніўся насупраць хаты Пеці і, пачуўшы рыпенне дзвярэй, падаўся далей.
Пеця, доўга не думаючы, выйшаў на вуліцу і паціху пайшоў следам, абочынай, часам ступаў нават на пальчыках. Заўважыў сілуэты двух чалавек. Але што гэта былі за людзі? Яны ступалі так ціха, баяліся, каб не хлюпацела гразь у іх пад нагамі. Вось дайшлі да хаты Петруся Хадыкі і тут спыніліся. Стаў і Пеця, прытуліўшыся да плота. Углядаўся ў цёмныя постаці, якія стаялі ад яго крокаў за дзесяць. Постаці павярнуліся да хаты Петруся, пачалі глядзець на яе цёмныя вокны. Пеця ціхенька зрабіў яшчэ два крокі. І тады ўбачыў гэтыя гузікі на грудзях у тых двух, што стаялі ціха-ціха і глядзелі на хату Петруся Хадыкі. Пеця аж прыгнуўся, думаючы, што знізу можна ясней разгледзець таямнічых гасцей і ўпэўніцца да канца, што гэта яны, а не хто іншы,— паліцыянты. Адна постаць скранулася з месца і, асцярожна ступаючы, увайшла на падворак Петруся. Яна прасунулася за тры крокі ад Пеці, які прытуліўся да плота. Не было ўжо сумнення, што гэта — паліцыянты. Пеця разгледзеў усё — і гузікі на шынялі, лічбы, кукарды, пеўнічка на шапцы і вінтоўку за плячыма. Паліцыянт падышоў да акна, глянуў у яго, потым прыклаў вуха да шыбіны і слухаў... Другі паліцыянт, як прывід які, нерухома стаяў пасярэдзіне вуліцы і ў вачах Пеці часам расплываўся ў навакольнай цемры, губляючы свае абрысы.
Паліцыянт, прыпаўшы вухам да акна, слухаў мінут пяць, а потым гэтак жа асцярожна вярнуўся да свайго сябра на самую сярэдзіну вуліцы, і тады яны разам пашлапалі далей.
Ідучы, падслухач шапнуў свайму напарніку:
— Спіць д’ябал аднавокі... Толькі храп чуваць...
Паліцыя ведала Петруся Хадыку ўжо даўно. Ведала, што ён інвалід грамадзянскай вайны, што ён гарманіст і скрыпач. Але ведала і другое, што Пятрусь ненавідзеў, высмейваў паноў, што, ходзячы па вёсках з гармонікам, пакідаў дзе-нідзе і камуністычныя лістоўкі.
А калі два гады назад быў паліцэйскі налёт на вёску Запалянку для вобыску, тры паліцыянты пабывалі і ў Петруся Хадыкі. Адзін з іх казаў:
— Ты, халера, на адной назе, а паспяваеш быць з гармонікам у некалькіх вёсках адначасова...
— Хочаце, то і вам зайграю,— адказаў Пятрусь,— я ж з гэтага і жыву. Вось заплоціце, то і вам зайграю.
— Ха-ха! За-пло-ці-це... Чаго захацеў? Маеш камуністычныя лістоўкі — давай...
— Маю, чаму не?
— Ну, то давай...
Пятрусь палез на покуць, засунуў руку за ікону. Між іншым, прыгледзеўшыся добра да гэтай іконы, апраўленай у сасновую рамку сваёй работы, можна было ўбачыць, што гэта зусім не ікона, а каляровы малюнак з кніжкі «Хаціна дзядзі Тома» — амерыканскі плантатар у шыракаполым капелюшы ўзняў бізун над Ромам, які ляжыць, уткнуўшыся тварам у зямлю.
Пятрусь, прачытаўшы кнігу Бічэр Стоу, перажываў пакуты Тома і павесіў гэты малюнак там, дзе было пуста, дзе заўсёды ў хатах вісяць іконы,— павесіў на покуце пад самай амаль столлю.
— Вось хто сапраўдны пакутнік,— як і мы,— гаварыў Пятрусь,— я яго тут і павесіў замест бога.
І вось адтуль, з-пад гэтай «іконы», Пятрусь дастаў звязак папераў і перадаў паліцыянту, а сам стаў крыху воддаль ад стала. Паліцыянты з цікавасцю, заінтрыгаваныя, нахіліліся над запыленымі паперамі. Адзін з іх разарваў нітку — яны і рассыпаліся па стале. Паліцыянты, як быццам навыперадкі, адзін перад адным пачалі іх хапаць. Няўжо гэты аднавокі д’ябал так раптам палепшаў? А можа. Чаго не бывае на свеце! І раптам кожны з іх пачаў плявацца: «Цьфу, пся крэў! О, мой божа, што сабе думае гэты куртаногі? Замест лістовак адны позвы на падаткі. Гэта ж канфуз, пся крэў!..» Затое позваў было дастаткова: за зямлю, за тыя вось пясчаныя крыжавыя дарогі ў полі, за дым, што ранкамі і вечарамі валіць з коміна, за сабаку, якога, дарэчы, у Петруся і няма, за дзве курыцы, за аднаго парсючка, за памершых бацьку і матку, што ляжаць вунь ля шляху ў сасновым ляску пад бярозай, за халасцяцтва Петруся...
— Ты што, халера, надумаў кпіць з нас?! — гаркнуў старшы паліцыянт, а тыя, што стаялі ззаду, пераглянуліся паміж сабою і ўсміхнуліся — больш вачыма, чым губамі.
— Ну, а дзе ж я вам вазьму камуністычныя лістоўкі? Што, я іх раблю? Што маю, тое і даю,— нявінна адказваў Пятрусь.
— Ты яшчэ ў нас дастанеш, пся крэў,— прыгразіў старшы, павярнуўшыся да выхаду. Потым азірнуўся і глянуў уверх на покуць. Сказаў з пагардай:
— А яшчэ богу моліцца...
— А як жа...— спахапіўся Пятрусь.— Вось жа бачыце ікону. Яна ў мяне тут нездарма вісіць... Ікона важная...— І Пятрусь сказануў нават з евангелля: «Усекновение главы Иоанна Крестителя». Калі прыгледзецца здалёк да гэтай «іконы», то сапраўды яна нагадвала гэтае «усекновение».
Адзін паліцыянт, не ведаючы добра па-руску, запытаў у другога, што азначаюць апошнія словы Петруся.
Той адказаў: «Сценце гловы Яна Хшціцеля».
— А-а-а...— працягнуў паліцыянт у адказ і на момант спаважнеў.
А старшы ўсё працягваў дакараць:
— Ого, пся крэў, гаворыць, што богу моліцца, а з нас кпіны строіць.
А Пятрусь паводзіў адзіным вокам, над якім касячком звесілася пасма русых валасоў, і гатоў быў пачаставаць паноў новай нечаканасцю.
І вось гэтыя паны пасля двух год так незвычайна завіталі ў вёску, каб паслухаць праз акно, як смачна храпе на печы той самы Пятрусь. Не той ужо імпэт у паноў, калі вымушаны па начах падкрадацца да сялянскіх хат.
Паліцыянты, параўняўшыся з хатай Касцевіча, таксама спыніліся, і таксама адзін падышоў да акна і паслухаў. А Пеця Ціханчук усё ішоў следам і следам за імі... Трэба ж прасачыць, куды пойдуць далей.
* * *
Андрэй ужо спаў, калі пачуў асцярожны, але настойлівы стук у акно. Расплюшчыў вочы і прыслухаўся. Стук паўтарыўся проста над ім. Прыўзняўся і глянуў на падворак. Нешта цёмнае заварушылася там. Андрэй устаў, абуў на босыя ногі боты, накінуў на плечы куртку і выйшаў на двор.
— Хто тут? — запытаўся ён упаўголаса.
Перад ім стаяў чалавек з кіем у руцэ.
— Андрэй, гэта я...— сказаў ён.
— Хто?
— Я... Захар...
Андрэй, не адказваючы, хутка ўцягнуў Захара ў сенцы і зачыніў дзверы на засаўку.
Так, гэта быў Захар Зубец. Запэцканы, мокры па калені, ён затупаў у сенцах нагамі, каб абабіць гразь, што наліпла на боты.
Увайшоўшы ў хату, сказаў:
— Але ж і цемра на свеце, хоць вока выкалі...
— Ай, Захар, як ты дайшоў так далёка? — паспачуваў Андрэй.
— Дайшоў, брат...
— Ну, сядай... Напэўна, есці хочаш?
— Ну... з ядой пасля... Спачатку пагаворым... Важная справа...
— Не, будзеш есці і расказваць... Пачакай...— Андрэй прынёс з паліцы кавалак хлеба з салам.
— Еш і расказвай...
— Ну» добра,— сказаў Захар паўшэптам,— прыехаў да нас з Вільні нейкі чалавек. Кажа, што ён з ЦК.
— З ЦК? — перапытаў шэптам Андрэй.
— Ага, з ЦК.
— Што ён, у вас яўку меў?
— То-та і яно, брат... Прыйшоў ён проста ў хату Івана Падалякі... Відаць, яны раней сустракаліся, яшчэ да арышту... Ну, а то як жа іначай?
— Цікава,— адказаў Андрэй,— ну, і што ён хоча?
— Гмм... што хоча? Кажа, натужваць усе сілы на ўзброенае паўстанне. Грамада, кажа, для таго і створана, каб узняць узброенае паўстанне...
— Гэта, брат, цікава...
— Бацька Івана прывёў яго да мяне... Ну, даў я яму павячэраць. Ён і пачаў... Не думайце, кажа, Заходняя Беларусь скора вызваліцца, абы толькі ўзнялася... Будзе і дапамога, усё будзе...
Захар змоўк. Маўчаў і Андрэй. Толькі чуваць было, як Захар частаваўся ежай.
— Што ты думаеш, Захар, аб гэтым? — спытаўся Андрэй.
— А чорт яго, брат, ведае... Неяк ён мне не падабаецца — гэты цакіст... Вельмі ён нейкі неасцярожны. Кажу яму, каб не садзіўся ля акна, а ён махае рукою і кажа: «Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць». І курыць пахучыя папяросы. Мужчына, брат, здаравенны, адзеты па-панску.
— А як гаворыць — па руску, па-беларуску ці па-польску?
— Гаворыць па-беларуску і гаворыць добра. Відаць, што беларус.
— Чаго ж ты ішоў такой непагаддзю? Мог бы прыйсці заўтра ўдзень...
— Выслаў, брат... Чакаць, кажа, нельга. Рэвалюцыя, кажа, не чакае... Хоча бачыць каго-небудзь з членаў акругкома... Кажа, канферэнцыю раённую трэба склікаць. Я і адмаўляўся, адкладаў на заўтра. Ён, брат, настояў, і вось я прыйшоў...
І зноў запанавала маўчанне.
Андрэй яшчэ не мог асвоіць таго, што пачуў ад Захара. Час ад часу, нібы вобмацкам, задаваў пытанні Захару і зноў задумваўся.
І што гэта натварыла сягоння адна гэтая цёмная туманная ноч!
— Марцін Шапко ведае аб ім? — спытаўся Андрэй.
— Вось іменна... Я яго адвёў да Марціна і адтуль прыйшоў сюды.
— Многа ж ты дарогі зрабіў, Захар...— зноў паспачуваў Андрэй.
— Нешта ля дзесяці вёрст... Гэта нічога, каб не так гразка і цёмна.
Адчувалася, што Захар быў унутрана ўстрывожаны. Не было таго гумару і дробнага смеху, з якім ён заўсёды што-небудзь расказваў. Глядзеў на Андрэя ў цемры, праз якую ледзь мігцела ў вачах яго белая кашуля, і чакаў. Задача была нялёгкая.
Андрэй паглядзеў у акно, дзе нічога не ўбачыў, і спытаўся:
— Што ж будзем рабіць, Захар?
— Ён казаў, каб зараз жа ішлі да яго, бо ён спяшаецца...
— Зараз жа?
— Ага, зараз...
Андрэя ахапіла падазрэнне. Што за ліха, таварыш Васіль таксама цакіст, прыбыў у раён Глушца да Паддубнага і наказваў яму, Андрэю, заўтра прыйсці ў Забалоцце. І тут гэты таксама... Праўда, гэта раён не глушэцкі, але павінна ж быць там нейкая дамоўленасць. На адну акругу два... нешта не так...
І Андрэй зноў пачаў задаваць пытанні Захару, прыняўшы рашэнне — не ісці.
— А як ён выглядае з твару?
— Твар шырокі, белы, валасы русыя...
— А вочы?
— Шэрыя, невялікія... Не любіць сядзець, усё больш ходзіць, думае і часам скрывіцца сам сабе...
— Нос які — гарбаты, курносы?
— Не, нос невялікі, просты і востры.
— Мгу...— мармытнуў Андрэй і пасля паўзы катэгарычна сказаў:
— Не пойдзем мы, Захар, з табою сягоння.
— Чаму? Што ж я яму скажу?
— І ты нікуды зараз не пойдзеш... Пераначуеш і пойдзеш заўтра ўдзень.
— Можа, гэта не так добра, Андрэй?
— Цікава было б, вядома, на яго паглядзець, але я заўтра павінен ісці ў іншае месца... Ведаеш, хто прыехаў? Ты яго бачыў разам са мною...
— Дзе? Калі?
Захар на момант задумаўся, успамінаючы, а потым адказаў, як падскочыўшы:
— А-а-а... помню, помню... Дык гэта ён? Вось навіна.
І невядома ад чаго раптам стала радасна Захару, палягчэла па сэрцы.
— І вось цяпер мяркуй, Захар, удвух з ЦК прыехалі ў адну акругу... І адзін кліча і другі... Паколькі аднаго я ўжо крыху ведаю і ведаю з добрага боку, пайду да яго і там спытаюся, чаму так робіцца... Высвятляецца адно — добра, што ты прыйшоў і расказаў...
Захар памаўчаў, а потым, уздыхнуўшы з палёгкай, прамовіў:
— Правільна. Цяпер і я табе сказаў бы — не ідзі... Я сёе-тое пачынаю разумець...
Андрэю даўно хацелася закурыць. Ён нават адзін раз працягнуў руку да стала, каб дастаць партабак, але спыніўся. Закурваць было небяспечна. Андрэй пачаў думаць, дзе пакласці спаць Захара, як нешта зашамацела за акном, пасля чаго два разы пачуўся стук у шыбіну. Сябры змоўклі, насцярожыліся. Што за ноч сягоння? Здаецца, што ўсё патанула ў цемры і тумане, аднак...
Андрэй устаў, сказаўшы:
— Пойдзем, Захар, завяду цябе ў камору. А то невядома, хто стукае...
Зачыніўшы Захара ў каморцы, Андрэй выйшаў на двор. Да парога ўжо цёпкаў па вязкай зямлі Пеця Ціханчук.
— Гэта я, Андрэй...
— Пеця? Ах ты... Толькі напалохаў... Заходзь...
Пеця расказаў Андрэю і Захару аб паліцэйскай разведцы.
— Куды яны пайшлі?
— Пайшлі за сяло... па дарозе на Выжары.
Калі б Андрэй з Захарам і вырашылі сустрэцца з цікавым госцем, ісці па гэтай дарозе цяпер было б небяспечна...
Пеця адвёў Захара начаваць да Петруся Хадыкі.
Бацькі Андрэя спалі. Але праз сон ім часам здавалася, што ў хаце нехта ёсць, асабліва калі прыйшоў Пеця і пачаліся «ярасныя» шэпты.
Пасля таго як Захар з Пецем выйшлі з хаты, бацька ўсё ж такі прачнуўся і спытаў:
— Андрэй, ты не спіш?
Але не атрымаў адказу. Андрэй прыкінуўся, што спіць. Адказала маці:
— Табе нешта прыснілася, ці што? Навошта ты будзіш яго?
— Мне здалося, што нехта чужы быў у хаце,— адказаў бацька і, пазяхнуўшы, лёг.
А Андрэй усміхнуўся ў цемру і падумаў: «А хутка ж світанне! Вось гэта ночка!»
За перагародкай у хаце Аляксея Вераса ўтульна. Адзінае акно ў шэсць шыбінак глядзіць цераз вуліцу на прагаліну, дзе за паласою куп’істага тарфянога балота цямнее лес.
Таварыш Васіль толькі што ўстаў і, апрануты па белай кашулі ў чорную камізэльку, стаяў і глядзеў у акно, засунуўшы рукі ў кішэні штаноў. Пасвяжэлы пасля сну, з прычасанымі русымі, крыху хвалістымі, валасамі, таварыш Васіль выглядаў, як падарожны. За акном ляталі вераб’і, часам той-сёй з іх садзіўся на раму акна. Таварыш Васіль усміхаўся. Чуў, як за сценамі хаты прачыналася жыццё вёскі — скрыпелі калодзежныя асверы, спявалі пеўні, мыкалі каровы, бачыў, як прабягалі па вуліцы маладзіцы, дзяўчаты і як павольна праходзілі за акном мужчыны-гаспадары. Старая маці Аляксея, стоячы ля печы, упаўголаса, які часта пераходзіць у шэпт, гаворыць малітву...
«Слава табе, божа наш, слава табе...» — далятае да вушэй, і тут жа ў малітвенную манатоннасць урываецца звон патэльні аб прыпек. Пахне смажаным салам, блінамі. Сонечныя праменні павольна, не спяшаючыся, разганяюць ранішнюю туманную смугу і па-асенняму скупа падаюць на сырую зямлю.
Таварыш Васіль усміхаецца ўсім гэтым гукам, усміхаецца і таму, як уляцела ў хату з падворка сястра Аляксея і ўпаўголаса сказала, што выгнала карову на агарод. Сказала асцярожна, думаючы, што таварыш Васіль яшчэ спіць. Гэтак жа ўпаўголаса адказвала і маці.
Свежыя, кучаравыя дымы плылі з комінаў і шырокім веерам расплываліся пад ціхім асеннім небам. Лёгка і радасна на душы таварыша Васіля. Пазіраючы ў акно і слухаючы навакольныя «гукі жыцця», ён, непрыкметна для сябе, адпачывае душою. Думае аб цішыні, якая авалодвае ім, павольна ўцягвае ў сваю прывабную плынь. І дзіўным на момант уяўляецца таварышу Васілю гарадскі шум, з якім, здаецца, ён расстаўся ўжо даўно. А расстаўся ён з ім якраз нядаўна. Паязды, перасадкі, манеўраванні перад вокам паліцыі, заўсёды прыўзняты каўнер паліто, каб хоць крыху прыкрыць свой твар, і ўрэшце лясная палеская дарога, па якой ён ішоў, каб прыбыць сюды. І вось у той паласе тарфянога, куп’істага балота, у цёмным лесе, застылым у мяккіх асенніх тонах, у навакольных «гуках жыцця» таварыш Васіль адчувае, якая вялікая розніца паміж горадам і вёскай.
І раптам прыйшлі аднекуль з мінулага словы палескіх мужыкоў, поўныя горкага дакору: «Што яно дасць — гэтае балота? Адну хваробу ў жывот».
Успомнілася дзяцінства, вёска, Пінск... У вёсцы плошча, а на ёй — царква. Ад плошчы пачыналася і цягнулася ўдалеч такое ж балота. Стаіць таварыш Васіль і ўсміхаецца, успамінаючы, як набожная маці цягнула яго, малога, за руку кожны тыдзень у царкву...
І яму захацелася парушыць гэтую благаславёную цішыню, захацелася рухацца, нешта рабіць для людзей гэтых сумных балот, дзе спрадвеку гняздзілася ліхадзейка-галота, як той прыдарожны калючы чартапалох.
І таварыш Васіль, нават неяк ліхаманкава, адвярнуўся і з бакавой кішэні касцюма, што вісеў на сцяне, выняў невялікі блакнот з пакладзеным у яго алоўкам. Закінуў нагу на нагу і разгарнуў блакнот на калене. Пачаў пісаць. «Грамада...» Напісаўшы, падкрэсліў. Пункт першы. Пачаткі класавай дыферэнцыяцыі ўнутры Грамады. І тут жа ў дужках прыпісаў фразу, якая стала ўжо хадзячай: «Грамада ўжо мае свае рогі».
Пункт другі. Барацьба з тэорыяй адзінай плыні («Беларускі народ не мае класаў»,— кажуць апартуністы. «Беларусь, кажуць, уся лапцюжная»). Пункт трэці. Прымірэнцтва да тэорыі адзінай плыні ў КПЗБ. Парушэнне дысцыпліны... Пункт чацвёрты. Барацьба з лявацтвам, авантурызмам (сэцэсія), барацьба з партызанскімі настроямі. У дужках — што трэба разумець пад партызанскімі настроямі цяпер. Небяспека правакацый. Пункт пяты. Укараненне ў сялянства метадаў барацьбы рабочага класа (дэманстрацыі, забастоўкі, байкот і іншыя масавыя кампаніі). Шарваркі — перажытак феадалізму, адна з форм акупацыйнага рэжыму цяпер (у цэнтральнай Польшчы шарваркаў няма). Барацьба. Пункт шосты. Масавая кампанія за беларускую школу і іншыя дэмакратычныя патрабаванні: кніга, прэса, самаўрад і г. д. Забяспечыць уплыў у ТБШ1. Выхоўваць кадры.
Пункт сёмы. Забеспячэнне кіраўніцтва ў камітэтах гурткоў, павятовых і валасных камітэтах Грамады, а таксама ў ТБШ камуністычнымі кадрамі.
Таварыш Васіль паставіў кропку і задумаўся. Пачухаў скронь, глянуў у акно, адкуль чулася ўвесь час чырыканне вераб’ёў. Пункт апошні прасіўся на паперу, пункт, які здаваўся Васілю цяжкім. Масавы, кіпучы рост Грамады пагражае наплывам людзей непадрыхтаваных... І наогул такая масавасць... тоіць у сябе вялікую небяспеку. Гэта ўжо заўважаецца. Ва ўмовах падполля гэта асабліва небяспечна. Рэнегацтва непазбежна...
І таварыш Васіль запісвае ў блакнот восьмы пункт, за які трэба будзе вытрымаць жорсткую барацьбу нават тут — з гэтым бязладным Апанасам Хмелем.
Пачуліся крокі. Фіранка адхілілася, і ў бакоўку глянула гаспадыня. Ветліва ўсміхнулася, прывіталася кіўком галавы.
— Добра вам спалася? Мусіць, ужо есці захацелі? Нешта доўга няма Аляксея...
— Нічога, маці, пачакаем, не турбуйцеся...—адказаў, устаўшы з тапчана, Васіль.
— Прыходзіў даведвацца пра вас — ці вы ўжо ўсталі — Аляксандр Сучок...
— Хто гэта такі?
— Тутэйшы, наш чалавек, выбраны старшынёю камітэта ў Глушцы...
— Ага-а-а... Ну, як ён — добры хлопец? Малады?
— Яшчэ малады, ажаніўся... Ну, ужо, мусіць, два гады будзе. Разам жаніліся з нашым Апанасам...
Васіль злёгку ўсміхнуўся.
— Дык вось наш Апанас нешта з жонкаю не ладзіць... Усё сварацца... Яна — маладзіца добрая... Ну, ён, вядома, задаецца... граматны. Ну, а яна, вядома, як у вёсцы... Вельмі ж такі гарачы без толку Апанас, проста, як агонь. Усё растуды тваю... ды растуды тваю... Мой Аляксей яго недалюблівае...
Нешта зашыпела ў печы. Старая войкнула, спахапілася і пайшла.
Васіль ужо не на жарты пачаў непакоіцца, чаму так доўга няма Аляксея. Ён жа ўстаў яшчэ зацемна і пайшоў кіламетраў за дванаццаць за чыгунку, у адну з вёсак, каб прывесці адтуль на нараду новааб’яўленага актывіста партыі Мірона Вадалея. Гэта — па рэкамендацыі Апанаса Хмеля. У чым сапраўды заключалася актыўнасць гэтага Вадалея — невядома. Хіба ў тым, што расказваў сялянам аб сваім «гераізме» ў час рэвалюцыі.
— От, галава... Трэба ж гэта аднаму чалавеку ды столькі... Ай-яй-яй,— гаварылі сяляне.
Сяляне нібы захапляліся, а ў душы ўсё ж такі не верылі да канца расказам Вадалея. Вельмі язык лёгка ходзіць. Відаць, нешта не ў парадку. А потым высветлілася, што Мірон Вадалей перад рэвалюцыяй служыў афіцыянтам на караблі. Сяляне яшчэ не ведалі, як Мірон трапіў з карабля на сушу ўжо ў час рэвалюцыі. Сам Мірон казаў, што яго паслаў рэўком матросаў у Севастопаль для арганізацыі баявых груп у дапамогу ваеннаму камісару. Ён выдаваў сябе за вялікага начальніка. І вось трэба было яму прыехаць у сваю вёску, на разбураную бацькоўскую гаспадарку, у хату з перавязістай аблупленай страхою. Адвык ад гаспадаркі Мірон, хоць і вырас на ёй. Брыдзіўся. А ўсё гэтая жонка, незвычайная для сына простага селяніна,— дачка марскога капітана з таго карабля, на якім Мірон служыў афіцыянтам. Статным, прыгожым хлопцам быў Мірон, і Нюся, любімая дачка ў бацькі, спакусілася ім. Бацька яе быў чалавекам ліберальным, доўга не супраціўляўся жаніцьбе Нюсі і Мірона. Думаў у далейшым выцягнуць зяця ў афіцэры, каб ён быў вартым яго дачкі...
І вось Мірон дома, у бацькоўскай, напалавіну растрэсенай хаце, з жонкаю, якая не ўмее ні варыць, ні шыць, а ўжо аб тым, каб пайсці ў поле з сярпом або падаіць карову, то і гаварыць няма чаго. Яна прымусіла Мірона перагарадзіць хату ўздоўж і за загарадкай зрабіла для сябе ўтульны куток, развесіўшы над ложкам, на сцяне, свае рэліквіі — фатаграфіі, малюначкі з краявідамі ўзбярэжжа Чорнага мора. Яна часта плакала і дамагалася ад Мірона выехаць куды-небудзь з гэтай, як яна казала, «дзічы». У такія мінуты не хацела глядзець і на дзіця — хлопца пяці год — Усевалада, які лез да мамы, пытаўся, чаго яна плача. Мірон, пачуўшы ўсхліпванні, кідаўся за перагародку і пачынаў суцяшаць. Рабіў ён гэта ўмела. І пры гэтым адчуваў няёмкасць перад жонкай за суровы, нямілы быт у бацькоўскай хаце. Жонка сціхала. Прыходзіла тады суседка і вучыла Нюсю, як паліць у печы, як ставіць вілкамі гаршкі, памагала абіраць бульбу, даіла карову. Рухава памагаючы, суседка вяла дыпламатычную гутарку. Суседку нават забаўляла бездапаможнасць Нюсі і ўнутрана цешыла, што вось ёй, простай сялянцы, даводзіцца вучыць такую выпешчаную пані ды такой рабоце, якая век пагарджалася ўсімі. Адначасова ў душы нараджалася звычайная чалавечая літасць, шкадаванне да гэтай кволай істоты.
— Ого, галубка, у нашай рабоце трэба мець сілу, увішнасць, іначай нічога не будзе. Я, дзякаваць богу, гадую трое дзяцей, і ўсюды трэба паспець, хоць ты разарвіся...— гаварыла суседка Нюсі. А Нюся не разумела некаторых слоў па-беларуску і потым пыталася ў Мірона, што такое, напрыклад, «андарак», «прорва» або нават «разора». Суседка больш разумела Нюсю, чым яна яе.
Часта Мірон прасіў:
— Прыйдзі, Мар’я, увечары, рашчыніш хлеб, а твой Хвядос няхай каня бярэ заўтра...
Мірон, як толькі прыехаў, зараз жа купіў каня і карову. Мала каму з тых, хто вярнуўся з бежанцаў, удавалася гэта. Людзі думалі-гадалі, за што Мірон мог купіць адразу каня і карову ды яшчэ калёсы ў дадатак. І ўрэшце дадумаліся, што няйначай за золата, бо нічога не прадаваў з рэчаў, а папяровыя грошы былі не ў цане.
Чутка пра Мірона і яго жонку пайшла па навакольных вёсках. Аб тым, што ў вёсцы Адрыны жыве вось такі «герой», даведаўся і Апанас Хмель. Апанас вырашыў яго адшукаць і ўвесці ў свой «камсастаў», што і зрабіў. Апанас і Мірон зразумелі адзін аднаго, здаецца, з першага слова, з першага позірку. Яны адзін перад другім выхваляліся сваім удалым «рэвалюцыйным» мінулым. Мірон стварыў ячэйку ў вёсцы, з якою амаль што не канспіраваўся, на нарадах шмат гаварыў і прарочыў хуткую міжнародную рэвалюцыю. Такія словы былі па душы членам ячэйкі, і хлопцы гатовы былі бачыць у асобе Мірона Вадалея сапраўднага салдата рэвалюцыі, хоць часам адчувалі, што залішне пустасловіць, гаворыць аб тым, чаго не было. Але прабачалі яму. Што ж... Мала што бывае... Усё ж такі ён робіць тое, што трэба... арганізуе людзей на барацьбу з панамі.
Але чутка аб «славе» Мірона дайшла не толькі да навакольных вёсак, дайшла яна і да пастарунка, да дэфензівы. Пару раз заходзілі да Мірона паліцыянты — проста для цікавасці, для разведкі, весела гутарылі, жартавалі. Аддаючы пашану жонцы Мірона, спачувалі яе такому незвычайнаму становішчу. Для адводу вачэй запісалі, каб «пан Вадалей» паправіў свой комін, бо ён ледзь відаць над страхою, што можа прывесці да пажару.
Часам Мірон ставіў на стол і бутэльку гарэлкі, якою сквапна частаваліся паліцыянты. Не хаваўся з гэтым ад людзей і казаў хлопцам-камуністам, што пачастунак не шкодзіць для замыльвання вачэй ворагу, каб прытупіць яго пільнасць. Хлопцы задумваліся, але... урэшце згаджаліся. А можа, тут і ёсць свая нейкая рацыя? А з сялян сёй-той толькі ўсміхаўся ў вус, думаючы: «Спрытны... няма чаго... умее жыць... Каб яму ды яшчэ жонка акуратная, далёка пайшоў бы... Барацьба з панамі — гэта толькі для слова».
* * *
Аляксей Верас, апіраючыся на кій, шырокімі крокамі ішоў па вуліцы вёскі Адрыны, шукаючы вачыма хату Мірона. Вось яна ўжо відаць — перавязістая, сям-там аблупленая. Аляксей Верас зойдзе ў яе і выканае даручэнне. Бо таварыш Васіль, а з ім і Паддубны чакаюць у Забалоцці. А ім доўга чакаць нельга. Але па дарозе сустрэў знаёмага хлопца, які спытаўся, абмінаючы:
— Да Мірона? Не заходзь...
— Чаму?
— Там сядзіць паліцыя...
Сказаўшы так, пайшоў сваёй дарогай. А потым, азірнуўшыся, дадаў:
— Зайдзі да мяне, пачакаеш...
Аляксей пастаяў з момант, крыху збянтэжаны, і павольна накіраваўся ўслед за знаёмым хлопцам.
Чакаць прыйшлося нядоўга. Хлопцы хутка ўбачылі праз акно, як ад Мірона выйшлі два паліцыянты і пасунуліся ў канец вёскі. Тады выйшаў з хаты і Аляксей.
Узышоўшы на падворак Мірона, ён пачуў яго голас у хляве, куды і зайшоў. Мірон трымаў левай рукою каня за аброць, а праваю з усяго размаху біў яго па пысе. Мірон і не заўважыў, як у дзвярах спыніўся Аляксей.
— Ах ты, скаціна бязрогая, так тваю!..— крычаў Мірон са злосцю і кулаком — удар за ўдарам — частаваў па храпе беднага каня.
— Што ты робіш? Пакінь,— сказаў за спіною ў Мірона Аляксей.
Мірон аглянуўся і выпусціў аброць з рукі.
Крыху засаромеўшыся, прывітаўся з Аляксеем. Выцер пот з ілба і сказаў:
— Хадзем у хату...
— Здымі аброць або падвяжы павадкі, а то конь заблытаецца...
— Разумееш... зламаў перагародку, хацеў дабрацца да каровінага цэбра...
— Ты ж яму пысу проста расквасіў... Кулачок у цябе...
— Чорт яго не возьме,— адказаў Мірон і заскрыгатаў зубамі, рыкнуў...
Конь утуліў вушы і прыпаў да сцяны, палахліва маргаючы сваімі чыстымі, сумленнымі вачыма.
Увайшлі ў хату. На стале ляжалі недаедзеныя скібкі хлеба, цыбуля і кавалак сыру на талерцы. У сонечных праменнях, што падалі праз акно на стол, свяцілася бляскам пустая бутэлька ад гарэлкі. Адна чарка стаяла ў ценю. Мірон з ходу сказаў: «Не прыбралі... » — і пачаў усё здымаць і пераносіць на паліцу. Несучы талерку з сырам і хлеб, на паўдарозе спыніўся і сказаў:
— Можа, хочаш есці, то закусі...
— Не, не хачу,— адказаў Аляксей, седзячы на лаве, прытоены. Не выцерпеў, спытаўся:
— Што, можа, госці якія былі?..
— Ат... былі тут...— замяўся Мірон,— госці, брат, няважныя...
Выціраючы рукі аб ручнік і пазіраючы ў сцяну, дадаў:
— Паліцыя была... Вось якія госці... Што ты, брат, зробіш? — І Мірон паціснуў плячыма.
Быў момант, калі Аляксею хацелася сказаць не тое, па што прыйшоў, каб потым устаць і развітацца з Міронам. Але надумаў, што гэтага аднаго факта, можа, мала, каб з ім абысціся. Не заводзячы больш ніякай гутаркі, сказаў:
— Збірайся, пойдзем...
— Куды?
— Да нас, у Забалоцце... Апанас патрабуе...
1 Масавая культурна-асветная арганізацыя пад назвай «Таварыства беларускай школы».
А ў хаце Апанаса адбывалася, мала сказаць, жвавая, але проста ўжо крыклівая гутарка. Здавалася часам, што вокны вось-вось затрашчаць, асабліва ад ускрыкаў Апанаса. Тады не вытрымлівала яго жонка. Адвярнуўшыся ад печы, казала:
— Якая табе нагла? Ці ты не можаш спакайней?
Апанас мог бы і прамаўчаць, але не... Ён ускідваў на жонку раз’юшаныя вочы і сыкаў праз зубы:
— Ты глядзі там... Не твая справа...
Паддубны паволі хадзіў па хаце, часам прыкурваў ад вугалька, які выгортвала яму з печы жонка Апанаса, і больш маўчаў. На грымучыя довады Апанаса ціха сам сабе ўсміхаўся і павольна пераводзіў позірк на яго. Былі моманты, што Паддубны, здавалася, і не чуў, што гаворыць Апанас, падыходзіў да калыскі і забаўляўся з дзіцем,— пстрыкаў пальцамі яму перад носікам. Хлопчык узнімаў вочы на незнаёмага, здаецца, суровага дзядзьку, доўга глядзеў, як быццам пазнаваў, а потым заліваўся смехам і ўжо лавіў вачыма пальцы Паддубнага. Сачыла за гэтым жонка Апанаса, апёршыся на качаргу. Усмешка застывала ў яе на вуснах, а твар зусім перайначваўся — з заклапочанага, журботнага рабіўся ясным, радасным. Яна ў момант падбягала да калыскі, выцірала хлопчыку носік, папраўляла навокал яго пасцельку. У такія моманты Апанас звяртаўся да Паддубнага, каб адарваць яго ад такога мілага занятку.
— Чуеш ты ці не?.. Усё нашае Палессе ўжо ўлілося ў Грамаду. Калі мы прапусцім гэты момант...
Паддубны зацягваўся цыгаркай, адыходзіў аж да качарэжніка, каб абтрэсці попел і, вяртаючыся, казаў:
— Брацца за паўстанне цяпер трэба асцярожна, як ніколі. Так дыктуе агульнае становішча ў Польшчы. Кракаўскае паўстанне разбіта, у польскім рабочым класе ўмацаваліся ўплывы ППС. Гэта — свайго роду рэакцыя...
Паддубны падступаў бліжэй да Апанаса і ўжо махаў кулаком. Працягваў:
— Рэвалюцыйнымі настроямі ахоплена цяпер польскае сялянства... Яны — гэтыя настроі — як бачыш, прыйшлі ў сялянства пазней за кракаўскае паўстанне, бо Пілсудскі пахаваў закон аб зямельнай рэформе, якім дражніліся з народам урад і сейм, калі гэта ім трэба было. А цяпер пераварот Пілсудскага расчысціў дарогу фашызму...
— Яшчэ невядома,— уздыхнуўшы, сказаў Апанас.
— Вось у тым жа і справа, для адных гэта вядома, а для другіх — невядома. Для меншасці ЦК КПП гэта вядома, а для большасці — невядома. Большасць ЦК трапіла ў палон ППС.
— Тым часам дазволена вось Грамада, у Заходняй Украіне Сялянска-работнічае аб’яднанне — Сельроб, у Польшчы — Незалежная партыя хлопска — НПХ. Гэтыя арганізацыі тое самае, што і наша Грамада,— сказаў Апанас.— Так што яшчэ невядома...
— Правільна! — павысіў голас Паддубны.— І Сельроб і НПХ — тое самае, што і Грамада ў нас. Значыць, па-твойму, выходзіць, што Пілсудскі дэмакрат, што мы вяртаемся да лепшых часоў буржуазнай дэмакратыі... Не, брат, тут не тое... Тут трымай вуха востра... Нам, камуністам, трэба забяспечыць свой уплыў у Грамадзе, хоць сама Грамада яшчэ мае твар невыразны. Нам трэба даць гэтаму твару выразнасць.
— Як невыразны? Якая невыразнасць? — перабіў Апанас Паддубнага.— А чым ты растлумачыш такі буйны рост Грамады? Хіба гэта не дае нам выразнасці?
— Чым растлумачыць? Перш за ўсё тым, што беларускі народ не жадае быць у межах польскай дзяржаўнасці. Там, на ўсходзе, за мяжой,— і Паддубны паказаў пальцам у дзверы,— ёсць Беларуская Савецкая Рэспубліка, ёсць свая дзяржава. Туды імкнецца народ, да ўз’яднання... Існаванне і росквіт БССР мацуе нацыянальную свядомасць тут...
— А хіба я не тое самае кажу? — падхапіў Апанас.— Хіба гэта не грунт для паўстання і далучэння да БССР?
Паддубны горка ўсміхнуўся і сказаў:
— Так, правільна, гэта — грунт. Пытанне стаіць — як і калі? Зразумей, што паўстанне ёсць найвышэйшая форма барацьбы...
Паддубны пачаў круціць цыгарку. У цёмна-карычневай кашулі-касаваротцы пад сіняватым падношаным касцюмам, у юхтовых ботах, якія пры хадзе крыху парыпвалі, Паддубны выглядаў не то як настаўнік-прапагандыст у вёсцы, не то як рабочы якога-небудзь завода. На скронях ужо серабрыліся валасы і паглыбіліся маршчынкі ля вачэй, якія, як і раней, захавалі свой сталёвы колер і сваю напорыстасць.
Круціў цыгарку і Апанас. Панавала маўчанне. Чуб Апанаса звісаў на правую скронь. Каўнер шэрай вязанай кашулі-світра шчыльна абдымаў яго шыю. Ён нават выглядаў крыху па-святочнаму. Як жа інакш — у яго, Апанаса Хмеля, у вёсцы такія незвычайныя госці. Ды інакш і не можа быць — ён, Апанас Хмель, цар свайго Палесся. Па вуліцы праходзяць людзі — мужчыны і жанчыны — і абавязкова кідаюць доўгі цікаўны позірк на хату Апанаса.
Апанас зацягнуўся, пусціў дым праз нос і, закінуўшы нагу на нагу, сказаў пасля доўгага маўчання, як быццам выносячы прысуд:
— Не, брат, ты...— набраў духу і закончыў: — Ты — не ленінец...
Паддубны горка засмяяўся.
— Можа, я слабы лекар на тваю галаву, Апанас, але факт застаецца фактам, што тваю галаву трэба лячыць...
— Вось жа і я тое самае кажу,— падхапіла жонка.
Паддубны яшчэ раз засмяяўся.
Апанас фыркнуў у нос, ноздры захадзілі, і востры агеньчык бліснуў у вачах. Заварушыўся. Накінуўся на жонку:
— Я табе колькі разоў казаў!..
Недзе нешта застопарылася ў яго думках, і ён, засопшыся, спыніўся, асеў. Ускінуў раптам пацямнелы позірк на Паддубнага і сказаў:
— Яшчэ паглядзім, хто каго будзе лячыць...
Паддубны спыніўся ля акна, глядзеў у гародчык на павялыя ад расы асеннія кветкі вяргіні. Вішнёвыя і жоўтыя, яны чакалі ў цяньку, калі да іх загляне сонца. На момант чамусьці прыйшла на думку Паддубнаму Ганна Каравай — як яна там цяпер, бедная? Даўнавата не быў у яе. Трэба будзе гэтым разам адведаць. Не адварочваючыся ад акна, неяк суха, абыякава адказаў Апанасу:
— Гутарка наша яшчэ не скончана. Яшчэ не ўсё высветлена... Прыйдзе час, ты зразумееш свае памылкі...
Змоўк і падумаў пра Апанаса: дзёрзкі і ломкі... бяда...
Апанас нічога не адказаў на апошнія словы Паддубнага.
Апёрся на стол і задумаўся з трагічным выразам на твары. Ці было ў гэтым нешта напускное ці сапраўднае — невядома. Магчыма, крыху таго і другога.
— Трэба было б даведацца, як там Васіль,— сказаў, адвярнуўшыся ад акна, Паддубны.
Але тут скрыпнулі дзверы, і ў хату ўвайшоў Аляксандр Сучок. У цёмна-сіняй кепцы з пупком, сцягнутай на патыліцу, у такога ж колеру касцюме, у аброшаных ботах, ён унёс у хату свежасць ранку і адвярнуў думкі Паддубнага і Апанаса ад спрэчак.
Прывітаўся з усімі і перадаў жонцы Апанаса пакуначак, закручаны ў белую палатніну:
— На, Агата, вазьмі...
А пасля шапнуў ёй нешта на вуха.
Апанас таварыскім жэстам рукі запрасіў Сучка сесці. Сучок сеў і скінуў кепку, машынальна прыгладжваючы чорныя як смоль блішчастыя валасы. Нясмела паглядаў па Паддубнага. Маргаў вачыма, тоячы штосьці сваё, якое нібы гаварыла: «Не толькі вы, але і я не зломак... Вы мяне яшчэ не знаеце...»
Паддубны спытаўся, ці ў кожнай вёсцы ў павеце ўжо ёсць гурток Грамады.
— Не, яшчэ ў некаторых няма... Будзем арганізоўваць...— паслухмяна сказаў Сучок.
— А тымі гурткамі, якія ёсць, кіруюць нашы людзі?
— Па-мойму, нашы... Але гэта яшчэ трэба праверыць,— прамовіў Сучок, не разумеючы, да чаго кіруюцца пытанні Паддубнага.
— Правільна, трэба праверыць,— адказаў Паддубны як быццам сам сабе, а потым запытаўся зноў:
— Там у вас... гм... у павятовы камітэт прайшоў нейкі Кананец. Ён цяпер сакратаром у вас. Хто яго рэкамендаваў у камітэт?
Сучок адчуў сябе на момант збітым з тропу.
— Хто? — адказаў ён. — Ды яны — паслы...
— Ага... паслы...— буркнуў у нос Паддубны і сеў за другім канцом стала насупраць Апанаса.— Ну, добра...— дадаў і змоўк.
— Кандыдатура Кананца ўзгаднялася і са мною,— падхапіў пасля паўзы Апанас,— гэта мясцовы хлопец, усім вядомы.
— Ну, добра, я ж не пярэчу,— сказаў Паддубны і пачаў крэсліць пальцам па стале.
Запанавала кароткае маўчанне. Сучок думаў і здзіўляўся, што гэтаму, крыху ссутуленаму чалавеку, якога ўсе называюць «Стары», усё вядома.
Паддубны ўстаў, накіраваўся да печы, каб прыкурыць цыгарку, але Сучок зашастаў запалкамі ў кішэні і, запаліўшы адну, паднёс Паддубнаму. Паддубны прыкурыў і шматзначна сказаў, махаючы пальцам:
— Глядзіце, хлопцы, вучыцеся камунізму, чытайце больш нашай літаратуры.
Тут Апанас сказаў Сучку ўпаўголаса, як быццам наперакор Паддубнаму:
— Скокні да Аляксея, паглядзі, ці ўстаў Васіль.
Сучок выйшаў, а за ім подбегам і Апанас. Спыніў Сучка ў сенцах і, як змоўшчык, упаўголаса пачаў настаўляць:
— Аляксандр... Ты шмат балбочаш перад гэтым Старым. Помні, што канспірацыя і тут павінна быць.
— Ды нічога тут такога... Я ж яму ўсяго не сказаў.
— Яшчэ гэтага не хапала, каб ты ўсё сказаў... Ён, брат, загібае ў апартунізм, гэта ясна,— катэгарычна адсек Апанас, і ноздры яго зноў захадзілі.
Сучок ужо хацеў ісці, але Апанас, хвалюючыся, палічыў патрэбным дадаць:
— Ведаеш... Калі што будзе не так, мы самі з’ездзім у Вільню. Сувязі ў нас ёсць... Ну, ідзі...
Сучок, адыходзячы, кінуў:
— Я там... Агаце перадаў трошкі... на снеданне...
— Добра,— буркнуў Апанас і ўзяўся за клямку дзвярэй, каб увайсці ў хату.
А Паддубны гэтым часам думаў... іменна пра Сучка. Хлопец, здаецца, нішто сабе,— свой... Але яго прабыванне ў Вільні насцярожвае... Яго кандыдатура на старшыню павятовага камітэта Грамады таксама... пасольская... Гм...
І Паддубны хутка захадзіў па хаце, поўны трывогі ад невядомага, яшчэ не высветленага, што мроіцца наперадзе па шляху складанай барацьбы на гэтай паласе зямлі, якая завецца цяпер Заходняй Беларуссю...
Узнімаюцца хвалі народнага руху па неабсяжных прасторах зямлі... Заходняя Беларусь, Заходняя Украіна, Літва, Польшча... Па зарослых шляхах, дзе адбываліся гістарычныя бітвы, едуць новыя дзяржаўнікі. За плячыма тарчаць вінтоўкі, у кабурах — пісталеты навейшых сістэм, у скураных службовых сумках разам з паперамі ляжаць кайданы з замкамі, гатовыя ў любы момант сціснуць чалавечыя рукі...
А ўдалечыню, направа і налева, цягнуцца вузкія палоскі — камяністыя, разорыстыя. Там можна заўсёды пачуць, як з-за гары плыве загублены ў палях, тужлівы спеў сялянкі, поўны жальбы і любві да гэтай запушчанай, абяздоленай зямлі. Ад яго пачынаюць свае песні сялянскія паэты. Клічуць расквітацца з няволяй і нядоляй. Няхай сабе едуць дзяржаўнікі ў польскіх мундзірах. Гэта — пасланцы Пілсудскага, які наважыўся ўставіць і сваю палку ў кола гісторыі. Палавіна Беларусі, палавіна Украіны — ужо ёсць. Гэта першы этап. Потым павінен быць другі — па Смаленск і Чорнае мора. Зрабіўшы свой узброены пераварот, каб закілзаць, як ён казаў, «разбэшчаную стыхію», што азначала абяззброіць рабочых і сялян, Пілсудскі пачаў сеяць атрутныя ілюзіі. Шляхціц Пілсудскі пачаў сыпаць самадурнымі анекдотамі, нахабнымі афарызмамі. Афіцэры-пілсудчыкі, чокаючыся чаркамі на сваіх гулянках, паўтаралі «мудрасці» маршала і ржалі ад задаволення, як коні. Мяшчане жмурылі вочы ад захаплення. Гімназісты і студэнцкая моладзь часта нарасхват чыталі каламбуры Пілсудскага, якія насаджалі цынізм, разбэшчанасць, парнаграфію, салдафонства. Сярод польскай моладзі пачалі з’яўляцца ўжо і песенькі такога характару:
Травка зялёна —
Раз, два, тшы —
Трохэн згнецона —
Раз, два, тшы,
Люлі, люлі, люлі, сыну муй,
Млоды легіоніста ойцец твуй.
Разгуляўся Пілсудскі. Уварваўся з узброенымі афіцэрамі ў сейм, назваў маршала сейма Дашынскага дурнем і разагнаў сейм. Паслоў — пэпээсаўцаў, людоўцаў — хацеў тут жа на падворку сейма адлупцаваць бізунамі. Але ўспомніў, што цяпер ХХ стагоддзе і таму не абярэшся смеху на ўвесь свет. Загадаў адвезці ўсіх у Брэст, замкнуць у крэпасць і там прарабіць з імі экзекуцыю, што і было дакладна выканана. Буржуазныя халопы атрымалі па заслугах ад свайго «пана дзедзіца» за тое, што не зусім у такт ударалі па струнах. Пасля «Брэста» Пілсудскі прыняў рэдактара органа ППС «Работнік» Мечыслава Недзялкоўскага. Недзялкоўскі — увасабленне бяспрыкладнай пустаты, тупасці, халопскага прыслужніцтва — доўга гаварыў Пілсудскаму нават нешта і аб марксізме. Адначасова, стукаючы сябе ў грудзі, кляўся, што і ён шляхецкага паходжання. Пілсудскі, як казалі, увесь час маўчаў, потым знарок шырока пазяхнуў, глянуў на гадзіннік і сказаў:
«Пара ўжо, Мечысь, спаць... Ідзі, праспіся трошкі...» І на гэтым аўдыенцыя скончылася. Выйшаўшы на трыбуну новага сейма, напханага пілсудчыкамі, ці, афіцыйна, прадстаўнікамі «Блоку спаўпрацы з урадам» (выбарчы ліст — 1), Пілсудскі даў волю свайму цынізму. Кідаўся нецэнзурнымі словамі па адрасу «няздарных і някемлівых» пэпээсаўцаў і людоўцаў, шкадаваў, што не адлупцаваў іх тады пры разгоне сейма, разлажыўшы на ўслонах на падворку. Урадавыя газеты дакладненька друкавалі прамовы і артыкулы «дзядка», нават не ставячы кропак замест нецэнзурных слоў. Усё, што выходзіла з вуснаў маршала, лічылася святым, недатыкальным.
Калі ж камуністычныя паслы пры з’яўленні Пілсудскага ў зале сейма пачалі крычаць: «Прэч фашысцкі ўрад Пілсудскага! Няхай жыве рабоча-сялянскі ўрад! Далоў белы тэрор!», Пілсудскі тыцнуў пальцам на камуністаў і сказаў:
— Забраць тых!..
І сеймавая стража гвалтам выкідвала камуністычных паслоў.
І эндэцкая «Газета Варшавска» ў бяссільнай злосці крытыкавала паводзіны Пілсудскага, помсціла за генерала Загурскага, якога Пілсудскі ў час свайго фашысцкага перавароту назваў хамам. Генерал Загурскі не вытрымаў і з размаху ўдарыў Пілсудскага па шчацэ ў прысутнасці ўсяго штаба, які кіраваў ваеннымі дзеяннямі перавароту. Тады Пілсудскі выняў з кабуры рэвальвер і на месцы застрэліў генерала Загурскага. Труп яго, зашыты ў мяшок, знайшоў сабе магілу цёмнай ноччу на дне Віслы. Эндэцкія генералы, афіцэры, якія на чале падкамандных ім войск выступалі супроць часцей Пілсудскага, былі палонены ў Кракаве, пад дамашнім арыштам. Генерал Галер хутка пайшоў у адстаўку.
Аднак урадавая прэса друкавала і далей самадурныя анекдоты Пілсудскага, яго шляхецка-сентыментальныя ўспаміны з дзяцінства, з маладосці, імпрэсіі аб Вільні. У апошніх Пілсудскі пісаў аб квітнеючым бэзе, аб звоне струн гітары, аб першым каханні ў Вільні, аб пераліве касцёльных звонаў і ўрэшце заключыў, што Вільня — найпрыгажэйшы горад на свеце. Во як жа іначай? Чаму ж яму, гэтаму гораду, не быць найпрыгажэйшым? Там гняздо магнатаў, крэсавых зуброў, гняздо езуітаў. Там куюцца захопніцкія планы для наступлення на ўсход і для захопу Літвы, для рабавання культурных багаццяў беларускага народа.
На тое ж і створаны «Інстытут усходніх зямель» у гэтай самай Вільні.
Вось чым найпрыгажэйшы гэты горад для Пілсудскага. Вось чаму Пілсудскі зайграў на гітары, ударыў у рамансавы тон. Няхай літоўцы не думаюць аб Вільні. Сама Літва павінна ўрэшце апынуцца ў межах Рэчы Паспалітай. Так хоча Пілсудскі, які ўжо бесцырымонна выкрыкваў: «Польшча — гэта я!»
Не ведаў Пілсудскі ды і не хацеў ведаць, што ўжо нават і ў яго лагеры людзі трацяць веру ў перспектыву. У адным з рэстаранаў Варшавы сядзеў за асушанай ужо бутэлькай гарэлкі польскі паэт Ян Лабадоўскі — бард пілсудчыкаў. Яго раздзіралі супярэчнасці, ён гутарыў з дэманам ночы, паўтараў свой верш пад назвай «Пілсудскі», кажучы: «Добра ўсё гэта... і бэз, і гітара, і рамансы ў ценю ліп»... і раптам, сціскаючы кулакі, ускрыкваў:
А цуж зробіш, гды чарны
Жырардув
Руне клодон барыкады под ногі?
(А што зробіш, калі чорны
Жырардаў
Рухне калодай барыкады пад ногі?)
І, апускаючы галаву на стол, заціхаў.
Нават паэт-пілсудчык адчуў, што не задаволіць Пілсудскаму патрэб чорнага горада Жырардава, увасаблення рабочай, жабрацкай беднаты, хоць пах бэзу, звон гітары лашчаць слых і хочуць адвесці ад балячак Польшчы, якія ператвараліся ў гангрэну, якую нельга не ўбачыць і не задумацца над ёю.
А на ўскрык паэта падлятаў стары, вусаты кельнер і, услужліва сагнуўшыся ў крук, пытаўся:
— Цо пан собе жычы?
Паэт узнімаў галаву, глядзеў асалавелымі вачыма на кельнера і, махаючы кулаком, крычаў словы са свайго другога верша:
На стшасканых квадрыгах
Салютуемы цен, трагічна пшэшлосці...
(На разбітых калясніцах
Салютуем табе, трагічная прошласць... )
Страх заглядае ў душу. Перад вачыма цёмная, бяздонная яма.
Кельнер не адыходзіў ад стала і ўсміхаўся, пазіраючы на паэта. Чакаў канца. Калі ж паэт змоўк, сказаў:
— Вясёлы сягоння пан... Можа, пану падаць каньяку з кавай?..
Паэт, утаропіўшыся ў бездань цёмнай ямы, не чуў слоў кельнера і гарачым шэптам вымавіў:
— Гарэлкі яшчэ... гарэлкі...
* * *
А ў Вільні ў гэты час кіпела, як у катле. Аб гэтым і гаварыў на нарадзе таварыш Васіль. Усе, хто прыйшоў, сядзелі ў хаце Аляксея Вераса. На вуліцы была пастаўлена варта і дагаворана, на выпадак чаго, кудою ўцякаць з хаты.
Таварыш Васіль сустрэў людзей ветліва, нават з гумарам, што настройвала ўсіх на добры лад. Селі на ўслоне, які паставіў Аляксей, а насупраць на тапчане сеў таварыш Васіль. Аляксею было даручана таксама вартаваць, быць нібы развадзяшчым.
— Дык вось, таварышы,— сказаў Васіль,— я хацеў бы паслухаць вас... Раскажыце аб становішчы, аб настроях мас, што зроблена вамі, што вы заўважылі характэрнага ў сваім асяроддзі? — Таварыш Васіль сказаў і акінуў усіх позіркам. Ніхто не хацеў гаварыць першы.
Апанас Хмель нервова заварушыўся на месцы і штурхнуў локцем Сучка:
— Гавары ты...
Сучок пачаў:
— У нас становішча нядрэннае... З кожным днём растуць гурткі...
Сучок паглядзеў раздумліва ў акно, пачухаў пад левай пахай і працягваў:
— Чарговая наша задача цяпер — правесці масавую падачу дэкларацый з дамаганнем беларускай школы... Пачаткі ўжо зроблены. Нам трэба весці больш агітацыю ў вёсках, трэба стварыць групу агітатараў пры павятовым камітэце Грамады...
Сучок змоўк, думаў, што б яшчэ сказаць. Тут дапамог яму таварыш Васіль:
— Ну, а як настроі мас?
— Настроі... Ды настроі такія,— пачуліся галасы,— выгнаць лесапрамыслоўцаў з лясоў і зусім не плаціць падаткаў... Ды, можна сказаць, што ў многіх вёсках яны і не плоцяцца... Сяляне выганяюць паліцыю з вёсак... «Дэталі важныя»,— падумаў таварыш Васіль і нешта занатаваў сабе ў блакнот. Па твары Апанаса Хмеля прабег цень задавальнення. «Наша бярэ»,— падумаў ён і, крыху прыгнуўшыся, нават шматзначна глянуў на Паддубнага і Андрэя, што сядзелі на другім канцы ўслона. Мірон Вадалей, які сядзеў між Апанасам і Паддубным, меў такі выраз на твары, нібы ўвесь час хацеў нешта сказаць, спыніць Сучка, але стрымліваўся. Толькі неспакойна зыркаў вачыма, не спускаючы позірку з Васіля. Васіль усё гэта бачыў, і нешта непрыемнае варушылася ў душы пры сустрэчы вачыма з Вадалеем. «Падхалім нейкі»,— падумаў ён і чакаў, што яшчэ скажа Сучок. А Сучок ужо не меў што сказаць. Не будзе ж ён гаварыць таго, што з Апанасам Хмелем рыхтавалі сваю акругу да ўзброенага паўстання, што масава арганізоўвалі камячэйкі на вёсках і што Апанас Хмель хоча правесці яго, Сучка, членам акруговага камітэта партыі.
Сучок змоўк. Маўчалі ўсе. Апанас дапытліва глядзеў на таварыша Васіля, а Вадалей не вытрымаў і падхапіў:
— Гэта выдатныя радыкальныя настроі...
Васіль імгненна змераў Вадалея вачыма і тут жа, адвярнуўшыся, запытаўся:
— Ну, хто яшчэ скажа што-небудзь?
— Ну, што ж... я магу сказаць,— прамовіў Апанас як мага больш сціпла і пачаў:
— Мы працягваем весці ваенную работу... Гэтага вымагае імкненне беларускага народа адарвацца ад Польшчы і далучыцца да БССР. Мы ўжо многа зрабілі ў гэтым напрамку. У нас ёсць не толькі групы, але і цэлыя сёлы, ужо... ну... ужо... як сказаць...
Апанас шукаў адпаведнага слова, зморшчыўшы лоб:
— Ну... ужо як бы адмабілізаваныя... вось, правільна — адмабілізаваныя...
Апанас узняў галаву і неяк хутка пачаў гаварыць проста ў твар таварышу Васілю:
— Гатовыя на першы кліч...
Васіль нешта запісваў у блакнот.
Паддубны абыякава адносіўся да справаздач Сучка і Апанаса, сядзеў ціха, толькі часам нешта шаптаў на вуха Андрэю, а той або ківаў галавою ў адказ, або ўсміхаўся. Нарада, здаецца, не абяцала нічога надзвычайнага.
А Апанас усё гаварыў і нават дайшоў да Карла Маркса, успомніўшы словы: «Гвалт ёсць павівальная бабка старога ладу, цяжарнага новым».
Таму будзе злачынства з нашага боку, калі мы занядбаем партызанскія настроі мас, — закончыў Апанас.
Андрэй, член павятовага камітэта Грамады, слухаючы дакладчыкаў, адчуваў сябе няёмка. Нейкая фальшывінка гучыць у іх словах. Цяжка будзе яму працаваць з Сучком. З яго кандыдатурай у павятовы камітэт згадзіліся паслы толькі таму, што Андрэй — інтэлігент. Бо, бачыце, ім невядома было, хто вылучыў Андрэя ў спіс кандыдатаў. А вылучыў раённы камітэт партыі. Такую ўстаноўку даў Паддубны. Непасрэдна заявіў аб гэтым Сучку Аляксей Верас, член райкома. Ну што ж, здавалася, усё ў парадку, аднак Сучок доўга чмокаў губамі, моршчыўся, глядзеў убок, пазбягаў сустракацца вачыма з Аляксеем. Урэшце спытаўся:
— Ці падыдзе ён?
— А чаму ж не падыдзе? Хлопец свой, адукаваны, добра паставіў гурток у сваёй вёсцы.
— Ну, няхай...— адказаў Сучок і махнуў рукою.
Андрэй хацеў узяць слова, але яго апярэдзіў Вадалей.
Таварыш Васіль толькі буркнуў:
— Ну? Вы хочаце?
— Так, Грамада, як секцыя Камінтэрна...
— Ніякая яна там не секцыя Камінтэрна,— абарваў Вадалея таварыш Васіль,— гэта няправільна...
Вадалей сумеўся, пачырванеў, вочы забегалі, і ён на момант не ведаў, што гаварыць.
Потым адкашляўся, авалодаў сабою і працягваў:
— Яна, безумоўна, адыграе гістарычную ролю ў барацьбе за вызваленне беларускага народа. Настроі мас вельмі вострыя. Нам проста трэба было б звязацца з усходам і дзейнічаць разам. Што нам трэба? Нам трэба зараз зброя. Больш зброі, каб не набіваць стрэльбы тады, як убачым качак. Стрэльбы павінны быць набіты загадзя. Трэба ўжо мець усё пры сабе... І тады — раз...
І Вадалей зрабіў рукою такі рух, як быццам павярнуў ключ у замку.
Таварыш Васіль круціў аловак у руках, слухаючы Вадалея. Нарэшце, калі Вадалей пачаў гаварыць аб слабасці варожага лагера, таварыш Васіль падумаў: «Гэты чалавек любіць гучныя фразы... Тут канца не будзе...» І перапыніў Вадалея:
— Пачакайце... А што вы зрабілі ў сваёй вёсцы?
— У вёсцы? Стварыў шэсць ячэек... Звязаўся з другімі вёскамі і там арганізаваў ячэйкі... Гэта ўсё па даручэнню вось... таварыша...
І Вадалей кіўнуў галавою ўбок і паказаў вачыма на Апанаса...
Апанас заварушыў ноздрамі. Сказаў голасам чалавека, які быццам бы перамог шмат цяжкасцей:
— Мы гэтага таварыша рыхтуем сакратаром раённага камітэта партыі...
— Ага...— адказаў таварыш Васіль і запытаўся.
— Па колькі чалавек у ячэйках, створаных вамі?
— Не менш чым па шаснаццаць...
— А больш ёсць?
— Ёсць... ёсць нават такія ячэйкі, што да трыццаці даходзіць...
У таварыша Васіля на твары з’явілася здзіўленне. Ён раптам неяк выпрастаўся седзячы.
— Так... гм...
І ўсмешка мільганула ў яго на вуснах, а потым твар спаважнеў, стаў суровы, як быццам чужы. Паддубны сачыў за таварышам Васілём, вочы яго блішчалі такім бляскам, нібы ён хацеў не то засмяяцца, не то вылаяцца. Андрэй апёрся шчокамі на далоні і локцямі на калені, прыкрываў вочы мезенцамі. Яму стала сорамна за штосьці і страшнавата. На вочы насоўвалася нешта невыразнае, чорнае, бліскалі зубы ў цемры...
— Слова мне...— сказаў Паддубны. Ён устаў і звярнуўся да Вадалея:
— Хто вам даваў такія ўстаноўкі — па шэсць ячэек ствараць у адной вёсцы і групаваць па шаснаццаць чалавек у ячэйку? Ды яшчэ нават па трыццаць?
Вадалей зразумеў, што яму пагражае небяспека. Зірнуў на Апанаса, як быццам прасіў дапамогі, і пачаў гаварыць, збіваючыся на кожным слове:
— Дык гэта... разумееце... гэта ж само сабою зразумела... цяпер камуністычны рух... так сказаць, авалодаў усімі... так што... гэта проста... Не будзем жа мы адгаварваць людзей ад уступлення ў партыю... Наша святая справа...
Паддубны перапыніў:
— Я | } вас пытаюся, хто вам даваў такія ўстаноўкі? Вы не адказалі на пытанне...
Адказаць адважыўся Апанас. Ён ушчаперыўся рукамі за дошку ўслона, крыху пабялеўшы тварам, павярнуўся да Паддубнага і кінуў:
— Я даваў...
— Ты? А ты ад каго атрымаў такія ўстаноўкі?
— Ад ЦК! — дзёрзка кінуў Апанас, задраўшы галаву і выгінаючы шыю, як певень.
— Ад ЦК? — працягнуў здзіўлена Паддубны.— Якім чынам?
— Цыркулярным... Атрымаў цыркуляр... Ты яго яшчэ не чытаў...
— Цыркуляр? Гэта нешта новае... Цікава... Можаш нам паказаць гэты цыркуляр?
— Чаму ж не? Магу... Толькі пры мне яго няма... Ён дома... Я зараз пашлю Аляксея...
І Апанас выйшаў.
Таварышу Васілю стала не па сабе. Ён прыехаў з ЦК. А тут — невядомы цыркуляр. Адкуль ён мог быць?
Тое самае амаль думаў і Андрэй, хоць па-свойму. Прыход Захара Зубца ўначы... яго расказ... Магчыма, што гэта і будзе яно...
Таварыш Васіль папрасіў, каб менш курылі, а то ў гэтым закутку ўжо не было чым дыхаць ад дыму. Пасля такой заўвагі Сучок зараз жа патушыў цыгарку. Таварыш Васіль глянуў на яго і ўсміхнуўся. Пра Сучка ён ужо меў некаторыя весткі ад гаспадыні. Васілю здавалася, што хлопец нішто сабе, не выскаквае, ад яго павявае сціпласцю, адчуваецца паслухмянасць. А вось гэты таварыш Гуляйноч... Справа ў тым, што Апанас не так даўно змяніў свой партыйны псеўданім. Усе ведалі яго пад клічкаю «Воўк», а цяпер пры Грамадзе, калі масавы рух ахопліваў усё Палессе, Апанас вырашыў узмацніць канспірацыю. Зрабіў ён гэта не па свайму жаданню, а пад напорам Сучка.
— Цябе ж усе ведаюць пад гэтай клічкай як аблупленага. Калі ідзеш па вуліцы ў Глушцы, нават вясковыя хлопцы тыцкаюць у цябе пальцам і кажуць: «Вунь Воўк пайшоў...» Гэта можа прывесці да правалу...
— Ты так думаеш? — спытаўся Апанас.
— Ну, зразумела,— адказаў Сучок,— ты ж сам павінен гэта зразумець.
— Дык ты кажаш змяніць? — не сказаў, а выгукнуў Апанас. Потым, уздыхнуўшы, дадаў:
— Ну што ж, зменім... калі так...
І момант думаў, утаропіўшы позірк у зямлю (сябры сядзелі на прызбе хаты Апанаса), моршчыў лоб і раптам, ляпнуўшы Сучка па плячы, зноў выгукнуў:
— Ведаеш, як я сябе назаву?
— Ну, як?
— Гуляйноч... Хвацкі псеўданім, праўда?
— Хвацкі-то ён хвацкі,— смеючыся, сказаў Сучок,— але ўжо вельмі хвацкі...
— Ну што ж, так і трэба... Не, брат, няхай будзе Гуляйноч...
— Няхай будзе,— працягнуў Сучок, хоць у душы не вельмі згаджаўся.
Такім чынам Апанас з «Воўка» ператварыўся ў «Гуляйноч».
...Апанас уляцеў у бакоўку засопшыся і на хаду сказаў:
— Зараз прынясе...— І сеў на старое месца. Таварыш Васіль маўчаў. Мог бы распачаць гутарку з Апанасам, але маўчаў.
Маўчаў і Паддубны. Андрэй паглядаў на таварыша Васіля і думаў: «Гэта чалавек... з розумам... Увесь яго склад, падыход да людзей, яго разумны такт выклікаюць сімпатыю. Не, не можа быць, каб ён быў няшчырым...»
Аляксея штосьці доўга не было. Хоць Апанас казаў яму, дзе ляжыць гэты, невядомы ні Паддубнаму, ні таварышу Васілю, цыркуляр.
Таварыш Васіль, пачакаўшы, сказаў крыху жорстка:
— Ну, што... Я думаю, пакуль прыйдзе Аляксей, можам прадоўжыць нашу гутарку.
Слова папрасіў Андрэй. Ён адкашляўся, крыху падумаў. Адчуваў, што бярэ сабе на плечы цяжкую ношку.
— Мне крыху незразумелы, таварыш Васіль, выказванні папярэдніх таварышаў... Падрыхтоўка да паўстання, мне здаецца, павінна цяпер адбывацца іншым шляхам... Стаўка толькі на Заходнюю Беларусь ужо сябе перажыла... Само жыццё падказвае, што без уліку ўсяго пралетарыяту Польшчы мы не зможам будаваць свае планы.
— Такія выказванні могуць толькі раззброіць...— кінуў рэпліку Апанас.
— Пачакай, таварыш Гуляйноч...— перабіў Апанаса таварыш Васіль.
Андрэй працягваў:
— Ясна мне, напрыклад, што пасля спынення партызанскай барацьбы адбылося пэўнае класавае распластаванне ў вёсцы. Падняло галаву кулацтва. Чый гэта, напрыклад, орган «Сялянская ніва»? Па-мойму, орган кулацкі, які ўзяў курс на апрацоўку серадняцтва. Стаіць яўна на грунце нацыяналістычным. А вось у Глушцы на вітрынах вісіць плакат — па полі ідзе Пілсудскі, сее з сявенькі. Унізе напісана: «Добры гаспадар!» Часта бачыш, як кулакі ў вырабленых кажушках тоўпяцца каля гэтага плаката і адыходзяць з усмешкамі.
Твар таварыша Васіля павесялеў, агеньчыкі задавальнення бліскалі ў вачах. А Андрэй увайшоў у ахвоту і гаварыў ужо свабадней:
— Што нам трэба на першым этапе? Трэба выкарыстаць Грамаду, як легальную арганізацыю, для змагання за дэмакратычныя свабоды, павысіць палітычную свядомасць мас, бо актыўнасці цяпер у народзе хоць адбаўляй... Ну, хіба не так?
Апанас слухаў, звесіўшы галаву, і, калі Андрэй сказаў: «Ну, хіба не так?», буркнуў злосна:
— Што мова беларуская ў самаўрадзе — табе, відаць, самае галоўнае? Школа беларуская? Гэтым свабоды не здабудзеш. Мова — гэта дробязь!
— Мова — гэта не дробязь, таварыш Гуляйноч! Мы ведаем, што адна мова гэта яшчэ не свабода, але гэта ўжо вялікі сродак па шляху да здабыцця свабоды. Ігнараваць мову — гэта значыць ігнараваць народ, нацыю.
— Кулак таксама не адмовіцца ад мовы беларускай,— кінуў Вадалей.
— Правільна, не адмовіцца, ён ёю і цяпер гаворыць. Але, як паны захочуць адабраць гэтую мову, ці стане кулак грудзьмі за яе? Па-мойму, не стане. Гэтай жа беларускай мовай будзе адгаварваць і другіх ад барацьбы...
Таварыш Васіль заварушыўся, усміхнуўшыся. Паддубны хацеў падтрымаць, але стрымаўся. Яшчэ не час. Апанас з Вадалеем, здаецца, не мелі што сказаць. Аляксандр Сучок чмокнуў губамі. Бліснуў вачыма, як быццам што зразумеў, і сказаў:
— Тут многа правільнага, я так думаю...
— Што — правільна? — агрызнуўся на яго Хмель.— Хвігу табе дадуць паны, а не мову... Гэта буржуазна-інтэлігенцкія разважанні... Не гэта галоўнае... А раз не дадуць,— значыць, збірай зброю і штурмуй.
Андрэй крыва ўсміхнуўся, пачырванеў. Хацеў спрачацца далей, але падумаў, што гутарка будзе доўгая, да таго ж яшчэ не ўсе выказаліся.
Зразумеў гэта і таварыш Васіль і таму ўзняў руку і звярнуўся да Андрэя з пытаннем:
— А колькі ячэек у вашай вёсцы?
— Дзве ячэйкі... Адна партыйная, другая камсамольская. У партыйнай — пяць чалавек, у камсамольскай — сем.
— Гэта — яўная недаацэнка руху,— зноў грымнуў Апанас,— хіба можа столькі чалавек справіцца з заданнямі?
— Таварыш Гуляйноч, вы пачакайце, яшчэ пагаворым аб гэтым,— перапыніў Хмеля таварыш Васіль.
Апанас знізіў тон і горача зашаптаў нешта Вадалею і Сучку.
А Аляксея з цыркулярам усё не было.
Таварыш Васіль нават напомніў аб гэтым. Апанас пачухаў патыліцу і прамовіў:
— Я ж сказаў, дзе ляжыць. Няўжо там жонка... Можа, самому схадзіць?
Але ў дзвярах бразнула клямка. Усе павярнулі галовы да фіранкі, якой быў завешаны ўваход у бакоўку, і застылі ў чаканні. Рыпнулі дзверы, пачуліся борздыя, таропкія крокі.
Увайшоў Аляксей. Спацелы, усхваляваны, ён накінуўся на Апанаса:
— Ты, брат, не помніш, дзе што кладзеш!
— А што? — замаргаў Апанас.
— Ты казаў, што ляжыць у сенцах у страсе пад чацвёртай латай. Я перапароў усю страху — не знайшоў. Жонка перабрала ўсе паліцы, кішэні тваіх куртак — нідзе няма.
— Дык дзе ж ты знайшоў?
— У кніжках на покуце...
— Знайшоў схованку... — буркнуў Паддубны.
— Ах, чорт пабяры, я і... забыўся... Знаёміў гэтымі днямі хлопцаў з цыркулярам... І паклаў, відаць, там...
— Якіх ты хлопцаў знаёміў? — спытаўся Паддубны.
— Сваіх... Ячэйкі...
Паддубны не вытрымаў і сказаў:
— Ты ералашы вырабляеш!.. — і перасмыкнуў плячыма, абураны.
А таварыш Васіль чытаў цыркуляр, хмурыў бровы. Прачытаўшы, прабег вачыма зверху ўніз па паперы яшчэ раз. Не мог, здаецца, дакапацца да сэнсу. Потым глянуў у левы зверху куточак паперы, і твар пасвятлеў. Усё стала зразумелым. А ў гэтым левым куточку чарнеў штамп:
Вось гэтае ў дужках слова «сэцэсія» праясніла ўсё.
Таварыш Васіль перадаў цыркуляр Паддубнаму, сказаўшы:
— Прачытай...
Паддубны, глянуўшы на штамп, раптоўна кінуў:
— А-а-а... Зразумела...
Цыркуляр ад Паддубнага перайшоў да Андрэя. Потым таварыш Васіль спытаўся ў Вадалея і Сучка:
— Вы знаёмы з цыркулярам?
— Так, знаёмы... — адказалі яны ў адзін голас.
Таварыш Васіль абвёў усіх вачыма і спытаўся:
— Ну, як? Усім зразумела?
Потым, глянуўшы на Аляксея Вераса, які ціха стаяў у кутку, сказаў:
— Сядайце і вы...
Аляксей сеў на самым краёчку ўслона, побач з Андрэем.
— Так, таварышы... — шматзначна прамовіў таварыш Васіль, сабраўшыся з думкамі,— пачнём трошкі з гісторыі... Вось тут, як бачылі на цыркуляры, пад штампам у дужках надрукавана слова «сэцэсія». Само гэтае слова лацінскае — азначае раскол, Як вам, напэўна, вядома, у КПЗБ адбыўся раскол. Апазіцыя дамагалася, ні на што не зважаючы, рыхтаваць народ да ўзброенага паўстання.
— Гэтага патрабаваў і патрабуе ўвесь народ!..
— Так, яны спекулявалі на настроях народа і хацелі падставіць яго пад удар ворага.
— Гэта хлусня!
— Хлусня? Зараз пабачым. Хто абвясціў польскае сялянства і польскі пралетарыят ворагам беларускага народа? Хто?
Апанас маўчаў.
— Хто адмаўляў існаванне класаў, класавай барацьбы ў Беларусі, прыкрываючыся дэмагагічнай фразай: «У Беларусі ўсе ходзяць у лапцях»? Сэцэсія. Народ выкрыў іх, але засталіся яшчэ недабіткі, якія каламуцяць ваду і цяпер.
— Гэта няпраўда! — вырвалася ў Апанаса.
— Ну што ж, таварыш Гуляйноч. Вольнаму воля. Можа, каму-небудзь падабаецца ружовенькая эсэраўская шуміха. Толькі ўжо давайце адкрыта, начысціню.
Апанас, здаецца, прырос да лаўкі, зрэдку ўздыхаючы. У Вадалея чамусьці пачырванелі злёгку азызлыя, маладжавыя шчокі. Сучок, наадварот, павесялеў. Твар яго, які звычайна выяўляў нудную абыякавасць, ажывіўся.
Андрэй не ведаў гісторыі сэцэсіі і таму прагна лавіў кожнае слова таварыша Васіля. Паддубны ледзь стрымліваўся, каб не ўмяшацца ў гэты паядынак паміж Васілём і Хмелем.
А Васіль гаварыў далей — аб узнікненні Беларускай Рэвалюцыйнай Грамады яшчэ ў 1902 годзе, аб тым, як напярэдадні рэвалюцыі 1905 года яна перафарбавалася ў «Беларускую Сацыялістычную Грамаду», не мяняючы эсэраўскай сутнасці. У час Кастрычніцкай рэвалюцыі эсэраўшчына была разбіта. Частка беларускіх эсэраў уцякла ў Заходнюю Беларусь і цалкам улілася ў КПЗБ. Кампартыя Польшчы пры стварэнні КПЗБ зрабіла памылку, дапусціўшы групавы прыём у партыю...
— Вось дзе карэнні сэцэсіі...
Апанас ачнуўся ад прымусовай задумы. Ускінуўшы спадылба вочы на таварыша Васіля, панура кінуў:
— А хіба Беларусь не мае сваёй спецыфікі?
— Мае, чаму не? Іменна, мае... Але яна павінна разглядацца па лініі класавай барацьбы, а не па лініі затушоўвання існавання класаў, як гэта робяць сэцэсіяністы.
Апанас змоўк.
— Сэцэсія,— працягваў таварыш Васіль,— выкрыта, яна знаходзіцца па-за партыяй. Але гэта не азначае, што яна перастала дзейнічаць. Доказам з’яўляецца вось хоць бы гэты цыркуляр. Настроі мас вострыя, ваяўнічыя. Яны гэта ведаюць і хочуць накіраваць іх у сваё нацыяналістычнае рэчышча, пе-ра-ха-піць настроі,— з расстаноўкай сказаў таварыш Васіль. Потым, штосьці ўспомніўшы, дакрануўся далоняй да лба і звярнуўся да Паддубнага:
— Ага... так... у свой час быў спецыяльны цыркуляр ЦК — змяніць яўкі і паролі па ўсёй Заходняй Беларусі. Ты правёў у жыццё гэты цыркуляр па акрузе?
— Правёў, яўкі і паролі ЦК і АК усюды зменены.
— Зменены? Ну, добра, пойдзем далей. Пяройдзем да сучаснай Грамады. Яна, безумоўна, адышла ад той мінулай Грамады. Але тая не была масавай. У цяперашнюю ж Грамаду пайшоў народ. І гэта адбылося не без нашага ўдзелу. Таварыш Анатоль, па-мойму, правільна ўяўляе сабе бліжэйшыя задачы камуністаў у Грамадзе. Не круціце галавой, таварыш Гуляйноч. Мы, камуністы, будзем падтрымліваць Грамаду ў дамаганнях адкрыць школы на беларускай мове...
Вадалей паціснуў плячыма і няўпэўнена ўсміхнуўся.
— Калі так будзем працаваць,— сказаў катэгарычным тонам Апанас,— то ногі выцягнеш, пакуль чаго даб’ешся...
— Ног мы, вядома, не выцягнем. Гэта ўжо істэрыя...
Паддубны і Андрэй адначасова адказалі:
— Зусім правільна!
Кіўнуў Сучок, сказаў упаўголаса: «Правільна». Вадалей глянуў на Апанаса, замітусіўся, падумаў: «Прыпірае да сцяны». Апанас паціснуў плячыма, развёў рукамі:
— Правільна-то яно правільна, але... — і не дагаварыў...
Таварыш Васіль пачаў разбіраць гэты правакацыйны цыркуляр, які так спадабаўся Апанасу. У ім гаварылася, што ў Заходняй Беларусі наспявае рэвалюцыйная сітуацыя, аб чым сведчыць буйны рост Грамады, што не трэба траціць моманту, а скарыстаць яго для ўзброенага паўстання, што варта толькі падняцца ўсім, як прыйдзе дапамога з усходу, з БССР, і тады будзе скончана з акупацыяй, што на рабочы клас Польшчы няма чаго спадзявацца,— ён цяпер пасіўны, знаходзіцца пад уплывам ППС, разлічваць трэба толькі на свае сілы, разлічваць на раптоўны ўдар па акупантах.
— Усё ясна. У мяне такое ўражанне, што гэты цыркуляр складаўся ў змове з дэфензівай. Што значыць узняць цяпер узброенае паўстанне? — паставіў пытанне таварыш Васіль.
Вытрымаўшы паўзу, працягваў:
— Гэта не што іншае, як падставіць пад абух рэвалюцыйныя сілы народа.
...Гэта ўжо не тыя часы — 1920—1920 гады, калі польская буржуазія была яшчэ слабая, калі рабочыя масы Польшчы, абуджаныя Кастрычніцкай рэвалюцыяй, хапаліся за зброю,— тады мы клікалі да ўзброенага паўстання... А цяпер... не... цяпер, наадварот,— трэба змагацца з такімі настроямі. Яны, гэтыя настроі, будуць расцэньвацца, як парушэнне дысцыпліны, як авантурызм. Гэта не азначае, што мы адмаўляемся ад узброенага паўстання. Рыхтавацца да рашучых баёў трэба пад гегемоніяй польскага пралетарыяту, як пралетарыяту, старэйшага ў краіне.
— Ой... — ускрыкнуў Апанас,— нічога не будзе... — і махнуў рукою. Хацеў устаць і выйсці, але стрымаўся.
— Не махайце, таварыш Гуляйноч, на вашым мясцовым сепаратызме далёка не паедзеш... тым больш што перад табой згуртаваныя сілы буржуазіі цэлай Заходняй Еўропы, якая ўсякімі мерамі імкнецца навязаць вайну СССР. Тактыка, як бачыце, мяняецца, і мяняецца правільна.
Андрэю ўспомнілася, як расказваў Санкоўскі пра падрыхтоўку да ўзрыву моста над Бугам...
— Таварыш... А перад пераваротам Пілсудскага рыхтаваліся да паўстання?
— Так, быў такі момант... Калі б тады ўзнялі паўстанне на ўсёй Польшчы, Пілсудскі ва ўладзе не быў бы. Ніколі не быў бы! Тады была сапраўдная рэвалюцыйная сітуацыя.
— Чаму ж не адбылося паўстанне?
— Гэта была тады вялікая памылка. Некаторыя з ЦК няправільна расцэньвалі Пілсудскага і пераканалі большасць... Але з таго часу становішча, вядома, змянілася. І цяпер усякі заклік да паўстання — авантурызм. Тактыка, як бачыце, павінна быць іншая.
— Тактыка... тактыка... А дзе ўдар па ворагу? — не сунімаўся Апанас.
— Ды сціхні ты ўжо,— абарваў Хмеля нахмураны Аляксандр Сучок.
— Кожная наша кампанія,— умяшаўся Паддубны,— ці то за самаўрад, ці за беларускую школу, ці супроць шарваркаў, ці падаткаў,— усё гэта ёсць згуртаванне мас супроць акупантаў, усё гэта — удар па ворагу... Гэта ж ясна.
Доўга яшчэ гаварыў таварыш Васіль. Ён гаварыў аб правым і левым ухілах, аб тым, што ў нашай канкрэтнай абстаноўцы небяспечны яны абодва, але ўсё ж такі большай небяспекай для нас з’яўляецца ўхіл правы. Не дапусціць, каб Грамадой авалодалі буржуазныя лібералы. Калі б так сталася, Грамада была б выкарыстана фашызмам. Гаварыў, што Грамада ўжо мае «свае рогі», што вылазяць наверх згодніцкія тэндэнцыі. Яны далей барацьбы за самаўрад не ідуць. А што датычыць надзелу сялян зямлёю без выкупу, яны аб гэтым маўчаць. Людзі з такімі імкненнямі кажуць, што пытанне пераходу зямлі ад памешчыкаў сялянству без выкупу — пустая фраза, што гэта немагчыма здзейсніць. Спрыяць такім імкненням — гэта азначае спаўзаць на пазіцыі кулацтва, якое хоча запраўляць у павятовых валасных і нават гуртковых камітэтах. Трэба ўжо зараз гэтыя рогі збіваць, і збіваць бязлітасна. Ясна, што гэта праракулацкія настроі. Кулак уплывае на членаў Грамады з серадняцкіх слаёў.
Таварыш Васіль скончыў заклікам да пільнасці, вытрымкі і веры ў народныя масы...
Выцер хустачкай спацелы твар, усміхнуўся, глянуўшы на ўсіх, як чалавек, які выканаў свой абавязак.
— Можа, зробім перапынак? — прапанаваў Апанас.
Паддубны запярэчыў.
— Перапынку, я думаю, рабіць не варта,— сказаў ён,— тут нам ужо нямнога засталося. Я хачу сказаць пару слоў.
Таварыш Васіль кіўнуў з прыхільнасцю і, апёршыся спіною да сцяны, падрыхтаваўся слухаць.
— Таварышы,— пачаў Паддубны,— справа не так проста выглядае, як уяўляе сабе таварыш Гуляйноч. Ён сваімі намерамі хоча падарваць рэвалюцыйныя настроі мас. А нам трэба іх берагчы і выкарыстоўваць умела, каб яны прынеслі карысць народу. Чаму? Бо супроць нас групуюцца сілы контррэвалюцыі, якія ўсякімі мерамі хочуць падрэзаць рэвалюцыйны рух. І адна з такіх мер — выклікаць, значыць, справакаваць цяпер узброенае паўстанне. Трэба быць сляпым, каб гэтага не бачыць. Я думаю, што пасля выступлення таварыша Васіля ўсім ясна палітыка нашай партыі. Гэта павінен запомніць таварыш Гуляйноч і праверыць свае пазіцыі. Рэвалюцыя не жарты, каб можна было з ёю так бавіцца,— скончыў Паддубны і сеў.
Усе маўчалі. Апанас сядзеў, апусціўшы галаву, нахмураны, збянтэжаны. Логіка рэчаў вымагала, каб ён узяў слова. Але амбіцыя не дазваляла яму зрабіць гэта. І ён маўчаў. Ён разумеў, што ад яго чакаюць слова. Але маўчаў. Урэшце, яшчэ больш нахмурыўшы бровы, ён з натугаю працадзіў праз зубы, заікаючыся:
— Я... я... таварышы, зараз выказацца не магу. Я павінен падумаць...
— Добра, падумайце,— сказаў таварыш Васіль.
— Што зробім з гэтым цыркулярам? — запытаўся Паддубны.
— Я яго забяру з сабою,— адказаў таварыш Васіль,— гэта будзе для нас харошым дакументам для выкрыцця сэцэсіяністаў.— І, звярнуўшыся да ўсіх, запытаўся: — Можа, якія пытанні будуць да мяне?
Руку падняў Андрэй.
— У чыёй кампетэнцыі справа кааптацыі членаў у акругком? — запытаўся ён.
— У кампетэнцыі сакратара акругкома. Потым кааптацыя павінна быць пацверджана або не пацверджана на пленуме акругкома, у залежнасці ад таго, ці апраўдаў сябе кааптаваны таварыш на практыцы.
— Ясна,— адказаў Андрэй.
Пасля гэтага Паддубны прапанаваў зрабіць кароткую закрытую нараду ў складзе трох членаў акругкома на чале з таварышам Васілём.
Вадалей, Сучок і Аляксей Верас выйшлі пакурыць.
Паддубны перайшоў да справы. Запытаўся ў Апанаса:
— Ад каго ты атрымаў гэты цыркуляр?
— Ад аднаго чалавека па старой яўцы.
— Хто гэты чалавек?
— Знаю, што ён працуе па лініі камсамольскай недзе пад Брэстам, з клічкай «Слізень».
— Як выглядае?
— Русавалосы... вочы шэрыя... сярэдняга росту... трымаецца крыху развязна, свабодна, з усмешкай... Курыць... Так, здаецца, баявы хлопец...
— Ты нічога не ўтойваеш? — спыніўшы позірк на Апанасе, спытаўся Паддубны.
— Ну, што ты?.. За каго ты мяне маеш?
— Глядзі, Гуляйноч... Каб ты не прагуляў чаго...
— Ты свае штучкі кінь! — успыхнуў Апанас.
— Ты ж ведаеш, што на старых яўках нельга прымаць нікога... Адкуль ён з камсамола мог ведаць партыйную яўку? Камсамол мае яўкі свае...
— А чорт яго ведае! Я пайшоў на яўку проста з цікавасці... Ну, а ты на маім месцы не пайшоў бы?
Допыт спыніўся. Усе маўчалі, апусціўшы галовы ў задуме.
— Добра,— сказаў Паддубны.— Гэта табе папярэджанне. А цяпер на хвілінку выйдзі. Ёсць справы канспірацыйнага парадку.
Апанас змераў Паддубнага з галавы да ног. А Паддубны стаяў нерухома, не зважаючы на тое, што такія «прапановы» не падабаюцца Хмелю. А Хмель нейкі момант таксама стаяў нерухома, бліскаючы вачыма, а потым ледзь чутна кінуў Паддубнаму: «Ну, добра» і ў момант знік за фіранкай.
Паддубны звярнуўся да Андрэя:
— Ты хацеў нешта сказаць, Анатоль?
Андрэй расказаў аб прыходзе Захара Зубца ўначы і аб тым нейкім цакісту, які патрабаваў членаў акругкома і гаварыў аб падрыхтоўцы ўзброенага паўстання.
Таварыш Васіль ажывіўся. Выпытваў аб знешнім выглядзе гэтага госця і сам сабе нешта пацвярджаў. Усміхнуўся да Паддубнага і сказаў:
— Потым... Узмацніць пільнасць на яўках, Стары. Ён няйначай прыехаў на старую яўку таксама.
Паддубны паклікаў Аляксея.
— Скажы, браток,— звярнуўся ён,— у Гуляя ніхто не быў нядаўна?
— Быў. Малады, русавалосы... начаваў у Гуляя...
— Начаваў?
— Так. Я яго праводзіў на станцыю...
— Можа, ён табе што казаў?
— Хваліў Гуляя і казаў, што з такімі людзьмі можна рабіць баявыя справы.
— Можаш ісці,— усміхнуўся Паддубны,— пакліч сюды Гуляя.
Апанас увайшоў і адразу запытаўся:
— Ну, што?
— Скажы, Гуляйноч, хто гэты, што сядзеў з табою побач?
— Гэта... член раённага камітэта... кааптаваны мною... Таварыш энергічны... Я яго хачу прапанаваць сакратаром раённага камітэта.
— Ты добра прыгледзеўся да гэтага чалавека? Праверыў? — наступаў Паддубны.— Мы знаем, што ў Глушцы патрэбен новы сакратар. Хлопец там, праўда, добры, але нявопытны, яму не па сіле. І трэба яго выратаваць. Але з выбарам людзей трэба падыходзіць... ведаеш... па-партыйнаму. Каго ты выбраў? Гэта ж нейкі легкадумны, балбатун, не відаць у ім пачуцця адказнасці... Хто па яго хадзіў на сённяшнюю нараду?
— Аляксей... член раённага камітэта, кааптаваны табою.
— Паклічам Аляксея,— сказаў Паддубны.
— Слухай,— звярнуўся ён да Аляксея, калі той увайшоў,— ты сягоння хадзіў па гэтага, што тут сядзеў?
І Паддубны паказаў на ўслон.
— Я...
— Як жыве гэты чалавек? Што наогул можна сказаць пра яго?
— Жыве ён няважна... Хата развальваецца. Жонка ў яго — дачка нейкага марскога афіцэра... Прывёз аднекуль. Такая... паненка... Але... як я прыйшоў туды, то пачуў, што ў яго была паліцыя. Мяне папярэдзіў на вуліцы адзін знаёмы хлопец.
— І ты ў хаце не быў!
— Не, быў... Пасля таго, як выйшла паліцыя... На стале стаяла выпітая бутэлька ад гарэлкі і недаедзеная закуска...
— Ты лжэш, Аляксей! — выкрыкнуў Апанас.— Гэтага не можа быць, каб ён паліцыю частаваў.
— Іменна частаваў... Ты не крычы... Сам прызнаўся мне, калі я запытаў.
— Нашто ж ты тады яго прывёў сюды? — крычаў Апанас.
— Я і хацеў спачатку не весці яго сюды... Але трэба ж было выканаць загад.
— Чаму ж ты адразу не сказаў мне, як прыйшоў? — задзёрыста пытаўся Апанас.
— Вось гэта... так... тут я, можа, і памыліўся, што не сказаў. Але ж, па-мойму, табе вядома, што да яго не раз заходзіла паліцыя...
— Ну і што ж з гэтага? Мала да каго можа зайсці паліцыя...
— Не, па-мойму, табе вядома і тое, што ён частуе паліцыю гарэлкай,— не ўступаў Аляксей.
— Не, мне гэта невядома.
Апанас тыцнуў пальцам у Аляксея і, глянуўшы на ўсіх, сказаў:
— Прапаную завесіць1 яго ў правах члена партыі і вывесці з раённага камітэта... За страту пільнасці... ..
— Ты пачакай з завешваннем,— перапыніў Паддубны,— мы лічым Алёшу сумленным хлопцам, і здаецца, што ён праў... Мы прапануем іншае. Завесіць гэтага... што частуе паліцыю... А там паглядзім. Так?
І Паддубны нахіліўся да Андрэя і Аляксея. Тыя адказалі:
— Зусім правільна.
А Аляксей дадаў:
— Даўно трэба было гэта зрабіць.
Апанас пранізаў Аляксея гнеўным позіркам і прашыпеў:
— Ух ты...
А Паддубны зноў папрасіў Апанаса і Аляксея выйсці.
Тройка — Васіль, Паддубны і Андрэй — задумалася. Перад усімі стала пытанне: што рабіць з Апанасам Хмелем?
Паддубны, засунуўшы рукі ў кішэні, нават прайшоўся, а затым сеў ля таварыша Васіля і сказаў Андрэю:
— Сядай...
Андрэй сеў на ўслон.
— Трэба завесіць яго ў правах члена акругкома да пленума. На пленуме няхай раскрытыкуе свае памылкі. Як ты на гэта? — звярнуўся да таварыша Васіля Паддубны.
Таварыш Васіль кіўнуў у бок Андрэя:
— Як ты?
— Я думаю і даўно думаю, што яго трэба выключыць з партыі...— адказаў Андрэй.
— Гэта яно было б лепш за ўсё,— сказаў Паддубны,— але... наш абавязак ужыць усе сродкі, каб яго перайначыць... Дзёрзкі і ломкі — вось бяда...
— Я думаю,— сказаў таварыш Васіль,— з завешваннем пачакаць. Пасля нашай нарады ён павінен многае прадумаць і дастасавацца да тактыкі партыі. Абмежавацца папярэджаннем, грунтоўнай самакрытыкай. Пабачым на пленуме.
Згадзіліся на гэтым.
Паддубны кракнуў, ударыў сябе далонямі па каленях і неахвотна ўстаў, каб паклікаць Апанаса. Апанас увайшоў і мітусліва азірнуў усіх. Ён разумеў, што тут яму рыхтуецца прысуд. Толькі які? Самае страшнае, каб не абвясцілі... правакатарам. Апанас адчуваў у глыбіні сваёй дзёрзкай і разам з тым хісткай душы, што не схавацца яму з вока партыі. Эге, каб не дысцыпліна! Нарабіў бы ён спраў цяпер такіх, што было б аб чым гаварыць усяму Палессю. Эх, дысцыпліна, дысцыпліна... Мала славы, гонару, амбіцыі... А тут бы віхрам...
Паддубны паказаў пальцам на ўслон і неяк панура сказаў:
— Сядай...
Апанас сеў, апёршыся далонямі на дошку ўслона, і з выразам прымірэння, нават пакоры на твары, чакаў.
Паддубны ўзняў на Апанаса свой няўмольны позірк і з момант не спускаў яго. Апанасу нават стала няёмка пад такім позіркам. Ён закруціў галавою туды-сюды, заморгаў вачыма і, сапнуўшы ў нос, пачаў даставаць табаку з кішэні, каб закурыць.
— Адарві мне паперкі на цыгарку,— абыякава папрасіў Паддубны.
Васіль з Андрэем пераглянуліся пры гэтым і ўсміхнуліся.
Апанас адарваў кавалачак газеціны і моўчкі працягнуў Паддубнаму, апусціўшы галаву. Перадаў і капшук з табакай. Капшук з чорнага шоўку, вышыты зялёнымі кветкамі, шнурочкі з калматымі бамболкамі на канцах. Апанас круціў цыгарку, як быццам што думаючы, але пальцы прыкметна дрыжалі. Потым ён прапанаваў закурыць таварышу Васілю і Андрэю, але тыя адмовіліся.
Паддубны з Апанасам пыхнулі з цыгарак адначасова, і дымы іх скрыжаваліся, так што на момант засланілі твары аднаго і другога.
Паддубны выплюнуў абгрызены кончык цыгаркі і пачаў гутарку:
— Вось што, таварыш Гуляйноч... Паклікалі мы цябе, каб перадаць наша апошняе рашэнне адносна тваёй асобы...
— Рашэнне адбылося без майго ўдзелу... Без мяне мяне ажанілі, выходзіць...
— Часам так трэба, ты сам ведаеш... А ты не перабівай, а спярша выслухай... Ты ўжо даўно заслужыў, каб быць па-за радамі партыі за тваю недысцыплінаванасць, за твой яўны авантурызм. Гэта ўжо ясна для ўсіх. Другая справа — твая няшчырасць... Гэта ўжо насцярожвае... Хаваеш ад нас сёе-тое...
— Што, напрыклад? — злосна спытаўся Апанас, і твар яго пачырванеў.
— А вось хоць бы тое... Той, хто прыносіў табе цыркуляр, начаваў у цябе?
— Ну, і што з таго?
— А тое, што ты аб гэтым не сказаў. А мы лічым гэты момант важным... для тваёй характарыстыкі.
— Усё гэты Шэры набрахаў...
— Ты думаеш пра Аляксея?
— А пра каго ж...
— Ён кіраваўся адданасцю партыі. Хлопец разумны.
— Смаркач!
— Ты не гарачыся...
Апанас змоўк, насцярожыўся — што ж будзе далей?
— Даецца табе апошняе папярэджанне з паведамленнем аб усёй справе ў ЦК. Патрабуем ад цябе грунтоўнай самакрытыкі на пленуме акругкома. Трэцяе, выправіць памылкі арганізацыйнага парадку. Даецца табе два тыдні тэрміну на гэта. У раёнах, дзе створаны мнагалюдныя ячэйкі, выбраць з іх найлепшых людзей і стварыць ячэйкі нанава — не больш як па пяць чалавек у ячэйцы. Менш ячэек і менш людзей у кожнай ячэйцы, разумееш? Такім чынам мы абаронім сябе ад вялікіх правалаў і захаваем канспірацыю... Чацвёртае, мы завешваем у правах члена партыі гэтага, як яго псеўданім... Ну, што сядзеў з табою, з «полькай»?
— Дзяцел...
— Вось гэтага Дзятла мы выключаем з работы да раённай канферэнцыі. Мы яе скора зробім...
— А хто будзе сакратаром раёна?
— Ёсць у нас на прыкмеце іншыя...
— Можа, думаеш таго мешчанчука з Глушца? Гэта ж слабізна. Што ён зробіць?
— Аб гэтым пасля...— адмахнуўся Паддубны.
Апанас захістаўся і цяжка ўздыхнуў.
— Вось што ты павінен выканаць,— спакойна сказаў Паддубны.
— На гэта нам напляваць... Не тое рабілі... Гм... два тыдні... Мы гэта за два дні зробім... Але які будзе з гэтага толк,— пабачым.
— На правах члена акругкома перадай Дзятлу аб яго часовым выключэнні. Калі Дзяцел сакратар ячэйкі, замяніць другім. Сачыць за выкананнем...
Пры апошніх словах Паддубнага Апанас крыху павесялеў. Зніклі, здаецца, усе страхі. Апанас застаўся з правамі. Ён яшчэ паваюе.
— А што ты кажаш «не тое рабілі», гэтага партыя не забывае, чаму і прынята іменна такое рашэнне ў надзеі, што ты паправішся...
Апошнія словы кальнулі Апанаса, не спадабаліся. Ён скрывіўся, падумаў: «Гаворыць, як з дзіцем...»
Зірнуў у вочы Паддубнаму і прамовіў:
— Добра, добра, даволі ўжо... Зараз мяне азбуцы пачнеш вучыць...
— Усе мы павінны вучыцца, без гэтага ні кроку... Не спяшайся хапаць зоры з неба, да іх яшчэ трэба дапяць...— працягваў Паддубны, не павышаючы і не зніжаючы тону.
— А ты не шкадуй зор... Гаворыш, як некалі гаварыў Сцяпан Каваль — Прайдзісвет: «Ты гарачун, чорт віхраваты з лазы...» Я вось яшчэ жыву, а ён прагарэў... Невядома дзе...
— Правільна ён казаў, нічога, брат, не скажаш... Мужык разумны... Ён не прагарыць... — адказаў Паддубны, потым памаўчаў крыху і спытаўся:
— Ну, што,— табе ўсё ясна? Маеш якія пытанні да нас?
— Я хачу, каб у мяне не адбіралі права пісаць у ЦК.
— Гэта будзе залежаць ад тваёй самакрытыкі. І як ты выканаеш пастаўленыя перад табою задачы,— сказаў Паддубны і, звярнуўшыся да таварыша Васіля, спытаўся: — Так ці не?
— Так,— адказаў таварыш Васіль і ўстаў. За ім усталі ўсе.
Таварыш Васіль пачаў апранацца. Дзень хіліўся к вечару. За акном па той бок вуліцы рассцілалася залітае сонцам тарфяное балота, за якім кучаравіўся лес. У Васіля балела галава. Хацелася на паветра, на дарогі.
— Нам час у дарогу,— сказаў таварыш Васіль, ужо апрануты.
— Чаму ў дарогу? — з ноткай крыўды спытаўся Апанас.— Пойдзем паабедаем, можна адпачыць, нават пераначаваць...
— Дзякую, таварыш Гуляйноч... Усё гэта было б можна, каб дазваляў час. Скончылі справу і пойдзем далей. Паабедаем па дарозе... Вось што, таварыш Гуляйноч, я хачу, каб у наступны раз мы сустрэліся некалькі ў іншых абставінах, каб тут у вас быў рэвалюцыйны парадак, такі, аб якім мы гаварылі... Хутка атрымаеце літаратуру. Апрача лістовак будуць брашуры і часопісы. Звярніце ўвагу на часопіс «За бальшавізацыю КПІП». Ну, жадаю... каб было як найлепш...
І таварыш Васіль паціснуў руку Апанасу, які зрабіўся нейкім услужлівым, мітуслівым і разам з тым сумнаватым.
— А правадніка ж вам трэба...
— Вось сябры ідуць па той жа дарозе,— паказаў Васіль па Паддубнага і Андрэя.
Выйшлі з бакоўкі. Васіль падзякаваў гаспадыні, якая прасіла яго застацца паабедаць, развітаўся з Сучком, з Вадалеем, з Аляксеем і ўзяўся за клямку дзвярэй, каб выйсці. Гаспадыня кіўнула Аляксею — правядзі. Аляксей выйшаў за імі ўслед.
Зайшлі далёка за вёску. Ззаду засталася шырокая балотная даліна, на якой, як вокам глянуць, усё маячылі стагі і стагі. Даліну перасякала шырокая з глыбокімі ямамі дарога, абсаджаная абапал старымі, трухлявымі вербамі. Дарога нагадвала грэблю. У двух ці трох месцах на ёй накіданы масткі, пад кожным сачылася ручаінка. Даліна выглядала чыстай, выкашанай так, як быццам падмеценай. І таму выразна выглядалі па ёй кучаравыя кусты лазняку, зрэдку тарчалі адзінокія маладыя бярозы. А далей ва ўсе бакі засцілала небасхіл паласа лесу. Асенняя ўтульнасць! Аднекуль пахла дымам, відаць, ад агню, раскладзенага пастухамі. Глуха здалёк далятала мыканне каровы. Яно здавалася сумным, загубленым недзе ў гушчарах. Дарога з грэблі памкнулася ўверх, на гару, ужо вузкая, пясчаная, парослая па абочынах травою-паўзуном, і знікла ў сасновым лесе. Лясное ўзвышша пацягнулася ўздоўж балотнай даліны, здаецца, у бесканечнасць. Яго тутэйшыя людзі называюць градою. Сябры ішлі гэтым лясным узвышшам і больш маўчалі. Лёгка і сцішна было ісці пад ценем разгалістых соснаў, якія галінамі навісалі над дарогай.
— Ну, Шэры, правёў ты нас ужо далёка, час табе вяртацца. Хадзі, я табе яшчэ нешта скажу,— прамовіў Паддубны.
Яны зайшлі ў кусты, а Васіль з Андрэем сцішылі крокі, пайшлі павольна.
— Хораша ў лесе,— сказаў Васіль, а потым праспяваў сабе пад нос:
Гэй ты, гэй, бор, шумі,
Аб свабодзе грымі...
А затым махнуў рукою, і, усміхнуўшыся, сказаў:
— Не маю голасу... Як рыба...
І спытаўся ў Андрэя:
— Купалу, Коласа чытаеш?
— Чытаю...
— Гэта важна... Гэта — паэты народныя. Яны глыбока ўвайшлі ў народ. Добра беларускаму народу, што мае такіх паэтаў, якія сваімі творамі вось з гэтых балотных нізін дапамаглі ўзняць, узварушыць народ, ударылі па струнах яго душы... Трэба берагчы гэты скарб...
— Многа ўжо маладых друкуецца ў газетах...— сказаў Андрэй.
— Так... Гэта зразумела... Барацьба... Актыўнасць мас... браджэнне ідэй свабоды... рэвалюцыі... Народ не спіць... Як гэта хораша.
І таварыш Васіль, забыўшыся, што не мае голасу, зноў зацягнуў у задуме:
За свабоду сваю
Ўсёй душой пастаю...
Але тут падхапіў ужо і Андрэй:
І ў агонь і ў ваду
Я за ёю пайду.
Андрэй не даў спыніцца песні. Павысіўшы крыху голас, працягваў далей:
Лепей сам сябе дам
Пахаваці людзям,
Чым свабоду хаваць,
Злыбядзе аддаваць.
Таварыш Васіль, ступіўшы пару крокаў з дарогі ўбок, апусціўся на траву пад разложыстай сасною.
— Пачакаем яго... Кладзіся... Адпачнём...
Андрэй таксама прылёг.
— Ведаеш, хто мяне навучыў гэтай песні? — спытаўся таварыш Васіль.— Вольга. Бачыў яе ў Вільні, як ад’язджаў сюды. Між іншым, прасіла перадаць табе прывітанне, калі ўбачу.
Андрэй спакойна адказаў: «Дзякую», хоць у самога раптоўна закалацілася сэрца. Нават сам не чакаў, што ўспамін аб Вользе выкліча такое хваляванне.
А таварыш Васіль працягваў:
— Яна расказвала пра вашы подзвігі ў Дзядах.
Таварыш Васіль лагодна ўсміхнуўся, нешта ўспамінаючы...
І сказаў:
— Даўно ўжо гэта было... Лесапільны завод... Дзяды... Гэты камандзір Каваль... цікавы мужык.
— Волат, які вырас у пушчы,— уставіў Андрэй.
— Ага,— працягнуў Васіль і дадаў: — Цяпер цяжэй, чым тады было...
Прыўзняўся і абняў калені рукамі, паглядзеў у зялёны гушчар лесу, дзе на лісцях арэшніку таямніча пераліваліся праменні сонца, прабіваючыся праз верхавіны соснаў.
— Лес настройвае на лірыку...— вёў ніць сваіх думак таварыш Васіль, — а той польскі рабочы, які быў пасланы сакратаром акругкома на Буг, цяпер працуе пад Беластокам...
— Я яго бачыў, як служыў у войску... Сустрэўся выпадкова...
— Так?
— Ён быў на перападрыхтоўцы.
Прыйшоў Паддубны і з ходу апусціўся побач на траву.
— Ух, стаміўся... Добра паляжаць... Ведаеце што, адыдземся мы ў лес, падзакусім.
— Што ты падзакусіш?
— Ёсць. Алёша пастараўся. Выходзячы за намі, захапіў кавалак хлеба і сала.
І Паддубны выняў з бакавой кішэні доўгую лусту хлеба і такі ж доўгі кавалак сала, загорнутыя ў белую палатнінку.
Адышліся, выбралі чыстае месца і селі.
Гаспадарыў Паддубны. За ежай упаўголаса расказваў:
— Растлумачыў Шэраму, як змагацца з Гуляем... Ты, Анатоль, будучы тут на месцы, таксама глядзі ў абодва вокі. Калі ён, гэты Гуляйноч, не выканае нашых рашэнняў, ну, тады...
І Паддубны махнуў кулаком.
— І трэба ж сабе выдумаць нейкі гайдамацкі псеўданім... От фантазія...
Сябры дружна зарагаталі.
— Я хацеў яшчэ, каб мы заняліся на нарадзе і яго псеўданімам... Упрыгожвае сябе, як важак якога племені...
Сябры зноў засмяяліся.
— Пасмешышча цэлае,— не сунімаўся Паддубны,— але гэта адложым на другі раз. Яму цяпер і так добра ў косці дасталося. Будзе жаваць, як конь цуглі.
Таварыш Васіль ад смеху перайшоў да сур’ёзнага.
— Вось што, таварышы, нам тут трэба загадзя дагаварыцца. Калі гэты Гуляйноч не выканае нашых рашэнняў, трэба будзе яго выкрыць у акрузе. Гэта значыць, выключыць з партыі, парваць з ім усялякія сувязі...
— Кінецца ва ўгалоўшчыну... Я табе гавару...— сказаў Паддубны.
— Чорт з ім...
— Пацягне за сабою другіх,— уставіў Андрэй.
— Так, іменна, пацягне,— падтрымаў Паддубны.— На Палессі для гэтага грунт ёсць. Арганізуе шайкі зладзеяў і будзе нападаць на купцоў... Скліча на Палессе ўсё: дэфензіву, паліцыю, жандармерыю... Адным словам, тэрор. Будуць усім камуністам фабрыкаваць крымінальныя справы.
— Гэта... правільна...— раздумліва сказаў таварыш Васіль,— небяспека немалая... Тады для дабра партыі і народа застаецца, у выпадку чаго, толькі адно...
І ўсе трое ў адзін голас сказалі:
— Знішчыць!
1 Завесіць – часова выключыць з партыі, парваць з ім усялякія сувязі.
Кравец Абрам на прозвішчу называўся Плотка. Адкуль узялося такое прозвішча ў родзе Абрама, ведае толькі мінулае, поўнае вандровак з аднаго месца на другое. Праўда, перш чым асталявацца ў вёсцы, бацька Абрама знайшоў часовы прытулак у графа Ельскага, бацькі цяперашняга графа Браніслава. Жыў у адным з чваракоў1 разам з парабкамі.
Год пражыў кравец Янкель Плотка ў графа, а потым стаў непатрэбны. Тады пасяліўся ў вёсцы, купіў старую хату ў селяніна, які ад’язджаў на пасяленне ў Сібір, і замест фракаў, касцюмаў пачаў шыць сялянскія курткі, кажухі.
Абрам, малады хлопец, ужо тады, у маёнтку графа, вучыўся кравецкаму майстэрству ў бацькі. Там і набыў ён гэтую кравецкую універсальнасць, што роўнага яму і не было цяпер у мястэчку Глушэц.
Вось недзе ў час вандровак і прывілося роду Абрама прозвішча Плотка.
Уздыхалі прадзед, дзед, бацька. Уздыхае цяпер і Абрам. Нічога, здаецца, не змянілася пад сонцам. Вось толькі што выйшла з яго дому паліцыя: два паліцыянты ў мундзірах, а два ў цывільным. Абшукалі ўвесь дом, усё перавярнулі, злазілі і на гару, заглянулі і ў хляўчук. Не знайшлі нічога. Напісалі пратакол, далі падпісацца Абраму, як гаспадару дома, і запыталіся ў Грышы:
— Да Грамады належыш?
— Не;— адказаў Грыша.
— А сувязі з Грамадою, з камітэтам маеш?
— Не...
— А адкуль ведаеш Андрэя Касцевіча з Запалянкі? — запытаўся старшы паліцыянт.
Тут умяшаўся Абрам.
— Прошэ пана,— загаварыў ён.— Я даўно знаёмы з Касцевічам, ужо дваццаць год... Ну, ён прыносіць да мяне шыць...
— Я вас не пытаюся! — вызверыўся паліцыянт і звярнуўся зноў да Грышы:
— Ну... адкуль ведаеш Андрэя Касцевіча?
— Вось бацька ўжо сказаў... ён прыносіць шыць... І ўсё...
— Ага, шыць... Ну, добра... Да пабачэння! — Паліцыянты ўсталі і выйшлі.
З імі разам выйшаў з дому і страх, ад якога цямнела ў вачах і дрыжала сэрца. З падворка зараз жа ўбеглі ў хату старая Рахіль, хлопцы, дачка-дзяўчына і акружылі Грышу.
Грыша стаяў збялелы, заклапочаны, з насупленымі бровамі. Вочы пад акулярамі гарэлі гневам, крыўдай.
— Нічога не знайшлі, Гірш? — спыталася сястра.
Маці, гняўлівая, насцярожаная, прыкрыкнула на яе:
— Ты ўсё хочаш ведаць... Няхай ён супакоіцца... прыстаеш з пытаннямі... Ідзі, Гірш, ляж і нікуды не хадзі...
А Грыша маўчаў.
Абрам увесь час пыхкаў папяросай, хадзіў паволі па пакоі. Спыняўся перад акном, глядзеў на крамы, што прытуліліся адна да другой, як гнёзды, і ўздыхаў.
А па ўсёй вуліцы як глянуць высыпалі местачкоўцы — старыя і маладыя — і пазіралі ў бок дома Абрама. Але даволі было паліцыянту з’явіцца на вуліцы, як усе хаваліся на падворкі за брамы і адтуль сачылі за кожным рухам на вуліцы. Твары выглядалі з вокнаў. І не дзіва,— гэта ўжо другі вобыск у Абрама.
Цяжка Абраму, цяжка ўсёй сям’і, толькі адна маці найбольш стрыманая. Яна ходзіць па пакоі выпрастаўшыся, павольная ў рухах, і ў чорных засмучаных вачах можна заўважыць нават іскаркі ледзь улоўнай усмешкі, схаванай недзе глыбока ў душы. Гэта — гордасць. А можа, і надышоў час, калі накоплены праз жыццё пратэст супроць усяго, што прыгнятала і болем, невыказным смуткам асядала ў душы, цяпер можа знайсці сабе выхад? За недалёкай мяжой на ўсходзе новая Расія — савецкая, дзе ўжо няма цара-душыцеля, няма жандараў, стражнікаў.
Дзеці пайшлі ў майстэрню і моўчкі селі за кравецкім сталом. Апусцілі галовы і маўчалі, як быццам да чаго прыслухоўваючыся. Яшчэ перажывалі вобыск. А Грыша тым часам выбег на двор.
Абрам са старою былі ў пярэдняй. Рахіль засцілала раскіданую паліцыяй пасцель, узбівала падушкі, ставіла на месца крэслы, кветкі.
— Трэба сказаць Гіршу, каб ён не лез нікуды, каб не займаўся палітыкай,— сказаў Абрам.
Рахіль спынілася і доўгім позіркам агледзела Абрама, як быццам здзіўляючыся, адкуль яму прыйшло такое вось у галаву.
— А што, ты за яго будзеш займацца? — адказала Рахіль тонам, у якім чуліся злосныя ноткі. Абрам прамаўчаў, зноў глядзеў у акно. Паціснуў плячыма і ўздыхнуў. Нешта на свеце перавярнулася. Быў у сям’і спакой, лад, а тут — на табе.
Рахіль прыбірала ў пакоі і маўчала. Потым, азірнуўшыся па пакоі, ускрыкнула:
— Прынёс бы шчотку з майстэрні, а то стаіш, як... як скамянелы...
— О божа...— трагічна шапнуў, уздыхнуўшы, Абрам і паплёўся з пакоя.
Неўзабаве прынёс шчотку і моўчкі перадаў у рукі Рахілі...
— Гірша няма ўжо дома...— тонам дакору сказаў Абрам. Відаць было, што сказаць гэта каштавала яму адвагі. Але ўсё ж такі адважыўся.
— Як няма? — спытала і перастала мясці Рахіль.
— Ну, няма... — развёў рукамі Абрам.
Рахіль кінула шчотку, якая бразнула аб падлогу, і выбегла з пакоя.
Хутка вярнулася і, пляснуўшы ў далоні, сказала: «Ой, гвалт!» Накінулася на Абрама са словамі:
— Ідзі, шукай... Ён, напэўна, у Міхала або ў Рунды. Хіба ж можна цяпер хадзіць... пасля вобыску?..
— Добра, добра, я пайду...
І Абрам выйшаў.
Ішоў павольна па дашчатым тратуарчыку, нават з узнятай галавой.
Папяроса ўвесь час дымілася ў руцэ паміж двума пальцамі, пракапцелымі нікацінам. Ён гэтую руку трымаў перад сабою прытуленай да грудзей і час ад часу падносіў да губ, каб зацягнуцца дымам. На парогах крам стаялі гандляры — дзе па два, дзе больш — і гутарылі. Усе праводзілі Абрама адным і тым жа пытаннем:
— Гірш арыштаваны?
— Не...— кожны раз адказваў Абрам, не спыняючыся і не паварочваючы галавы. Ішоў роўнай, павольнай хадою, цяжка ступаючы на дошчачкі тратуарчыка, зносячы і пытанні і позіркі, якімі моўчкі праводзілі яго. Прыжмурана глядзеў у даль вуліцы, а каля вачэй клаліся свежыя маршчыны. «Няхай пытаюць... Ім нічога... У іх няма Гірша, такога Гірша, як мой...» — думаў Абрам ідучы.
І крывёю аблівалася сэрца Абрама. Над домам, над сям’ёй навісла небяспека. Гэта адчувае цяпер Абрам нават у цьмяных блясках заходзячага сонца, якое праменнямі ціха застыла на бляшаных і гонтавых стрэхах, на вокнах дамоў і хат. Адчувае і ў ціхім мяккім паветры, і ў тых высокіх таполях і бярозах, што маячаць у канцы вуліцы, направа, на старых яўрэйскіх могілках.
Вось ужо апошняя крама, крама мучная, а далей пойдуць хаты земляробаў. Сярод іх стаіць хата Міхала. Абрам падумаў, што тут не будзе гэтых надакучлівых пытанняў і позіркаў. Але на парозе мучной крамы стаяў яе гаспадар, худзенькі, зморшчаны, у акулярах, запыленых мукою, у праедзеным мучным пылам адзенні — пацёртым каптаніку і штанах. Прапацелая кепка, як скамечаны блін, сядзела на галаве, абапал носа шчокі нагадвалі ямы. Гэтага гандляра мукою можна было часта бачыць, як ён цягае з воза на сагнутай спіне мяхі з мукою ў сваю краму. Тады здавалася, што гэта мурашка ўзваліла на сябе глыбу, бо пад мехам амаль не відаць было сагнутага чалавека. Цяпер ён стаяў на парозе сваёй адчыненай крамы, прыпёршыся спіною да вушака, і саломінкаю калупаўся ў зубах. Чырвоныя праменні сонца адбіваліся ў шкельцах яго акуляраў. Так часам можна прастаяць і цэлы дзень, калі няма пакупнікоў.
Калі Абрам мінаў яго краму, мучнік, пачуўшы крокі, хутка азірнуўся. Забегалі пад акулярамі вочы, і спіна адарвалася ад вушака. Мучны гандляр, заўсёды маўклівы, схаваўся ў краму, і адтуль да вушэй Абрама даляцеў тоненькі, сіплы галасок, поўны насцярожанасці:
— Абрам... Гірш у Міхала...
Абрам толькі скасавурыў вочы ў бок крамы, не паварочваючы галавы. На хаду працадзіў праз зубы:
— Добра...— і падумаў: «Хоць адзін знайшоўся...»
Але Грышы ў Міхала не было. Пайшоў нядаўна, і ніхто не ведае — куды.
А Грыша зараз жа пасля вобыску падаўся ў сваю дрывотню. Схаваная там літаратура ляжала некранутай, хоць паліцыянты заходзілі і туды. Пабег да Якава, потым да Максіма Рунды. Больш за ўсё баяўся за Ісэра Цукермана. І ў яго ёсць сякія-такія брашуркі. Трэба папярэдзіць усіх. Да Цукермана паслаў Якава. Вобыск можа паўтарыцца і быць не толькі ў яго, Грышы Плоткі, але і ва ўсіх. Вырашылі з Максімам Рундам, каб літаратураю загадваў адзін чалавек і каб толькі ён ведаў, дзе яна схавана. Гэты абавязак узяў на сябе Рунда...
Абрам вярнуўся дахаты, нідзе не знайшоўшы Грышы. Запалілі лямпу ў майстэрні, і Абрам крыкнуў на дзяцей, каб селі за работу. Дзеці паслухаліся, хоць рукі не хацелі брацца ні за што. Хацеў ісці ў пярэднюю да старой Рахілі, але тут убег Грыша. Абрам накінуўся на яго з дакорамі. Грыша не пярэчыў бацьку, маўчаў і ўсміхаўся. Толькі адзін раз сказаў:
— Тата, ну, даволі ўжо...
Бацька пайшоў у пярэднюю, а браты і сястра, сагнуўшыся над працай, спадылба сачылі за кожным рухам Грышы. А Грыша распрануўся, кінуў касцюм і кепку на нары, момант пастаяў у задуме, як быццам што прыпамінаючы, потым правёў далоняй па сваіх віхрастых валасах і накіраваўся да рукамыйніка. Забыўся зняць акуляры, адвярнуўся, зняў іх і паклаў на кепку. Неяк заўзята пырскаў вадою. Памыўшыся, схапіў анучку, якая вісела на цвіку ля ракавіны, і кінуў пад ногі, потым зняў ручнік. І так — ручніком выціраў твар, а нагою — падлогу. Сястра не вытрымала, вылезла з-за стала і вырвала ў яго анучу з-пад нагі.
— Ну, вось і дзякую...— жартаваў Грыша,— даўно б так... Нічога, Хана, усё будзе суха...
Грыша некуды спяшаўся. Успомніў, што трэба выпрасаваць адзін пашыты касцюм, але адкінуў гэты намер. Глянуў у вокны. Цёмна. Ноч. Трэба было б зачыніць аканіцы. Зараз жа выйшаў і зачыніў. Вярнуўшыся, прайшоў да маці. Там глянуў на гадзіннік, выслухаў дакоры. Маці ўрэшце сказала, каб змяніў кашулю, якую яна і выняла са старамоднай цёмна-карычневай шафы, паточанай ужо шашалем. Грыша схапіў кашулю і подскакам вылецеў з пакоя. У майстэрні пераадзеўся. Здаецца, зроблена ўсё, засталося толькі павячэраць.
Сястра як быццам адгадала яго думку, сказала:
— Ты не здумай куды ісці... Зараз будзем вячэраць...
Грыша пайшоў на кухню, там дастаў з-пад печы невялічкі блакнот і, сеўшы воддаль ад акна, ля сцяны, пачаў нешта пісаць.
Трэба ж сягоння ісці на пасяджэнне ячэйкі, якую стварыў сам Грыша. Гэта цікавая ячэйка. Яна складаецца з шаўцоў і балаголаў. Цудоўныя там людзі. Адзін, напрыклад, шавец з густымі чорнымі бровамі — вышэй за Грышу можа ў тры разы. Гэта — волат. Калі надзене пажарніцкі шлем у час практыкаванняў, ну, тады перад вамі сапраўдны егіпецкі воін з часоў нейкай там дынастыі Рамзеса. Але пры ўсёй сваёй сіле, высокім росце ён з лагоднай усмешкай слухае Грышу на пасяджэннях ячэйкі. У гэтым, здавалася б, суровым чалавеку білася простае сэрца — без фальшу, шчыра. Другому шаўцу, наадварот, нізкаму і тоўстаму, яшчэ маладому, таксама падабаюцца выказванні Грышы, і ён нават забываецца пра ўсё, слухаючы. І павольна, непрыкметна адкрываецца яго рот і так застаецца адкрытым да канца гутаркі. Але пасля ўсяго, калі пачынаецца абмен думкамі, ён разводзіць рукамі, заўзята пакручвае галавою і кажа, уздыхаючы:
— Ой, цяжка... Як ты іх возьмеш? У іх зброя, у іх улада... Ух...
У ім адчувалася вечная запалоханасць, забітасць, якая спадарожнічала ўсяму яго жыццю, калі нельга было галавы падняць,— усё глядзі ўніз, глядзі ў падэшву, якую падбіваеш да бота. Можаш глянуць толькі ў мутнае акенца сваёй майстэрні, заседжанае мухамі, дзе часам у праменнях сонца чырыкне верабей.
Нельга насіць галаву высока,— гэта ўбачыць паліцыянт, гэта ўбачыць цырульнік Ёшка, які часта, расцягнуўшыся на лаўцы ў сваёй цырульні, грэецца на сонцы, як кот. Дый сам ён падобны да ката — маленькі, тоўсценькі, і твар, як месяц.
На сцяне ў яго вісіць кларнет, на якім Ёшка, маршыруючы на чале пажарнікаў, іграе гімн пілсудчыкаў «Першая брыгада». Але галоўнае ў тым, што ў Ёшкі голяцца ўсе паліцыянты мястэчка і шпікі — тайная паліцыя...
І тоўсты Эфроім таямніча ўзнімае палец і гаворыць такім тонам, як быццам тут мелася зараз узарвацца бомба:
— Цыц... Сам староста з ім адзін раз гаварыў... Ого... Сам староста... Ух...
А волат-шавец з чорным няголеным тварам хмурыў бровы, слухаючы, і кідаў нядбала:
— Я не ведаю, чаго ты тады сюды прыйшоў? Нашто ты ўступіў у ячэйку? Табе толькі купцу Абрамовічу ваду насіць...
Балаголы рагаталі. Гэтыя людзі, абветраныя падарожжамі, смяшлівыя, але жыццёва мудрыя, здаецца, ведалі, што будзе заўтра. Аб гэтым гаварылі іх упэўненыя позіркі, калі на твары наплывала і злосць, і заклапочанасць. Гэтыя не дадуць напляваць сабе ў душу.
Адзін з іх працягваў думку «волата»:
— Калі не хочаш ваду насіць Абрамовічу, то млынар Моўша шукае няньку для дзяцей... Дык, можа...
І тоўсты Эфроім, пачырванелы да вушэй, у роспачы махае рукамі і заікаецца:
— Ай, ай... Я пагляджу, якія вы героі... Я зраблю, што трэба будзе... Няхай Моўшу дзяцей калыша чорт...
Грыша, як заўсёды, пачынае супакойваць, пачынае гаварыць:
— Наш палахлівы Эфроім павінен паказаць сябе. І ён... сябе пакажа...
Усе сціхалі і слухалі словы Грышы, як малітву. А Грыша працягваў:
— Сіла рабочага класа павінна нарастаць з кожным днём... Не ўсё адразу...
Узрадаваны Эфроім ківаў носам так, што, здавалася, ківае толькі адзін казырок заношанай кепкі, які ценем прыкрываў яго цёмныя вочы. Ён з выразам пераможцы глядзеў на «волата» і кідаў словы:
— Ну, што, Довыд? Ты прайграў, Довыд...
А Давыд нядбала ўсміхаўся, абыякава махаў рукою, як быццам меў дачыненне не да чалавека, ды яшчэ такога тоўстага, як Эфроім, а да нейкай мухі. І з-пад чорных вусоў вырывалася нядбала:
— Хо-хо... Хо-хо...
Нешта смяшлівае мармыталі і балаголы...
І вось цяпер трэба Грышу ісці на пасяджэнне гэтай ячэйкі. Парадак дня вельмі сур’ёзны. Пры апошняй сустрэчы з Андрэем паўсталі важныя пытанні: растлумачэнне ролі Грамады ў нацыянальна-вызваленчым руху беларускага народа і другое пытанне — выкрыццё рэакцыйнасці сіянісцкага руху і здрадніцтва Бунда. Ясна было для абодвух, што апошняе пытанне будзе цвёрдым арэхам для местачкоўцаў, якія жылі ў атмасферы рабінаўскіх пропаведзяў. А рабін даводзіў, што не трэба займацца рэвалюцыямі, трэба чакаць волі бога, якая ўжо здзяйсняецца.
З ціхім гоманам вярталіся яўрэі з сінагогі. Наперадзе ішлі багатыя — купцы і прамыслоўцы ў доўгіх чорных паліто, у капелюшах-кацялках. Пад пахамі неслі тоўстыя, быццам закураныя дымам, кнігі ў скураных карычневых вокладках — збор мудрасці прарокаў і талмудыстаў. За імі ішлі дробныя гандляры — хто таксама ў паліто, а хто ў касцюме. Калі першыя гаварылі павольна, другія спяшаліся. Ззаду ўсіх ішла бедната. І дзіўна, беднаты ў мястэчку найбольш, а з сінагогі ішло яе найменш. Мусіць, не ўсім аднолькава да густу настаўленні рабіна, і кожны з беднаты быў рад выкарыстаць суботу, каб адпачыць пасля цяжкай працы.
Апускаўся вечар, а потым надыходзіла ноч з белым, крыху цьмяным месяцам, які, здавалася, прыплыў сюды з далёкай пустыні і спыніўся над ціхім мястэчкам, каб пасеяць у душах людзей надзеі і мары.
Ах, ах... «Шма, Ісроэль, адонаі, элегейну хот...»2 З гэтай малітвай багатыя ездзяць аж у Варшаву да цадыка, каб вымаліць у яго цуд для сваіх інтарэсаў. Вязуць цадыку вялікія грошы і просяць. Лясны прамысловец кажа: «Рэбэ, памаліся богу, каб быў мароз, бо мне трэба вазіць альху з лесу...», а другі лясны прамысловец, наадварот, просіць памаліцца, каб хутчэй растаў лёд на рацэ, бо яму трэба сплаўляць лес. Каму будзе лепш спрыяць бог,— гэта невядома, мусіць, таму, хто даў цадыку больш грошай. Ай, грошы, грошы...
...Ну, а дзе возьме грошы бедны яўрэй паехаць да цадыка і вымаліць у яго хоць такое звычайнае цуда, каб дзеці хоць раз у тыдзень з’елі булку з маслам?
Багатыя кажуць, што яўрэям цяпер ужо не трэба прасоўвацца на ўсход, бо блізка граніца, бо там, у Саветах, талмудысты не ў пашане, што там нельга нажыць капіталу. А якое ж гэта жыццё без капіталу, без яго ж няма ніякага гешэфту.
Так мяркуюць багатыя, а вось бедныя думаюць і гавораць інакш. Яны прагна слухаюць весткі аб СССР, з захапленнем прытакваюць, пакручваюць галовамі, агеньчыкамі загараюцца іх вочы, якія, здаецца, ніколі не бачылі радасці. Там можна зарабіць працоўнаму чалавеку, аддаць дзяцей у вялікую навуку. Го, навука! Яна дае багацце чалавеку. Толькі на ўсход, толькі на ўсход. Няхай згарыць гэты захад. На ім неба чорнае і крывавае... А на ўсходзе сонца заўсёды яснае і неба чыстае.
Але багатыя маюць сілу, уладу,— асцярожней з імі, іх падтрымлівае рабін. І калі што, дык назавуць адшчапенцам, напусціць рабін на цябе ўвесь кагал. І што тады? Адна пакута. І дзе ўзяць тую цудадзейную сілу, якая б пазбавіла сілы багатых?
Грыша адказвае ў такіх выпадках:
— На ўсходзе, бачыце, знайшлі такую сілу... Бедныя прагналі багатых і кіруюць жыццём справядліва. Ніхто нікога не крыўдзіць, усе роўныя... А калі хто што зробіць несправядліва, таго караюць...
— Караюць?
— Так, караюць...
— О, о... гэта...
І пераглянуцца між сабою, слухаючы, зварухнуцца, усмешкамі асвецяцца іх твары.
— Дык там усё гэта зрабіў рускі рабочы народ, а мы тут што зробім?
— І мы не адны...— адказвае Грыша,— ёсць народ беларускі, у Польшчы — польскі, а ўсе мы разам маем надзею і апору на народ рускі...
Змоўкнуць слухачы, задумаюцца. Аб панскай Польшчы ў душы няма прыемных думак, бо перад вачыма снуюць па вуліцы паліцыянты з нагайкамі, чыноўнікі. Ад іх толькі і даводзіцца слухаць польскую мову. Ды якая тут мова! Адна лаянка.
Але... Грыша гаворыць праўду — усё на ўсходзе.
Часта па начах Грыша праводзіў Андрэя на гасцінец.
Нідзе ні агеньчыка за акном. Усё заснула, не чуваць нават і брэху сабак. Толькі ў аддаленні глухім рэхам чуюцца крокі вартавога паліцыянта па дашчаным тратуарчыку. Ды не спіць яшчэ другі вартавы — месяц. Заціхла жыццё, замкнутае, як птушка ў клетцы.
Грыша ўсміхаецца. Яго твар — белы, белы — у святле месяца здаецца натхнёным. Якая ж прыгожая рэч — ідэі свабоды, ідэі брацтва народаў. Ужо іншымі вачыма глядзіць ён на вуліцу, на дамы, на крамы. Відаць, ён бачыць іх недаўгавечнасць.
Андрэй не раз казаў Грышу, што сіла яўрэйскай рэакцыі — гэта містыка і гешэфт.
А гешэфт кліча да нажывы, да накаплення. А тое і другое разам — да адасаблення ад іншых народаў і да ўласнага раздрабнення. Толькі рабочаму люду чужыя гэтыя якасці. Ён услухоўваецца ў іншую праўду, у тую, якая плыве з усходу, з СССР. Ніякія граніцы, ні межы не могуць стрымаць гэтай праўды. Яна даходзіць у самыя глухія куткі і пакідае след — пакідае надзею на збаўленне ад паноў, ад жандараў і ад рабінаў.
Грыша, як толькі павячэраў, для адводу вачэй бацькоў усё ж такі выпрасаваў касцюм. Бацькі супакоіліся і хутка пайшлі адпачываць. Гэтага толькі і трэба было Грышу. Ён апрануўся і выйшаў. Браты і сястра моўчкі, з цікавасцю правялі яго вачыма. Сястра хацела нават штосьці сказаць, але не паспела. Дзверы зачыніліся, і Грыша знік. Пасяджэнне ячэйкі мелася адбыцца ў хаце Давыда.
Ноч была свежая і зорная. Месяц яшчэ не ўзышоў. На вуліцы яшчэ не ўтаймаваўся рух. Хадзілі парачкі па вузкім тратуарчыку, размаўлялі ўпаўголаса.
Грыша спыніўся ля сваёй каліткі ў цяньку, каб разгледзецца навокал.
Ніхто з прахожых не заўважаў яго. Вось ідзе аптэкар Бурштэйн і махае блішчастай палачкай. Малады, прыгожы, у капелюшы і пенснэ, заглядае ў твар сваёй спадарожніцы і нешта з усмешкай гаворыць. Гэта бундавец. Часта вядзе дыскусіі — ды з кім? — з паліцыянтамі аб паляпшэнні жыцця ў мястэчку, што нядрэнна было б забрукаваць вуліцу, аб сапраўдных тратуарах, аб самадзейнай пажарнай камандзе, але ніколі не заікнецца ён аб прафсаюзе.
А калі яўрэі ўсім мястэчкам неслі ў сінагогу новую тору, спісаную па далёкай традыцыі на валовай скуры, Бурштэйн ішоў з гэтай самай блішчастай палачкай у першых радах. Як жа не несці, калі нават сам пан староста ішоў і нават перад сінагогай сказаў прамову. Выляталі словы: «польская дэмакратыя»... «рэлігійная тэляранцыя, якою можа пахваліцца Польшча»... У заключэнне староста накіраваў удар супроць камуністаў і СССР і заклікаў да змагання з камунізмам. Але, гаворачы аб рэлігійнай «тэляранцыі», пан староста Наўроцкі, вядома, не ўспомніў, што нядаўна ксяндзы нацкавалі асаднікаў і мясцовую шляхту, каб адабраць царкву пад касцёл у адной вёсцы, не так далёка ад Глушца, што сам пан староста паслаў групу паліцыянтаў для дапамогі ксяндзам. Ды шмат аб чым не ўспомніў пан староста.
Бурштэйн слухаў прамову і захапляўся разам з гандлярамі. Вельмі хацелася далучыцца да Бурштэйна і Ісэру Цукерману, але ён баяўся Максіма Рунды, які заўсёды пільна прыглядаўся да яго.
Цукерман тады быў дома, стаяў воддаль ад акна і хціва праводзіў вачыма працэсію з торай. Калі ж працэсія скончылася, Цукерман хутка адскочыў ад акна і глядзеў услед, аж пакуль не знік з вачэй апошні чалавек.
Усё гэта прамільгнула ў галаве Грышы. Ён правёў доўгім позіркам Бурштэйна і, выйшаўшы з ценю, перабег на другі бок вуліцы і знік паміж крам.
Гэтым часам пасяджэнне другой ячэйкі праводзіў Максім Рунда. Ячэйка складалася з яго, Максіма, Якава, Цукермана і меланхалічнага інтэлігента Ігната Вярэні.
Яна нічым не адрознівалася ад іншых падобных устаноў, якіх у мястэчку было нямала. Карчма Шчыгельчыка была мураванай, пабеленай, з вялікімі халоднымі вокнамі без фіранак, ад чаго мела выгляд сурова-абыякавы. Той, хто будаваў яе, не лічыўся ні з якімі густамі. Каробка з цэглы, а на ёй дах з гонтаў — што можа быць больш простым? Ніякіх слупоў ля ганка. Суцэльная сцяна франтона, пабудаваная з цэглы, разам са шчытом упіраецца ў тонкі гонтавы дах. У сцяне два акны, а паміж імі дзверы цёмна-карычневага колеру. А ганак? Ёсць і ганак. Ён зроблены з дошак у тры прыступкі і як быццам прыстаўлены да дзвярэй. Гэтая будыніна, пазбаўленая ўсякай утульнасці, не нагадвала чалавечага жылля. Гэта была іменна карчма. Людзі заходзяць туды на пэўны час, каб потым яе пакінуць.
У карчме амаль на самай сярэдзіне стаіць вялізная, нязграбная печка. Здаецца, яна займае сабою ўсю карчму, хоць навокал яе стаяць сталы і крэслы. На печцы, на вышыні росту чалавека, цёмныя тлустыя плямы. Гэта ад тлустых валасоў самога гаспадара карчмы Антона Шчыгельчыка, які часта любіць стаяць ля печкі, заклаўшы рукі за спіну, і абцірацца галавою. Антон Шчыгельчык — чалавек год пад пяцьдзесят, высокі, грузны. Саладжавая, некалькі тупая наіўнасць застыла на пульхных мяккіх шчоках, цёмных вачах, якія глядзяць часам лісліва-ласкава. Са Шчыгельчыка можна маляваць ікону якога-небудзь святога. Просты радок блішчастых ад тлушчу валасоў, падстрыжаных «пад гаршчок», прамы нос, крыху гарбаты, і характэрная купецкая бародка клінам даюць падставу для гэтага.
Антон Шчыгельчык — новаспечаны буржуй. Родам з гэтых месц, ён маладосць сваю правёў у Севастопалі і Адэсе, дзе пакаштаваў розных прафесій, пачынаючы ад грузчыка і канчаючы прыказчыкам. Не пашанцавала — паехаў у глыб Расіі і ў горадзе Туле паступіў у манастыр,— стаў манахам. Гэта было ўжо ў 1914 годзе. У час Кастрычніцкай рэвалюцыі ўцёк з манастыра і пачаў прабірацца дамоў. Заспеў запусцелую гаспадарку брата, які загінуў у час вайны. Тады Антон Шчыгельчык прадаў зямлю і купіў у Глушцы вось гэтую камяніцу-карчму. Для афармлення куплі хадзіў пехатою аж за шэсцьдзесят кіламетраў у скарбовае ўпраўленне, але свайго дабіўся.
І вось Антон Шчыгельчык — буржуй. Жыве ў гэтай камяніцы толькі з жонкай, бо дзяцей няма. Ходзіць між сталоў і крэслаў, грузны, непаваротлівы, і ўсё запрашае з салодкай, тупа-наіўнай мінай:
— Калі ласка... Калі ласка... Сядайце, галубчыкі, сядайце... Вось за гэты стол... Вось...
Няспрытна хадзілі яго рукі, нязграбна. Калі рэзаў хлеб, закуску, здавалася, вось-вось парэжа сабе палец. А калі нёс усё гэта на стол, чапляўся нагамі за крэслы і, чырванеючы, злаваўся на сябе.
Ну, але ўсё ж такі як-ніяк — буржуй. Усе ўсміхаліся з яго нязграбнасці і прабачалі: яшчэ не набіў рукі.
Карчма Шчыгельчыка стала прыпынкам больш за ўсё сялян, а таксама местачковых саматужнікаў — цесляроў, муляроў і іншых. У Антона можна сядзець вечарамі колькі хочаш і гаварыць аб розных справах, нават пагуляць у карты, бо да іх быў ахвотны і сам гаспадар. Нямала асушаць бутэлек піва, з’ядуць каўбасы з сітным хлебам, а часам і горкай нажлукцяцца і пачнуць сілу паказваць — хто па стале кулаком, а хто і загрудкі. Няма чым плаціць — Антон пачакае. Ён пойдзе за прылавак, там возьме аловак з-за вуха, асядлае нос акулярамі, пашукае чыстую старонку ў сваёй універсальнай кнізе і запіша так, што літары выглядаюць, як нейкі клінапіс.
— Гмм...— гнусавіць сабе ў нос Шчыгельчык.— Як цябе, Пятрусь? Верабей?..
— Верабей...
Скажа «Верабей», а запіша «па-граматычнаму» — «Пётр Арабей — 3 злоты».
Пярэднія вокны карчмы глядзяць на базарную плошчу — проста на царкву. Увесь рух на плошчы відаць як на далоні, і гэтым часта цешыцца Антон. Калі няма нікога, Антон Шчыгельчык пройдзецца па сваёй карчме і спыніцца ля акна, заклаўшы рукі назад. Глядзіць доўга — на плошчу, на царкву, схаваную ў клёнах і бярозах, і тады сама сабою прарываецца знаёмая яму мелодыя: «Благослов-и-и-и... душе моя господа, благословен еси, господ-и-и-и...» З гэтай песняй пойдзе за прылавак і пачне корпацца ў сваіх няхітрых запісах. За прылаўкам дзверы ў кватэру — там недзе сядзіць жонка, якая рэдка паказваецца ў карчме. Яе ўладанні — кухня і хлеў. За домам — невялічкі падворак з дрывотняй, за яе сценамі — спуск уніз да балота, дзе пачынаюцца местачковыя сенажаці.
Ведае Антон Шчыгельчык сваю карчму, бачыць, што робіцца на плошчы, але не здагадваецца, што дзеецца ў яго дрывотні.
Бо калі гаснуць агні ў хатах крамнікаў, мяшчан, а ў карчме Шчыгельчыка яшчэ свеціцца агонь, Максім Рунда хавае ў дрывотні лістоўкі. З задняга боку, ад сенажаці, сцяна з падвойных дошак. Між дошкамі насыпана пілавінне. Яно асела амаль на даўжыню рукі. Добрая схованка. Хто можа падумаць, што тут, у дрывотні іканапіснага Шчыгельчыка, хаваецца крамола? Ды і сам Максім Рунда ў добрых адносінах са Шчыгельчыкам. Не так даўно нават ладзіў печ яму, і гаспадар застаўся здаволены працай Максіма...
У той час, калі Грыша Плотка праводзіў пасяджэнне сваёй ячэйкі, Максім у сваёй ячэйцы гаварыў аб распаўсюджанні лістовак. Упершыню такое заданне атрымліваў і Цукерман. Ніхто не пярэчыў супроць такой прапагандысцкай работы, усе лічылі яе законнай, натуральнай. Якаў сказаў, што ён раскідае лістоўкі пры выхадзе з мястэчка на шлях, пад крыжам; Вярэня — аж за староствам, дзе скрыжоўваюцца шляхі; сам Рунда браў на сябе самае далёкае месца — аж пад чыгунку. Ісэру Цукерману прапанавалі пляц ля млына Моўшы, куды з’язджаецца шмат сялян на памол, да таго ж побач лесапільня над рэчкай. Адным словам, два аб’екты. Цукерман запратэставаў, чаму іменна яму даручаюцца гэтыя месцы. У яго ўяўленні паўставалі калёсы з узнятымі аглоблямі, пах конскага поту і гною, сяляне ў сярмягах і лапцях, а побач брудная тарфяная рэчка, занесеная гусіным пухам... Фі... Не, ён не пойдзе туды. Гэта работа Рунды, гэтага мужлана... Гэта ён знарок... «Не, я не пайду туды раскідаць лістоўкі...» — запярэчыў Цукерман, а потым пачаў так хутка гаварыць, што яго словы спляталіся ў клубок і па барадзе пацякла сліна.
— Значыць, ты не хочаш выконваць пастанову ячэйкі? — строга запытаўся ў Цукермана Рунда.
— Я... Я не для раскідання лістовак,— выпаліў Цукерман.— Няхай гэта робяць такія хлопчыкі, як ты...
— А для чаго ж ты? Для таго, каб кланяцца ледзь не кожнаму паліцыянту? Хто цябе пхае ў карак гнуць спіну ў паклоне гэтым, з нагайкамі? Ты што, наперад прыдабрыцца хочаш? Гэта не па-нашаму... Мы табе пра гэта не казалі, а цяпер зоймемся гэтымі справамі на ячэйцы.
Цукерман заёрзаў на месцы, пачаў мітусліва біць рукамі па каленях, усхапіўся з месца як укушаны. Вочы вылезлі, кучма валасоў уздыбілася.
— Ты паклёпнік!.. Ты адкажаш за гэта! Ты антысеміт!
— Лягчэй, лягчэй... не баімся...— адказаў Рунда. Не вытрымаў і Якаў.
— Дык ты пойдзеш раскідаць лістоўкі ці не? — запытаўся ён нахмурыўшыся.
— Добра, я... я пайду... раскідаю... Але я хачу прыцягнуць Рунду да адказнасці.
І Цукерман ад бяссілля ўкусіў сябе за руку і, бліснуўшы вачыма, змоўк.
Пасля пасяджэння ячэйкі Рунда ўжо глыбокай поўначчу з мяшком літаратуры за плячыма ішоў цямнейшымі месцамі ў напрамку да карчмы Шчыгельчыка.
Праз два дні ў Глушцы здарылася такая падзея, якой ніколі ў ім не было.
Людзі прачнуліся рана і перш за ўсё ўбачылі, што цырульня маленькага, тоўстага Ёшкі змяніла свой знешні выгляд, дакладней кажучы, колер. Была сабе цырульня як цырульня — невялічкая, з новых габляваных дошак, тулілася ў радзе гэткіх жа крам, і раптам за адну ноч яна з жоўтай стала белай. Вось гэта дык дзіва! Людзі прыходзілі паглядзець на гэты цуд — адны спыняліся, другія чамусьці хутка адыходзілі, а некаторыя, замахаўшы рукамі, проста ўцякалі. Адбегшыся, асцярожна азіраліся навокал. Што гэта такое? Выдумаў нехта штуку на дзіва ўсяму Глушцу.
А зрабіў гэта штукар, тоўсты Эфроім. Нездарма ён казаў на пасяджэнні ячэйкі: «Я зраблю, што трэба будзе...» Ну і зрабіў. Абклеіў цырульню Ёшкі камуністычнымі лістоўкамі... Ды так шчыльна, дбала абклеіў, як у свой час абклеіў шпалерамі сцены ў сваёй хаце. Здалёк здавалася, што цырульня Ёшкі, якая і так падобна на картачны домік, злеплена з белай паперы. Ніводнай лістоўкі нельга адарваць пальцамі, іх хіба толькі нажом можна саскрэбці. Тут былі лістоўкі розныя — па памерах і па зместу ды да таго ж яшчэ на розных мовах. Наперадзе, ад вуліцы, Эфроім наклеіў лістоўкі на яўрэйскай мове. Зрабіў ён гэта знарок ці так здарылася — невядома. Але гандляры, глянуўшы на іх, адразу ж уцякалі. На бакавой сцяне былі паклеены лістоўкі на рускай, беларускай і польскай мовах,— лістовачкі з тоненькай, эластычнай паперы. Штукар Эфроім! Здаецца, даведалася аб гэтым і сонца, бо яно, ледзь узняўшыся над наваколлем, як быццам знарок, застыла праменнямі на сцяне цырульні Ёшкі,— сонца яснае, спакойнае.
Пагудка данесла Ёшку аб такім незвычайным здарэнні з яго цырульняй. Нават перададзена было, што напісана ў тых лістоўках. «Хавэйрым, хавэртэс!»1 — пачыналася кожная з іх. А затым былі заклікі да барацьбы з буржуазіяй, з Бундам, заклікі да салідарнасці працоўных усіх нацыянальнасцей, каб сумеснымі сіламі дабіцца... савецкай улады. Ну, каб так было, як у Расіі. Гэта ж трэба адважыцца на штосьці такое, каб у белы, ясны дзень людзі чыталі такія словы. Быць у Глушцы бядзе... Што скажа камендант паліцыі, што скажа пан староста?
Калі на вуліцы стала людней, усе, хто набліжаўся да цырульні Ёшкі, пераходзілі на другі бок вуліцы, каб абысці яе. Усе ведалі, што стала з цырульняй Ёшкі за адну ноч.
Адны ў мястэчку цешыліся, што з Ёшкам адбылося такое здарэнне, казалі: «Добра... Гэта яму за тое, што нюхаецца з паліцыяй...» А другія — купцы і дробныя гандляры — палохалі: «Будзе бяда цяпер усім... Праз Ёшку можна было прыдабрываць паноў...»
А Ёшка прыляцеў і, як толькі глянуў на сваю цырульню, нарабіў крыку:
— Згубіцелі! Згубіцелі! Ім зайздросна на маю цырульню... Я ведаю, чыя гэта работа! Я ведаю...
І трос кулачкамі ў паветры.
Ёшка не на жарты быў устрывожаны. Кінуўся быў адчыняць цырульню, але апамятаўся — спыніўся. Азірнуўся навокал. Убачыў паліцыянта, які набліжаўся да скрыжавання вуліц, і накіраваўся да яго.
Паліцыянт падышоў разам з Ёшкам да цырульні, агледзеў усё, агледзеў падазроным позіркам і Ёшку з галавы да ног і тады свіснуў у свісток. Прыбеглі яшчэ два паліцыянты. Той, што свіснуў, пакінуў сваіх калег каля цырульні, а сам падаўся ў камендатуру, каб далажыць аб незвычайным здарэнні. Неўзабаве з’явіліся яшчэ трое на чале з маладым афіцэрам. Аглядалі цырульню Ёшкі з усіх бакоў, нават мацалі пальцамі. Афіцэр толькі запытаўся ў аднаго:
— У чыім гэта абходзе?
Той, крыху спалоханы, сквапна адказаў на пытанне.
Цырульні не адмыкалі. Патрэбны былі два сведкі. Тады можна пачаць следства і пісаць пратакол.
Ёшка па загаду афіцэра зараз жа пабег і прывёў аптэкара Бурштэйна, які, бліскаючы шкельцамі пенснэ, з падкрэсленай ветлівасцю зняў капялюш і пакланіўся паліцыянтам. Адзін сведка ёсць, каго ж узяць другога? Вуліца, як на няшчасце, зусім апусцела, нават і дзяцей не відаць. Паліцыянты паглядалі ўздоўж вуліцы ў абодва канцы і ўрэшце заўважылі, што нехта набліжаецца.
— Пачакаем,— сказаў афіцэр і выняў бліскучы партсігар, каб закурыць.
Той «нехта» ішоў без шапкі, цупаў дробнымі крокамі, трымаў правую руку ў кішэні штаноў, адвярнуўшы крысо касцюма. Наблізіўся да скрыжавання вуліц, спыніўся, паглядзеў з момант на паліцыянтаў і хацеў звярнуць убок, але тут яго паклікалі. Бурштэйн і Ёшка пазналі ў ім Ісэра Цукермана. Так, гэта быў ён. На вокліч Цукерман спыніўся, а затым усё ж такі хацеў павярнуць убок. Але грубы голас спыніў яго зноў. Ісэр Цукерман дробна застукаў па тратуарчыку сваімі варшаўскімі чаравікамі і неўзабаве, збялелы, стаў перад паліцыянтамі.
— У чым справа, проша пана? — звярнуўся ён з умольнай усмешкай да афіцэра.
Афіцэр агледзеў і Цукермана з галавы да ног і сказаў:
— Будзеш сведкай пры вобыску ў цырульні пана Ёшкі... Вось вы і пан Бурштэйн.
— Прошэ пана... Які з мяне сведка? Я тут нічога не ведаю і не хачу ведаць. Я вось захварэў нешта на жывот і ішоў да доктара...
Афіцэр паківаў галавой, глянуўшы на жывот Цукермана:
— Так ужо раптам і захварэў? Фу, пся крэў... Нічога пану не станецца... Тут нядоўга... Бачыш, пан, што тут наклеена? Можа, ты сваю руку прылажыў?
Ісэр Цукерман затросся, як у ліхаманцы.
— Прошэ пана... Прашу мяне звольніць... Я нічога не ведаю... Я нічога не ведаю... Я ішоў да доктара... Прошэ пана...
— Нічога, жывы будзеш... — буркнуў афіцэр і кіўнуў Ёшку: — Адчыняй...
Грукнула жалезная завала. Дзверы адчыніліся. Пачаўся вобыск. У цырульні было адно люстэрка, адно крэсла, прылады для галення, столік, адзін услончык для кліентаў, на якім часам вылежваўся сам Ёшка, грэючыся на сонцы, як кот на акне. Праўда, на сцяне вісеў яшчэ кларнет. Пры вобыску адзін паліцыянт са скрыўленымі ад верхавой язды нагамі зняў і кларнет, агледзеў, нават падзьмуў у яго і, насміхаючыся з Ёшкі, сказаў:
— То ты такі, пся крэў, прыяцель? Баю, баю, і абляпіўся камуністычнымі лістоўкамі, пся крэў...
— Хто? Я абляпіўся? Нехта наляпіў... Я знаю, чыя гэта работа,— петушыўся Ёшка.
— Добра, добра, нас не ашукаеш... Пан Цукерман, напэўна, ведае, чыя гэта работа,— гаварыў паліцыянт, ужо мацаючы пальцамі сцены, абклееныя шпалерамі.
— Прошэ пана, адкуль жа я магу ведаць? — не змаўчаў Цукерман і далей працягваў грызці пазногці на пальцах.
Вобыск быў скончаны, напісаны і падпісаны пратакол, што нічога ў цырульні не знойдзена. Але для доказу трэба было далучыць да пратакола хоць некалькі лістовак. Афіцэр загадаў сарваць іх. Але гэта аказалася немагчымым.
Эфроім зварыў такога клею, што лістоўкі як быццам прыраслі да дошак.
Усе зайшлі ў тупік — што рабіць?
Пан Бурштэйн — правізар, хімік, ён ведае нямала хімічных сакрэтаў, ну як жа яму не падзяліцца імі з панамі? Гэта ж павысіць яго ў вачах усеўладнай паліцыі. Бурштэйн паспеў прачытаць у лістоўках заклік да барацьбы з Бундам, дзе той называўся зборышчам сацыял-здраднікаў.
— Прошэ пана... — звярнуўся ён па-ўгодніцку да афіцэра.
Бурштэйн умее трымаць сябе, нездарма ўсе купцы і гандляры ў мястэчку лічаць яго самым адукаваным чалавекам.
— Прошэ пана,— паўтарыў Бурштэйн,— гэтаму можна дапамагчы. Калі дазволіце, я падыду ў аптэку.
— Няхай пан будзе ласкавы... — адказаў узрадаваны афіцэр.
Разам з паліцыянтам Бурштэйн пайшоў і неўзабаве вярнуўся. Лістоўкі былі адклеены, хоць і не ўсе. На ўсе не хапіла сілы і магічнага сродку пана бундаўца. Пасля гэтага сведкі былі адпушчаны, а паліцыя з Ёшкам накіравалася ў пастарунак. Лістоўкі, якія нельга было адклеіць, Ёшка падрапаў нажом.
— Я пасля змыю... шчоткай,— паабяцаў афіцэру.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Увечары таго ж дня быў арыштаваны Грыша Плотка.
* * *
Калі Андрэй увайшоў у карчму Шчыгельчыка, там сядзеў толькі адзін наведвальнік, усім вядомы мешчанін мястэчка Глушца сальнік Карнікевіч. Яшчэ малады, гладкі з твару, у чорным касцюме пад гальштукам, у шэрай падношанай кепцы, ён перавальваўся на крэсле сваім тулавам і выдаваў гукі, падобныя да гукаў адкормленага парсюка. Аказваецца, гэты Карнікевіч быў п’яны ў дым. Навальваўся грудзьмі на стол — стол рыпеў, рыпела і крэсла. Фарфоравыя крошкі ад пабітай талеркі бялелі на падлозе ля ножак стала (вялікія кавалкі гаспадар падабраў). Лямпа, якая вісела на дроце пасярэдзіне карчмы, свяціла цьмяна. У вялікія беспрытульныя вокны глядзела цёмная ноч.
Андрэй сеў у аддаленым кутку і папрасіў чаю.
І раптам стук кулака па стале разлёгся, як рэха, у бязлюднай карчме, а за ім гарлавы крык:
— Так, Шчыгельчык, ці не? Кажы!..
— Так, так, пане Карнікевіч,— падтакваў Шчыгельчык і тупаў за прылаўкам, неспакойна пазіраючы на п’янага госця.
— Хто цэрквы пабудаваў у Расіі?! Га? — крычаў сальнік. І, б’ючы ў грудзі кулаком, адказваў: — Пабудавалі мы — купцы! — і потым нахіляўся ў бок Шчыгельчыка і пытаўся: — Так ці не?
— Так, так, вядома, што так... А хто ж? У каго грошы, той і будаваў... — гаварыў Шчыгельчык, а сам думаў, чым супакоіць гэтага раз’юшанага вепрука. Урэшце падышоў і паклаў руку Карнікевічу на плячо. Лагодна сказаў, схіліўшыся:
— Можа, кваску даць? Хлебнага? У мяне ёсць...
— Што-о-о? — раўнуў сальнік.— Ты за каго мяне лічыш? Гарэлкі давай, гуляю сёння...
— Гарэлкі ўжо няма...
— Як няма? Які ж з цябе купец? А яшчэ па манастырах хадзіў... Богу маліўся...
Шчыгельчык паціснуў плячыма і адышоў.
А сальнік Карнікевіч працягваў сваё, стукаючы мясістым кулаком па стале:
— Мм... Я гэтую хэўру... Я яе... вось так... — і сальнік зрабіў такі рух, як быццам што ламаў.— Купцы цэрквы будавалі, а яны... Мм... — мармытаў сальнік.
Шчыгельчык ківаў галавою і ўсё прыгаварваў упаўголаса: «Ах, госпадзі, госпадзі...»
Сальнік нешта раптам успомніў і крыкнуў:
— Шчыгельчык! А скажы, чаму Плотку выпусцілі з пастарунка! Га? Краўцовага сына. Га?
Андрэй кінуў піць чай, насцярожыўся...
— Чаму выпусцілі? — адазваўся Шчыгельчык.— А таму, відаць, што віны за ім не было...
— Дурны ты, Шчыгельчык! Віны не было... Яны ўсё зробяць... усё... Хто абклеіў цырульню Ёшкі камуністычнымі паперкамі? Га? — пытаўся, як быццам налазіў на каго, Карнікевіч. І сам сабе адказваў: — Ён, толькі ён... А яго, бач, выпусцілі... Гэ... вось штука.
І сальнік Карнікевіч захістаўся на месцы так, што ледзь не перавярнуў стол.
— Яны рэвалюцыю хочуць зрабіць ва ўсім свеце... Народ абдурваюць... Камітэтчыкі ў нас аб’явіліся... Яшчэ будзе перцу гэтым камітэтчыкам... — і сальнік памахаў кулаком у паветры.
Пры апошніх словах Шчыгельчык насцярожана зірнуў спадылба ў той куток, дзе сядзеў Андрэй, і ўсмешка прабегла па яго твары. Палічыў патрэбным сказаць сальніку:
— Пане Карнікевіч, можа, пара дахаты, праспацца трохі?
— Што — выганяеш? — гаркнуў пан Карнікевіч.— Мяне, патомственнага мешчаніна горада Глушца, выганяць? Ды ты ведаеш...
Але тут перапыніў яго Шчыгельчык.
— То, можа, піва бутэлечку?
— Гааа... раздабрэў... давай піва...
Андрэю было ясна, што ў карчме сядзеў самы сапраўдны чарнасоценец.
Слухаючы яго выкрыкванні, Андрэй яшчэ раз пераканаўся, што зрабіў правільна, калі адправіў Грышу Плотку ў падполле. Вось толькі нядаўна, перад прыходам сюды ў карчму, развітаўся з ім. Чатыры дні трымалі Грышу ў дэфензіве і ўсе чатыры дні білі. Гоман абурэння пракаціўся па мястэчку. Ва ўсіх на вуснах было імя Грышы Плоткі. Адчула гэтыя настроі паліцыя. Нічога не дабіўшыся ад Грышы, яна вырашыла выпусціць яго пад залог — пяцьсот злотых.
Андрэй паставіў на ногі ўвесь раённы МОПР, і на пяты дзень Люба, дачка Дзям’яна Гарагляда, прынесла Абраму 500 злотых. Абрам жа думаў ужо што-небудзь прадаць з адзежы. Але тут...
Увесь Глушэц, здавалася, быў у напружанні. Такога ж здарэння яшчэ не было сярод летуценнікаў мястэчка за ўсе часы панавання Польскай Рэчы Паспалітай.
Праводзілі Грышу Андрэй, Рунда і Якаў. Развітваючыся з Рундам і Якавам, Грыша, схуднелы з твару, з павязкай на левым воку, сказаў:
— Ісэра Цукермана трэба выключыць з партыі... абавязкова... Фальшывы... Мая памылка, таварышы, што я згадзіўся тады прыняць яго. Нявопытнасць... Цяпер я ўсё разумею... Глядзіце, зрабіце гэта, выключыце...
Андрэй і Грыша пайшлі далей толькі ўдвух. Ноч насоўвалася на пясчаны шлях цёмная, крыху ветраная. Мінулі каталіцкія могілкі ў полі і ўрэшце спыніліся пад прыдарожнай грушай. Андрэй сказаў паўшэптам:
— Паедзеш на адну з явак Паддубнага ў Баранавічы, там атрымаеш прызначэнне, куды і што... — І перадаў адрас і пароль.
— Помні, Грыша, ты ўжо атрымаў баявое хрышчэнне. Глядзі, ідзі чэсна да канца. Будзь горды тым, што мы, многа нас, працуем для вялікай справы вызвалення... Вось так...
Грыша стаяў перад Андрэем усхваляваны, моргаў адным вокам, хацелася многа сказаць, але не мог.
— Я... Я цяпер усё ведаю, Андрэй, і я рад, што ўведаў... Гэтага ў мяне ніхто не выб’е... Не... ніхто... Я ведаю, што я ў гэтай барацьбе не апошні, а роўны з усімі... І гэта мне дало і дасць сілы ўсюды... Зайдзі калі-небудзь да маіх бацькоў, пацеш іх, я цябе прашу.
— Добра,— адказаў Андрэй,— усё зраблю.— Ён глянуў навокал і працягнуў руку на развітанне: — Давай развітаемся... А то яшчэ які злыдзень знянацку нападзе на нас.
Яны абняліся па-таварыску.
Андрэй стаяў пад грушай, аж пакуль не заціхлі крокі Грышы, а затым накіраваўся да мястэчка. У карчме Шчыгельчыка ён павінен сустрэцца з Апанасам Хмелем.
Але вось мінае гадзіна, а Апанаса няма. Сам назначыў сустрэчу, а няма. Зараз будзе месяц пасля нарады ў Забалоцці, а што за гэты час зрабіў Апанас — невядома. Паддубны няйначай паехаў у Варшаву. Няма вестак і ад Васіля. Вольга таксама маўчыць. У камітэце Грамады ідзе арганізацыйная праца. Аляксандр Сучок пайшоў некуды ў бок Дзядоў арганізоўваць валасны камітэт Грамады. Пакінулі Андрэя праводзіць усе справы ў камітэце. Ну і, вядома, яшчэ сакратара Кананца. Дрэнна з Кананцом. Ён, відаць, уявіў сабе, што камітэт — гэта адвакацкае бюро. Акругком партыі прыняў пастанову, каб пры камітэце было створана бюро прашэнняў і каб прашэнні пісаліся сялянам бясплатна. Кананец, відаць, забыўся, што ён член партыі, але не забыўся, што ён быў некалі сакратаром у адваката, і пачаў употай браць плату за прашэнні, ды яшчэ якую! Часта заходзіў у карчму і кожны раз прыходзіў п’яны. Андрэй гэта заўважаў ужо некалькі разоў. Вырашыў пасля прыезду Паддубнага паставіць гэтае пытанне на абмеркаванне.
І цяпер, прыйшоўшы ў карчму Шчыгельчыка, Андрэй пакінуў Кананца ў камітэце ў вясёлым настроі.
Кананец хацеў здзівіць і задобрыць Андрэя нейкай кафэшантаннай цацкай. Стаўшы ў позу спевака і падняўшы свой азызлы твар, ён заспяваў:
Ох, ноет сердце, болит печенка,
Ох, что наделала девчонка...
Андрэй зрабіў выгляд, што быццам не чуе гэтай песні, а потым так глянуў на Кананца, што той неяк адразу асёкся, заціх і, не ведаючы, што рабіць, пачаў скручваць тоўстую цыгарку. А Андрэй, крута павярнуўшыся, выйшаў, стукнуўшы дзвярыма.
Вось вам і рогі Грамады. Растуць, растуць,— няма чаго... Андрэй думае аб неабходнасці праверкі, аб тым, што варта правесці чыстку ў павеце. Вернецца Паддубны — тады. Але дзе ж той Апанас? Гуляйноч недзе загуляўся. Андрэй глянуў па карчме. Шчыгельчык у драцяных акулярах, як прадавец свечак у царкве, стаяў за прылаўкам і корпаўся ў сваёй бухгалтэрыі. Сальнік Карнікевіч, паклаўшы галаву на стол, хроп, як знясілены конь. Кепка звалілася з галавы... Сальніку, напэўна, сніліся цэрквы, пабудаваныя купцамі.
Андрэй страціў надзею дачакацца Апанаса і хацеў ужо ісці. Але тут пачуўся тупат ног на ганку. Скрыпнулі дзверы, і ў карчму не ўвайшоў, а неяк цішком, прыгнуўшыся, усунуўся Апанас Хмель. Каўнер яго чорнай курткі быў прыўзняты, кепка, сцягнутая на патыліцу, сядзела на галаве па самыя вушы. Вочы бліскалі па-мышынаму. За ім следам увайшоў малады чалавек, незнаёмы Андрэю. Апанас акінуў позіркам карчму, на момант расчаравана скрывіўся, але, глянуўшы направа, павесялеў.
— А, ты тут? — сказаў ён і падышоў да Андрэя вітацца. Павітаўся з Андрэем і незнаёмы. Апанас не сеў, а шпаркім крокам падышоў да Шчыгельчыка.
— Здароў, Антон,— жвава гукнуў Апанас, падаючы руку Шчыгельчыку.
— Здаровенькі, здаровенькі,— саладжава адказаў Шчыгельчык.
— Ну, як жывём?
— А, нічога, дзякаваць богу... як вы? Як жонка, дзеткі?
— Аб гэтым не пытайся,— адмахнуўся рукой Апанас.
Шчыгельчык зняў акуляры і працёр вочы.
— Бедна жывеш, Антон,— карчма пустая...
— Што рабіць? Не ў мяне аднаго карчма, карчмароў многа ў мястэчку,— крыху са скрухай адказваў Шчыгельчык.
Апанас азірнуўся і ціха запытаў, паказваючы на сальніка:
— А гэта хто?
Шчыгельчык адказаў шэптам:
— Гэта сальнік Карнікевіч. Каб яго халера ўзяла... Прыйшоў, напіўся, буяніў тут, а цяпер спіць.
— Няхай спіць,— махнуў рукою Апанас.
— Ага, можа, праспіцца...
— Чым пачастуеш? — з усмешкай спытаўся Апанас.
— Чым? Вось каўбаска ёсць, сальцісончык, сальца харошае, паляндвічка, кумпячок, сырок, селядзец, нават рыбка смажаная.
— Ну, рыбку сам еш,— кінуў Апанас.
Шчыгельчык заморгаў вачыма са шматзначнай усмешкай і дадаў:
— Гарэлачкі можна...
— Ну, Антон... збяры там чаго-небудзь... сам ведаеш... на тры чалавекі. Я галодны, як чорт. Пачастуй добра... Бо пасля будзем гаварыць аб іншым... Маю інтэрас...
Пры апошніх словах Шчыгельчык на хвілінку ўтаропіўся вачыма ў Апанаса. Затым яго іканапісны твар асвяціўся нейкай здагадкай, і Шчыгельчык жвава пачаў увіхацца, узброіўшыся доўгім нажом.
— Зараз, галубчыкі, зараз, от, дзе галава ў каго...— прыгаварваў Шчыгельчык, хваліў галаву Апанаса і сам пакручваў сваёю.
Андрэя здзівіла такое сваяцтва Апанаса з карчмаром. Які можа быць у яго інтэрас да Шчыгельчыка? Гм... Дзіўныя рэчы вытварае гэты Хмель,— усё нейкія таямніцы і таямніцы...
Калі Апанас вярнуўся да стала, Андрэй заўважыў, што на нагах у яго новыя боты, толькі з калодкі. Што ж — боты рэч звычайная. Аднак штосьці насцярожвае...
— Ты, аказваецца, маеш добрае знаёмства з гэтым Антонам... Нейкія інтарэсы? — запытаўся Андрэй.
— Ат... Глупства... так сабе,— адказаў Апанас і сапнуў носам. А потым перавёў гутарку на другое, паказваючы на незнаёмага.— Ты ведаеш гэтага чалавека?
— Не, не ведаю.
— Гэта Арцём Світка — наш чалавек.
Андрэй паглядзеў у шырокі скуласты твар Світкі чырванаватага колеру і ў цёмных вачах яго заўважыў блукаючыя іскаркі.
Світка час ад часу хмурыў бровы. У гэтым маладым чалавеку адчувалася натура моцная, валявая. Здавалася, што для гэтага малайца не цяжка ўстаць, выбіць акно і выскачыць.
— Я ж вас ведаю, таварыш Касцевіч,— сказаў Світка. І голас загучаў грубавата, напорыста...
Цікавы хлопец. Паклаў на стол левую вялікую далонь, а правую ўвесь час трымае апушчанай. Глядзіць нерухома, часам непрыкметна аглядаецца на акно.
— Закурым,— сказаў ён, і на стол лёг кісет з махоркай.
...Пасля вячэры, калі зайшлі на падворак камітэта, Апанас паклікаў Андрэя да плота і шэптам сказаў:
— Хочаш мець боты?
— Боты? Што гэта значыць?
— А тое значыць, што ты, бачу, ходзіш у падраных ботах, і я хачу надзяліць цябе ботамі.
— Адкуль яны ў цябе?
— Гэта не твая справа... ну, як?
— Не, не вазьму...
— Дзівак, дзівак...
Падышоў Світка і папрасіў:
— Таварыш Касцевіч, не адмаўляйцеся. Калі не хочаце ботаў, мы можам даць грошай на боты...
Андрэй зразумеў, што гэтыя людзі зрабілі нейкую нячыстую справу.
Памаўчаўшы, адказаў:
— Я хутка буду мець боты... Дзякую...
— Нашто вам траціцца, таварыш Касцевіч,— зноў умяшаўся Світка.— Чорт з ёю, з буржуазіяй. Хутка паны будуць уцякаць адгэтуль... Мы ўжо робім ваенныя рэпетыцыі...
— Ну, не тут аб гэтым,— сыкнуў Апанас,— распусціў губу. Дакуль ты не навучышся? Эх!
Андрэй маўчаў, зразумеў нешта небяспечнае, а думкі ўжо выстуквалі, як быццам неслі тэлеграму кудысьці — да самых верных, самых чулых: «Хутчэй спяшайцеся, трэба ратаваць нашу святую справу».
1 Таварышы, таварышкі.
Эх ты, нядоля бяздонная!..
Куплены бык хадзіў усё лета, дзе яму хацелася — па яравых, азімых, і быў названы «царскім». Гэта ж міласць царская, — зміласцівіўся над беднымі,— міласць вечная, непарушная!..
Цяпер ужо няма цара ў Расіі, але старыя кажуць, што ён яшчэ кашы наварыць. Маладыя не вераць старым, маладыя хочуць жыць без цара, без паноў. Але як дабіцца такога жыцця? Трэба, відаць, узяцца за вінтоўкі, прагнаць паноў і зажыць па-людску... Вось Грамада... Яна паможа...
У воласці кожны дзень стаіць доўгая чарга людзей у суконных світках, у лапцях. У кожнага торба цераз плячо, напханая петыцыямі. Сяляне-лапцюжнікі прыйшлі да войта дамагацца беларускай школы. Войт доўга трымае людзей, усё корміць «пачакаем», а людзі не разыходзяцца — стаяць, церпяць. Урэшце падымаюць гоман, і тады толькі адчыняюцца дзверы кабінета войта. Нешта будзе з гэтага, ой, будзе... Рыхтуйце зброю, вастрыце яе,— хутка нешта будзе.
На сходах гурткоў не шкадуюць праклёнаў для паноў, удалых насмешак, і вочы ва ўсіх вясёлыя.
Але што гэта за нечаканасць? Граф Ельскі, той самы Ельскі, які арганізаваў пабоішча сялян у лесе, а сын якога камандаваў карным атрадам — вешаў, паліў,— гэты самы Ельскі ахвяруе запалянскаму гуртку Грамады дрэва на пабудову народнага дома. Вось гэта штука! Людзі так здзівіліся, аж не ведалі, што казаць. А пагалоска паляцела птушкай па вёсках, далёка. Гоман пайшоў,— значыць, паны паддаюцца, чуюць свой канец. Няма чаго паноў баяцца,— яны ўжо слабыя.
Эх, нядоля, не ведаеш ты, што яшчэ ў даўніх, далёкіх грэкаў быў выдуманы траянскі конь. Ён яшчэ жыве і яшчэ не хутка здохне. Але гоман паплыў па вёсках — пан дае — трэба браць. І трыста падвод з навакольных вёсак выехалі ў лес па дрэва для народнага дома. Так шуганулі, што за тыдзень быў гатовы зруб, а за другі тыдзень і ўвесь дом. Чаго не можа зрабіць народная сіла?! Але... камуністы задумаліся. Адчувалі, што тут нешта не так, нехта перабіў рытм, штосьці ўзяло верх не тое, што трэба.
Хіба не так, Ананасе Хмель? Ты радуешся і кажаш, што пан Ельскі даў дрэва пад напорам мас. Ой, не так...
Эх, чаго не было на палескіх прасторах! Страшным бязлюддзем вее палеская прастора, дзе толькі чароты і асокі шэпчуцца з ветрам аб адзіноцтве і глушы. Ні прыстання, ні спакою няма чалавеку. Мусіць, і канца свету няма — усё так і так,— усё чароты, імхі, лазнякі, над якімі звісаюць клубкаватыя хмары на небасхіле. Толькі адзінокія сцежкі, пратаптаныя нагою чалавека, хаваюцца ў балотных гушчарах. А там, па ўзвышшах-астравах, красуецца лес, таксама непрыступны. Маўчаць змрочныя елкі, маячаць пад сонцам сосны з бярозамі, а па ўскраінах уладарна ўглядаюцца ў бязлюдныя прасторы цары-дубы. Там, распластаўшы крылы пад блакітным небам, застыў каршун. Тут сваё царства, не пакоранае чалавекам. Бо там, дзе раскінуліся закураныя вёскі, над сыпучымі пяскамі, на тонкіх чэзлых сцяблінах, звісаюць жытнія каласкі, як слёзы. Каласкі настолькі маленькія, што здаюцца слязьмі. Як жа цяжка тут чалавеку!
І які ж ты бездапаможны, чалавек, сярод бязлюдных балот і абжытых пяскоў! І ці не таму твае думкі часам такія злосныя, недаверлівыя, помслівыя? Не дасаджай падарожны, сэрцу чалавека, ты бачыш, колькі ў ім крыўды...
Эх, Апанас, Апанас... ці не помніш ты, як некалі зімою вёз чалавек воз сена на добрым грывастым кані? Калі ён пад’ехаў да шырокай балотнай нізіны, прыкрытай ільдом, там стаяў пануры чалавек у карычневай світцы і аўчыннай шапцы. Чалавек спытаўся ў панурага, дзе можна праехаць. А пануры чалавек не мог адарваць вачэй ад каня — такі дужы, такі прыгожы конь. І ўрэшце сказаў: «А вунь бачыш той гладкі лядок, вось там праедзеш». Сказаў і адышоўся за куст. Чалавек паехаў з сенам, узрадаваны. А пануры ў карычневай світцы, стоячы за кустом, глядзеў спадылба ўслед. Вось ужо і лядок гладкі, блішчасты. Чалавек пагнаў каня і сам прыбавіў кроку. Адзін міг, як мара,— лёгкі трэск, і схаваўся навекі ў бездань і воз з канём, і гаспадар. Толькі чорныя тарфяністыя хвалі шуганулі ўверх і закруціліся вірам. Потым усё сціхла, толькі водная гладзь адбівала ў сабе пахмурнае зімовае неба.
Можа гэта быў твой бацька, Апанас Хмель, у якога злодзеі ўкралі каня? Дык — «няма ў мяне, няхай не будзе ні ў кога». А ці помніш... Напэўна, ты быў тады яшчэ малы, як у воласць прыйшоў плячысты селянін, апрануты ў кажух і ў суконную, тарфянога колеру куртку зверху яго. Доўгія валасы спадалі на каўнер. Можна было падумаць, што гэта прыйшоў шаман з лясных нетраў. Энергічны твар з носам і вачыма каршуна. Праз рэдкую бародку прасвечваў раздвоены падбародак. Скінуў аўчынную шапку, пугу паставіў у куток. Яму насустрач выйшаў старшыня,— гэткі ж самы, нелюдзімы і суровы. Толькі кіўнуў галавою і сказаў: «А... зараз...» і дадаў: «Коні — добрыя?»
«Шаман» пакруціўся пару мінут на месцы, пахукаў у рукі і выйшаў. На дварэ насоўваўся зімовы, вільготны вечар. Ехаць трэба было далёка, у гушчыню лясоў, да трэцяга супольніка — лесніка.
Старшыня апранаўся адзін у пакоі, надзяваў на сябе кажух, а наверх світку тарфянога колеру і чагосьці трывожна азіраўся. Каб хоць была ўдача... Апрануўшыся, яшчэ пастаяў. А за ім увесь час сачыў з партрэта, стоячы на ўвесь рост, цар Аляксандр Трэці і, здавалася, падбадзёрваў: «Не робей!»
...Коні імчаліся, як віхор, па праезджанай саннай дарозе праз шырокія, замерзлыя балоты ў чаротах і асоках, праз хмызнякі і гушчары карлікавых бярозак, праз цёмныя, аснежаныя лясы. Толькі вецер гнаў услед кудлатыя хмары і свістаў ля вушэй.
...І ў глыбокую поўнач прынеслі сябры ў мяшку ў хату лесніка дзве адсечаныя чалавечыя галавы. А ў кішэнях... здабыча...
Эх, эх, усякае было... І цяпер яшчэ ёсць. Хіба адзін з трох не быў тваім дзядзькам, Апанас?
* * *
Андрэй сядзеў у камітэце адзін. Дзяжурыў. Кананец паехаў у сваю вёску. За акном павольна калматымі сняжынкамі падаў вільготны снег. Людзей сягоння прыходзіла мала. Андрэй сядзеў над стосам пратаколаў, рэзалюцый гурткоў, разбіраў розныя почыркі розных сакратароў. А разам з гэтым наплывала задума, ціхая і трывожная. Вось яшчэ не астыў ад уражання, пакінутага нядаўна адным з наведвальнікаў. Гэты селянін, як далёкі падарожнік, увайшоў у камітэт з кіем, з кужэльнай торбаю ў руцэ. Калі пераступаў парог, прыгнуўся, каб не зачапіцца галавою за вяршнік. Стаўшы ля парога, ветліва і неяк паважна сказаў: «Добры дзень». Потым паставіў кій у куток, зняў барановую шапку, абтрос ад снегу, скінуў башлык, абцёр цёмныя вусы і такую ж бародку. На Андрэя глянулі шэрыя, крыху панурыя, сялянскія вочы. У доўгай падношанай світцы, падпяразанай саматканым шырокім поясам, ён, здалося Андрэю, прыйшоў з нейкай далёкай патрыярхальнай мінуўшчыны. Павольна, не спяшаючыся, падышоў да стала. На твары не было і ценю нясмеласці ці затоенай хітрасці або няпэўнасці. Наадварот, гэты чалавек гадоў за сорак, з крыху хвалістымі цёмнымі валасамі, адчуваў сябе, як у сваёй хаце, хоць у яго руках, у выглядзе праглядала затоеная пашана да ўстановы, куды ён зайшоў. Андрэй са здзіўленнем сачыў за ім. Селянін па-гаспадарску, з павагай, размашыста адкінуў крысо світкі і з кішэні суконных даматканых штаноў выняў штосьці накшталт вялікага скуранога капшука, завязанага скураным шнурком-засмаргай. Загрубелымі пальцамі пацягнуў за шнурок і высыпаў на стол перад Андрэем кучку сярэбраных грошай.
— Што гэта такое? — спытаўся Андрэй.
— Я — скарбнік гуртка Грамады. Вось прынёс вам членскія ўзносы.
— А-а...— сказаў Андрэй,— ну, лічыце...
І селянін лічыў. Раскладваў асобна дваццаціграшоўкі, пятнаццаці, дзесяці, пяцідзесяці. Сабралася немалая сума. Андрэй ужо хацеў пісаць квітанцыю, аж убачыў, што селянін усё яшчэ лічыць. Ён адсунуў невялікую кучку ўбок і сказаў:
— Вось гэта маё, а гэта вам... Я бяру чацвёртую частку, як належыць...
Андрэй непрыкметна ўсміхаўся. За час існавання камітэта такой практыкі яшчэ не было. Хто прыносіў узносы, аддаваў усе. Разлікі рабіліся потым. А тут... такая дакладнасць.
— А-а... ну, добра, добра,— сказаў Андрэй,— правільна, дзядзька...
І дзядзька згроб назад у капшук сваю частку, потым туды ж паклаў і квітанцыю. Палагаднеў яго твар. Ён выпрастаўся, выканаўшы абавязак, і запытаў:
— Можа, кніжачак якіх можна ў вас?
— Дамо, дамо кніжачак,— адказаў Андрэй і надзяліў дзядзьку рознай літаратурай — і палітычнай і мастацкай.
Дзядзька зараз жа не спяшаючыся надзеў шапку, памацаў рукою, ці добра сядзіць на галаве, завязаў башлык і, агледзеўшыся, ці ўсё ў парадку, узяўся за кій. Стаў ля парога, дакрануўся да шапкі рукою і сказаў:
— Бывайце здаровы!..
Андрэй адказаў і тут жа ўбачыў падэшву лапця, падплеценага анучай, калі гэты паважны дзядзька перакідаў нагу за парог. Дзверы зачыніліся, і стала ціха.
Андрэй падумаў: «Ідэі барацьбы з акупантамі праніклі ў самыя глухія куткі...»
Андрэй схіліўся над пратаколамі, рэзалюцыямі гурткоў. Чаго там толькі не было? Нават сваркі паасобных гурткоўцаў і тыя знайшлі свой адбітак у пратаколах. Вось пратакол, напісаны прыгожым почыркам з канцылярскай дакладнасцю. Відаць, пісар працаваў недзе ў канцылярыі і цяпер здзіўляе дзядзькоў сваёй «вучонасцю». Напэўна, ходзіць з папкай пад пахай, як гэта ўжо здаралася бачыць Андрэю ў вёсках. А большасць пратаколаў напісана малапісьменным почыркам, сваёю хатняй мовай, з імкненнем упрыгожыць сказы газетнымі слоўцамі. Амаль кожны пратакол пачынаецца такімі словамі: «...сход гуртка адкрыўся гучнымі воплескамі...» або «пры гучных воплесках»... праспявалі песню «Годзе, мы доўга цярпелі». На парадку дня — «змаганне з панам або з паняй такой-та за сервітут1, або за дарогу, або за «абчэсцвенную» зямлю, якую самавольна заараў кулак такі-та — ён жа панскі падлізнік». Бічаванне паноў і панскіх падлізнікаў знаходзіў у кожным з пратаколаў, і больш за ўсё ўвагу народа займаюць лес, асаднікі, зямля. Адносна рабунку лесу акупантамі плывуць цэлыя пасланні. Ёсць і канкрэтныя, жорсткія — забараніць панам знішчаць лес. Гэтыя рэзалюцыі Андрэй адкладае асобна — іх трэба паслаць у Вільню ў рэдакцыю сваёй газеты «Наша праўда» для надрукавання. А што датычыцца асаднікаў, то пратаколы поўныя абурэння, праклёнаў. Андрэй чытае і занатоўвае сёе-тое ў блакнот.
...«Пасяліўся год таму назад у нас сусед,— пішацца ў адным пратаколе.— Гэты сусед — пракляты асаднік Стэцкі. У нас няма зямелькі, а яму далі аж 30 гектараў ды ў нас пад носам... Людзі кажуць — культурай нам хваліцца... каб табе рукі паадсыхалі, хіба капуста можа расці на гары ў пяску?» І ў канцы сказа стаіць знак запытання, як дуга.
І далей: «Хіба ж можна так здзекавацца з зямелькі? Гэты вораг працоўнага народу мае два ружжы і кулямёт, і ліварвер пры баку. Хлопца красцянкі нашага сяла Макрыны Рудак счарніў бізуном за тое, што карова ўбегла ў яго канюшыну, а на трох гаспадароў падаў на суд. І права на яго няма ніякага, што хоча, тое робіць, п’янюга гэты, грабіцель. Усё верхам ездзіць па полі ў сядле, хваліцца, што служыў у легіёнах Пілсудскага. А нам напляваць на гэтыя легіёны, пападралі скуры з нашых людзей. Ведаем мы гэтыя легіёны. Але цяпер прыціх пан, бо бачыць, што Грамада паднялася, нават вітаецца, калі сустрэне. Падагнуў хвост. Але нам не патрэбна яго вітанне. Мы хутка паўстанем. І таму пастанаўляем, каб выгнаць асадніка Стэцкага, як і ўсіх асаднікаў, з нашай зямлі...
Сход закончыўся гучнымі воплескамі і песняй «Слязамі заліт мір бязбрэжны»...»
Андрэй скончыў чытаць гэты шчыры пратакол, і цяжкая маршчына легла між броваў. У гэтай кроплі адбіта цярпенне ўсяго народа. Наіўна — гэта так. Але — непасрэдна, ад душы. У гэтым і ёсць сіла.
Пачаў перагортваць далей. Натрапіў на такое пытанне, якое дагэтуль не сустракалася ў пратаколах. Справа ішла аб барацьбе за... царкву. У пратаколе пісалася: «Ксяндзы з мястэчка і шляхецкага засценку разам з паліцыяй хочуць перарабіць нашую цэркаў на касцёл. Увесь народ усхваляваўся. І мы пастанаўляем: не даць панам цэрквы, так як яна пабудавана мазольнымі рукамі працоўнага народу...»
Андрэй усміхнуўся над такім аргументам і зразумеў цяжкасці складальнікаў пастановы. Непапулярна змагацца за царкву, калі шмат людзей цяпер у бога не верыць. Але ўсё ж такі шкада аддаваць царкву пад касцёл.
А як абгрунтаваць гэта? А вось як: яна, бачыце, пабудавана мазольнымі рукамі працоўнага народу. Думалі сакратары і выдумалі, бо шкада і царквы, калі вораг ірвецца да рабунку. Проста і ясна. Гэта, а не што іншае кіравала людзьмі перад абліччам навалы ксяндзоў і паліцыі, і таму пытанне стала на сходзе гуртка.
Андрэй спецыяльна адлажыў гэты пратакол, каб потым абмеркаваць яго на пасяджэнні камітэта.
Прад вачыма Андрэя ўзнікла тая цэркаўка ў глухім лясным зацішшы ля Дзядоў — жывая сведка наступаў папскага Рыма на ўсход, на Беларусь. Пры гэтым на хвіліну прамільгнулі ў душы тыя часы партызанскай барацьбы — Сцяпан Каваль, Сава Супрун, Макар Краўчук, яна — Вольга... Зноў паўстаў перад вачыма той крыж пры царкве і на ім... павешаны Даніла. Здавалася, што ўсё гэта было ўжо даўно, хоць у душы засталася незагоеная рана. Дзе ж тыя хлопцы-малойцы са Сцяпанам? На момант пачуццё адзіноцтва авалодала Андрэем, ён адчуў недахоп чагосьці вялікага. Глянуў у акно. Снег усё падаў і падаў вялікімі калматымі сняжынкамі.
Хілілася к вечару, і зімовыя непрытульныя змрокі павольна, непрыкметна асядалі ў пакоі, ад чаго яшчэ цяжэй рабілася на сэрцы. Па вёсках цяпер шмат слаты, гразі і гэтыя непрытульныя змрокі па хатах, калі ўсё застывае ў цяжкай, як камень, задуме.
Пасінелыя дзеці і маці...
Холадна, холадна на нашай зямлі...
Гінуць лепшыя парыванні, гінуць таленты народа...
Яшчэ нямала цяжкіх выпрабаванняў на шляху.
У турмах ужо дзесяць тысяч палітзняволеных. Пілсудскі ўсё больш і больш пераймае ад фашызму метады барацьбы з рэвалюцыянерамі.
Уся надзея народа — Усход, Саветы, Чырвоная Армія, якая перамагла ворагаў на дваццаці шасці франтах. І таму гарады і сёлы не вераць у граніцу, якая легла за Стоўбцамі і замкнула народ, як у склепе.
Андрэй ачуўся ад задумы і стомленым рухам рукі абцёр свой твар, як быццам вызваляючыся ад цяжкіх думак. Нахіліўся зноў над пратаколамі. Але пачалі трапляцца ўсё менш змястоўныя. Прычына зразумелая. Не так даўно ад староства паступіў загад, каб камітэт паведамляў, колькі і дзе адбываецца сходаў гурткоў у той ці іншы дзень. І камендатура высылае на кожны сход па аднаму або на два паліцыянты. Ну, якія ўжо там сходы пры паліцыі! І таму трапляюцца пастановы больш дробнага парадку: то пастанавілі выпісаць газету, то кніжкі, то паправіць вуліцу ў вёсцы, то наладзіць спектакль, то прыняць некалькі чалавек у гурток. Камітэт у адказ на загад староства змяніў тактыку — загадаў гурткам рабіць сходы ў адзін дзень па ўсім павеце. Вядома, што ў камендатуры не хопіць паліцыі. Староста ў адказ на гэта патрабаваў, каб камітэт прысылаў у староства парадак дня сходу ўсіх гурткоў. Далі адказ і на гэта, што парадак дня ўсіх сходаў складаецца толькі з двух пытанняў: арганізацыйныя справы і бягучыя справы.
— Вазьмі нас за руб дваццаць,— сказаў Андрэй у свой час, калі бюро камітэта прыняло такую пастанову.
Але як-ніяк прысутнасць паліцыі адмоўна ўплывала на ўзровень сходаў.
І стала нецікава разглядаць пратаколы далей. Летапісы бурных дзён так ці інакш адыходзяць у падполле.
Націскаюць паны, націскаюць... Паліцыянты на сходах гурткоў умешваюцца ў абмеркаванне спраў. Відаць, маюць на гэта інструкцыі. Відаць, паны хочуць паволі накіраваць ход Грамады ў іншае рэчышча. Напэўна, старосты таксама маюць на гэта інструкцыі. Намер паноў зразумелы — адвесці Грамаду ад палітыкі, ад барацьбы супроць акупацыі, зрабіць з Грамады згодніцкую арганізацыю пад кіраўніцтвам кулацкіх элементаў.
Не, паны, дарэмныя намаганні! Гэтага ніяк, аніяк не ўдасца вам зрабіць.
Цень прамільгнуў за вокнамі — нехта ідзе. Неўзабаве ўвайшоў паштальён і перадаў пошту. Уся пошта была з Вільні — газеты, часопісы і адзін ліст. Андрэй распячатаў. Ліст быў ад Цэнтральнага Камітэта Грамады, з загалоўкам: «Да ўсіх павятовых камітэтаў і гурткоў беларускай сялянска-работніцкай Грамады». У ім пісалася, каб выконваліся загады старостваў. Гэта для таго, каб не паддавацца правакацыям. Таксама пісалася, што хутка будуць перавыбары павятовых камітэтаў і камітэтаў гурткоў. Але аб гэтым будзе паведамлена асобна.
Андрэй прачытаў ліст раз і яшчэ раз. Думаў. Ліст яму адразу не спадабаўся. Што асцерагацца правакацый трэба — гэта правільна, але, каб дакладна выконваць загады староства,— гэта не... Не тое... Нешта не па-нашаму. Або — перавыбары. Чым яны выкліканы? Хоць ён там і Цэнтральны Камітэт, але, відаць, абстаноўкі не ведае. Выходзіць так, што ён, гэты камітэт, нібы згаварыўся са старостамі. Але як гэта можа быць — ён жа камітэт Грамады? Праз Грамаду мы павінны на першы пачатак дабіцца дэмакратычных правоў для народа. А тут — дакладна выконваць загады старостваў. Староствы заўтра можа загадаюць закрыць такі і такі гурток, бо ён, бачыце, бальшавіцкі, як любяць гаварыць паны. Не, з гэтым згадзіцца нельга.
І Андрэй пасля доўгіх разваг сеў рыхтаваць адказ Цэнтральнаму Камітэту. А потым запісаў у блакнот: «Арганізаваць адказы ва ўсіх гуртках на ліст ЦК Грамады». Закрыў блакнот і энергічна ўстаў з месца, нібы задача была ўжо выканана. Пацягнуўся ад стомленасці, пасля прайшоўся па пакоі. На сцяне партрэт Янкі Купалы ўжо ахутаўся змрокам. Пад ім яшчэ прыкметнай была цытата з яго верша: «І будзе ўнукаў панаванне там, дзе сягоння плача дзед».
...Андрэй і не заўважыў, як у пакой увайшоў старшыня гуртка вялікай вёскі Кваснікі — добры прамоўца і арганізатар, камуніст Антон Ткачук, у кажусе і куртцы, падпяразаны вяроўчынай. Малады, удумлівы і строгі, ён умеў спалучаць канспірацыю камуніста з легальнасцю грамадаўца, і яго гурток быў у павеце амаль на першым месцы.
Вёска ўжо мела бібліятэку, арганізавала свае курсы для навучання моладзі, мела мастацкі гурток, вёска не хадзіла адбываць шарваркі, не плаціла падаткаў. Паліцыя баялася гэтай вёскі, у якой большая палавіна бацькоў не насіла хрысціць дзяцей да папа. Гэтая вёска ўжо змагла арганізаваць сезонную забастоўку супроць памешчыка ў час жніва і капання бульбы і выйграла яе.
Ткачук, нават не абтрасаючы снегу, загаварыў адразу:
— Касцевіч, бяда...
— Што такое?
— У вёску прыехала аж дзесяць паліцыянтаў з секвестратарам2 браць падаткі. Сядзяць у старосты. Падаткаў ніхто не нясе, вядома... Пагражаюць, што будуць забіраць кароў і авечак... Што рабіць?
Андрэй як быццам ужо быў падрыхтаваны да адказу (скрабянуў яго за жывое гэты ліст ЦК Грамады).
Ён паклаў руку на аснежанае плячо Ткачука і сказаў усхваляваным голасам:
— Ты ведаеш, Ткачук, наш лозунг: «Ні гроша падаткаў фашысцкаму ўраду Пілсудскага, ураду акупацыі і тэрору». Ведаеш гэты лозунг?
— Ведаю,— адказаў Ткачук,— мы ж яго і выконвалі. Але што рабіць, калі будуць браць скаціну?
— Не даваць, Ткачук, не даваць... Калі будуць выганяць кароў, авечак на вуліцу, пусціце ў ход дзяцей,— няхай заганяюць у хлявы назад... Але будзьце напагатове і самі. Калі пачнуць біць дзяцей, атакуйце паліцыю, атакуйце смела — крыкам, каменнем, паленнямі... Не дапускайцеся да рукапашнай. Але я думаю, хопіць аднаго крыку... Пабаяцца... Потым аб усім напішаш, прынясеш нам, надрукуем у газеце...
Андрэй спыніўся на момант і, зморшчыўшы лоб, дадаў:
— Ага... з камсамольцаў арганізуйце начную варту, бо могуць награнуць ноччу... Гэта ўжо было ў Навагрудскім павеце. Вось так, Ткачук, ідзі і дзейнічай.
Ткачук тут жа надзеў шапку і подбегам падаўся з хаты. Потым за акном пачулася «но» і ляск пугі. Ткачук з месца пагнаў каня рыссю.
Андрэй хадзіў па пакоі напружаны.
«Гмм! Значыць, хочуць зламаць самую моцную вёску для пачатку. Мацаюць... Вось з чаго пачынаюць паны... характэрна... Ці не пачатак чаго большага?»
Весткі прыйшлі пасля, як яны наогул часта прыходзяць глухімі, падпольнымі дарожкамі і сцежкамі. Носяць іх з сяла да сяла маладыя хлопцы і дзяўчаты — ганцы падполля. Дзень ці ноч, лета ці зіма — яны ўсё нястомна ідуць і ідуць з радасцю і думкай, што кожны іх крок набліжае канец няволі. А з горада ў горад весткі імчацца ў паяздах. Разносяць іх тыя ж падпольныя сувязісты і сувязісткі. Хто далучыцца да групы рабочых, хто прастаіць усю дарогу ў цёмным кутку ля акна, назіраючы за кожным новым чалавекам, а хто і на прыступках вагона. Едуць не з пустымі рукамі — едуць з цяжкою, але дарагою ношай. Чамадан... гэты славуты чамадан, пра які так многа расказваюць нават анекдотаў, заўсёды спадарожнічае ім. Чамадан скураны, часам ужо і абшарпаны, але трывалы, як стары служака, які зведаў «воды і медныя трубы». Чамадан носіць у сабе, хавае ад вока паліцыянта, шпіка толькі... словы і словы. Падпольшчыкі вязуць у чамаданах літаратуру, вялікія ідэі вялікай партыі — ідэі Маркса — Энгельса — Леніна, вязуць у народ і для народа, у самыя далёкія куткі краіны. Няважна, як ехаць,— ці стоячы, ці часам трэба схавацца і пад лаўку, ці прастаяць на буферах,— трэба, чаго б гэта ні каштавала, даносіць гэтыя ідэі да народа, набліжаць дзень свабоды. Прыблізна так і ехаў тады таварыш Васіль, калі развітваўся з Паддубным і Андрэем. Здаецца, усё было ў парадку. Поезд ішоў па асенніх ціхіх прасторах, дзе ў сіняй дымцы бабінага лета дагарала апошняя краса прыроды. За акном мільгалі бярозы ў жаўталісці — паніклыя, задуменныя. Кучаравыя сосны чырванелі стваламі на сонцы. Міналі шэрыя вёскі, дзе гронкамі рдзелі навіслыя над платамі рабіны. Каровы, рассыпаўшыся, здаецца, застылі на полі, прыпаўшы да травы. І тыя адзінокія старыя грушы, узгадаваныя сонцам і вятрамі, як вартавыя, стаяць разложыстыя, дрэмлюць над палеткам. Мілая, знаёмая прырода, колькі радасных надзей ты ўзнімаеш у душы!
Таварыш Васіль адвярнуўся ад акна. Пасажыры ў бакоўцы сядзелі тыя самыя — сяляне. Вагон быў нават і не трэцяга класа, а нейкага апошняга, з абшарпанымі сценкамі, скрыпучы, стары вагон, яшчэ, відаць, Аляксандраўскай чыгункі, бо не ўсюды паны ўправіліся замяніць рускія літары і словы польскімі.
Таварыш Васіль нават паразмаўляў крыху з сялянамі, якія ехалі працаваць на лесапільню. Пабойваліся сяляне таварыша Васіля, бо ўсе яны былі ў шэрых саматканых куртках, а ён, таварыш Васіль, у чорным гарадскім паліто і ў чорнай кепцы. Хто яго ведае, можа, які шпік? Гавары, ды не загаварвайся. І сяляне з аглядкай звярталіся да таварыша Васіля — «пане». Таварыш Васіль разумеў такія паводзіны сялян, нават хваліў іх пільнасць і, усміхаючыся ў каўнер паліто, надоўга змаўкаў. Яго вялікія блакітныя вочы рабіліся сур’ёзнымі, а ў галаве зноў плылі насцярожаныя думкі. Прыхіліўшыся плячыма да сцяны, ён пакалыхваўся ў такт перастуку колаў. Хутчэй, хутчэй ляці, поезд, бо шмат работы, яшчэ трэба адведаць другую акругу, а там — справаздачы, цыркуляры, адозвы, лістоўкі, весткі з СССР.
Пачынала ўжо цямнець. Поезд набліжаўся да нейкай станцыі. Па калідоры вагона пачуліся крокі — пасажыры рыхтаваліся да выхаду. Гэта заўсёды трывожная мінута. Таварыш Васіль яшчэ вышэй падняў каўнер паліто і насунуў кепку на вочы. Чуйным вухам сярод мітуслівых крокаў ён пачуў мерную, павольную хаду. Ішоў, відаць, кандуктар або хто іншы са службістаў. Таварыш Васіль адным вокам зірнуў направа і адразу пазнаў у чорным капелюшы, у шараватым паліто з замшавым каўняром таго, аб якім дакладваў яму Андрэй, а Андрэю — Захар Зубец. Прамільгнуў той самы нос, паголены твар. У яго руцэ бліснуў сакваяжык. Таварыш Васіль нават закусіў губу. Сустрэча не зусім прыемная. Не ўдалося прахадзімцу пабачыць ніводнага члена акругкома там, дык ідзе паляваць далей. Едзе на старыя яўкі. Але каб чаго не выйшла з гэтай сустрэчы? Работу сэцэсіі, безумоўна, ухваляе дэфензіва. Сэцэсіяністы сочаць за намі не менш, як шпікі. Ужо сцямнела. Поезд, гукнуўшы ў навакольны змрок, спыніўся ля невялікай станцыі. Таварыш Васіль глянуў у акно і ўбачыў, што перад прыступкамі вагона стаяць два паліцыянты, на грудзях у іх пабліскваюць ліхтарыкі. «Няўжо цяпер пападуся?» — падумаў таварыш Васіль. Нехта на калідоры сказаў: «Праверка дакументаў...» «Што рабіць: застацца ў вагоне ці выходзіць? Трэба вырашаць зараз жа, бо праз мінуту можа быць позна». Таварыш Васіль на момант не ведаў, што рабіць, а потым раптоўна адвярнуўся ад акна і спакойна ступіў на калідор і стаў у чаргу да выхаду.
Вось зараз ужо і выхад. Ну што ж, пашпарт у кішэні ёсць. Хіба гэтым паліцыянтам пазнаць, што пашпарт ліпавы, на прозвішча Рамана Шумановіча, грамадзяніна горада Пінска? Усё там у парадку, і пячатка з кіпцюрастым арлом, як мае быць,— дакладна. Таварыш Васіль урэшце сходзіць з прыступак і дае паліцыянту шэра-цьмяную кніжачку, пад назвай «Довуд особісты». Паліцыянт разгортвае, глядзіць. З-за яго пляча глядзіць шпік у шапцы-мацяёўцы. Пытаюцца, як прозвішча, імя, імёны бацькоў, месца жыхарства, прафесія. На ўсё адказаў таварыш Васіль. Зараз павінны аддаць яму пашпарт, і ён будзе вольны казак,— зможа сесці ў поезд зноў або пачакаць наступнага. Але штосьці доўга перагортваюць, мярзотнікі. А ззаду напіраюць пасажыры, напіраюць так, што таварыш Васіль ледзь трымаецца на нагах. Другі паліцыянт стрымлівае, але нічога зрабіць не можа.
Той, хто правяраў, прасвечвае лісцікі пашпарта на святло ліхтарыка, мацае пальцамі. Урэшце натоўп пасажыраў сарваўся з прыступак і саштурхнуў таварыша Васіля. Ён непрыкметна, зірнуўшы з-пад казырка, зрабіў у цемру адзін крок і знік.
Праверка дакументаў ішла па ўсіх вагонах. Паліцыянт і шпік, думаючы, што таварыш Васіль усё яшчэ стаіць перад імі, запыталіся амаль адначасова:
— А куды едзеце і чаго?
Але адказу яны не пачулі.
— Шумановіч, чаму не адказваеце?
Паліцыянт адвёў вочы ад пашпарта, апусціў ліхтарык і ўбачыў перад сабою толькі запыханага другога паліцыянта.
— Дзе пасажыр?
— Які?
— Што стаяў тут. Вось яго пашпарт...
Паліцыянт глянуў навокал, нават ступіў крок ад поезда. Пасажыра Шумановіча не было.
— Пся крэў, разява! Што ты зрабіў? — крыкнуў той, хто правяраў.— Выпусцілі птушку. Ідзі, лаві...
Пачакаўшы, злосна дадаў:
— Давай свісток, пся крэў!..
Гарошынка заклекатала ў свістку напорыста, трывожна. Такія ж свісткі адклікнуліся ўздоўж поезда.
Шпік выняў з кішэні рэвальвер і даў тры стрэлы ў паветра.
Праверка дакументаў была спынена. Уся паліцыя па загаду афіцэра хлынула на вакзал.
А таварыш Васіль тым часам шпаркімі крокамі ішоў па дарозе ўздоўж чыгункі. Пасёлак ці мястэчка — невядома — засталіся ўжо далёка ззаду. Ужо ў глухім полі, ахутаным начным змрокам, таварыш Васіль пачуў свісткі і стрэлы. «Значыць, можа быць пагоня»,— падумаў. І нібы ў адказ на яго думку, гулі тэлеграфныя правады: «Пагоня... пагоня...» Спяшайся, таварыш Васіль, бо яна і сапраўды можа быць. Праўда, дарогі не відаць пад нагамі, але горш тое, што яна няроўная, ямістая, у калдобінах, не дае разгону нагам. Але ўсё ж такі ідзецца хутка. Можа, шчаслівы выпадак здарыцца на дарозе і выратуе. Абы дабрацца да Баранавіч, а там... будзе ўсё, што трэба. На поезд садзіцца цяпер ужо нельга. Хоць бы лес які быў на дарозе, а то ўсё поле і поле. Таварыш Васіль спыніўся, паслухаў. Здаецца, не чуваць нічога, толькі тэлеграфныя правады гудуць крыху ў аддаленні.
Таварыш Васіль успомніў пра гэтага ў капелюшы. Яшчэ будзе, відаць, не такая сустрэча, ой, будзе. Рука рэвалюцыянера насцігне злачынцу... Але стой... Сапраўды нешта чуваць. Таварыш Васіль спыніўся і прыслухаўся. Так, чуваць. Ён лёг на дарогу і прыклаў вуха. Зараз жа ўсхапіўся на ногі і подбегам падаўся ў поле. Набліжаўся тупат конскіх капытоў.
Таварыш Васіль ляжаў у разоры метраў за трыста ад дарогі, калі тры паліцыянты прамчаліся на конях. Час ад часу яны паблісквалі па абочынах ліхтарамі, якія давалі доўгі прамень. Таварышу Васілю нават здалося на адзін момант, што прамень слізгануў і па ім.
Тупат капытоў заціх. Таварыш Васіль устаў і пайшоў далей полем. Як жа можна доўга ісці па гарбатых загонах — з разоры на горб, з гарба ў разору, але... трэба. У аддаленні свецяць агні нейкай вёскі. Можа, накіравацца туды? Таварыш Васіль пастаяў, падумаў і адкінуў гэты намер. Нельга. Без сувязі, без дакументаў. А можа, і там валочыцца паліцыя? І пайшоў далей.
...Здаецца, дарога. Так, ногі намацалі дарогу. Таварыш Васіль спыніўся і зноў прыслухаўся. Здалёк з цемры далятаў скрып. Таварыш Васіль пачакаў, паслухаў і здагадаўся, што едуць падводы. Сеў і вырашыў чакаць. Пачуліся глухія галасы паганятых.
Таварыш Васіль, не заўважаны падводчыкамі, сядзеў і лічыў падводы. Налічыў іх нешта з дзесяць і пачаў чакаць апошняй. А апошняя адстала — ехала воддаль, адна. Таварыш Васіль прапусціў і яе. Потым устаў і пайшоў даганяць.
— Куды едзеце?
— Да Баранавіч, цэглу вязём... Пану-калтыжніку грошы зарабляем.
— А сабе? — запытаўся таварыш Васіль.
— Гм... сабе? Сабе пяць фунтаў жыта... Вось і ўвесь заработак. Каб яму пяць скул за ноч села...
— А далёка да Баранавіч?
— Пятнаццаць вёрст,— адказаў барадаты дзядзька, а затым спытаўся: — А вы адкуль і куды ідзяце ноччу ды яшчэ адзін?
— Я здалёк... Няшчасце са мною здарылася... Вось і іду
— Няшчасце? Якое? — запытаўся дзядзька.
Таварыш Васіль прамаўчаў мінуту і адчуў — яму можна сказаць, што ён уцёк ад паліцыі.
Дзядзька матнуў барадою ў бок таварыша Васіля і змераў яго доўгім позіркам.
— Ад паліцыі, кажаш,— прамовіў,— скону няма на яе, душыць яна людцоў па днях і на начах.
Таварыш Васіль папрасіў завезці яго ў Баранавічы, схаваўшы на возе, бо на дарогах шнырыць паліцыя.
— Я табе добра заплачу, дзядзька...
Барадаты дзядзька ўсё ж такі доўга маўчаў, а затым, нічога не кажучы, спыніў каня. Выбраў цэглу пасярэдзіне воза, паскуб з дна саломы і ціха сказаў:
— Лезь, кладзіся, накрыю цябе, дзе цэглай, дзе саломай... Што ты зробіш з нашай бядой? Добра, што ўцёк, яшчэ пажывеш трохі на волі. Бо вось мой сын ужо год, як у турме...
«Здагадаўся дзядзька»,— падумаў, усміхаючыся, таварыш Васіль і пачаў масціцца на дне воза, каб выгадней легчы.
На душу наплыло пачуццё шчасця. «Мы і народ — гэта адно цэлае на баявым шляху»,— падумаў, гледзячы ў цёмнае неба, адкуль дзе-нідзе пазіралі халодныя зоркі. Праз нейкі час абоз быў спынены выкрыкам: «Стуй!» Таварыш Васіль пачуў тупат конскіх капытоў. «Пільнуюць дарогу, нягоднікі»,— падумаў ён.
Дзядзька пачаў мацаць рукамі па возе, правяраць, каб не было дзе якой прарэхі. Вось едуць яны ў гузіках і кожны воз асвятляюць нейкім пранізлівым святлом. І яны абышлі ўвесь абоз, адзін паліцыянт спытаўся, ці не бачылі якога-небудзь прахожага. Словы дуднілі проста ў вушах таварыша Васіля, бо паліцыянт стаяў ля воза, конь яго грыз цуглі, здаецца, над галавою.
Усе падводчыкі адказалі, што не бачылі. Паліцыянт абяцаў нават плату, але ўсё роўна нічога не дабіўся. Тады паліцыянты павярнулі коней і шырокай рыссю падаліся туды, дзе далёка свяцілі агні вёскі.
А абоз паплыў у цемру па дарозе са скрыпам. Барадаты дзядзька перагнуўся цераз біла воза, разгарнуў салому над тварам таварыша Васіля і шапнуў:
— Хай шукаюць ветру ў полі, хай яны ногі паломяць.
І гукнуў на каня.
* * *
Не зусім добра, што поезд прыходзіць на станцыю ранкам. Але нічога іншага нельга прыдумаць,— трэба было ехаць у горад Г. Абавязкова. Там набірае сілы выразна меншавіцкі ўхіл. Трэба ўзброіць гарадскую арганізацыю, развянчаць «тэарэтыка» Замерштэйна. Асоба ён цікавая, але не для барацьбы. Якое тонкае ўменне шукаць шчылінак у цэлым, каб праз іх прапусціць свае згодніцкія ідэйкі. Няма чаго казаць,— удалая ігра на псіхалогіі адсталай масы, умее з агульных падзей вырваць тое, што яму трэба, але надрывае рост арганізацыі. Ісак Замерштэйн, сакратар прафсаюза пекараў, хутка паспеў стаць рабочым арыстакратам. Нездарма яго празвалі «Макданальчыкам». Англійскі Макданальд выглядае на фота ў кракаўскай газеце «Ілюстраваны кур’ер цодзенны» высокім, плячыстым, няўклюдным. Ну, а Замерштэйн — маленькі, тоненькі, сухарлявы. Адным словам, Макданальчык. Няма ўжо цяпер сілы, якая б яго асаджвала, выкрывала, як гэта было раней. Сур’ёзны, паважны Веніямін Башкоўскі ўжо ў турме. Калі прывялі яго ў дэфензіву, то шпікі доўга разглядалі моцную постаць гэтага токара, быццам урослую ў зямлю, і ўсё думалі, як прыступіцца да яе з кулакамі. Башкоўскі — сіла, любімец рабочых, моладзі. Кім жа замяніць яго? Вылез на паверхню вось гэты Замерштэйн, якога Башкоўскі трымаў, як ката ў мяшку. Замерштэйн сарваў прапагандысцкую кампанію ў гонар дзевятнаццатай гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі. Доказ усё адзін — «мы падставім арганізацыю пад удар». Ну, а што ўжо думаць аб такой адкрытай масавай барацьбе, як забастоўка?.. Кім жа замяніць?
Таварыш Васіль яшчэ глыбей утуліўся ў змрочны куток вагона і думаў, думаў, прыкрыўшы вочы. Няйначай прыйдзецца вылучыць яе, Соню Качаноўскую. Непадрыхтаваная, праўда, гарачая, але верная, разумная. Прыеду — пагаворым.
Ранняе сонца асвятляла горад, які, здаецца, яшчэ лашчыўся ў тонкай імгле, калі таварыш Васіль сышоў з поезда. З-за вакзала далятаў грукат колаў па бруку, ляскат капытоў і той мерны, несціханы гарадскі гул, у якім тонуць усе галасы і гукі. Бакавыя праходы ў горад зачынены — ісці трэба толькі праз вакзал. Дакументаў не правяраюць. Значыць, можа, пашанцуе. З натоўпам пасажыраў таварыш Васіль вырваўся з вакзала і шпаркай хадою закрочыў па бруку. Вось ужо мінуў прывакзальны скверык, і вуліца прадстала прад вачыма. Яна вабіць, кліча таварыша Васіля — «прайдзі толькі адзін квартал, звярні налева ў вузенькі, глухі завулак — там жыве работніца швейнай фабрыкі Соня Качаноўская. Яна ж цябе павінна сустрэць на павароце...»
У пачатку вуліцы, на рагу, стаіць асоба, апёршыся на сукаваты кій. Касцюм на гэтай асобе зеленаватага колеру, такая ж кепка. Гэты суб’ект стаіць і нават пазяхае. Не выспаўся, мусіць, гэты пан. Таварыш Васіль прайшоў міма. Асоба, здаецца, і не глянула на яго.
Пачало прыходзіць супакаенне. Але нехта ззаду затупаў нагамі дробна, дробна, як быццам імкнуўся перагнаць. Затым пачуўся голас: «Прошэ пана...» Таварыш Васіль ішоў, не сцішаючы хады. Трывога прабегла ў душы: «Можа, гэта да мяне?» І таварыш Васіль адчуў лёгкі дотык да рукава, і голас прагучаў проста ўжо ў вуха: «Прошэ пана...» Таварыш Васіль азірнуўся, і вочы ўбачылі раскіслы, нявыспаны твар у жоўтай шчаціне няголенай барады.
— Што пану трэба? — запытаўся таварыш Васіль.
— Я хачу праверыць у пана дакументы.
— А хто пан?
Асоба адвярнула левую кляпу касцюма і паказала шпікаўскі значок.
— Чаму не правяраеце ва ўсіх, а толькі ў мяне? — пратэставаў таварыш Васіль.
— Гэта ўжо мая справа,— крыху павысіў голас шпік, — маю права.
Таварыш Васіль, гаворачы, пазіраў скоса ў бакі, ці нельга шмыгануць на які-небудзь падворак. Але наўкол суцэльныя сцены дамоў, крам. Няма ратунку. І таварыш Васіль пачаў шукаць у бакавой кішэні касцюма дакументы. Гэтага толькі і трэба было. У момант з процілеглага боку вуліцы падляцелі яшчэ двое ў шэрых кепках і сталі побач.
Таварыш Васіль зразумеў усё — канец.
— Як прозвішча? — пытаўся шпік, трымаючы пашпарт у руках.
— Іван Бараноўскі.
Шпік глумліва ўсміхнуўся.
— Ты — Бараноўскі? Мы табе так дамо, што збаранееш... Пашпарт я затрымліваю... Пойдзем у камендатуру.
— Гэта гвалт,— запратэставаў таварыш Васіль,— пашпарт адбіраць вы не маеце права.
— Яшчэ права шукаеш, пся крэў... Марш наперад! Будзеш уцякаць — прыстрэлім.
...Так і павялі таварыша Васіля — адзін шпік ішоў наперадзе, а двое ззаду. Надзяваць наручнікі не адважыліся, каб не выклікаць цікаўнасці людзей. А людзі ўсё роўна цікавіліся, ішлі насустрач, апускалі вочы і сціскалі зубы. Як свежа і шумна ў парку — у кронах ліп і клёнаў наперабой гамоняць гракі. Памятны гэты парк для таварыша Васіля — ён у свой час уцёк тут ад паліцэйскай аблавы і схаваўся ў гэтай самай Соні Качаноўскай, якая недзе чакае цяпер на рагу свайго цёмнага завулачка. Добра, што дзень, а не ноч, убачаць свае, будуць {будуцт» ведаць, прымуць меры перасцярогі, перададуць вестку далей. Сэрца паволі пачало камянець... А людзі ўсё ідуць і ідуць насустрач і з нейкай ціхай павагай абмінаюць таварыша Васіля. Часам хто гляне яму проста ў вочы і абдорыць усмешкай спачування і жалю. Таварыш Васіль пазнае ў гэтых людзях рабочых, работніц, бедных чыноўнікаў. А тыя, што праходзяць у кацялках, капелюшах, паважна апіраючыся на палкі, з пагардай аглядаюць таварыша Васіля. Іх твары гавораць: «Ага, папаўся, птах... Ну, і добра».
Сэрца заварушылася, на момант закалацілася моцна...
На рагу ў клятчастай хустцы-канаплянцы стаіць знаёмая постаць, стаіць яна — Соня. У апушчанай руцэ трымае кошык. Нельга ж стаяць з голымі рукамі, гэта можа заўважыць які-небудзь шпік.
Вочы іх сустрэліся. На момант чырвань заліла белыя шчокі Соні, з чорных вачэй, здавалася, сыпнулі іскры. Мільганула перад таварышам Васілём балючая маршчынка паміж сціснутымі бровамі. Так і засталася яна ў памяці, здаецца, навекі. Таварыш Васіль ціхенька кіўнуў ёй галавою і злёгку ўсміхнуўся. А яна ўпівалася ў яго гарачымі вачыма, гатовая кінуцца, каб вызваліць. Мілая Соня, ужо без мяне разаб’еш Макданальчыка. Глядзі, рабі гэта. А суп, які ты зварыла, як заўсёды, каб мяне сустрэць, з’ясі адна. Глядзі, з’еш, будзь спакойнаю і нязломнай. За мяне не бойся. Так і пакінуў таварыш Васіль на рагу зграбную, моцную постаць Соні, абвітую тугою. А Соня яшчэ стаяла з момант нерухома, як у забыцці, нічога не бачыла перад сабою, глядзела, як праз туман. Пасля раптам схамянулася. Прыйшла яна — пільнасць. Паправіла хустку, зірнула туды-сюды і шпаркім крокам пайшла па сваім цёмным завулачку. Соня зноў была сама сабою, хоць пякучы боль яшчэ не астыў у гарачым сэрцы.
...Другі допыт пачаўся ўначы. Прывялі таварыша Васіля ў пакой з бруднымі сценамі, з непадмеценай падлогай. Дзве электрычныя лямпачкі, апушчаныя са столі на правадах, свяцілі ржавым святлом. Яно здавалася таварышу Васілю крывавым. У гэтым сырым пакоі з вокнамі, зачыненымі наглуха аканіцамі, стаяў толькі адзін стол з тэлефонам. За яго і сеў намеснік начальніка дэфензівы ў фрэнчы. Твар, як вымачаны, касцісты, з надламанай пераносіцай, спацелы. Шмат працы з гэтымі камуністамі. Вочы невыразнага колеру, у крывавых жылках, хаваліся напалавіну пад павекамі. Нешта драпежнае было ў касцістых вялікіх руках. Два шпікі моўчкі стаялі побач і час ад часу з-пад казыркоў кепак падазрона пазіралі на высокую постаць таварыша Васіля. Намеснік разгарнуў папку і выняў спісаны ліст паперы — «пратакол».
— Ну, што? Будзеш гаварыць ці не? — звярнуўся ён да таварыша Васіля.
— Я не маю чаго гаварыць,— адказаў таварыш Васіль.
— Ага, не маеш...— намеснік кіўнуў на шпікаў і коратка сказаў: — Скаваць.
Тыя схапілі таварыша Васіля за рукі, бразгат ланцугоў павіс у сырым паветры пакоя.
Сесці не запрашалі. Таварыш Васіль стаяў над сталом, над рыжаватай галавою намесніка, апусціўшы перад сабою скаваныя рукі. Нервы напружыліся, звязаліся ў моцны вузел. А сэрца білася глуха, недзе глыбока, глыбока.
— Слухай, што я табе прачытаю,— сказаў кат. І пачаў чытаць: «Я, Павел Шахновіч, сын Івана і Ганны, 32 год, жыхар горада Пінска, па прафесіі слесар, з’яўляюся інструктарам ЦК КПЗБ. Абслугоўваю дзве акругі...»
«Ну што ж, трохі ведаюць,— падумаў таварыш Васіль,— але далёка не да канца... Чытай, чытай, панскі найміт, гэта не дапаможа...»
Тонкія губы дэфензіўшчыка ледзь варушыліся: «...Мэтай маёй паездкі па акругах было — дапамагчы камуністам авалодаць Беларускай Грамадой, каб арганізаваць масы да антыдзяржаўных выступленняў, адарваць Заходнюю Беларусь ад Польшчы і далучыць да СССР...»
«Гаворыць мовай сэцэсіі...» — сам сабе заўважыў таварыш Васіль.
Дэфензіўшчык чытаў далей: «...У Глушэцкім павеце, Баранавіцкай акругі, звязаўся з членам павятовага камітэта Грамады Андрэем Касцевічам, камуністам, і з камуністамі — Апанасам Хмелем і Міронам Вадалеем. Яны атрымалі ад мяне інструктаж, як арганізаваць антыдзяржаўныя выступленні, путчы...»
«У Глушэцкім раёне ёсць правакатар,— зноў адзначыў таварыш Васіль,— так хутка плывуць даносы... Мы гэтым зоймемся, хоць бы і ў турме...»
Дэфензіўшчык чытаў яшчэ аб дзейнасці таварыша Васіля ў другой акрузе і скончыў:
«Усё сцвярджаю сваім уласнаручным подпісам».
Прачытаўшы гэта, падсунуў паперу таварышу Васілю і сказаў: «Падпішыся».
— Я падпісваць не буду, тут справа ідзе аб нейкім Шахновічу, а маё прозвішча Бараноўскі.
— Бараноўскі? — запытаў шпік і прыўстаў, апёршыся рукамі на стол.— Мы ведаем, які ты Бараноўскі. Я з цябе душу выматаю, пракляты камуніст!
І вочы дэфензіўшчыка вырачыліся і ўпіліся ў таварыша Васіля. Дыхнула перагарам гарэлкі.
— Раскаваць,— сказаў шпік. Таварыша Васіля раскавалі.
— Падпішыся...
— Я сказаў, што не падпішуся...
Касцістая рука апусцілася на скронь, як жалезная пальчатка. Таварыш Васіль стаяў непахісна, толькі заморгаў вачыма. Шпікі пераглянуліся паміж сабою.
— Скаваць! — Шпікі ліхаманкава надзявалі кайданкі, а той, каторы трымаў ключ, доўга не мог патрапіць у дзірачку замка.
— Падпішашся?
— Не!
І пачалося раптам і разам. Удары трох шпікаў падалі на галаву, грудзі, нехта з іх ударыў нагою ў жывот. Таварыш Васіль узняў скаваныя рукі і размахнуўся. Шпікі адскочылі, як сабакі, і сталі, запыханыя.
— Падпішашся ці не? — паўтараў сваё дэфензіўшчык.
— Не! — адказаў таварыш Васіль, стоячы ля сцяны.
— Далей! — кінуў намеснік.
Два шпікі падышлі і хацелі адарваць таварыша Васіля ад сцяны, але гэта не ўдалося. Тады падышоў сам галоўны кат.
— Не ўмееце рабіць! За ногі!.. Пся крэў...
Усе ўтрох нагнуліся, рванулі за ногі таварыша Васіля. І ён асунуўся на падлогу.
Павалілі на бок, згіналі ногі, нацягвалі на іх скаваныя рукі. Шпік з каленямі лез на плечы, шырокія моцныя плечы таварыша Васіля, каб сагнуць, каб рукі маглі абвіць ногі. Урэшце даканалі. Кій, засунуты пад калені, ляжаў на руках, урэзваўся ў іх, згінаў спіну, ламаў косці. Можна ўжо ўсё рабіць над камуністам. Але катам недаступна, што нельга яго скарыць.
Неяк ціха, крадучыся, падышоў галоўны кат і стаў над таварышам Васілём.
— Ну як — смачна? — запытаўся глумліва.
Таварыш Васіль сядзеў сагнуты ў крук і маўчаў. Церплі рукі, ныла спіна, увесь час нешта цягнула жылы.
— Цяпер падпішашся?
— Не!
Схапілі за кій і, крэкчучы, паднялі таварыша Васіля. Паднялі і кінулі. Балючае ныццё разлілося па ўсім целе.
Галоўны кат зняў трубку з тэлефона і паклікаў яшчэ аднаго на дапамогу. Шпік прыйшоў — высокі, у галіфэ, у крагах. Глянуў на таварыша Васіля і прамармытаў:
— А-а-а...
— Падпішашся ці не?
— Гэта ён такі ўпарты? — запытаўся новы кат са смуглявым бандыцкім тварам. А потым кінуў да таварыша Васіля: — У нас, хаме, і сцены гавораць... не толькі людзі... Падпішашся не раз, а некалькі разоў...
— Узяць! — скамандаваў галоўны кат.
Падымалі ўжо ўчатырох. Гайдалі і кідалі на падлогу, білі аб сцяну. За дзесятым разам галоўны кат паўтарыў зноў:
— Прызнаешся? Падпішашся?
Але адказу не дачакаўся. Таварыш Васіль скурчаны ляжаў на баку і маўчаў. Ён страціў прытомнасць.
— Што — прыкідваецца?!
Усе ўчатырох пахіліліся над таварышам Васілём, пачалі штурхаць. Але таварыш Васіль ляжаў, заплюшчыўшы вочы. Недзе з галавы з-пад валасоў па скроні струменьчыкам сцякала кроў. Шпікі пераглянуліся, выпрасталіся і сталі збянтэжаныя. Галоўны кат буркнуў:
— Вады.
Адзін з катаў прынёс вады і бух — проста з вядра ў твар таварышу Васілю. Вочы моргнулі раз і расплюшчыліся. Уздых вырваўся з грудзей разам са словам «каты!». А каты стаялі ўжо ля стала, курылі, зацягваліся нервова і думалі, што рабіць далей з гэтым камуністам. Нарэшце вырашылі пайсці зноў піць гарэлку, вярнуцца назад і працягваць катаванне.
Таварыш Васіль застаўся адзін. Ціха пазіраў, лежачы ў гэтай катоўні. Няйначай падвал. Спрабаваў падняцца, але так занылі ўсе мускулы, што лёг зноў. Прыціх у здранцвенні, заплюшчыў вочы. Жоўтыя кругі плылі перад вачыма, нейкія цені праходзілі і праходзілі... Няйначай людзі ідуць па вуліцы. Усё ідуць і ідуць, а яна стаіць, чакае... Соня... Соня... Харошая ты, Соня... Нахіліся бліжэй, я табе скажу нешта на вуха... Ты прыгожая, свая... Дай дакрануцца да тваіх цёмных валасоў... Беражыце друкарню... Гэта наша вялікае дасягненне... І Макданальчыка трэба выкрыць... Возьмешся ты... Бо я не бачу іншай замены Башкоўскаму... Ах, як баліць галава, нешта коле, цягне і цягне...
Прагрукаталі крокі за дзвярыма. У пакой увайшоў вусаты паліцыянт з вінтоўкай.
— Ляжыш? — спытаў ён.— Ляжы, а я буду цябе пільнаваць, каб ты не ўцёк.— І сеў за стол. Здалёк прыглядаўся да таварыша Васіля. Потым адкашляўся і сказаў:
— Калі можаш устаць, то ўстань. Пасядзі. Лягчэй табе будзе. Камуна табе ў галаву залезла? Ну, то цярпі...
І пазяхнуў на ўвесь свой вусаты рот.
Таварыш Васіль маўчаў. Намагаўся, каб не страціць прытомнасці, бо гарэла галава, нылі косці і жылы.
Ведаў, што на гэтым не канец.
...Таварыша Васіля пратрымалі ў дэфензіве шэсць сутак. Прыводзілі нейкіх людзей на вочную стаўку. Яны прызнавалі, што бачылі таварыша Васіля там і там,— то на вуліцы, то ў парку. Таварыш Васіль разумеў, што гэта нанятыя людзі, што на яго фабрыкуецца справа. Не дамагліся подпісу,— заходзяць з другога боку.
Калі ж надыходзіла ноч — зноў той жа самы падвал і катаванні. Яшчэ два разы траціў таварыш Васіль прытомнасць. Апошні раз, калі калолі іголкамі ў шыю, начальнік дэфензівы адправіў таварыша Васіля да следчага. Там таварыш Васіль скінуў сарочку, паказаў сінякі і раны. А следчы моргаў вачыма і гаварыў: «Я нічога не бачу, я нічога не бачу...» І хутчэй адправіў яго ў турму.
Цёмным вечарам скаванага таварыша Васіля, пабітага, паліцыянты высаджвалі з машыны перад турэмнымі варотамі. Перамога здабыта. А колькі бітваў яшчэ наперадзе!
А ў гэты час Соня і Вольга ішлі па вуліцы на вакзал. Вольга прабыла ў горадзе тры дні і цяпер з цяжкаю весткай спяшалася паехаць на сустрэчу з Андрэем.
* * *
Ажаніўся ўсё ж такі Марцін Шапко і ажаніўся з такім шумам, славай, што моладзь усёй вёскі так ці іначай прымала ўдзел у яго вяселлі. Марцін Шапко — сын патрыярхальнай сялянскай сям’і. Усіх, разам з бацькамі, было дванаццаць душ у хаце. Дзевяцера дзяцей, і ўсе засталіся жывыя, як на ўдачу. Марцін сёмае дзіця ў бацькоў, а самы апошні яго брацік яшчэ на руках у маці. Аж людзі дзівяцца — што за ўраджайная сям’я! Бацька хмурыцца часам, што большасць нарадзілася не сыноў, а дочак. Сыны толькі тры. Пятае дзіця — сын Лукаш пару год ужо як жанаты і яшчэ не аддзяліўся, жыве разам з бацькам. А чатыры дачкі, што нарадзіліся адна за другой першымі, ужо выйшлі замуж. Але сям’я зменшылася толькі на аднаго чалавека, бо ў брата Лукаша ўжо двое дзяцей. Ну, да таго яшчэ і яго жонка. А тут і Марцін прыдбаў сабе жоначку. І стала зноў у сям’і дванаццаць чалавек. Самы старэйшы сем’янін — дванаццаты,— а дакладней самы першы — гэта сівы дзед Марціна. Ён заўсёды сядзіць ля печы ў белай саматканай сарочцы і ў такіх жа штанах, босы або абуты ў лапці. Выглядае, як апостал. Сівыя валасы расчасаны на просты радок. Сядзіць стары і думае свае старэчыя думы. Як тое памерклае сонца, што хаваецца за лес, так глядзяць яго вочы з-пад сівых броваў. Ранкам і ўвечары кожны дзень стары, не зважаючы ні на што, на ўвесь голас доўга гаворыць малітвы, доўга хрысціцца сваёй шорсткай далоняй у сухіх мазалях. Шмат бачылі ў жыцці гэтыя вочы, шмат папрацавалі рукі, пачынаючы яшчэ з часоў далёкай паншчыны. Дзед вельмі любіць унука Марціна, лічыць яго дужым і разумным. Бачыць газеты, кнігі ў руках моладзі, што часам шумна ўрываецца ў хату, і нешта сам сабе мяркуе. Мусіць, нейкае новае права выйшла для народа, а можа, палепшае жыццё для маладых. Часам спытаецца ў Марціна: «А што чуваць у воласці, унучак? Хто старшынёю?»
— У воласці паны кіруюць, дзеду. А старшынёю асаднік Кавэцкі,— крычыць у вушы дзеду Марцін.
— А-а-а... не свой... Ну, та што ты тут будзеш гаварыць? — разводзіць рукамі дзед, а потым дадае: — Свайго трэба... свайго... На чужым кані не паедзеш...— і панікне стары галавою і змоўкне. А калі жаніўся Марцін, дзед усё ж такі дамогся таго, каб благаславіць унука іконай. Хоць у вясельным распарадку і не было гэтай цырымоніі, усё ж такі ўступілі старому. Ён іконаю, абвітаю ў ручнік, трымаючы яе дрыжачымі рукамі, клаў крыжы над галавою Марціна, і з яго вока па маршчыністай шчацэ аж да сівога вуса цякла старэчая сляза.
Уся сям’я і радня Марціна і яго маладой настаялі на тым, каб павянчацца ў царкве. Марцін доўга ўпіраўся, не хацеў. Памагла яму тут нямала тая кніжка «Рэлігійная язва», якою ў свой час ён так захапіўся. Але ўсё ж такі здаўся, каб не дражніць паліцыю.
І паехаў Марцін у царкву цэлым абозам — з гармонікам, скрыпкамі, з бубнам-шалестуном. Заліваліся званочкі пад дугамі, чырванелі кветкі, стужкі на збруі закілзаных коней. Не надта добра адчуваў сябе Марцін. Але ж людзі паглядзяць на яго, на маладую, на коней, на вазы, на ўвесь дастатак. Гэта едзе сын гаспадара, едзе гонар сям’і. І сам Марцін не абы-які работнік — адзін за траіх працуе ў гаспадарцы. Заляцаўся ён таксама адменна. Ціха, як употай, хадзіў да сваёй дзяўчыны ў другую вёску. Там паважна выседжваў з ёю гадзіны. Калі трапляў на вечарынку, таксама прастойваў з ёю ў цёмным кутку ў сенцах. Так і квітнела яго каханне без шуму, без танцаў, без песень. Толькі і гутаркі было пра сяўбу, пра поле, пра коней, кароў і ў дадатак пра камуну.
— Хіба не можна згаварыцца ўсім або некалькім гаспадарам — сагнаць усю зямлю ў адно і разам абрабляць? — гаварыў ён сваёй каханай.
— Ой, мусіць, цяжка гэта зрабіць,— адказвала дзяўчына і тулілася да пляча Марціна.
Перад жаніцьбай Марцін прыехаў у Глушэц, каб пабачыцца з Андрэем і паклікаць яго на вяселле. Зайшлі ў карчму Шчыгельчыка, і там Марцін расказаў пра сваё каханне.
— Прыйдзеш да яе ў нядзелю... да яе ў хату,— гаварыў ён,— а яна прыбраная ўжо сядзіць, як царыца... Бацькі яе ходзяць ля мяне з пашанай, садзяць за стол, частуюць... Ды такая, брат, прыемнасць нейкая...
— А дзяўчына дзе сядзела, калі ты быў за сталом? — пытаўся Андрэй.
— Ну, вядома, сядзела ля печы... А я, брат, настояў, каб села са мною, за стол...
— Ну, і што — села?
— А як жа... Праўда, упіралася трошкі... але села. Аж, брат, сэрца маё неяк пахаладзела... Бацькі глядзяць на нас не наглядзяцца. Па чарачцы выпіваем, гутарым. Маці яе называе мяне «Марцінка»... Прашу цябе, Андрэй, на вяселле...
— Дзякую, Марцін, але не магу. Заўтра пайду далёка, аж за кіламетраў сорак ад Глушца — на партыйнай лініі. Трэба пашукаць людзей для валаснога камітэта Грамады. Будзем арганізоўваць камітэт у вашай воласці... Так што, Марцін, справы... Жаніся на здароўе, пабачымся пасля вяселля.
Марцін нават засумаваў. Доўга і не прасіў. Ведаў, што гэта дарэмна. Паклаў у торбачку недаедзенае сала і хлеб, якімі частаваліся сябры, і ўстаў. Дыхнула ад Марціна заўзятым гаспадаром. Насуплены, маўклівы, хацеў ужо развітацца, але Андрэй спыніў яго:
— Пачакай... скажы, як там у вас з падаткамі? Не чапляецца паліцыя?
— Прыходзіла два разы, але толькі напамінала старосту, каб неслі ў воласць. Насіла ўсяго пяць гаспадароў.
— Як з МОПРам?
— Патроху... ідзе...
— Што значыць патроху? Налягай, брат, каб МОПР працаваў добра. І выкуп за сваю маладую адашлеце ў турму. Пара кідаць гэты вар’яцкі звычай — апівацца гарэлкай. Трэба выкарыстаць звычай выкупу маладой у нашых мэтах, у мэтах дапамогі зняволеным.
Марцін крыху задумаўся.
— Паспрабуем,— сказаў ён не зусім з ахвотай.
— Пастаў пра гэта на ячэйцы... І наогул будзьце асцярожны на вяселлі... Каб не было балбатні... Канспірацыя, Марцін...— памахаў пальцам Андрэй.
Марціну на хвіліну здалося, што вяселле не такая ўжо лёгкая справа, як думалася. А потым заківаў галавою, усміхнуўся на ўвесь свой шырокі смуглявы твар. Зразумеў важнасць справы.
— Добра, добра, Андрэй,— зачасціў ён,— а як жа... усё зробім.
— Ну, бывай, Марцін. Перадай прывітанне Захару. Марцін ішоў да сваіх саней і думаў: «Але ж і строгі... Ну, што зробіш? Мусіць, так і трэба...»
* * *
Калі балагол прывёз Вольгу са станцыі ў Глушэц, яна не пайшла шукаць камітэт Грамады, а адразу накіравалася на гасцінец. Добра, што дарога ўжо знаёмая. Адтуль, з вёскі, пойдзе хто-небудзь у Глушэц і прывядзе Андрэя. Каб хутчэй толькі ў вёску да дзядзькі Гарагляда, на печ. Паўночны вецер дзьмуў проста ў твар. Дарога была мерзлая, таркачаватая. Першыя вільготныя снягі расталі, і цяпер голую, набрынялую вадой зямлю сціснуў мароз. І там у горадзе, адкуль яна прыехала, стаяла такая пагода. Можа, і цяпер там ужо холадна? Холадна... Не будзе выступаць ужо таварыш Васіль на падпольных нарадах і сходах.
З клуначкам у руцэ ішла Вольга ў сялянскай вопратцы. Спадніца-андарак з дробнымі складкамі, з малінавымі і жоўтымі палоскамі, цёмная суконная хустка з зялёна-жоўтымі кветкамі на залаціста-русых валасах і ватняя чорная куртка — усё было да твару, як быццам яна даўно зраднілася з гэтым уборам. А ў клуначку — вопратка гарадская — усё чорнае, суконнае і нават капялюш з вуаллю. Вуаль яе і выратавала ў Вільні, калі Вольга збіралася ехаць у горад Г. Учапіўся шпік на вуліцы і доўга не адставаў. Так можна было ісці ў бесканечнасць, а шпік усё ішоў бы за ёю. Яна знарок заходзіла ў крамы, у магазіны, хацела нават спыніць рамізніка, але падумала, што гэта будзе яшчэ горш. Спынялася ля гандлярак на вуліцы, купляла яблыкі, знарок даўжэй гутарыла, але заўважала, што шпік па-ранейшаму сочыць за ёю. І толькі, калі дайшла да рынку, загубілася ў натоўпе, хутка насунула на твар вуаль і пайшла назад, насустрач шпіку. А той, утаропіўшыся вачыма ў натоўп, прапусціў Вольгу, не пазнаў. Выратавала вуаль. А цяпер ідзе сабе па шляху зграбная сяляначка. Ужо змрокі ахутваюць яе. А яна ўсё ідзе і ідзе. І маляўнічы андарак шуршыць ля ног. Шэрыя вочы ў адзіноце робяцца прасветленымі, глядзяць шырока, адкрыта на гэтае вячэрняе наваколле. Змрокі ўсё гусцеюць і гусцеюць, хаваюць замерзлыя палі, быццам цяжарам апускаюцца на саламяныя стрэхі хат шэрых вёсак. А яна ўсё ідзе і ідзе. І часам губляецца ў змроку. Плыве за ёю ўслед задума — шэрая, цяжкая, як гэтае наваколле. А наперадзе — мэта, наперадзе — агні. Няхай сабе гнуцца ад ветру прыдарожныя бярозы і сосны — наперадзе ўсё роўна агні. А калі ўвайшла ў хату Дзям’яна Гарагляда, прынесла туды радасць. На стале была добрая вячэра: смачная сопкая бульба, квашаная капуста з расолам, кубак малака. Лілася жвавая гамонка Дзям’яна. Было ласкавае запрашэнне Маланні: «Еш, Волечка, еш...» А пасля ціхія, насцярожаныя гутаркі з Любай аб сур’ёзных справах і сваіх дзявочых. І Міця стаў каля яе з кніжкаю «Родны край», чытаў і дэкламаваў ёй вершы. Соладка хіліла да сну пасля марознага ветру. Шчокі гарэлі, салавелі вочы. І Вольга сядзела сярод сялянскай сям’і,— шчаслівая, як свая. І ўрэшце прытуліла яе печ, цёплая печ, дзе можна выспацца, не накрываючыся, пад завыванне ветру ў коміне...
А Андрэй у гэты час вяртаўся са свайго далёкага падарожжа разам з Захарам Зубцом. Стварыў валасны камітэт Грамады, старшынёю якога быў выбраны Захар Зубец. Пасля выбараў ён выступіў перад сходам дэлегатаў і сказаў:
— Хто гэта выдумаў, што ў нас няма класаў? Нешта не падабаецца мне тое, што я чытаў нядаўна ў газеце. Выходзіць так, што раз ёсць Грамада, сто тысяч членаў, то і класаў няма. Не, сябры, не так...— Захар пастукаў кулаком па стале, сашчаміўшы зубы, і працягваў: — Я гэтыя класы на сваёй скуры перажыў. Магу скінуць сарочку, паказаць. Мяне ледзь не засеклі дзянікінцы шаблямі, рубцы чырванеюць яшчэ і цяпер на спіне. За які ж гэта клас я ваяваў? За што мяне пасеклі дзянікінцы? Га? А пасеклі за тое, што ваяваў я за рабочы клас, за працоўны народ. Хай сабе пішуць пісакі, а мы сваё ведаем, сваё будзем весці.
Захар набраў паветра, прыціх, а потым грымнуў:
— Усё роўна кулакоў не пусцім у Грамаду! Пусці іх... Яны табе... наробяць так, што і не расхлёбаеш...
Андрэй, седзячы побач, пачаў тузаць знізу Захара за куртку. Ведаў, што Захар у сваёй непасрэднасці можа нагаварыць лішняга. Захар выцер спацелы твар рукавом і сказаў: — Вось як... Хто не з намі — той супроць нас!..
— Правільна! — гукнулі дэлегаты.
— Дык вось які буду старшыня,— закончыў Захар.
— Добры старшыня! — зноў гукнулі дэлегаты.
Захар ужо ўсміхаўся, пазіраючы на людзей, і дадаў:
— Калі добры, дык хадзем дахаты,— канец сходу...
А дарогаю гаварыў Андрэю: — Цяпер, Андрэйка, трэба выбраць другога сакратара раёна партыі.
— Ай, як ты нягладка гаворыш,— жартаваў Андрэй,— не раёна партыі, а раённага камітэта партыі...
— Цьфу! Заўсёды саб’ешся... Ну, добра, няхай так...
— Я пра тое, што не змагу ж я адзін рабіць дзве работы.
— Добра,— вось дойдзем дахаты, падумаем...
— Зойдзем да мяне, пераначуеш, пасля адведаем Марціна. Пабачыш яго жонку...
— Ну, як жонка — нічога?
— Нічога дзяўчо... Такая ціхая, як авечачка... Сядзіць, кудзельку смокча... Танклявенькая такая... Так што маці Марціна выглядае перад ёю, як стог. Ой, здаровая ж баба...
— Здаволены Марцін?
— Яшчэ як... Увіхаецца ля яе... І нават толькі паціху гаворыць з ёю, паціху, нібы баіцца, каб яна не спалохалася чаго.
— От — Марцін, апостал...— усміхнуўся Андрэй.
— Перамяніўся да лепшага,— так мне здаецца... Наша літаратура яму многа памагла. Усё прачытвае да рэшты. Пра пленумы нам гаворыць, пра з’езды. Нават пра Камінтэрн нядаўна гаварыў. Здольны ён хлопец, няма чаго казаць...
Андрэй слухаў і думаў: «Здольны, здольны... Але ці пацягне ён па-сапраўднаму? Вельмі глыбока сядзіць у зямлі Марцін, яна яму дыктуе законы. Але ж чалавек у руху, і таму наш абавязак зрабіць з яго свайго чалавека, зрабіць камуніста».
— Каня другога яны купілі,— працягваў Захар,— дык Марцін кожны дзень яго аб’язджае... Конь малады... Адзін раз пацягаў ён яго па полі. Панёс галопам, перакуліў воз, ледзь не забіў самога Марціна, а ён усё роўна лейцаў з рук не выпусціў. Валокся з паўкіламетра па зямлі і ўсё ж такі каня скруціў убок, спыніў. І такі рады, як быццам хацеў, каб конь яго яшчэ пацягаў... ха-ха-ха... Праўда, пабіўся ён здорава... І цяпер яшчэ сінякі не сышлі з твару...
Сябры змоўклі. Думалі, здаецца, адно і тое ж, добры чалавек Марцін. Здаецца, благога нікому не жадае, а на чым канчаецца яго дабро?
Гэтага яшчэ не відаць.
— Ведаеш што, Захар, можа зробім Марціна сакратаром раёна?
— Хто яго знае?.. На прыкмеце-то іншага няма, каб быў такі пісьменны... У сяле карыстаецца павагай. Давай паспрабуем... Як будзе што не так рабіць, то спынім.
— Як ты думаеш, Захар, калі пападзе ён у дэфу, вытрымае ці не?
— Вось жа і я тое самае думаю... Ён-та чалавек верны, уцягнуўся, прывык да нас... Але вось у дэфе... не ведаю... Плечы-то ў яго шырокія...
— Справа не ў плячах, Захар... Справа ў сіле пераканання, у вернасці сваім сябрам. Гэта — аснова.
— За справядлівасць-та ён вельмі гарачы...
— Справядлівасць, Захар, — гэта гума. Для адных справядліва тое, для другіх іншае...
— Не, ён усё, каб роўнасць была, гаворыць. Каб усе людзі былі роўныя.
— Гэта яшчэ нічога... Так думае большасць сялян... Важна, каб ён змог пастаяць за гэта грудзьмі... А там далей і больш зразумее.
І зноў змоўклі сябры. Захар чамусьці ўсміхаўся, а затым засмяяўся.
— Чаго ты? — спытаўся Андрэй.
— Ты кажаш — гума... Правільна, брат, кожны сваё адстайвае. Гэта ўсё роўна, каб каптан сказаў: я хачу быць ватоўкай, а ватоўка сказала б: я хачу быць футрам. Дзіўна гэта ўсё на свеце.
— Так.
— З усім разбяромся, Андрэй, з усім, каб толькі нам гэтых паноў скінуць з карку, каб нам чырвоная зорачка засвяціла. Ах, ах... уздыхнуў бы народ, уздыхнуў бы...
Захар закруціў галавою.
Ужо сцямнела. Пачаў падаць пушысты, марозны снег.
— Калі не перастане, саннік будзе харошы,— сказаў Захар, і сябры прыбавілі кроку.
...Утульна сядзелі сябры за сталом у хаце Марціна. Уся рэшта сям'і спала ў першай палавіне. У пярэдняй палавіне спалі толькі маладыя. Андрэя пасадзілі на покуць, пад абразы, у канцы стала сеў Марцін са сваёй жонкай, а з другога боку — Захар са сваёй Насцечкай, курносенькай, сціплай маладзіцай з разумнымі, шэрымі вачыма. Гэтыя вочы глядзелі і як быццам гаварылі: «Я зазнала гаркату жыцця, нічым вы мяне, людзі, ужо не здзівіце...» І ў меру смелая, гутарыла з Андрэем так, як быццам яны былі ўжо даўно знаёмыя. У невялічкай хаце з глінянаю падлогай было цёпла і чыста. На сцяне над акном віселі побач два невялічкія партрэты Янкі Купалы і Якуба Коласа. А крыху далей, бліжэй да покуця, было прыклеена выразанае з газеты фота. Андрэй пазнаў у ім Фелікса Эдмундавіча Дзяржынскага.
— Люблю, брат, гэтага чалавека...— сказаў Захар.
На лаве, за сталом, ляжала некалькі кніжак і газет. А сам покуць быў пусты. Жонка ўсміхнулася:
— Кажу, каб хоць для віду, для людзей, павесіць іконку, то ніяк не хоча.
— Бо не хачу,— адказаў Захар і ціха з усмешкай паклікаў Андрэя да печы і паказаў: — Бачыш, нанава пачынаем жыць... Надарыла мяне доля сынам.
— Не доля, а жонка,— жартаваў Андрэй.
Ля печы спаў, раскінуўшы ручаняты, двухгадовы хлопчык. Падышла і Насця. Усе моўчкі стаялі над дзіцем. У гэтым маўчанні, здавалася, нанава перажывалі бацькі цяжкі ўспамін аб сваіх маленькіх дочках, якія так незвычайна памерлі. Нібы ў адказ камусьці, Захар сказаў:
— Нічога, будзем жыць.... Адзявайся, Насця, пойдзем. Я пайду паклічу суседку, каб папільнавала хату.
...І цяпер вось сядзелі за сталом у Марціна. А на стале стаяла вялікая міска халадцу, у талерках — халоднае сала, каўбаса, яечня. Марцін з салодкаю ўсмешкаю гаспадара наліваў чаркі, запрашаў, сам піў за здароўе гасцей, прымушаў піць і сваю жоначку. Андрэй успомніў параўнанне Захара — «авечачка» і прызнаў, што яно трапнае. А Марцін падымаў чарку і гаварыў:
— Не быў ты ў мяне на вяселлі, Андрэй, дык пабудзь хоць сягоння. Пражылі мы разам нямала ў тых цёмных бараках — помніш? І справы рабілі, ды яшчэ якія... Будзь здароў, Андрэй, каб твае ногі лёгка хадзілі, каб твае думкі людзям дабро неслі. Ты ў нас чалавек, можна сказаць, на ўвесь павет...
— Ну, ну, Марцін, толькі без гэтага...— спыняў яго Андрэй.
А Захар усё гаварыў:
— Вось мы з жонкамі, Андрэй, а ты — халасцяк... Можа, варта было б ачапіцца?
— Вы — гаспадары,— адказваў Андрэй,— а я вечны падарожны. Уцячэ ад мяне жонка, не вытрымае...
— Каб толькі ажаніліся, не ўцякла б,— у адзін голас запярэчылі жанчыны.
А Марцін нахіліўся да жонкі і доўга глядзеў з усмешкай у яе пачырванелы твар:
— Мгу.. Бач, ты якая... Ну, ну...
— Чаму? Усе людзі жэняцца... Сягоння бацька быў у мястэчку, вазіў падаткі ў воласць, дык казаў, што аж тры вяселлі ля царквы было...
Андрэй з Захарам у адно імгненне пераглянуліся. Марцін, ужо трохі выпіўшы, неяк упарта, панура змоўк і махнуў рукою. А потым прапанаваў:
— Нальём яшчэ па чарачцы...
Гаворка ішла далей, але ўжо адчувалася, што нешта пачало замінаць ёй. Бацька Марціна вазіў падаткі ў воласць, бацька камуніста, сакратара ячэйкі. Гэтага нельга дараваць.
Не плоціць падаткаў уся вёска, калі не лічыць пяць-шэсць гаспадароў, не плоцяць падаткаў усе вёскі, усе выконваюць заклік партыі: «Ні гроша падаткаў фашысцкаму ўраду Пілсудскага, ураду акупацыі і тэрору», а тут...
Андрэй з Захарам хацелі ўжо развітвацца, як нехта пастукаў у акно. Марцін прыклаў вуха да шыбіны і слухаў. Малады хлапечы голас крычаў:
— Паліцыя ў сяле! Прыйшла браць падаткі!..
— А многа?..— запытаўся Марцін.
— Многа! Чалавек пятнаццаць!
Усе паглядзелі адзін на аднаго і ўсталі. Захар надзяваў куртку і шапку. Рабіў тое самае і Андрэй.
— Марцін,— сказаў ён,— апранайся, трэба, каб увесь народ шугануў на вуліцу — і старыя і дзеці.
Выйшлі на двор. На вуліцы стаяла невялікая група людзей, ішла трывожная гутарка. Паліцыя пайшла па хлявах.
Ноч была цёмная. Падаў снег. І толькі дзякуючы снегу можна было заўважыць, як з падворкаў пачалі выбягаць на вуліцу авечкі. За імі бегалі, прыгнуўшыся, паліцыянты і нагайкамі зганялі ў гурт. Паліцыя заняла ўжо амаль палавіну сяла.
— Марцін, бяжы па хатах, няхай выходзяць. Ты, Захар, прабярыся туды, дзе паліцыя, і збірай людзей. Трэба адабраць авечак і пагнаць у поле,— сказаў Андрэй.
Так і зрабілі. Андрэй стаў пад страхою і назіраў. Авечак прыбывала ўсё больш і больш. Паліцыя ўсім гуртам хадзіла па падворках, адчыняла хлявы, свяціла ліхтарыкамі... Рабіла яна гэта ціха, без шуму. У многіх хатах ужо не было агнёў, так што гаспадары і не ведалі, што рабілася ў іх на падворках. Заўважыла гэта моладзь, якая вярталася з вячорак.
Прыбег аднекуль з агародаў Захар якраз тады, калі некалькі паліцыянтаў выйшлі на вуліцу, каб гнаць авечак у канец вёскі.
— Я сабраў людзей,— сказаў Захар.
— Многа?
— Хопіць.
Пачалі выходзіць людзі з той палавіны вёскі, куды пайшоў Марцін.
— Забірай і гэтых,— сказаў Андрэй,— аддзялі некалькі чалавек, няхай авечак гоняць у поле. Калі паліцыя будзе супраціўляцца — атакаваць каламі, каменнямі. Зараз трэба ўзняць крык. Людзі са сну не ведаюць, што рабіць...
Прыйшоў Марцін. Андрэй і яму сказаў:
— Бяры людзей, ідзі на дапамогу Захару, трэба адбіць авечак і выгнаць паліцыю з вёскі.
Марцін паціснуў плячыма.
— Нялоўка мне...— сказаў ён,— хаджу, як сам не свой... Раз мой бацька заплаціў падаткі, як жа я... буду клікаць людзей выганяць паліцыю?
— Аб гэтым пагаворым потым. Цяпер трэба дзейнічаць. Ідзі. Рабіце крык, каб усё жывое стала на ногі.
Андрэй праз нейкі час пачуў, як нешта затрашчала, як быццам ламаліся платы, а затым пранізлівы крык многіх галасоў уварваўся ў цёмную ноч:
— Злодзеі прыйшлі! Людзі! Крадуць авечкі. Лаві, лаві злодзеяў!
У адно імгненне ўся вуліца запоўнілася старымі і малымі. Гоман паплыў па вёсцы. Вылучаліся жаночыя галасы: «Ой, божа ж мой, хлявы адчынены, няма авечак!»
Паліцыя пакінула падворкі і з нагайкамі накінулася на людзей. Пачуліся ўдары па людзях, потым крыкі. Усё змяшалася ў адзін гаманлівы вір. Натоўп перабягаў то на адзін бок вуліцы, то на другі. Урэшце Андрэй пачуў голас Захара: «Прагнаць рабаўнікоў!» І цяпер затрашчалі платы па ўсёй вёсцы. Кожны бег з калом у руках. Усе згрупаваліся ў адной палавіне вёскі. Другая была пустая. Андрэй выйшаў з-пад страхі і падышоў бліжэй да натоўпу, які крычаў: «Прэч, каты! Прэч!» Паліцыя бегла насустрач Андрэю, бо адтуль прагнаў яе Захар са сваёю групай.
Андрэй зайшоў на чыйсьці падворак і стаў ля плота. Паліцыя бегла і аглядалася. Адзін паліцыянт стрэліў уверх. А за ім, як бура, несліся людзі, найбольш моладзь і дзеці, з крыкамі: «Лаві злодзеяў», кідалі, хто чым мог. Вуліца зусім апусцела. Сяляне гналіся за паліцыяй яшчэ далёка за вёскай.
Вярталіся з вясёлым шумам. Захар паставіў вартавых у абодвух канцах вёскі і паслаў групу падлеткаў на выган — дапамагчы прыгнаць назад авечак. Потым падышоў да Андрэя.
— Цяжка даводзіцца панам, калі яны пускаюцца на такія штучкі,— сказаў Андрэй.
Захар не мог утрымацца ад смеху:
— Калі б мы захацелі, маглі б іх у палон забраць... Але ж і ўцякалі... Каб ты бачыў... Там, за вёскай. Паднялі крыссе шынялёў і давай бог ногі. А ім услед: «Трымай іх! Трымай!» Ну, як ім не сорамна? Гэта ж грабеж! Вось табе і панская дзяржава — проста ў кішэню лезе...
Андрэй гаварыў з Захарам пра «бой», а ўжо думаў пра другое.
— Што ж мы зробім з Марцінам? — спытаўся ён.
— Агонь яго знае, што з ім рабіць! — злосна сказаў Захар.— Кулацкай ён закваскі...
...Снег усё падаў і падаў — ціха, павольна, як быццам хіліў вёску да сну, да забыцця.
Урэшце і сапраўды ўсё заснула. Толькі не спала камсамольская варта. І не спаў Марцін — ляжаў і глядзеў расплюшчанымі вачыма ў цемру хаты.
Свежы, іскрысты снег блішчаў пад сонцам па неабсяжных балотах і хмызняках, калі Андрэй з Вольгай вярталіся з Палесся. Ноч правялі ў вялікай палескай вёсцы Дубы. Прыехалі яны туды ўпотай. Аляксей Верас паведаміў Андрэю, што Апанас Хмель робіць ваенныя )обіць ваеппыя }рэпетыцыі. Прызначае месцы для збораў узброеных людзей — у «стратэгічных пунктах», як любіў шумець сам Апанас. У вёсцы Дубы было больш васьмідзесяці членаў партыі, значыць Апанас Хмель не выканаў пастановы. Наадварот, вёску Дубы ён зрабіў месцам свайго штаба. Месца было сапраўды выгаднае. Вёска стаяла сярод бяскрайніх балот на ўзвышшы, далёка ад чыгункі. Адзіная дарога даходзіла да яе і ішла то праз лес, то праз імшары, то праз карлікавыя бярозавыя і сасновыя ляскі.
Была ўжо цёмная ноч, калі Андрэй з Вольгай і Верасам заехалі на падворак нізкай хаты з саламяным прычолкам. Адзінае акно цьмяна свяцілася на вуліцу.
— Куды прыехалі? — спытаўся Андрэй у Вераса.
— Да Арцёма Світкі. Хлопец добры, і сям'я невялікая — маці і ён.
Андрэй успомніў гэтага Арцёма, калі ён яго ўпершыню ўбачыў у карчме Шчыгельчыка. Не хацелася б начаваць у яго. Ён сказаў аб гэтым Аляксею. Той пачаў пераконваць, што тут будзе найлепш.
— Ён член партыі? — спытаўся Андрэй.
— Не, не член і не хоча ім быць. Ён толькі спачуваючы. Але зробіць для партыі ўсё, што захочаш.
Нешта прамільгнула ў памяці Андрэя, як прыемнае.
Праўда, нешта накшталт сімпатыі да гэтага хлопца ў яго засталося і тады, пры першай сустрэчы.
— Ну, так і быць,— пойдзем. Вылазь, Оля...
Вольга вылезла з саней, і яны ўсе ўтраіх вобмацкам праз сенцы ўвайшлі ў хату.
Арцём Світка сустрэў гасцей ветліва, з пашанай. Пачаў сцягваць кажух з Вольгі ды так заўзята, што тая аж запратэставала, смеючыся:
— Ты што, мяне без рук хочаш пакінуць? — прамовіла яна і глянула ў яго скуласты твар. Арцём шырока ўсміхнуўся, хоць павольна і асцярожна. Сказаў знарок грубавата:
— Нічога, дзяўчына, гэта ў нас такая хватка... Хочаце, то і на печ пасаджу...
— Няма часу грэцца...
Вольга падышла і пачала папраўляць валасы.
Павячэраўшы, Андрэй з Вольгай загадалі Аляксею сабраць некалькі самых актыўных камсамольцаў, прывесці іх у хату, а лепш за усе непрыкметна прайсціся па вёсцы. Пачалі апранацца.
— Вы Апанаса не бачылі? — спытаўся Арцём.
— Не,— адказаў Андрэй.
— Ён жа тут. У яго тут пастаянная хата, куды ён заходзіць заўсёды. Там збірае сходы.
— Дык ідзі і скажы яму, што прыехаў я. Няхай прыходзіць сюды. А мы выйдзем крыху прайсціся... Паглядзім вашу вёску. Небяспекі няма ніякай?
Андрэй з Вольгай выйшлі на вуліцу. Глухая ноч вісела над вёскай. Непрагляднае неба, здаецца, апусцілася на стрэхі хат. Лёгкай вільгаццю патыхала ў паветры. Няйначай хутка пойдзе снег. Вёска яшчэ не спала, хоць агні ў вокнах былі настолькі цьмянымі, што здалёк нельга было б пазнаць, ёсць яны ці не. У многіх вокнах агонь свяціў няроўна — то палыхаў, то знікаў. Гэта гарэлі смалякі на камінках.
Андрэй з Вольгай усё ішлі і ішлі — маўклівыя, сур’ёзныя. Разміналіся з хлопцамі, якія нібы кудысьці спяшаліся. Двое прайшло з вінтоўкамі за плячыма, аб чымсьці ціха гутарылі. Андрэй з Вольгай спыніліся і паглядзелі ім услед. Потым прабегла яшчэ двое з вінтоўкамі.
Хлопцы час ад часу ўсё ішлі і ішлі.
— Кудысьці ідуць,— зазначыў Андрэй.
— Няйначай на сход Хмеля,— адказала Вольга,— густа тут гэтага ўсяго, расцярэбліваць будзе цяжка.
— Та-ак... сталіца Хмеля,— працягнуў Андрэй,— недзе мы ў чымсьці памыліліся.
— І памыліліся здорава... Прыспаў вас Апанас Хмель...— гаварыла Вольга.
— Думаў я аб гэтым многа, Оля... Паддубны, таварыш Васіль зрабілі апошнюю спробу — даць магчымасць Хмелю выправіцца... Я не быў згодны з гэтым. Згадзіўся таму, што падумаў, можа я не разумею да канца?
— У прынцыпе яно, вядома, правільна. Але трэба было правяраць,— адказала Вольга. Памаўчаўшы, дадала: — Над Палессем навісла вялікая небяспека...
— Аляксей жа паведаміў... Вось мы і прыехалі...
— Уступчывы ты, Андрэй. Калі ты моцна перакананы ў праваце сваёй, трэба адстайваць свой погляд.
— Адстайваў, Оля...
— Значыць, мала адстайваў, калі з табою не згадзіліся...
— Тсс... — шапнуў Андрэй, схапіўшы Вольгу за руку,
Яны спыніліся. Недалёка стаялі два чалавекі — нос у нос — і жвава гутарылі. Андрэю здалося, што ён пачуў голас Хмеля. Прыслухаўся. Так, гэта быў ён. А хто другі? У другім Андрэй пазнаў па голасе Мірона Вадалея. Гэта зусім неспадзявана.
— Вось табе наган,— гаварыў Апанас Хмель,— і назначаю цябе камандзірам атрада.
— Варта было б яшчэ пачакаць,— адмаўляўся Вадалей,— знаеш, паспяшыш, людзей...
— Не гавары глупства... Знаеш... рэвалюцыя не чакае... Заўтра ў дзевяць збор... Няма чаго трымацца за спадніцу жонкі...
— Ох ты, брат... атаман з цябе,— засмяяўся Вадалей і жартаўліва штурхнуў Хмеля ў бок.
— Ідзі, ідзі, адпачывай, а мне яшчэ трэба папрацаваць над планам. Старайся не сустракацца з гэтым, што прыехаў.
— А-а-а, з гэтым маладзёнам... Хаця б ён нам не нашкодзіў...
— Не бойся... Мы знаем, што робім,— гаварыў Апанас.
— Ну, то бывай.
— Бывай...
Яны паціснулі адзін аднаму рукі і развіталіся. Апанас вярнуўся ў хату. «Нават не стараюцца гаварыць цішэй»,— падумаў Андрэй.
Вадалей шарахнуўся каля іх, абмінаючы. Нешта мурлыкаў сабе пад нос.
— Чула? — спытаўся Андрэй у Вольгі.
— Чула, усё зразумела...
Падышлі да хаты, куды зайшоў Апанас, і заглянулі ў акно. Апанас сядзеў за сталом, клаў лінейку на паперу і нешта крэсліў. Спыняўся, чухаў нос, глядзеў з момант некуды ўдалечыню. Пасярэдзіне хаты сядзела жанчына і прала кудзелю. Апанас нешта ёй сказаў. Жанчына ўстала, паставіла прасніцу і пайшла да дзвярэй. Адтуль прынесла кубак вады і падала Апанасу. Ён напіўся і, аддаючы кубак, кіўнуў носам у знак падзякі. Ну ж і заняты Апанас, што нават не мае часу устаць вады напіцца.
Андрэй назіраў і, нягледзячы на сур’ёзнасць становішча наогул, дзе было не да смеху, усім нутром смяяўся над пазёрствам Апанаса. Што за акрылены выраз твару! Андрэй з Вольгай адышлі ад акна.
— Пара нам вяртацца,— сказаў Андрэй.
І яны пайшлі назад.
Апанас Хмель, калі да яго прыйшоў Арцём Світка і сказаў, што яго, Апанаса, хоча пабачыць Андрэй і нейкая дзяўчына, адказаў:
— Знаю, што гэта за дзяўчына. Няхай яны прыходзяць да мяне. Начальнікі мне з’явіліся.
— Ну, дык як сказаць? — дапытваўся Арцём.
— Так і скажы. А калі не хочуць, няхай вымятаюцца адгэтуль, інакш я іх арыштую.
— Ого! Ты, Апанас, зашыбаеш здорава...
— Ідзі, ідзі... не перашкаджай... Мне трэба хутка ісці на збор.
Тым часам дзесяць камсамольцаў, сабраныя Аляксеем, ужо чакалі Андрэя і Вольгу ў хаце Арцёма.
— Добры вечар, таварышы! — сказала, увайшоўшы, Вольга.
— Добры вечар! — гукнулі ў адзін голас камсамольцы.
Вольга з кожным прывіталася за руку. Калі ж яна скінула кажух і засталася ў шэрай вязанай кофце, што шчыльна абдымала яе стан, хлопцы ўбачылі перад сабой сялянскую дзяўчыну ў андараку, свабодную ў рухах, са смелым позіркам шэрых вачэй. Яна паправіла хустку, падгарнуўшы пад яе пасмачкі валасоў, непрыкметна трасянула галавой. Тады ўзялася ў бокі і момант азірала прысутных.
Калі ў свой час яна была на раённай канферэнцыі камсамола ў вёсцы Андрэя, то сярод хлопцаў ішлі шэпты: Оля... Оля... Оля... Там яе ўжо ведалі. А тут хлопцы толькі прабівалі яе вачыма. Пазіралі спадылба, як дзе з кустоў на прыгожую птушку на галіне, баючыся яе спалохаць. Вольга паставіла невялічкі ўслончык сярод хаты і села насупраць хлопцаў.
— Хто сакратар? — спыталася.
Ніхто не адказаў.
Вольга зірнула на ўсіх спакойна і спыталася зноў:
— Ну, чаго маўчыце? Мы людзі свае, прыехалі пагаварыць з вамі аб нашай барацьбе з панамі, паслухаць, як вы тут змагаецеся.
Лёгкае ажыўленне прабегла сярод хлопцаў, яны пераглянуліся нават паміж сабой. Але маўчалі.
Андрэй сядзеў, апёршыся на стол, і з-пад рукі наглядаў за хлопцамі, якія ціснуліся адзін да аднаго і маўчалі.
Умяшаўся Арцём:
— Чаго ж ты, Іван, маўчыш? Ты ж сакратар. Гавары. Я знаю гэтых людзей. Гэта таварышы з цэнтра.
Хлопец у карычневай суконнай куртцы з пухлаватым тварам заварушыўся, заморгаў шэрымі вачыма...
Вольга звярнулася да сакратара:
— Чаму ў вас ходзяць па вуліцы з вінтоўкамі?
— Мы на ячэйцы былі,— урэшце адазваўся сакратар,— у нас ёсць ячэйка.
— Значыць, у вас быў сход ячэйкі? Што ж вы рашылі?
— Выступаць...
— Выступаць? Супроць каго?
— Ну, вядома, супроць паноў...
— Калі?
— На заўтра назначылі збор...
— Хто назначыў?
Хлопец стрымаўся, крыху падумаў, а потым адказаў:
— Апанас...
— Ага... А Апанас вам тлумачыў, што мы яшчэ не гатовы да ўзброенай барацьбы?
— Не, не казаў нічога...
Вольга на хвіліну сціснула бровы і прыкрыла вочы...
Страсянула галавой, насунула хустку крыху на лоб і зацягнула цясней вузел пад падбародкам.
— Дык вось што, дарагія таварышы,— пачала яна,— харошыя вы хлопцы, як бачу, скажу вам, што трэба рабіць. Мяне паслаў сюды да вас Цэнтральны Камітэт камсамола расказаць праўду аб нашай барацьбе.
І Вольга пачала гаварыць — проста, спакойна, задушэўна. У голасе ўвесь час гучала нотка цярпення, перажывання за тое становішча, якое стварылася. Глыбокай сур’ёзнасцю, трывогай веяла ад яе слоў. Хлопцы ўсё больш і больш спынялі на ёй свае позіркі са здзіўленнем і сімпатыяй. Словы рабілі сваё... Нават Арцём Світка пасур’ёзнеў, задумаўся.
У хату ўвайшоў Аляксей Верас. Сеўшы ля Андрэя, пачаў шэптам нешта гаварыць яму.
Андрэй трывожна нахмурыўся, тут жа ўстаў і пачаў апранацца. Вольга азірнулася і спытала:
— Ты куды?
Андрэй паклікаў яе да сябе і ціха сказаў:
— Апанас праводзіць сход узброеных людзей. Трэба ісці на гэты сход...
Вольга апусціла галаву, задумалася.
— Ведаеш... будзь асцярожны... разумееш? — сказала яна і глянула ў вочы Андрэю. Позіркі іх сустрэліся і на нейкі момант застылі... Андрэй хутка насунуў шапку на вушы і выйшаў разам з Верасам.
...Вольга сядзела на пасцеленым сенніку на лаве ў цемры хаты і глядзела ў акно. Яно здавалася белым-белым, як той снег, што ціхай дрымотай рассцілаўся па вуліцы, плыў за вёску ў шырокую бязмежную глуш балот і лясоў. За снегам плылі і думкі Вольгі,— туды далёка-далёка, таксама ў Палессе, але па другі бок мяжы, да радзімага кутка. Перад вачыма паўстала шырокая Прыпяць з дубамі, лугавымі палянамі, лозамі. Маленства... Андрэй яшчэ нічога не ведае. Ну, зразумела... Так трэба і так будзе. Загартаваўся ўжо юнак, цікавы юнак, носіць у сабе зерне рэвалюцыянера, і яно чыстае... У вачах — далёкая мара... Ён ідзе да яе і ўжо не спыніцца, не пагразне ў твані жыцця.... Ужо не спыніш. З бацькамі ў яго нелады... Ну, што ж,— гэта характэрна... Справа народа даражэй за хатнія інтарэсы бацькоў... Але штосьці доўга яго няма. Каб там чаго не здарылася. Хіба ёсць што сур’ёзнага ў Апанасе Хмелю? — задала сабе пытанне Вольга. Сур’ёзнае нешта ёсць, але толькі для сябе... Але штосьці доўга няма Андрэя... І гэты Арцём пайшоў. Моцны хлопец, але без работы...
Вольга прылегла на пасцель, але сон не ішоў да яе. На печы спала маці Арцёма, ціхая, маўклівая жанчына, крыху нясмелая...
Раптам недзе пачуўся стрэл. Вольга саскочыла з пасцелі і прыпала тварам да шыбы акна. Адарвалася, ступіла пару крокаў у напрамку дзвярэй, потым вярнулася, схапіла кажух, нервова, спяшаючыся абулася і без хусткі выбегла на вуліцу. Ну, чаму ж я не пайшла туды? Гэты Арцём адгаварыў. А на вуліцы чуўся гоман, як быццам адкульсці ішоў натоўп. Вольга пачакала крыху і пайшла насустрач гоману. Хутка сустрэла Андрэя і Арцёма. Арцём вёў Андрэя пад руку. Вольга, падыходзячы, пачула толькі словы: «Нягоднік, ах, нягоднік!» А ў адказ голас Арцёма: «Не хвалюйся, таварыш Андрэй, усё ўладзіцца...»
Вольга амаль крыкнула:
— Што там адбылося? Адкуль стрэл?
— Хадзем, потым раскажу...
Арцём вярнуўся назад.
Вольга зноў сядзела ля акна, а Андрэй, усхваляваны, хадзіў у цемры па хаце і гаварыў:
— Разумееш... вёска плоціць падаткі, няма бібліятэкі, няма гуртка самадзейнасці, на сходах гуртка Грамады толькі адна гутарка — аб узброеным паўстанні... Адным словам, ніякай масавай палітычнай работы. Моладзь забаўляецца зброяй. Гэта ж адкрытая правакацыя. Ну, на сходзе я гэта ўсё сказаў. Хмель хацеў мяне выгнаць са сходу, проста паказаў пальцам на дзверы і загадаў: «Вымятайся, пакуль цэлы...»
— Ідзі сядзь тут, ля мяне,— папрасіла Вольга,— і не хвалюйся.
Андрэй сеў і расказваў далей:
— Я сказаў, калі сход загадае выйсці, я выйду. Тут выступіў Аляксей Верас у абарону мяне, а потым Арцём. Пачуліся галасы, каб я гаварыў далей. Хмель асеў, але, па меры таго як я яго бічаваў, усё падхопліваўся і крычаў: «Ілжэш!» Урэшце, калі я сказаў, што работа Хмеля контррэвалюцыйная, ён ускочыў і выхапіў з кішэні рэвальвер. Арцём схапіў яго за руку. Апанас вырываўся. Пачалася валтузня. Некалькі чалавек ужо трымала Хмеля за руку. А тым часам Арцём падхапіў мяне пад локаць і выцягнуў у сенцы. На гэтым і скончыўся сход... Хмель выскачыў на вуліцу і стрэліў.
— Куды стрэліў? — спыталася Вольга.
— Чорт яго ведае... Напэўна, у паветра... На сходзе выкладаў стратэгію першага ўдару...— Пасля кароткага маўчання Андрэй сказаў:
— Нам трэба напісаць нешта,— растлумачыць навакольнаму сялянству, што робіць Хмель... Надрукаваць на шапірографе і распаўсюдзіць...
— І я гэта думала,— адказала Вольга.
Андрэй дакурваў цыгарку і маўчаў. Паплылі ціхія хвіліны. Андрэй сядзеў, звесіўшы галаву, і ўслухоўваўся ў цішыню, у самога сябе. Побач сядзела яна — верны таварыш, сядзела нерухома, паклаўшы рукі на калені, і глядзела на Андрэя, на абрысы яго галавы, якую хацелася ў гэты час прытуліць да сваіх грудзей.
Андрэй ачуўся ад задумы і глянуў на Вольгу.
— Я думаў, што ты спала,— сказаў ён,— а ты вартавала...
— Не, я не магла заснуць. Хацела ісці туды адразу, але Арцём адгаварыў...
— Ах ты, вартаўніца,— лёгка ўздыхнуўшы, сказаў Андрэй. А потым ціха абвіў яе шыю рукою і прытуліў да сябе прыгожую, хвалістую галаву дзяўчыны — вернага таварыша на баявым шляху. Гладзіў рукою па яе шаўковых валасах, такіх ужо знаёмых, і ціха паўтараў: «Вартаўніца... вартаўніца...» А яна слухала, як б’ецца яго сэрца...
Тры цені, адзін за адным, прамільгнулі за белым акном. І хутка ў хату ўвайшлі Арцём, Аляксей і Апанас. Апошні, каб ведалі, што гэта ён, загаварыў:
— Цёмна, хоць вока выкалі. Запальвай лямпу, Арцём.
Для Андрэя і Вольгі было нечаканым і дзіўным з’яўленне тут Апанаса. Відаць, прывёў яго сюды Арцём, каб памірыць іх. Якое ж тут можа быць прымірэнне?
Андрэй ужо сядзеў за сталом на другой лаве, калі Арцём запаліў лямпу. Апанас вешаў сваю шапку на драўляны крук і, відаць было, стараўся схаваць сваё хваляванне. Андрэй спадылба змераў яго позіркам і пераглянуўся з Вольгай. У Вольгі застыла маршчынка паміж бровамі. Усе селі і некаторы час маўчалі. Круцілі цыгаркі. Маўчанне парушыў Аляксей:
— Трэба было б варту паставіць у сяле... А то невядома, што можа быць.
Апанас махнуў рукою.
— Які чорт уначы пойдзе сюды,— сказаў ён.
— То ты, Арцём, хоць вокны завесіў бы, каб цікаўныя не заглядвалі. Я выйду на двор, пагляджу...
Вокны ўрэшце былі завешаны. Аляксей час ад часу ўсё выходзіў на падворак, на вуліцу для праверкі.
Арцём устаў з лавы, падышоў да стала, глянуў на Андрэя і Апанаса і пачаў:
— Трэба, каб вы памірыліся.
— І на якой жа падставе мірыцца? — запытаўся Андрэй.— Тое, што робіць Апанас, гэта ашуканства партыі і парода.
— Ашуканства гэта ці не, — аб гэтым не будзем гаварыць,— падхапіў Апанас,— я пагарачыўся сягоння, гэта факт, і за гэта прашу прабачыць...
— Я табе, дапусцім, прабачу, а ці прабачыць табе народ? Справа не датычыць мяне аднаго...
— Ну, з народам то мы ўладзім...
— Здаецца мне, што табе не прыйдзецца ўладжваць з народам...
Апанас насцярожыўся, і чырвань раптам заліла яго шчокі.
— Ты павінен быць зараз жа завешаны ў правах члена партыі і адхілены ад работы,— працягваў Андрэй.
— Ну, дапусцім, ты гэтага зрабіць не маеш права,— стараючыся гаварыць як мага спакайней, сказаў Апанас.
— Вырашае сутнасць справы,— умяшалася Вольга,— а не фармальнасць.
— Калі ты лічыш сябе сумленным камуністам,— гаварыў Андрэй,— то павінен зараз жа скласці зброю, гэта значыць зняць з сябе абавязкі члена партыі і члена акругкома. Прыедзе Паддубны, будзем разбірацца. На тваё месца мы назначым сюды другога чалавека. Такое наша няўмольнае рашэнне. Калі не захочаш яго выканаць, будзеш пасля гневацца сам на сябе... На фармальнасцях няма чаго іграць, Апанас... У падполлі ўсё трымаецца на сумленнасці камуністаў, на сумленным слове. Канцылярыяў партыйных няма. Цыркуляры з цэнтра плывуць, ведаеш як, і па дарозе часта трапляюць у дэфу. Застаецца вуснае слова — перадача пастаноў, рашэнняў, і яно, гэтае слова, мае для нас сілу закону...
Апанас абмяк. Сапнуў у нос і затараторыў:
— Я падумаю... я падумаю... Так, здаецца, я зайшоў залішне далёка... Я зараз не магу яшчэ сказаць... Я падумаю... Перадам сваё рашэнне праз Аляксея...
— А пакуль ты будзеш думаць, абавязкі члена акругкома будзе выконваць другі.
— Хто? — спытаўся Апанас.
— Аб гэтым табе не абавязкова ведаць!
Вольга з удзячнасцю глянула на Андрэя.
— Ты вось прыняў тут у партыю замнога людзей — больш васьмідзесяці чалавек. Я пытаюся: правакатара тут няма? — працягваў Андрэй.— Вы прабавалі праверыць людзей?
— Ну, гэтага ты нам не закінеш, — запярэчыў Апанас.
— А я табе кажу, што пры такой масавасці, як у вас, правакатару лёгка хавацца і наогул невядома, што робяць ячэйкі... Як відаць, забаўляюцца толькі з вінтоўкамі. Хіба дэфа, паліцыя аб гэтым не ведае, як думаеш? Па-мойму, ведае, і калі маўчыць, значыць, мае тутэйшага інфарматара і чакае моманту, каб сюды награнуць...
— Ты памыляешся,— каб так было, то мы нешта ведалі б.
— Буду рады, калі памыляюся, але мне здаецца, што пільнасці ў вас тут зусім няма. Забаўка са зброяй закрыла вочы на ўсё...
— Што ж, па-твойму, мы не павінны выкарыстоўваць настрой мас?
— Павінны, але ўмела... не ўдавацца ў авантурызм... Уцягваць масы ў барацьбу за штодзённыя патрэбы, якіх ёсць без ліку,— ад малога ісці да большага. А ад такіх авантур, як ты робіш, расчараванні мас немінучы.
— Так, задалёка, задалёка зайшлі... Гэта бывае,— пагадняльна гаварыў Апанас,— ну, што ж...— Ён паціснуў плячыма і дадаў: — Як відаць па ўсім, трэба мне зброю здаць... Няхай папрацуюць другія, пабачым...
Андрэй адказаў:
— Гэта азначае, што ў цябе яшчэ не згасла да канца пачуццё дысцыпліны, і гэта к лепшаму, гэта будзе ўлічана...— затым звярнуўся да Аляксея: — Хоць ноч на свеце, аднак запрагай, брат, каня, і мы паедзем.
Арцём усхапіўся.
— Не, я вас не пушчу... Куды зараз ехаць?
Пачаліся спрэчкі. Вольга паклікала Андрэя і нешта шапнула яму на вуха. Андрэй адказаў: «Ну, добра...», тады згадзіўся застацца.
Гутарка была скончана. Апанас, а за ім Аляксей пайшлі начаваць у другія хаты.
Калі Апанас з Аляксеем выйшлі, Арцём пачухаў патыліцу і з жалем сказаў:
— Ах, чэрці вы... чаму было не мірыцца? Ён хлопец хвацкі... Але...
— Нарабіў шкоды многа, Арцём, нельга інакш,— сказаў Андрэй.
— Ну, што ж, няхай пачухаецца трохі... Можа, пойдзе на лепшае... А то сапраўды ўсё ў адкрытую пачало рабіцца...
— Чаму ты не член партыі, Арцём?
Арцём усміхнуўся ў адказ і сказаў:
— З паперамі важдацца — гэта для мяне малая работа. Мне каб штурмануць што-небудзь... Мне пяць мінут страху — і ўсё.
Андрэй з Вольгай засмяяліся.
— Для партыі то я ўсё зраблю, але... такое... пабольш...
— Добра, Арцём, калі так... Што зробіш? Будзем мець на ўвазе... А цяпер выйдзі, паглядзі на вуліцу, потым замкнеш дзверы і ляжам спаць. На світанні, прыцемкам, нам трэба выехаць.
...Уся вёска ўжо спала. А паўз хаты прабіраўся невялічкі хударлявы хлапец. Звалі яго Казючок. Ён, сагнуўшыся, нёс на спіне паўмяшка лістовак. Нёс іх не для таго, каб раскідаць на дарогах. Не, ён нёс іх у валасны пастарунак. Няма нічога дзіўнага, што сюды не заглядае паліцыя. Навошта ёй гэта рабіць, калі яна мае інфарматара ды яшчэ ў асобе раённага сувязнога, разносчыка літаратуры?
* * *
Па дарозе назад, у Глушцы, заехалі ў камітэт Грамады. Добра, што быў кірмаш, і таму можна было лёгка гэта зрабіць. Ля камітэта стаяла шмат падвод, і ў самой хаце поўна людзей. За сталом сядзеў адзін Аляксандр Сучок. Кананца пазаўчора знялі з пасады з суровай вымовай. Андрэй, разгледзеўшыся, заўважыў у кутку, ля акна, Паддубнага. Ён стаяў, прытуліўшыся да сцяны, і чытаў газету. Андрэй зразумеў: прыехаў і навёў парадак. Андрэй сустрэўся з Паддубным вачыма, і яны адзін аднаму злёгку кіўнулі. Адбылася кароткая гутарка з Сучком — патрэбен чалавек на пасаду сакратара, і яго павінен знайсці Андрэй. Вольга, захутаная ў цёплы шаль, непрыкметна села на крэсла ля дзвярэй. Андрэй глянуў на яе і падумаў, што заставацца тут доўга нельга. Кіўнуў Паддубнаму, каб выйшаў за ім.
— Вяртаюся ад Апанаса...
— Ведаю... Ну, як?
— У двух словах не скажаш. Усё ж такі, здаецца, уламалі звера... Завесілі... І ён сам згадзіўся на гэта. Часова прызначылі Аляксея...
— Сам згадзіўся? Не веру...— сказаў Паддубны, і вочы яго бліснулі злосцю.— Расправімся мы з ім іначай...
— Ведаеш, Стары, хіліцца к вечару. Паедзем да мяне ў вёску. Там у нас сягоння павінен быць спектакль. Пагаворым падрабязна.
Паддубны маўчаў. У апошні час ён стаў нейкі маўклівы. Нешта тоіць у сабе.
— Добра, паедзем. Саграшым адзін раз...
— Што за грэх? — здзівіўся Андрэй.
— Які? Адпачнём крыху,— адказаў Паддубны.
Андрэй вярнуўся ў камітэт, сказаў Сучку, што знойдзе чалавека на пасаду сакратара, паклікаў Вольгу, і яны выйшлі. Вольга села ў сані, а Андрэй з Паддубным пайшлі пехатой аж за мястэчка і ўжо там далучыліся да яе.
У вёсцы пачалі ўжо запальваць агні, калі яны прыехалі. Адразу зайшлі да Петруся Хадыкі.
Потым Андрэй запрасіў Паддубнага і Вольгу да сябе на вячэру. Пасля вячэры наведалі Дзям’яна Гарагляда і ўрэшце пайшлі ў клуб.
Там ужо было поўна моладзі і старых не толькі з Запалянкі але і з суседніх вёсак. Пакалыхвалася, закрываючы сцэну, заслона з каляровых саматканых посцілак. У зале на другім радзе сядзелі Дзям’ян Гарагляд з Маланняй, Сцяпан Касцевіч з Кацярынай, Анупрэй Чарняк і маці Пеці Ціханчука Тацяна. Прыйшоў нават і Мікіта Лазун, сеў здалёк. Дзве лямпы гарэлі перад заслонай. Андрэй, Паддубны, Вольга і Люба селі ў трэцім радзе. Андрэй, пасядзеўшы, пайшоў за сцэну. Потым пайшла і Люба. Ёй сёння трэба выступаць не толькі ў п’есе, але і з песняй.
Рэжысёрам і грымёрам быў школьны друг Андрэя, друг дзяцінства — Ілья Рамановіч, высокі светла-русы юнак з блакітнымі вачыма, камуніст. Яго і хоча ўзяць Андрэй на пасаду сакратара ў камітэт. Ён пайшоў пагаварыць аб гэтым. Увіхаўся тут і Пятрусь Хадыка, дапамагаў рэжысёру. Усе артысты ўжо былі загрыміраваны, толькі Люба канчала свой «туалет». Яна будзе іграць дзяўчыну, каханую маладога змагара. Андрэй пагаварыў з Пецем адносна варты на ўсякі выпадак. Той адказаў, што ўсё зроблена. Настрой ва ўсіх быў прыўзняты, бадзёры. Усе радаваліся спектаклю, хваляваліся, каб добра ўсё выйшла.
Андрэй вярнуўся на сваё месца і сеў побач з Вольгай. З-за заслоны выйшаў Пеця Ціханчук і абвясціў, што збор ад спектакля паступіць на карысць палітычных зняволеных.
Урэшце заслона адкрылася. П’еска-двухактоўка пачалася. На сцэне сядзела Люба і шыла. За акном жахала маланка. Хутка будзе дождж. Яна чакае свайго каханага, які пайшоў па партыйнаму даручэнню. Каб дзе не затрымала яго царская паліцыя. Люба паглядае ў акно. Ломіць рукі: «Я ж казала яму, што цяпер небяспечна...» Уваходзіць брат — гэта Пеця Ціханчук — і пытаецца, дзе Сымон, нешта доўга яго няма... А Сымон — гэта Ілья Рамановіч. Уваходзіць маці Любы — гэта Ліза — малодшая дачка дзядзькі Анупрэя Чарняка — і кажа, што да суседзяў пайшла паліцыя. Пачынаецца хаванне кніжак, газет... Але вось уваходзіць і паліцыя...
Па зале пайшлі шэпты: «Прыйшла паліцыя...»
Андрэй аглянуўся. Так, у залу таксама ўвайшлі тры паліцыянты і, пашукаўшы месца, селі з вінтоўкамі у руках. Андрэй падумаў і сказаў Вользе: «Паміж сцэнай і жыццём няма розніцы...» Але як-ніяк госці не зусім прыемныя. Што ж, няхай пасядзяць, гурток жа мае дазвол на спектакль ад староства. Мікіта Лазун падняўся і выйшаў. Ну, туды яму і дарога. А ў зале ціха — нідзе ні шэпту, ні руху. Усе загледзеліся на сцэну і забыліся аб прысутнасці паліцыі. Тацяна Ціханчук выцірае слязінку, бо яе Пецю — артыста — ужо арыштоўвае паліцыя, а ён клянецца быць верным народу да канца. Апошнюю арыштоўваюць Любу. І Малання схамянулася, прыклала фартух да твару, а ў дзядзькі Дзям’яна аж нос прыгінаецца ад шчаслівай усмешкі. Спадылба, застыўшы ўвесь, глядзіць на сцэну дзядзька Анупрэй. Цёмныя вочы поўныя прытоенага захаплення — ён перажывае ўвесь ход дзеі і, непрыкметна для сябе, уздыхае. А Сцяпан Касцевіч лагодна ўсміхаецца, як бацька, пазіраючы на добрую работу сваіх дзяцей. Яго Кацярына схілілася да пляча мужа і глядзіць, глядзіць здзіўленая — што ж гэта далей будзе? А далей — турма. Канвой. Вядуць скаваных. Зал узварухнуўся... Але скаваныя ўжо спяваюць песню перамогі... На ёй і закрываецца заслона.
Доўга грымелі воплескі.
У час перапынку паліцыя пайшла за кулісы, праверыла дазвол... Потым накіравалася да солтыса. Вольга шапнула Андрэю: «Ідзі скажы, каб не бавіліся доўга, бо можа быць што-небудзь нечаканае». Вольга гэтак жа, як і ўсе, гледзячы на сцэну, забылася, здаецца, аб усім, адпачывала душою. Адным вокам пазірала на Паддубнага, які таксама ўсміхаўся, але ўсё роўна быў чагосьці задуманы. Гэта крыху трывожыла Вольгу і Андрэя. Думае нешта Стары, нешта прадчувае. Зразумела, ёсць аб чым думаць, але сярод сваіх можна быць весялейшым. Вядома, ён раскажа, Стары, аб сваіх думках.
Вярнуўся Андрэй, і зараз жа адкрылася заслона. На сцэне стаяла Люба, камечачы ў руках хустачку. Стаяла, як сапраўдная артыстка, з бялявым прыемным тварам, з прыгожай, багатай прычоскай, у белай кофце і чорнай спадніцы. Здавалася, што яна стаіць недзе на дарозе сярод поля і ўглядаецца ўдалячынь. Перачакала хвіліну і пачала спяваць чыстым голасам.
Песня раставала ў зале, замірала ў душах слухачоў, як тая мелодыя, што льецца па-над нівай. І соладка, і сумна, і хочацца шчасця, прасторы. Аж Паддубны абцёр твар хустачкай і ціха крэкнуў. Слухаў з замілаваннем. А Апдрэй ціха, з пачуццём, глянуў у твар Вольгі. Яна толькі бліснула на яго, здавалася, гарачымі вачыма і стрымала ўсмешку.
Пасля Любы выступіў хор. Пятрусь Хадыка, з нейкім нібы святочным тварам, з усмешкай чыкілдаў, стукаў сваёй драўляшкай па памосце. Стаў і абвясціў: «Песня «Дуброва». Адвярнуўся ад залы і махнуў рукамі. Хор грымнуў:
Ой, дуброва, дуброва,
Гэй, гэй, дуброва.
Ад чаго ты зялёна?
Гэй, гэй, зялёна...
Хор скончыў. Выступілі дэкламатары. Першым Міця дзядзькі Дзям’яна з вершам Купалы:
За праўду, за шчасце, за светлую долю
Вазьміся, мой дружа, пастой,
У крыўду не дайся, свайго дабівайся,
Адвага хай будзе з табой!
— Вось гэта разануў! — пранеслася па зале.
А Пеця Ціханчук выступіў з вершам Коласа:
Мы ходзім, спатыкаемся,
Бадзяемся, як п’яныя,
Мы з голадам зрадніліся,
Худыя, абарваныя...—
гучаў яго задзёрысты голас і з націскам канчаў:
...А ўсё ж такі, хоць некалі,
А праўды дачакаемся!
Воплескі шуганулі па зале. Вельмі ж такі ўдала.
Выйшаў на сцэну і сам рэжысёр Ілья Рамановіч, прыгладзіў рукою свае русыя валасы і пачаў чытаць Някрасава — «Чыгунка». Андрэй усміхнуўся: «Так, Ілья, некалі ў школе задаваў нам вучыць гэты верш наш добры стары настаўнік-народалюбец». А Ілья грымеў:
....Волосом рус.
Видишь, стоит, изможден лихорадкою,
Высокорослый, больной белорус:
Губы бескровные, веки упавшие,
Язвы на тощих руках,
Вечно в воде по колено стоявшие
Ноги опухли; колтун в волосах;
Ямою грудь, что...
Але тут у дзвярах пачулася мітусня. Усе аглянуліся. Вартавыя не пускалі кагосьці, а тыя хацелі прабіцца. Нехта брыдка лаяўся. Дэкламатар спыніўся. Урэшце ў залу ўварвалася чалавек дзесяць незнаёмых з каламі. На чале іх Андрэй пазнаў сальніка Карнікевіча і адразу зразумеў, што гэта значыць.
— Закрывайце заслону! — крыкнуў Андрэй.
Уся банда была п’яная. Сальнік крычаў асіплай глоткай: «Бальшавізмам займаецеся! Бязбожнікі!» І з размаху ўдарыў па лямпе. Людзі памкнуліся да выхаду. Моладзь кінулася ў бойку і некалькі бандытаў збіла з ног. Бандыты пусцілі ў ход палкі, прабіваліся да сцэны. Андрэй крычаў: «Перастаньце біцца! Выходзьце!» Але тут увайшлі, праціскаючыся, паліцыянты і адразу затрымалі пяць хлопцаў. Наручнікі бліснулі ў руках паліцыі. А ля сцэны клубілася, як у катле. Сальнік Карнікевіч рыкаў, размахваў кіем, клікаў на дапамогу паліцыю, з носа яго цякла кроў. «Перастаць біцца!» — крычаў Андрэй. Але стрымаць бойку было ўжо немагчыма. Андрэй пацягнуў Вольгу і Паддубнага за сабою, за сцэну, каб вывесці закулісным ходам. Думаў вярнуцца. Але нехта з бандытаў, размахваючы, пабіў другую лямпу. І бойка спынілася. Паліцыянты пусцілі ў ход свае ліхтарыкі, лавілі каго папала з моладзі. Удалося арыштаваць толькі шэсць чалавек. А тых, якіх затрымалі ў цемры, не змаглі скаваць, і яны ўцяклі.
Паліцыянты вывелі хлопцаў у суправаджэнні бандытаў.
— Я вам дам, як бойкі заводзіць! — пагражаў паліцыянт.— Вы чаму іх не пускалі на спектакль?
— Яны ж не мелі білетаў і былі п’яныя,— адказаў адзін з арыштаваных.
— Хто сказаў, што мы п’яныя?! — рыкнуў сальнік і ўдарыў скаванага хлопца па шчацэ.— Камітэтчыкі, так вашу... Будуць вам камітэты, будуць!..
— Глядзі, каб табе не было,— агрызнуўся хлопец,— што ты б’еш скаванага чалавека, гэта кожны дурань зробіць, свіння ты глушэцкая, п’янюга, хто цябе не ведае, сабаку такога...
Сальнік падляцеў і хацеў ударыць яшчэ раз, але паліцыянт не дапусціў.
— Дай мне вольныя рукі, я табе пакажу,— дарма, што ты салам абжыраешся...
Паліцыянты насміхаліся і крычалі: «Даволі, даволі!» Так і павезлі хлопцаў на дзвюх падводах разам з бандытамі ў Глушэц, у пастарунак. Там для віду дапросяць і бандытаў і потым іх вызваляць, а хлопцаў затрымаюць. Такая ўжо камедыя фашыстаў. Пасля ад’езду паліцыі Паддубны, Вольга, Андрэй і Рамановіч імчаліся рыссю на падводзе прасёлкавай дарогай у вёску Зарэчча. Вячэралі ў Ільі. Паддубны расказаў пра палітычнае становішча ў краі і заключыў, што гэта — пачатак канца. Фашысты ўдараць па Грамадзе. Кіраўніцтва Грамады аказалася не на вышыні. Прадалі...
А ў хаце Сцяпана Касцевіча ў гэты час сабралася шмат людзей. Сядзелі без агню. Абмяркоўвалі ўсё здарэнне, ахалі, клялі. Нават дзядзька Анупрэй узбунтаваўся:
— Халера б іх пабрала... От поскудзь... Што ім гэта перашкаджала? Душаць народ, дыхнуць не даюць...
— Ну, некалі ж будзе на іх скон,— гаварыў Гарагляд.
— І я скажу тое самае, што будзе,— пацвердзіў Анупрэй.
Вольга паехала, і на сэрцы Андрэя зрабілася цяжка. Агарнула на момант пачуццё адзіноцтва. Усё, здаецца, адышло некуды ўдаль, адплыло за лясныя небасхілы. У сэрцы глуха варушылася ўстрывожаная птушка — туга... Такое ж пачуццё авалодала ім і тады, калі ад яе ж, ад Вольгі, атрымаў вестку аб арышце таварыша Васіля. Пакінуўшы Вольгу ў Дзям’яна Гарагляда, вярнуўся ў сваю хату і доўга хадзіў ад стала да парога і ад парога да стала. А то садзіўся за стол і глядзеў некуды ў адну кропку і нічога не бачыў перад сабою. І, здаецца, ціха назіраў тады за ім Радзішчаў з высакародным, сумленным тварам, ціхенька ўсміхаліся яго вочы і гаварылі: «Так, так... Чудище обло, озорно, огромно, стозевно и лаяй...» Так, «чудище» варушыцца, яно ўжо выйшла з лесу...
Памерклі снягі...
А цяпер паехала яна, Вольга, і паехала, здаецца, назаўсёды. Абдала цяплом і, трасянуўшы па звычцы галавою, села ў сані. І цяпер чагосьці не хапае... Гэй ты, птушка, сціхні, сціхні!.. Захад у крывавых блясках над лесам.
Памерклі снягі...
Арышты адбыліся не толькі ў Дубах і іншых раёнах павета, але па ўсёй Заходняй Беларусі... Адну ноч выбралі фашысты, каб ударыць па Грамадзе з краю ў край. Таварыш Васіль арыштаваны... «Можа, вярнуцца назад, не ісці сягоння ў Глушэц?» Андрэй спыніўся на шляху пасярод поля, на горцы, глянуў на памерклыя прасторы, на Глушэц — знаёмы і чужы, замкнуты ў нізіне, дзе фашызм з людскіх падонкаў вярбуе сабе дубіншчыкаў. Іменна трэба ісці ў гэтае логава сальнікаў карнікевічаў, бундаўцаў бурштэйнаў, трэба ісці туды, дзе вораг, трэба ведаць яго павароты. Там жыве пільны Рунда і нямала такіх, як ён. Паддубны там, напэўна, ужо чакае.
* * *
Усё зрабіў Максім Рунда, каб пасяджэнне адбывалася ў бяспецы. Узняў на ногі ячэйкі, расставіў людзей у розных месцах, каб глядзелі і ў выпадку чаго — сігналізавалі. Раз-пораз прыбягаў у бакоўку да Паддубнага і, крыху заікаючыся, дакладваў. Паддубны толькі моўчкі ківаў галавою і паглядаў на гадзіннік.
— Людзі будуць заходзіць не з вуліцы, а з агарода,— я там паставіў чалавека. Далей — адзін стаіць аж за касцёлам пры ўваходзе ў мястэчка, другі вось тут на шляху, за крыжам...
— Ага... Добра, добра, Максім... Паліцыі многа на вуліцы?
— Можна сказаць, уся на нагах, нават коннікі праязджаюць... Ну, я пайду...
Паддубны кіўнуў галавою — ідзі. Маўклівым стаў Паддубны за апошнія часы, нават нейкім жорстка-маўклівым. Выглядае так, нібы глядзіць у самога сябе — вочы застыглыя, як быццам нічога не бачаць. Не то падазрэнні якія трывожаць яго душу, а можа, роздум і над памылкамі, што вось недзе, на нейкім этапе, не разлічылі тэмпу. Калі б разлічылі ў пару, усё магло б быць інакш. Захады ворага былі б папярэджаны. А цяпер трэба ўжо выступаць супроць ворага лоб у лоб. Да гэтага прывялі падзеі. Цёмныя сілы шныраць і ў нашым падполлі і, зразумела, знаходзяць сабе апору. Аб пагоні за таварышам Васілём у час яго падарожжа ў Баранавічы, аб яго арышце ў горадзе Г. ужо было вядома Паддубнаму. І аб тым, што таварыш Васіль вытрымаў катаванні, што нікога і нічога не выдаў, таксама было вядома. Але разам з гэтым атрымаў Паддубны з турмы ад таварыша Васіля і такі наказ: «Шукай правакатара ў той мясцовасці, дзе мы былі...» У дужках было дададзена: Гуляйноч. Усе гэтыя весткі прывезла яму ў Баранавічы Соня Качаноўская.
І вось цяпер Паддубны сядзіць у змроку ў бакоўцы Рунды і думае, думае... Ёсць чуткі, што з пяцідзесяці чалавек, арыштаваных у вёсцы Дубы, адзін выдае. Нейкі Казючок — сувязіст. Але гэта яшчэ не тое. Нехта ёсць большы, той, які ім кіраваў. Але — хто? Арышты адбываюцца кожную ноч у розных месцах павета. У Навагрудчыне і Слонімшчыне ўжо адбыліся дэманстрацыі пратэсту супроць разгрому Грамады. Трэба рыхтавацца і тут. Штосьці не чапаюць яшчэ камітэта Грамады — ну, вядома, тактыка... Спачатку па нізах, а потым... Трэба спяшацца з масавымі выступленнямі, інакш яны выльюцца стыхійна — без нас, без кіраўніцтва.
Прыйшоў Аляксей Верас. Увайшоў ціха, нясмела, нібы крыху баючыся. Гэты сціплы, непаказны хлопец, звычайна маўклівы, здаецца, разумеў многае з таго, што робіцца навокал, але... трэба прыслухоўвацца да старэйшых. Так і ідзе ён праз падполле неяк павольна, ні з кім не дзеліцца сваімі назіраннямі. Беражэ іх толькі для старэйшых.
— Ну, што, Алёша, чуваць, расказвай,— звярнуўся да яго Паддубны.
Аляксей крыху адкашляўся і пачаў:
— Апанас нічога не робіць. Вылежваецца на печы... Нават насячы дроў дома не хоча. Часта прыходзіць да яго Мірон Вадалей. Вядзецца між імі гутарка, каб уцячы — туды, за мяжу... Так перадавала мне жонка Апанаса.
— А як паставіўся да арыштаў?
— Кажа, што гэта работа Казючка...
— Адкуль ён ведае? — схамянуўся Паддубны.
— Чуваць, што Казючок сыпле ў дэфензіве... Але... вось...— Аляксей спыніўся, адкашляўся і працягваў:
— Як былі Андрэй з Вольгай у нас, начавалі, то тады ў Дубах разам з Апанасам быў і Вадалей і, як высветлілася, начаваў у гэтага самага Казючка... Ходзіць чутка, што Казючка бачылі, як ён нёс тады ў мяшку літаратуру кудысьці... Нёс позна ўжо... калі ў вёсцы не было агнёў. Ну, куды ж ён яе мог несці?
— Куды, па-твойму? — спытаў Паддубны.
— Па-мойму... у пастарунак... няйначай... Цяпер ужо многія так гавораць...
— Мм... так...— вырвалася ў Паддубнага, — дзякую, Алёша, за навіны... Гэта — важна...
Увайшоў Рунда і сказаў: «Хадзем...» Паддубны апрануўся, і ўсе выйшлі на падворак. Упоцемку сышлі па ступеньках у бульбяны склеп пад хатай-мураванкай Рунды. Запалілі ліхтар. Там ужо сядзелі Андрэй, Сучок, новы сакратар камітэта Рамановіч, Якаў. Паддубны прывітаўся з усімі. Рунда адкрыў пасяджэнне, сказаў, што на парадку дня толькі адно пытанне: арганізацыя дэманстрацыі ў Глушцы супроць разгрому Грамады... і даў слова Паддубнаму.
Усе слухалі Паддубнага з прытоеным дыханнем, усе адчувалі важнасць моманту, які перажывае краіна. Сучок глядзеў на Паддубнага спалоханымі вачыма, моргаў імі павольна і пазіраў на іншых. А іншыя нахіліліся да Паддубнага, як загіпнатызаваныя. Было вырашана правесці дэманстрацыю ў кірмашовы дзень. Вызначылі і дату.
Вырашылі таксама і другое — вывесці на дэманстрацыю сто пяцьдзесят камуністаў. Тут жа размеркавалі, хто што павінен рабіць і на выпадак арыштаў хто каго павінен замяніць.
Разышліся ў бадзёрым, нейкім суровым настроі. Ва ўсіх губы былі сцятыя, гарачыя позіркі... Ад душы кожны паціскаў руку Паддубнаму на развітанне. А ён толькі і казаў: «Трымайцеся, хлопцы...»
Андрэй з Сучком пайшлі ў камітэт, а Ілья Рамановіч падаўся ў вёску, але не ў сваю. Наладзіўся Ілья ўчашчаць да Любы Дзям’яна Гарагляда. Заказытала хлопцу пад сэрцам і вось пайшоў. Ляцеў, як на крылах, апіраючыся на кій. Што ж, хлопец таварыскі, вясёлы і адукаваны. Бацькі Любы рады яму. Люба сядзіць недзе на вячорках за кудзеляй, і ён прабавіць з ёю некалькі прыемных гадзін. Раскажа ёй тое-сёе, а калі будуць музыкі, то і патанцуе. А заўтра рана ён прыйдзе ў Глушэц, у камітэт, і будзе сакратарыць. Люба хіліцца да Ільі. Бо чаму ж не хіліцца? Хлопец прыгожы, статны, як серабрыстая таполя. Шмат у яго размаху, бадзёрасці, добрай усмешкі. Любіць літаратуру, чытае гісторыю. Андрэй дае яму і марксісцкія кніжкі, і ў Ільі ўзнікае столькі пытанняў, што часам Андрэй аж стамляецца ў гутарцы з ім. Ілья пачынае разумець законы развіцця грамадства і робіцца такім шчаслівым, як быццам адкрыў даўно шуканыя скарбы.
— Вось яно як...— скажа часам,— ай-яй-яй... Гэта ж так усё зразумела... Не, брат, не ўседзіш на месцы... Гэта падмывае... дае крылы... Давай выпішам з Варшавы «Капітал» Маркса...
Ілья Рамановіч — сын бедняка. Узімку ходзіць з цэпам да багацеяў малаціць, а то займаецца бандаркай. Бацькі яго сціплыя, працавітыя людзі, такія ціхія і прыемныя. Ды бяда — няма куды дзецца дзецям — зямлі ўсяго дзве дзесяціны. Маці кажа, што трэба сыну ісці куды-небудзь у прымы, да багатай дзеўкі, а бацька пярэчыць: «Прымачы хлеб сабачы...» Так і ходзіць Ілья па заробках, працуе ў падполлі, чакае чырвонай пяцікутнай зорачкі. Упадабаў Любу. Але яна таксама бедная. Ілья не глядзіць на гэта. Ён верыць у свае сілы. Калі ў яго начавала Вольга, Ілья, слухаючы яе выказванні, гледзячы на яе паводзіны, зразумеў, што для такой работы, якую вядзе гэтая дзяўчына, можна і варта аддаць жыццё. У гэтай рабоце крыецца вялікая любоў да народа.
Дык хутчэй да Любы...
* * *
Не ведала Вольга, што ў Глушцы адбудзецца такое важнае пасяджэнне, інакш, можа, і засталася б яшчэ, каб прыняць удзел у нарадзе. Паехала яна, не сказаўшы Андрэю куды,— паехала на сустрэчу з сакратаром акругкома камсамола палескага ваяводства нейкім Карэльчуком, які насіў падпольную клічку «Слізень». Паддубны ведаў гэтага Карэльчука, але пад клічкай іншай, таксама, як і ў Апанаса Хмеля,— вар’яцкай — «Буралом». Сігналы, якія мела Вольга, гаварылі, што гэты Слізень праводзіць лінію масавага прыёму моладзі ў камсамол і не захоўвае канспірацыі. Чуваць, што арышты адбыліся і там. Калі Вольга, прыехаўшы ў вёску, зайшла ў явачную хату, назвала пароль і спытала, ці можна бачыць Буралома,— ёй адказала чырванашчокая прылізаная дзяўчына, што яго няма, што ён у горадзе і што мае прыйсці ўвечары. Тады Вольга папрасіла, каб прывялі ёй сакратара мясцовай камсамольскай ячэйкі. Дзяўчына маўчала, доўга глядзела на Вольгу, а потым неяк таямніча сказала:
— Няма яго... Няма ўсіх...
— А дзе яны? — спыталася Вольга.
— Усе пайшлі ў лес... Пабралі стрэльбы і пайшлі... У нас тут неспакойна... Ідуць арышты...
— Калі такая справа, чаго ж Буралом пайшоў у горад?
— Не ведаю,— адказала дзяўчына,— яго выклікалі...
Вольга на момант адчула, што яе высачылі, што трапіла ў пастку. У вёсцы пуста і трывожна. А сам сакратар акругі ў горадзе. Паколькі ўжо моладзь пайшла ў лес, яму трэба быць там.
Вольга нават азірнулася, глянула ў акно і змерала вачыма гэтую чырванашчокую дзяўчыну.
— Вы добра і даўно ведаеце Буралома? — спыталася яна.
— А ўжо...
— Добры ён хлопец?
— Добры... Хітры...
— Ваша хата не расканспіравана як месца яўкі? Паліцыя не ведае аб гэтым?
— А хто яе ведае? Не была ў нас ні разу. У нас сям'я невялікая — маці, брат і я...
— А дзе брат?
— Таксама пайшоў у лес...
Вольгу ахапіла трывога. Трэба абавязкова ўбачыць гэтага Буралома, але... тут можна трапіць у пастку.
— Я магу ў вас пачакаць да вечара? — спыталася Вольга.
— Я думаю, што можна...
Дзяўчына схамянулася, як быццам ачулася ад задумы, і запрасіла:
— Распранайцеся...
Вольга распранулася. Падышла да дзяўчыны, спыталася, як яе завуць.
— Мяне завуць Шура...
— Дык вось, Шура, калі хто прыйдзе з вяскоўцаў і спытаецца пра мяне, будзеш гаварыць, што я ваша сваячка...
— Добра, скажу, што вы жонка брата, які жыве ў Гродні...
— Ну, вось і добра... Дай мне прасніцу з кудзеляй, буду сядзець і прасці...
...Увечары прыйшоў Буралом. Гэта быў сярэдняга росту малады чалавек, русавалосы, гладка прычэсаны. Шэрыя, амаль бескаляровыя, вочы глядзелі вастравата-насцярожана, часам з палахлівым агеньчыкам, які раптам успыхваў і тут жа згасаў. У хуткай нервовай хадзе адчувалася паспешлівасць. Здавалася, разбегся хлопец і вось зараз аб што-небудзь спатыкнецца або ўдарыцца. Апрануты быў у цёмна-сіні бастонавы пінжак з гальштукам, у картовыя штаны-галіфэ. На нагах — блішчастыя скрыпучыя боты. Але твар нейкі мутны, памяты, невыразны. Хацелася сказаць гэтаму нервова-рухаваму хлопцу: «Ідзі памыйся, бо ты, здаецца, не мыўся».
Буралом сядзеў з Вольгай за печкай і курыў папяросу за папяросай. Вольга ў яго паставе, у гутарцы, у тоне голасу не адчула таго звычайнага настрою ў падполлі, настрою, у якім крыецца сур’ёзнае перажыванне моманту, хваляванне за становішча, якое стварылася, і гатоўнасць да самаахвярнасці. Наадварот, Буралом выдаваў сябе за такога «героя», які нібы стаіць вышэй усіх цяжкасцей, затушоўваў гэтыя цяжкасці і, махаючы рукою, казаў: «Нічога... усё будзе добра...»
— Што значыць — добра? — напірала Вольга.— Нам трэба аналізаваць становішча, разабрацца з усім, каб дапамагчы народу ў яго барацьбе.
Трымаючы папяросу між пальцаў, Буралом праходжваўся перад Вольгай сваёй развалістай хадою і, адставіўшы руку ўбок, паціскаў плячыма, як быццам гэтым хацеў сказаць:
— Так... правільна, трэба дапамагаць... На тое мы ёсць...
— Ты зусім бестурботна выглядаеш, Буралом... Моладзь з вінтоўкамі ў лесе, а ты... як быццам і не дбаеш аб гэтым.
Буралом спыніўся і нахмурыўся.
— Ну, ты мне гэтага не кажы... Там ёсць камандзіры, робяць, што трэба...
Вольга заўважыла, што на лбе Буралома выступілі кроплі поту. Ён выняў хустачку і абцёрся. Закурыў яшчэ папяросу.
Нешта не падабаліся Вользе гэтыя блішчастыя боты і галіфэ, пахучыя папяросы. Рознае праносілася ў думках.
— А паліцыя не робіць аблавы на тых, што ў лесе? — спыталася Вольга.
— Яшчэ не... Але трэба думаць, што будзе рабіць...
— Вось іменна,— трэба думаць... Арыштавана многа ў вас?
Буралом замяўся і, зморшчыўшы лоб, адказаў, як быццам што прыпамінаючы:
— Мм... не, не так многа... Чалавек так каля шасцідзесяці.
— Гэта, па-твойму, нямнога? А ў гэтай вёсцы многа арыштавана?
— Тут ні аднаго... Усе пайшлі ў лес...
— Па твайму загаду?
— Хоць бы і так...
— Што значыць — хоць бы і так? Правакатар хоць адзін выкрыты тут? — Вольга павысіла голас.
Буралом прайшоўся, памаўчаў і, спыніўшыся перад Вольгай, сказаў неяк з выклікам:
— Хто выкрыты, таго ўжо няма...
— Тое, што ты кажаш, ужо вядома... Гэта было яшчэ перад Грамадою... Я пытаюся пра цяперашні час...
— Цяпер, бачыш, арышты...
— І ты не змог намацаць правакатараў?
— Гэта не так лёгка...
Вольга страсянула галавой, правяла рукою па сваіх валасах і сказала:
— Ведаеш, трэба моладзь вярнуць з лесу. Яна пайшла на верную згубу...
Буралом сеў і, пазіраючы ў профіль Вольгі, пачаў гаварыць такім упэўненым голасам, што Вольга аж глянула на яго. Позіркі іх скрыжаваліся, і на адзін момант Вольга заўважыла, што ў гэтых, амаль белых, вачах кальнула яе... насмешка.
А Буралом гаварыў з расстаноўкай:
— Гэта ўжо немагчыма... Вернуцца з лесу,— будуць арыштаваны, іх будуць судзіць палявым судом.
— А дэманстрацый ты не арганізуеш? Хіба народ не стане ў абарону іх? Стане...
Вольга паднялася. Была ўсхваляваная. Яна ледзь стрымлівала сябе, каб не разразіцца, як бура, супроць гэтага лакіраванага сакратара, якому даручана кіраваць моладдзю акругі. Не, ён сакратаром не будзе...
— Вядзі мяне ў лес,— патрабавала рашуча.
— Гэта не дапаможа... Там цябе могуць прыстрэліць... Палічаць за правакатара.
— Няхай страляюць, няхай лічаць, чым хочаш... Толькі вядзі... Ты павінен сам там быць, паколькі так склалася.
І Вольга памахала перад Бураломам рукою:
— Ну, які ж ты сакратар? А яшчэ называеш сябе Бураломам...
Буралом усміхнуўся, пусціў струмень дыму пад столь і сказаў:
— Паўтараю... гэта немагчыма... Можам натрапіць нават на паліцэйскую аблаву.
Вольга сціснула бровы і глядзела некалькі хвілін, апусціўшы галаву, у адну кропку. Нешта новае прамільгнула ў галаве. А... можа быць і так... Асцярожна, асцярожна... Трэба вяртацца да Паддубнага, да Андрэя і вырашыць...
— Не хочаш весці сам, дай хлопца з вёскі...
— Такога няма...
— Ну, няма дык няма... Можаш сабраць на заўтра акругком камсамола?
— Чатыры члены акругкома арыштаваны... Засталося толькі тры. Трэба давыбіраць людзей...
Вользе здалося на момант, што яна ахутана імглою, стаіць у ёй і выбірае дарогу, куды ісці.
— Дай мне падводу — і я паеду... Праз пару дзён будзеш мець дырэктывы, што трэба рабіць.
...У той жа вечар Вольга села на поезд. Усё ішло добра, гладка. Хутка яна сустрэнецца з Паддубным і Андрэем. Усё пойдзе на лад.
На світанні сышла з поезда. А за ёю ў натоўпе ішоў таўставаты ягомасць у чорнай кепцы з прамым, як быццам абсечаным, носам. Андрэй прызнаў бы ў ім пана Чарапіцкага. Ён спыніў Вольгу на вакзале, праверыў дакументы і сказаў з нахабнай ветлівасцю:
— Пані арыштавана... Прашу сюды, налева, у пастарунак.
Праз гадзіну Вольга ехала пад канвоем двух паліцыянтаў у напрамку Баранавіч. Глядзела ў акно на знаёмыя дарогі, краявіды і сама сабе казала:
— Бывай, Андрэй, бывай, мой друг... Сустрэнемся там, дзе ты казаў. А пра Буралома я табе дам знаць. Гэта правакатар. Такое маё цвёрдае перакананне. Я яго ахвяра... Бывайце, дарогі, лясы і хаты, я яшчэ да вас вярнуся... Цяпер трэба перамагчы ворага там... з вока на вока... Вось еду і паўтараю, Андрэй, тваё радзішчаўскае, чую твой голас: «Чудище, обло, озорно, огромно, стозевно і лаяй...» Баіцца нас яно, баіцца...
А поезд імчаў праз ціхія аснежаныя прасторы, і Вользе здавалася, што ён вязе толькі яе адну.
* * *
На дрэвах застыў свежы, пушысты іней. Дымы з комінаў віліся, расплываючыся ў шэрым мяккім небе. Нават і вароны не садзяцца на дрэвы, і царква на глушэцкай базарнай плошчы выглядае як быццам у адмысловым ляску — сярод клёнаў і бяроз, прыбраных у серабрыстыя шаты.
Людзі не памятаюць такога торгу, такога кірмашу, які быў у той памятны дзень. Не толькі базарная плошча, але і суседнія вуліцы і завулкі былі запоўнены санямі і коньмі. Пара дыміла з конскіх ноздраў, і, як глянуць, усё спавілося тонкаю шызаю дымкай, у якой глушыўся людскі гоман, фырканне коней...
Абозы ўсё больш і больш заязджалі з гасцінцаў у розныя канцы Глушца, імкнуліся да аднаго месца — бліжэй да плошчы. Нейкая сіла гнала такую незвычайную колькасць людзей не толькі з Глушэцкага павета, але і з іншых паветаў, суседніх. Скрытым струменем прасачылася навіна, якая зрабілася сілай, што «ў Глушцы нешта будзе». А затым навіна стала крылатай, як быстралётная птушка... Камуністы везлі ў санях пад саломай пачкі лістовак, чырвоныя сцягі з заклікамі, а ў душы — адвагу і рашучасць.
Усё было падрыхтавана... У камітэце Грамады шумна і цесна. За сталом увіхаецца Ілья Рамановіч — раздае людзям у іх загрубелыя змерзлыя рукі брашуры, кніжкі, прымае членскія ўзносы, бо Андрэю няма часу. Ён ужо абышоў базарную плошчу, сказаў Петрусю Хадыку, калі зайграць на гармоніку. Выбралі месца, там, на самым скрыжаванні цэнтральных вуліц. А цяпер Андрэй стаіць у сенцах з Антонам Ткачуком, старшынёй гуртка Грамады вёскі Кваснікі, і правярае, ці добра ён вывучыў прамову. Антон Ткачук будзе гаварыць сягоння перад незлічоным натоўпам. У Глушцы таксама і Паддубны. Ён у Рунды. А Рунда забягае ў камітэт і пытаецца ў Андрэя: «Ну, як?» І, атрымаўшы інфармацыю, бяжыць да Паддубнага. Але вось ён зноў прыбег і гаворыць Андрэю: «Стары кажа, што праз гадзіну, сама больш паўтары трэба пачынаць». І пайшоў. Андрэй сказаў Ткачуку: «Збор у карчме Шчыгельчыка. Ідзі...» А сам зайшоў у камітэт, глянуў на людзей. Добра, што іх ужо стала менш. Маргнуў Ілью — пара... Той замкнуў шафу, шуфляду ў стале, прайшоў за сцяну да гаспадыні хаты і сказаў, каб падмяла пакой камітэта. Калі гаспадыня выйшла з венікам, усе пачалі выходзіць. Гэта і трэба было.
...У карчме Шчыгельчыка ад табачнага дыму аж людзей не відаць. Сам Шчыгельчык бегае між сталоў, спатыкаецца, ледзь не падае і ўсё запрашае:
— Сядайце, галубчыкі, вось тут... вось тут... Калі ласка... калі ласка...
І бяжыць за прылавак, кроіць, рэжа, спяшаецца і час ад часу выцірае рукавом пот з ілба.
— Але ж і народу сёння... Госпадзі, госпадзі... Торг будзе, торг... Ну, і слава богу...
І раптам крычыць, кліча жонку:
— Тацяна! Нясі піва!..
З другой палавіны выходзіць жонка — пажылая сялянка ў саматканым андараку і не праміне, каб не адказаць свайму прававернаму:
— Чаго ты верашчыш як апантаны?..
І зноў увіхаецца цяжкаваты Шчыгельчык, аж задыхаецца. Крутнецца туды-сюды, скажа: «Зараз, галубчыкі, зараз...» А затым крыкне:
— Тацяна, дзе ты дзелася? Ах, госпадзі, што гэта робіцца?..
За адным са сталоў сядзелі Захар Зубец, Марцін Шапко. За другім Андрэй убачыў Дзям’яна Гарагляда са сваёй Любай і Пецем Ціханчуком, а ля самай сцяны пры дзвярах сядзелі Арцём Світка і Аляксей Верас у кампаніі палескіх хлопцаў. Аляксандра Сучка няма. Меўся прыйсці ўчора ўвечары, але і дагэтуль няма. Можа, дзе арыштаваны, а можа, і не. Адным словам, штосьці загадкавае. «Ну, што ж, для яго асобнай абедні служыць не будзем», — падумаў Андрэй і сеў за стол Зубца і Шапко, Ілья размясціўся ля Любы.
Праходзілі хвіліны... Бадзёрая, крыху крыклівая, гутарка прысутных злівалася ў неразборлівы гоман. Вокны ў карчме адталі, а за імі відаць было, як застыў на дрэвах пушысты некрануты іней.
Раптам у кутку падняўся цёмнавалосы, кучаравы хлопец і без ніякага папярэджання заспяваў:
За станки, гражданин, на заводы
Мы солдат и рабочих зовем
И во имя спасенья свободы
Добивать мы буржуев идем...
Заскрыгаталі ножкі крэслаў аб падлогу — усе аглянуліся на хлопца. Гэта — вядомы вясковы спявак-самародак. Андрэй зморшчыў лоб і думае, думае... дзе ён яго бачыў? Праўда, бачыў яго раз з гітарай у руках праз акно. І тут вось успомніў. Вязьма, Смаленск... адчынены таварны вагон у тупіку... на парозе стаіць хлопец і спявае. Вагон натоўпам абступілі чырвонаармейцы, слухаюць і ўсміхаюцца... А хлопец скончыў, зняў шапку і пачаў прасіць... Сыпнуліся медзякі і паперкі ў шапку хлопцу. «Хадзем да нас у часць!» — крычалі байцы.
І Андрэй яшчэ раз акінуў позіркам гэтага маладога вандроўніка-спевака.
А спявак, натхнёны ўвагаю прысутных, задушэўным, мяккім барытонам заканчваў:
За станки, гражданин, на заводы,
Будет мир, как врагов победим,
И не вырвут буржуи свободы,—
Мы умрем, но ее не дадим.
Запляскалі далоні, затупалі ногі... Антон Шчыгельчык стаяў з талеркамі ў руках, разявіўшы рот, крыху спалоханы, і не ведаў, што рабіць. Потым падышоў да спевака і, нахіліўшыся да вуха, сказаў:
— Мне-та, галубчык, нічога... Спявай на здароўе... Але каб чаго з гэтага... разумееце?
І паляпаў спевака па плячы.
Здавалася, што ўсе ведаюць, што мае сёння быць... З вуліцы, недзе здалёк, час ад часу далятаюць ужо гукі гармоніка. Пятрусь дзейнічае. Ён сядзіць на скрыжаванні вуліц на тратуарчыку, як на парозе хаты, і расцягвае свой гармонік. Побач, пры ім, ляжыць шапка-вушанка дагары дном. Русыя прыгладжаныя валасы і бровы прыбраліся ў іней, і Пятрусь выглядае, як прывід зімою на лясной дарозе. Ён нахіліў свой натхнёны аднавокі твар над гармонікам, з якога льюцца лірычныя гукі, даходзяць да кожнага сэрца на гэтай шумлівай плошчы, апавітай шызаю смугой. І ўся плошча сягоння яму, Петрусю, падуладнае мора... Яно калышацца, бурліць, клякоча... Незлічоныя світкі, кажухі, лапці, шапкі, хусткі... Пятрусь ведае, чаму іх так многа сягоння, і яго сэрца цераз край поўна радасці і адвагі. І душой прыпадае Пятрусь да свайго гармоніка. А яго ўжо абступіла многа, многа... Стаяць, слухаюць, кідаюць яму грошы ў шапку і разыходзіцца не хочуць. Ладна іграе аднавокі, выставіўшы сваю нагу-драўляшку, і людзей усё больш і больш збіраецца вакол Петруся. А Пятрусь не толькі іграе, але і спявае.
І нейкая песня харошая, бярэ за душу. Звесіўшы сваю галаву з заінявелым касячком валасоў на лбе, Пятрусь натхнёна кідае словы сваёй песні ў натоўп:
...Солдаты в снегах замерзали
В широкой донецкой стране...
І на поўныя грудзі ўзвышае голас Пятрусь:
Отвагой врагов побеждали
В великой гражданской войне...
Гарачыя кроплі падаюць на сэрца Петрусю, інваліду грамадзянскай вайны. Пятрусь не жартуе песняй. Засталася слава ўдалая далёка-далёка, там, дзе імчыць свае шырокія воды Волга, вялікая руская рака... Хай жа слухае людское мора песню Петруся...
И с громом царицынской славы
Пути пролегли храбрецов...
І зноў натхнёна ўзвышае голас Пятрусь, прыпадаючы да гармоніка:
От Волги до польской Варшавы
Походами красных бойцов...
Не збылося, Пятрусь, не збылося... Але засталася песня. Кідай жа яе ў гэты натоўп сярмяг, каб збылося. Сэрцы б’юцца пад сярмягамі, слухаючы цябе. Яны прагнуць песні, ловяць яе на ляту, ціснуцца да цябе, працягваюць рукі, каб аддзякаваць мастаку-паэту,— кідаюць падзяку ў тваю шапку-вушанку. Вось нават стары Міхал, каваль, прабіраецца да цябе, здаецца, сваёй сівой барадою расчышчае сабе дарогу, усміхаецца і гаворыць ідучы:
— Ах... каб ты скіс... каб ты скіс, Пятрусь... як ты добра...
І сярэбраная залатоўка падае ў шапку з рукі старога Міхала.
Але зараз трэба будзе канчаць. На процілеглым баку, на рагу стаў паліцыянт з вінтоўкай і штосьці паводзіць вачыма над натоўпам, як быццам каго шукае. Можа б і знайшоў, але Пятрусь раптам пачуў над сваёй галавою ўскрык: «Таварышы!» І людскі гоман пачаў заціхаць, як далёкі рокат марскіх хваль...
«Таварышы!» — паўтарыў яшчэ раз Антон Ткачук. І ў гэты ж момант у руках Дзям’яна Гарагляда над натоўпам узвіўся чырвоны сцяг, а на ім зазіхацелі залатымі літарамі словы: «Няхай жыве Савецкі Саюз — бацькаўшчына працоўных! Няхай жыве Савецкая Беларусь, Савецкая Украіна і Савецкая Польшча!» І стала ціха, як быццам усё замерла на свеце...
Узвіўся другі сцяг у руках Аляксея Вераса і на ім: «Прэч фашысцкі ўрад Пілсудскага! Няхай жыве рабоча-сялянскі ўрад! Далоў белы тэрор! Вызваліць арыштаваных палітзняволеных з турмаў!
Няхай жыве камуністычная партыя!»
Ціха... Толькі пакалыхваюцца шырокія палотнішчы сцягоў, іх чырвань адбіваецца на тварах. Як вокам глянуць мора шапак, хустак перамяшалася, застыла ў цішыні... Усе прагна ўпіваюцца вачыма ў сцягі, у словы... і слухаюць... Нехта гаворыць зычным голасам: «...Савецкі Саюз — бацькаўшчына працоўных усяго свету... Савецкі Саюз — сонца народаў...»
Паліцыянт, што стаяў на процілеглым рагу, збялеў... А словы Ткачука разлягаліся: «Мы адкажам на разгром Грамады паходам да староства, мы патрабуем вызвалення арыштаваных... вызвалення з турмаў нашых братоў і сясцёр, нашых барацьбітоў за народную справу...» А потым заклік за заклікам кідаліся ў натоўп. Кідаў іх не адзін Ткачук, кідаў яшчэ і яшчэ нехта... І тады грамавое «ўра» напоўніла наваколле... З дрэваў за царкоўнай агарожай пасыпаўся іней... Грымнуў «Інтэрнацыянал»... Андрэй даў знак — у паход! Але тут перагарадзілі дарогу чалавек дваццаць паліцыянтаў на чале з павятовым камендантам. Камендант узняў руку і крыкнуў: «Чаго крычыце? Чаго хочаце? Разыдзіся!» З натоўпу адказалі: «Хочам хлеба, зямлі!.. Прэч асаднікаў! Прэч акупантаў!» Камендант ткнуў пальцам на сцягі і загадаў: «Забраць гэтыя анучы!» — І ў суправаджэнні некалькіх паліцыянтаў пайшоў у камендатуру.. Натоўп стаяў шчыльнай, самкнутай сцяною. А аднекуль, як з-пад зямлі, чуліся словы: «Шчыльней рады!.. Шчыльней рады!..» Камендант пастарунка, тонкі, сухаваты, са смуглым тварам, стрэліў і прабіў адзін сцяг. Некаторыя, як па камандзе, імгненна прыселі і тут жа выпрасталіся, а Дзям’ян Гарагляд узняў прастрэлены сцяг яшчэ вышэй. Натоўп стаяў цеснай, самкнутай, нерухомай сцяною. Камендант наважыўся ўласнаручна адабраць сцягі і пачаў праціскацца праз натоўп, але магутны ўдар Арцёма Світкі некуды пад казырок каменданту засляпіў яму вочы, і ён, трымаючыся за лоб, памкнуўся як мага хутчэй назад, а ўслед грымнуў крык сотняў галасоў: «Прэч, каты!» А голас як з-пад зямлі ўсё заклікаў: «Шчыльней рады!.. Шчыльней рады!..» Яшчэ два стрэлы прагучалі над натоўпам... Але ўжо іх ніхто не спалохаўся...
Ускалыхнуліся сцягі. Дэманстрацыя пачалася. Але тут усе ўбачылі, як адзін з паліцыянтаў, выйшаўшы насустрач натоўпу, лёг брухам на брук. Перад сабою паклаў ручны кулямёт. Дэманстранты ішлі. Ужо і песня ўзвілася аж пад неба, на матыў «Смело, товарищи, в ногу»:
Годзе, мы доўга цярпелі,
Доўга хадзілі ў ярме,
Кроўю зямлю палівалі,
Сотнямі гнілі ў турме...
Кулямёт застракатаў... А нехта ўсё паўтараў: «Шчыльней рады!.. Шчыльней рады!..» Дэманстранты ішлі далей. Кулямёт застракатаў другі раз, і ў першых радах зрабілася замяшанне. Нехта ўпаў... Дзе хто пачаў уцякаць у бакавую вуліцу. Людзі спыніліся.
«Шчыльней рады!» — яшчэ раз заклікаў голас. Андрэй зразумеў, што зараз паліцыя можа адабраць сцягі, і крыкнуў: «Авангард! Не даць сцягоў!» І сто пяцьдзесят камуністаў цесна акружылі сцягі... Андрэй толькі пачуў стракатанне кулямёта і паспеў убачыць, як упаў Ілья Рамановіч, а за ім Антон Ткачук, раскінуўшы рукі... А потым хваля людская рванула яго некуды ўбок і панесла, і панесла... Не відаць ужо сцягоў, Арцём Світка цяжка дыхае над Андрэем і падымае яго з зямлі. Чуўся аддалены цокат капытоў — гэта конная паліцыя пайшла ў атаку з шаблямі нагала...
— Некалькі забітых,— кажа Світка.
— Ведаю,— панура адказвае Андрэй.
* * *
Пастарунак. Штохвілінна звініць тэлефон. На падлозе супроць дзвярэй покатам ляжаць арыштаваныя. Сярод іх Андрэй. Побач сядзіць Дзям’ян Гарагляд... Пракляты конь... Каб не конь, то можа ўцёк бы і Дзям’ян. Яго конь спалохаўся стрэлаў, адарваўся ад саней і пабег па вуліцы, а за ім з дугою ў руцэ бег Дзям’ян. І тут затрымаў яго той жа пан Чарапіцкі, напхаў яму сілком лістовак у кішэню і павёў у пастарунак. Ах, добра, што хоць сцяг, той прастрэлены сцяг, удалося перадаць Любе. Чорт з імі, што наклалі ў бакі каты. Абы сцяг... Дзяжурны паліцыянт, не ваяўнічага выгляду, разбірае на стале вялікую кучу пакамечаных лістовак, раскладае іх па мовах — на рускай, беларускай, яўрэйскай, польскай — кожную паасобку. Шмат лістовак акрываўленых. Паліцыянт выняў недзе з самага дна невялікую кіпу нераскіданых лістовак, усю залітую крывёю, і сам сумеўся... Глянуў на арыштаваных і сказаў:
— Бачыце,— гэта кроў беларуская... Зямлі хочаце... Паўстанне... Зарана вы гэта пачалі...
Усе арыштаваныя панура паглядзелі на гэтую кіпу і апусцілі вочы. Толькі Дзям’ян Гарагляд зашаптаў сам сабе: «Каб вы падавіліся ёю...»
Дзверы адчыніліся са скрыпам, і паліцыянт з крывымі нагамі ад верхавой язды ўпхнуў у пакой маладую жанчыну ў доўгім кажусе і паказаў на куток ля дзвярэй: «Стой тут...» Вось гэты паліцыянт страляў з кулямёта. Трэба яго добра запомніць... Андрэй прыгледзеўся да жанчыны і пазнаў у ёй... Ганну Каравай з Навасадаў, у якой у свой час спыняўся Паддубны і бываў Андрэй з Савам Супруном і Вацлавам Санкоўскім. Як жа здалёк прыехалі людзі!
Ганна праз некаторы час пазнала Андрэя. Усміхнулася і заплакала.
Увайшоў староста Наўроцкі ў суправаджэнні павятовага каменданта і паліцыянтаў. Прыняў рапарт ад дзяжурнага і пачаў разглядаць арыштаваных, а затым пытацца: «Адкуль?.. Адкуль?.. Адкуль?..»
Дайшоўшы да Андрэя, змераў яго вачыма і сказаў:
— А-а-а... Запалянка... Камуністычнае гняздо...
І раптам, зірнуўшы налева ў куток, амаль ускрыкнуў:
— А кабета чаго тут?
Ганна пачала тлумачыць, што яна прыехала купіць парася...
— А крычала — ура?
— Я думала, што ловяць злодзея і крычаць. Ну, і я крычала: «Вара! » — схітрыла Ганна.
Староста аж пырснуў смехам.
Праз гадзіну Ганна была вызвалена.
...Трое сутак пакут у пастарунку... Вобыскі, допыты... І на трэція суткі ўвечары зазвінелі кайданы. Андрэя скавалі з Дзям’янам Гараглядам.
Аўтобус з арыштаванымі імчаў шасейнаю дарогай на станцыю, мінаў пералескі, паляны. Ціха церусіў снег...
Поезд на маленькай станцыі ўжо стаяў падрыхтаваны. Паравоз ціхенька сіпеў, нібы адпачываючы. Цьмяна леглі на перон праменні ліхтароў. А там за поездам, як за сцяною, у мутнай завейцы чуўся густы шум лесу.
Скаваныя пара за парай праходзілі праз пусты вакзал і садзіліся ў вагоны. Аказваецца, поезд ужо быў поўны арыштаванымі.
Андрэй праходзіў пад канвоем амаль праз увесь вагон і вітаў таварышаў тымі самымі словамі, якія разлягаліся над дэманстрантамі: «Шчыльней рады!.. Шчыльней рады!..»
Больш трохсот арыштаваных імчаў поезд на захад і на захад, а разам з ім урывалася ў ноч, у завіруху песня, якую нельга забіць:
Мы — кузнецы, и дух наш молод,
Куем мы счастия ключи-и-и...
А колы поезда нібы выстуквалі ўслед: «Шчыльней рады!.. Шчыльней рады!..»
Як добра адчуваць, што ты з’яўляешся пэўнай вартасцю для людзей, якія цябе акружаюць, а значыць, урэшце, і для ўсяго народа. Усведамленне гэтага прыйшло да Андрэя выразна яшчэ тады ў вагоне, калі ён сядзеў на лаўцы, скаваны за рукі разам з Дзям’янам Гараглядам. Навокал сядзелі сялянскія хлопцы, таксама скаваныя парамі, з рознымі выразамі на тварах. Але ўсіх яднала адна рыса. Гэта — пільнасць. Усіх яднала адна думка, што з панамі пачалася суровая бітва і што яна не спыніцца аж да перамогі. Інакш ужо і не можа быць. Калі і сціснецца ў каго сэрца на момант, што вось пакінуў сваю хату, бацькоў або яшчэ і любую дзяўчыну, то гэты боль трывае нядоўга... Што значыць там усякія сямейныя справы, калі тут дзеецца такое вялікае і прыгожае,— народ прабівае сабе дарогу да вызвалення, і мы ідзём у першых радах гэтай пачэснай бітвы...
А поезд усё імчаў і імчаў на захад, у цёмную, невядомую ноч, у снежную завіруху.
Андрэй глядзеў на хлопцаў і цешыўся, што вось ужо ва ўсёй краіне няма таго куточка, дзе б не панавалі ідэі вызвалення. Глядзеў і на двух паліцыянтаў, якія сядзелі насупраць, з краю, і, пакінуўшы службовую строгасць, развязалі свае языкі, уступалі ў гутарку. На іх тварах відаць было здзіўленне і нават прызнанне — пасаванне перад гераізмам вось гэтых сярмяжных хлопцаў, якія пасмелі выступіць так адважна, падставілі грудзі пад стрэлы. Знявага да «хлопаў», якая так настойліва ўбівалася ім у галовы іхнімі кіраўнікамі, пачала ўжо траціць сваю вастрыню. Выходзіць, і сярод хлопаў ёсць «мудрыя галовы», якія ўмеюць «весці палітыку». А гэта, пане, ужо нешта ёсць паважнае... Хлопы ўжо не быдла.
Трагічны канец дэманстрацыі парушыў ранейшыя ўяўленні глушэцкай паліцыі,— яна ніяк не магла супакоіцца ад страху і здзіўлення. Андрэй ды ўсе хлопцы даведаліся ад паліцыянтаў, што забітых шэсць, а параненых невядома колькі. Паліцыянт з сялянскім наіўным тварам махаў пальцам, нават прыўстаў і задзёрыста гаварыў:
— Маеце шчасце, што кулямёт зацяўся, а то было б вам яшчэ больш...
Поезд грукатаў. Час ад часу, як шротам, удараў снег у шыбіну цёмнага акна, быццам хто кідаў яго жменяй. Хлопцы думалі адну думу...
І ў гэтай думе Андрэй чуў магутны поступ крокаў «вялікай арміі працы»... Ідуць і ідуць з усіх канцоў зямлі на рашучы, на апошні бой. Цяжкая будзе яшчэ дарога, але ясная.
А неба над зямлёю ў хмарах, палыхае зарніцамі. І Андрэю здаецца, што не снег падае на поезд, віхрыцца ў ветры, а сыплецца попел, ападае, як пасля пажараў, што абнялі навакольныя далі.
Попел сыплецца на душу, сыплецца павольна з хмарных вышынь, прарэзаных сполахамі зарніц. І мы ідзём пад гэтым небам, з’яднаныя адзінай сілай, адзінай воляй, у адзіным магутным рытме. У душу ўсяляецца радасць і гордасць.
Андрэй ніяк не можа пазбыцца гэтага адчування. Ён быў недзе ў вялікім руху людской масы, бачыў і адчуваў яе шквальную моц... А цяпер яго вязуць у поездзе. Як гэта сталася? Пачуццё гордасці за сябе, за блізкіх сваіх людзей уступае месца клопатам, адчуванню недастатковасці чагосьці, што трэба прадумаць, у чым неабходна разабрацца. Трэба сустрэць заўтрашні дзень у поўні сваіх сіл. Кайданны шлях — гэта шлях пільнасці і гарту.
А попел усё сыплецца і сыплецца...
Нервы, якія былі напружыліся да накалу, цяпер адыходзяць паволі, але ніяк яшчэ не могуць прыйсці да нормы,— не могуць супакоіцца.
У дадатак да ўсяго давялося сустрэць па дарозе новую гордую радасць, якую нельга забыць, якую панясеш праз усё жыццё,— яна застанецца назаўсёды ў душы сярод іншых з’яў — радасных і сумных.
...Марозны ранак праліваў праз вокны вагона сваю шэрую муць на стомленыя твары хлопцаў. Андрэй больш адчуў, чым зразумеў, што поезд стаіць. Прыўзняў галаву, якая ляжала на плячы Дзям’яна Гарагляда, і ўбачыў, што вокны белыя і што няма на дварэ завірухі. За акном злева вырысоўваўся вялікі шэры будынак. «Няйначай, вакзал нейкага вялікага горада»,— падумаў Андрэй і глянуў на паліцыянтаў.
— Дзе стаім? — спытаўся ён.
— Едзем ужо цераз Валынь,— адказаў паліцыянт і назваў горад, дзе спыніўся поезд.
Неўзабаве прайшоў афіцэр паліцыі, начальнік канвоя, і, не затрымліваючыся, кінуў:
— Адзін за мной.
Паліцыянт, які сядзеў з самага краю, падняўся і далучыўся да такіх жа канвойных, якія хвастом цягнуліся за афіцэрам у канец вагона.
Праз некалькі хвілін паліцыянт вярнуўся ўстрывожаны і падцягнуты. Грукнуўшы вінтоўкай аб падлогу, акінуў позіркам усіх і сказаў халодным, варожым голасам:
— Падрыхтавацца да выхаду. Толькі парадак, спакой... папярэджваю...
Хлопцы заварушыліся, пачалі завязваць свае торбачкі з хлебам. Зрабіў гэта і Дзям’ян Гарагляд. Ён усю дарогу не прымаў удзелу ў гутарцы, сядзеў насуплены, не мог глядзець на паліцыянтаў. Відаць, адна іх прысутнасць перашкаджала яму вымавіць слова. Толькі калі хлопцы пачыналі спяваць, ён ажываў і радасна моргаў вачыма. Паліцыянты не вельмі перашкаджалі спевам, тым больш што ў песнях не было нічога канкрэтнага супроць Польшчы. А паводле іхняга разумення гэтага было даволі. Аднак, на ўсякі выпадак, стрымлівалі, асабліва калі хлопцы гукнулі прыпеў вядомай песні:
Лейся вдаль, наш напев,
Мчись кругом!
Над миром знамя наше реет...
Яны, напэўна, чулі недзе гэты матыў, можа, ад польскіх рабочых, і таму ўстрывожана замахалі рукамі:
— Досыць, досыць!
Хлопцы ўрэшце сціхлі, а паліцыянты працягвалі:
— Вы, пся крэў, яшчэ тут у поездзе зробіце рэвалюцыю!..
І вось цяпер трэба выходзіць з поезда і ісці невядома куды. Пара за парай выходзілі і станавіліся на пероне па чатыры чалавекі ў рад.
Доўгі перон перад вялікім вакзалам быў перапоўнены арыштаванымі і паліцыяй, якая акружыла рады скаваных.
Афіцэр, малады, шыракатвары, надзеючы скураныя чорныя пальчаткі, абыходзіў канвой, аглядаў, ці ўсё ў парадку, затым, вярнуўшыся да пярэдніх радоў, падаў каманду:
— Бачнасць! Багнэт па бронь!1
Кожны паліцыянт выняў з чахла блішчасты нож-штык і надзеў на вінтоўку. І зноў усё застыла ў чаканні. Афіцэр ішоў павольнай хадою паўз шарэнгі і папярэджваў:
— Будзем праходзіць праз горад на другі вакзал. Прашу захоўваць спакой, парадак, ніякіх выкрыкаў, ніякіх бучаў. Іначай будзе ўжыта зброя. Зразумела? Кірунак — проста! А-а-рш!..
Рады суконных шэрых куртак, кажухоў, чорных паліто ўскалыхнуліся і рушылі пад канвоем блішчастых штыкоў.
Шэрае, вільготнае неба навісла над незнаёмым горадам. Пад нагамі хрупасцеў сняжок. Ішлі паўз вішнёвыя, яблыневыя садкі, зацярушаныя снегам. У іх хаваліся белыя домікі, крытыя то гонтамі, то карычневай бляхай. Пры вуліцы ўзвышаліся радамі аголеныя, без лісцяў, пірамідальныя таполі. Удалечыні, абвітыя дымкай, маячылі высокія белыя вежы цэркваў і вострыя шпілі касцёлаў. Людзі выходзілі на ганкі сваіх домікаў, найбольш жанчыны, і пільна праводзілі вачыма шэрую калону. А рады ўсё ішлі і ішлі, што здавалася, і канца ім няма... У адным завулку звярнулі ўлева, каб абысці цэнтр горада. Тут ужо пачаў трапляцца насустрач рабочы люд — у замазучаных кепках, куртках, з пачарнелымі суровымі тварамі. Яны групкамі спыняліся, каб паглядзець на такі ўжо знаёмы для іх паход і панесці ў душы пратэст і нянавісць да панскай улады. Паліцыя іх тут жа разганяла. Нічога, пакуль размінуцца з гэтай калонай, усё роўна даведаюцца, хто пайшоў пад канвоем і адкуль.
Калі звярнулі направа, каб ісці зноў у ранейшым напрамку, хлопцы пачулі аддалены спеў. Ён далятаў, як плаўная мелодыя, якая то заціхала, то ўзвышалася і рабілася ўсё больш чутнай. Спачатку можна было падумаць, што гэта ідзе звычайная хаўтурная працэсія. Але не. Нешта трывожнае ўрываецца ў душу, будзіць, кліча... І Андрэй адгадаў песню,— баявую ўкраінскую рэвалюцыйную песню. Няўжо? Адкуль яна льецца тут магутна і прыгожа?
З-за павароту бліснулі насустрач такія ж самыя штыкі, такія ж шынялі, какарды, а за імі шарэнгі скаваных. Толькі яны ішлі не па чатыры чалавекі ў рад, а па восем. Якая някемлівасць з боку паліцыі — каб яна ведала, што можа здарыцца такая сустрэча, вядома, павяла б скаваных рознымі дарогамі. Набліжалася і песня. Яна лілася свабодна, неяк ціха, без надрыву, поўная музыкі-гармоніі. Адразу можна было пазнаць па галасах, што гэта спяваюць украінцы. Песня шырокая, як поле, як стэп, і мяккая, задушэўная:
Шалійтэ, шалійтэ, скажэні каты,
Годуйтэ шпіонів, будуйтэ тюрьмы,—
Сто тысяч до бою робітныків станэ,
Пірвэм, пірвэм, пірвэм всі кайданы!
Калі было ўжо блізка да сустрэчы дзвюх калон, гучалі апошнія словы:
Гроза аж з-за Дону — гэть-гэть грыкотыть,
За Дніпр і за Віслу нэхай полэтыть,
І сонца свободы з-за хмары выглянэ —
На смэрть, на смэрть, на смэрть вам, тыраны!
Сустрэўшыся, амаль інстынктыўна калоны арыштаваных спыніліся.
— Адкуль, таварышы? — пачулася з боку спевакоў.
— З Беларусі! Ліквідацыя Грамады! — крыкнуў Андрэй, які ішоў у чацвёртым радзе.
— А ў нас ліквідацыя Сельробу! Вядуць з турмы на суд! Чатырыста чалавек!..
Не паспеў украінец скончыць, як лес рук узняўся ў адно імгненне,— рук, сціснутых у кулакі, як знак братэрскага прывітання. І па ўсёй вуліцы пачуліся вокрыкі: «Рот фронт! Рот фронт! Нэхай жыве Радянська Білорусь! Няхай жыве Савецкая Украіна!» Затым воклічы змяшаліся: «Няхай жыве... Няхай жыве... Радянські... Савецкі Саюз!»
І «ўра» пракацілася нястрымна, магутна. Не памаглі крыкі паліцыі: «Спокуй!.. Спокуй!..» Некаторыя паліцыянты замахваліся прыкладамі вінтовак, каб ударыць, але біць баяліся. «Маршыраваць!» — крычаў, раздзіраючы горла, начальнік канвоя на ўкраінцаў. Паліцыянты пачалі штурхаць людзей, каб ішлі. І ўрэшце калона ўкраінцаў рушыла. Вуліца не была такой шырокай, каб можна было свабодна размінуцца, і таму беларусы прасоўваліся ля самых платоў, каб даць прайсці ўкраінцам. Час ад часу воклічы ўспыхвалі з новай сілай: «Далоў фашысцкі ўрад Пілсудскага — урад акупацыі і тэрору!»
Усе паліцыянты аглядаліся, як падстрэленыя, стараліся прыкмеціць, хто кідае лозунгі, і пагрозліва махалі рукамі.
Украінцы ішлі павольна, уперавалку, знарок не спяшаліся, зусім як быццам і не чулі пагроз паліцыі і вокрыкаў: «Прэндзэй! Прэндзэй!»
Наперадзе ішлі людзі сярэдніх год — у кепках, у капелюшах, некаторыя ў акулярах, у пенснэ. Шырокія, моцныя твары глядзелі з упартай зацятасцю, вочы гарэлі. Больш пажылыя былі з жорсткімі вусамі, у такіх нават тарчалі люлькі ў зубах. А далей — світкі, кажухі, паліто перамяшаліся ў рознакаляровую масу — усё больш моладзь і моладзь. З-пад расхрыстаных каўняроў куртак, кажухоў віднеліся вышываныя ўкраінскія кашулі з жычкамі, завязанымі вузялком. Усе праводзілі беларусаў прывітальнымі ўзмахамі рук. Гэта ішла Украіна, якая паўстала супроць паноў і вітала паўстаўшую Беларусь, каб ісці далей разам да рашучага бою, да перамогі над ворагам. І апошнія словы кідалі амаль адначасова з абедзвюх калон:
— Сустрэнемся на барыкадах! Зустрінэмось на барыкадах!
Ноч прайшла ў этапным астрозе. У неспакойным сне на голых нарах. Ранкам паліцыя пачала ўсіх перапісваць, пасля чаго палавіна арыштаваных была зараз жа забрана і адведзена на поезд. А дзе дзелася другая палавіна, Андрэй з хлопцамі так і не даведаліся. Такі падзел быў зроблены паліцыяй таму, што яна баялася новых дэманстрацый у дарозе. Поезд ішоў як быццам не на захад, а наадварот,— на ўсход. І ўжо ў наступную цёмную вільготную ноч арыштаваныя ў акружэнні спалоханай паліцыі пасоўваліся, як змрочныя цені, на вузкай вуліцы беларускага горада. Значыць, вярнуліся назад. Ну, а тыя, відаць, паехалі далей — на Украіну.
Нідзе не свяцілася ні аднаго агеньчыку,— ні ў дамах, ні на вуліцы; ногі траплялі ў ямы-выбоіны, напоўненыя вадой. Паліцыянты шчыльна, проста прытуліўшыся з бакоў да арыштаваных, саплі над галовамі, праглядалі шарэнгі.
Нешта чорнае, злавеснае паўстала перад вачыма, калі адзін з паліцыянтаў скамандаваў: «Стой!» Затым пачуліся таямнічыя стукі, бразгат ключоў, вісклівае рыпенне жалезных дзвярэй. Замільгалі ліхтарыкі. Увайшлі за турэмную браму. Сонны турэмны «пшодовнік» запісваў, правяраў, прымаў грошы ад арыштаваных і выдаваў квіткі, запісваў людзей, кожнага аглядаў з галавы да ног і за ўвесь час два разы сказаў:
— Шябры, пся крэў!..
Вось ужо трэці дзень, як Андрэй у турме. Ён часта паглядае праз акно з кратамі на турэмны падворак, на процілеглы будынак адзіночак, дзе час ад часу ў вокнах з’яўляліся, як яму здавалася, счарнелыя твары. Ціха там, там свой свет думак і перажыванняў, там сядзяць па адным. Твары таямніча з’яўляліся ў зусім невялічкіх вокнах, як з цемры, і знікалі. Хоць у камеры шумна, у Андрэя на душы цішыня. Яму хочацца ўвесь час глядзець на тыя невялічкія вокны. Яны цягнуць яго да сябе і абуджаюць не то жудасць, не то пратэст. Сэрца баліць бадай фізічным болем, які аддаецца пры дыханні. Сэрца пабрала ў сябе рознай гаркаты, пружынілася пад навалай і тады не чула болю, а толькі ўздым і ўздым. А цяпер намагаецца біцца роўна. Яно нібы імкнецца расці і расці. Не, не хопіць грудзей... Як рукі чалавека пасля цяжкай працы адыходзяць з болем, так цяпер адыходзіць сэрца Андрэя.
І таму попел яшчэ ўсё сыплецца і сыплецца на галаву, на душу.
1 Смірна! Штык на зброю!
Вёскі здаюцца апусцелымі. У снежнай белізне рассцілаюцца навокал памярцвелыя палі і яшчэ больш дадаюць людзям задумы, смутку. Жалоба, сапраўдная жалоба агарнула народ. Усе ведаюць аб яе прычыне, нават дзеці, бо не гуляюць на вуліцы, дапытліва паглядаюць на дарослых, на сваіх бацькоў. Зачынены і апячатаны клуб у вёсцы Запалянка. Большасці людзей няма ў вёсцы, як няма і ў навакольных вёсках. Па няпісанаму загаду ўсе пайшлі на гасцінец, каб сустрэць і правесці ў апошнюю дарогу Ілью Рамановіча і Антона Ткачука. Пасля медыцынскага агляду іх будуць везці ў трунах. Ужо выкапаны дол для абодвух на могілках пры гасцінцы, дзе пад шумлівымі соснамі спяць дзяды, прадзеды. Там завіхаецца Пятрусь Хадыка — ён ужо намаляваў таблічку са словамі: «Спіце, дарагія таварышы. Вечная памяць вам».
З-за гары паказалася падвода. Конь ішоў павольным крокам. За першай ехала другая. А за падводамі — паход. З палявых дарог ішлі і ішлі людзі з вянкамі і ўліваліся ў кіпучую плынь на гасцінцы. А плыні і няма канца...
Мора рознакаляровых хустак. Ідуць хлопцы, дзяўчаты, мужчыны, жанчыны. Апіраючыся на кій, ідзе і стары Нічыпар Байдак у чорнай аўчыннай шапцы, з даўгімі заінявелымі вусамі. Ціхая сляза застыла ў яго на шчацэ. Ідзе і Анупрэй Чарняк — сур’ёзны, задуманы, ідзе Сцяпан Касцевіч з жонкай, падтрымліваючы пад руку Маланню, жонку Дзям’яна Гарагляда, якая захліпаецца ад слёз. Люба ідзе наперадзе з вянком, разружавелая ад марозу, красуня, згораная, засмучоная. Быў ёй суджаны той, хто, прашыты панскімі кулямі, цяпер ляжыць у труне, што быў высокі і стройны, як серабрыстая таполя. Не збылося, Люба! Распачалася з панамі вялікая бітва, і яшчэ не адзін упадзе на шляху.
Вянкі ўсё плывуць і плывуць. Іх нясуць дзяўчаты, разружавелыя, адважныя, рашучыя. А перад падводамі Дзям’янаў Міця з такімі ж школьнікамі, як сам, усцілае дарогу яловымі лапкамі. На пярэдняй падводзе мацеры і сёстры аплакваюць ахвяры. На другой падводзе едуць бацькі і радня.
Паход жыве — нястрымны, бясконцы,— віруе, калышацца, хвалюецца... Сухі марозны снег рассыпаецца, рыпіць пад нагамі, і шум ад рыпення плыве па шляху. Творыцца нешта такое, чаго ніколі не бачылі памярцвелыя ў снежнай белізне палі. Гэтага паходу ўжо не стрымаць, хоць чорнаю хмарай навальваецца паліцыя — пешая і конная. Паход змятае яе з дарогі, але яна, спатыкаючыся, спяшаецца, каб не адстаць. Яе праклінаюць жонкі, мацеры, але яна, не чулая на праклёны, бліскае вінтоўкамі абапал дарогі. Стараецца, каб сваімі паводзінамі не выклікаць бойкі,— такі загад старосты. Манеўры, панскія манеўры. У натоўпе, вядома, ёсць і шпікі.
У доўгім кажусе і шапцы-вушанцы, з кіем у руцэ, крочыць недзе ў сярэдзіне паходу Іван Паддубны. Максіма Рунду, як той ні рваўся ісці, пакінуў у Глушцы. Усё для таго, каб захаваць яго надалей ад вока паліцыі, бо як арыштуюць, то трэба будзе ўсё ствараць нанава. Рады камуністаў радзеюць з кожным днём. Ёсць яшчэ Аляксей Верас, але невядома, як ён доўга пратрымаецца. Ён цяпер ідзе таксама ў паходзе, недзе наперадзе, на чале групы, якая павінна раскідаць лістоўкі. Там ідзе і Якаў, сын Міхала, і яго браты, ідуць і сыны краўца Абрама, ідзе нямала з Глушца шаўцоў, краўцоў, цесляроў — усе, каму да сэрца дайшоў боль за пралітую кроў працоўных. Не адстае ад Аляксея Вераса і Арцём Світка. Не адмовіўся ўзяць з рук Аляксея лістоўкі, нават сказаў: «Што ты мне так мала даеш? Давай больш...» Не хацеў у свой час «бавіцца з паперкамі», а цяпер адчуў іх сілу, хоць яшчэ не да канца. Цяпер ідзе ззаду за Паддубным, не адстае ад яго ні на крок. Так загадаў яму Аляксей.
Паддубны тады, адразу ж пасля разгону дэманстрацыі, абышоў пляц, спыніўся там, дзе нешта цёмна-чырвонае расплылося на снезе,— паглядзеў на лужыну крыві, якая, здавалася, яшчэ дымілася. Падабраў нават некалькі гільз патронаў і паклаў у кішэню. Усё гэта зрабіў ён, Паддубны, адзеты ў доўгі кажух і шапку-вушанку, у чым і цяпер ідзе ў паходзе з кіем у руцэ. Хто ж мог западозрыць яго тады, крыху ссутуленага мужычка, які нават пытаўся ў прахожых: «Ці не бачылі — не прабягаў тут конь? І дзе ён падзеўся?» Разводзіў рукамі Паддубны і ішоў далей і пытаўся не толькі ў рабочых людзей, але і ў паноў — у розных там чыноўнікаў, а можа, і ў шпікаў. Тады ж увечары сеў у сані разам з Ганнаю Каравай і паехаў у свае Навасады. Сказаў Рунду, што вернецца заўтра, што трэба трымаць камуністаў напагатове, што добра было б, каб усіх шэсць забітых пахаваць у адным месцы, хоць бы пры шляху.
Пахаваць усіх у адным месцы, як ні прасілі бацькі забітых, староста не дазволіў — трох павезлі ў другі куток павета, куды Паддубны паслаў Захара Зубца. Праз дзень ён атрымае ад яго справаздачу і ўсё разам павязе ў Варшаву, у ЦК.
...Людзі паступова сцішылі хаду. Натоўп падзяліўся на два ручаі і акружыў дол. На пясчаным насыпе пад трунамі сталі два пасівелыя дзядзькі ў амаль аднолькавых шэрых саматканых куртках. Адзін дзядзька ўзняў руку да натоўпу і, пачакаўшы, пачаў гаварыць. Гэта быў бацька Антона Ткачука. «Дзякуем вам, людцы добрыя, што прыйшлі правесці нашых сыноў на вечны спачынак...» І задыхаўся дзядзька, спыніўся. Пракаўтнуў горкую слязу і пачаў зноў: «Так... Загінулі яны за нашу агульную народную справу... Вунь яны... сядзяць на конях... груганы... Хай мяне яшчэ жывога кладуць у магілу разам з імі... Вось тут...» І дзядзька тыцнуў пальцам у дол. «А я скажу, што думаем мы ўсе,— не сціхне наша нянавісць да паноў, пакуль мы будзем жыць... Хай жа пухам будзе сынам нашым зямля наша,— ім, маладым, якім трэба было б толькі жыць ды квітнець...»
Скончыў дзядзька, і абурэнне, якое дагэтуль стрымлівалася, як хваля, пакацілася па натоўпу, зліўшыся з праклёнамі і плачам жанчын. Гулам разлеглася пад шатамі соснаў і паплыло над магіламі. Паддубны стаяў, апёршыся на кій. Апусціў галаву, як у глыбокай задуме, і слухаў. Цяжкую ж ношку яму прыйдзецца везці ў Варшаву, у ЦК...
* * *
Агата, жонка Апанаса Хмеля, засопшыся, убегла ў хату і, не скідаючы цёплай хусткі з галавы, тут жа апусцілася на лаву. Глянула спадылба на печ. Адтуль звесіліся пасмамі чорныя валасы Апанаса. Падклаўшы далонь пад шчаку, ён ляжаў і то западаў у дрымоту, то расплюшчваў вочы і глядзеў у сцяну, атынкаваную глінай, пабеленую вапнай, якая ўжо пацямнела ад даўнасці. Пачуўшы, што нехта ўвайшоў у хату, заварушыўся, але галавы не падняў. З часу сустрэчы з Андрэем і Вольгай у вёсцы Дубы, калі ён пацярпеў нечаканае для яго паражэнне, узяў сабе Апанас да галавы адно: «Калі так, няхай працуюць без мяне. Пабачым, што яны зробяць». Але ж нейкі выхад трэба знайсці рана ці позна. Апанас гэта ведаў і выхад знайшоў. Праўда, гэты «выхад» быў у яго прыхаваны даўно. Нарабіць тут, як ён думаў, геройскіх учынкаў, а потым, калі будзе пагражаць небяспека, «рвануць» за мяжу, у Савецкі Саюз. Гэтую вось думку ён і вылежваў на печы.
Але Апанас чагосьці марудзіў. Нечага яму не хапала — ці адвагі, ці доказаў для апраўдання сябе там, за мяжой. Бо як жа? Прайшлі масавыя арышты па ўсёй ваколіцы, а Апанаса Хмеля ніхто не крануў. Тое самае і з Міронам Вадалеем. У яго вёсцы таксама шмат арыштавана, а ў Вадалея паліцыя зрабіла толькі вобыск. Тут, вядома, загвоздка. І Апанас думае, думае... Нават мала есць. Злезе з печы, сербане пару лыжак капусты, бразне лыжкай аб стол і ўстане.
Жонка паглядзіць на яго і скажа:
— Што ты — захварэў, ці што? Чаму не ясі?
— Не хочацца... Адчапіся...— буркне Апанас і выйдзе на двор. Вярнуўшыся, зноў палезе на печ.
І вось надышоў незвычайны дзень для ўсяго павета — дзень, у які адбылася дэманстрацыя ў Глушцы. Па сутнасці, аб падрыхтоўцы да яе Апанас нічога не ведаў, але чуткі даходзілі. «Напэўна, балбатня гэта ўсё,— думаў ён сам сабе,— што яны зробяць, гэтыя агітпропы? Яны ж увесь час сабатавалі масавыя выступленні...»
Але гэты дзень усё ж такі надышоў. Вёска апусцела. Жонка настойвала паехаць у Глушэц на рынак, прадаць пару пудоў збожжа і купіць што-нішто, неабходнае для гаспадаркі. Але Апанас рашуча адмовіўся.
Мінуў ранак, поўдзень... Агата, закалыхаўшы дзіця, некуды пайшла. Апанас можа ляжаць на печы спакойна. Але штосьці доўга няма Агаты. Відаць праз вокны, як на вуліцы па снезе прабягаюць, праходзяць людзі. Змрокі непрыкметна ўжо асядаюць па кутках. Значыць, пачынае хіліцца к вечару. Апанас ляжыць на печы, думае, дрэмле...
Але вось увайшла Агата і села на лаву. Шчокі ў яе чагосьці мокрыя, як быццам ад слёз.
— Ляжыш і не ведаеш, што робіцца на свеце... Нічога ўжо табе не трэба...— сказала яна панура.
Апанас прыўзняў галаву і глянуў на Агату.
— А што робіцца?
Потым, прыгледзеўшыся, спытаўся:
— А чаго ты плачаш? Абрыдла ты мне са сваім плачам.
— Плачу... Пытаешся, чаго плачу? Не я адна плачу сягоння. Вунь у Глушцы з панамі бой быў. Ёсць, кажуць, забітыя і параненыя...
— Хто — паны забітыя?
— Дзе там паны! Не так лёгка іх забіць. Нашы забітыя. Толькі не ведаю, колькі...
Апанас прыціх, на момант задумаўся і засоп носам. Доўга маўчаў. Потым не злез, як звычайна, а саскочыў з печы. Атросся, паправіў валасы і, прыгнуўшыся, глянуў у вокны — на вуліцу, на падворак.
— Аляксей, не ведаеш, прыехаў?
— Прыехаў,— адказала Агата,— я толькі ад іх. Ад яго ж я гэта ўсё і пачула.
Апанас апрануўся і падаўся да Аляксея. Ад яго даведаўся, што Андрэй Касцевіч арыштаваны, што Аляксандр Сучок не ўдзельнічаў у дэманстрацыі, пайшоў у раён Дзядоў арганізоўваць валасны камітэт Грамады.
— А Паддубны? — спытаўся Апанас.
Аляксей наўмысна адказаў, што нічога не ведае аб Паддубным.
Апанас задумаўся. Яго бралі дрыжыкі. Стрымліваўся, як мог, каб не заляскаць зубамі. Яму здавалася, што грунт зусім выпаўзае ў яго з-пад ног, што ён, Апанас, тоне, што яго ўжо няма. Аляксей непрыкметна сачыў за ім і ўнутрана ўсміхаўся.
— Што ж будзем цяпер рабіць? — пасля доўгага маўчання спытаўся Апанас.
Аляксей паціснуў плячыма:
— Што ж будзеш рабіць? Якое будзе ўказанне ад акругкома, тое будзем рабіць.
— Гм... указанне... можна памерці, пакуль дачакаешся таго ўказання.
— Указанне патрэбна, бо становішча, брат, цяжкое.
— Вось іменна, калі цяжкое, то трэба не чакаць указанняў, а дзейнічаць,— не сказаў, а пырснуў Апанас.
— Ну... я на сябе адказнасці ўзяць не магу. Ёсць жа дысцыпліна,— развёў рукамі Аляксей.
— Ну, з табою кашы не зварыш,— адказаў Апанас і ўстаў, каб ісці.
Аляксей зразумеў, што Апанас намерыўся нешта рабіць, і таму палічыў патрэбным папярэдзіць:
— Што ты задумаў? Не зрабі чаго-небудзь непуцёвага.
Такая заўвага канчаткова вывела Апанаса з раўнавагі.
— Вучы вучонага... Бывай здароў...— буркнуў ён і выйшаў з хаты.
Аляксей праз акно правёў яго вачыма.
* * *
Апанас сядзеў у канцы стала, на покуце, і вячэраў,— неяк, быццам знарок, хутка глытаў сопкую гарачую бульбу і ўсё нешта думаў. Жонка сядзела тут жа, за сталом, трымаючы дзіця на каленях, студзіла яму бульбу, заахвочвала да ежы. Ведаючы натуру Апанаса, баялася пачаць гутарку. І так сядзелі муж з жонкай, вячэралі і быццам не заўважалі адно аднаго.
Аднак жонцы надакучыла доўгае маўчанне, і яна, каб што-небудзь сказаць, прамовіла:
— Нешта сёння табе да смаку бульба. Ясі ў ахвоту.
— А табе што — шкада? — кінуў Апанас і засоп носам.
— Чаго шкада? Еш на здароўе. Цябе і зачапіць няможна, як тую скулу.
— Ты сама скула. Знай сваё месца...
Агата ўздыхнула і пашкадавала, што пачала размову.
— Заўтра павязеш у млын сама, бо мяне не будзе.
— А куды ж ты дзенешся?
— Гэта мая справа.
— Усё твая справа, усё твая справа, а калі ж будзе мая? Добра, няхай твая... Хоць печ на пару дзён будзе не занятая.
Гэтага толькі і трэба было Апанасу. ён стукнуў з размаху па стале кулаком, што аж міска з бульбай падскочыла.
— Цыц! — крыкнуў і, тыцнуўшы пальцам у напрамку печы, дадаў: — Грызі яе... Вось яна...
— Звар’яцеў... Ой, божа, божа...— і Агата паківала галавою. Затым устала з дзіцем на руках, выцерла яму губы і ласкава сказала:
— Хадзем, сынок, спаць...— і пайшла да калыскі. Тут жа ўслед за Агатай устаў і Апанас, падышоў да вядра і напіўся вады. Затым доўга глядзеў у акно. Ноч была цёмная. Дзе-нідзе па адной прасвечвалі зоркі на туманным небе.
«Што ж, можна ісці»,— падумаў Апанас і, адышоўшы ад акна, пачаў апранацца.
— Калі ж вернешся? — запыталася жонка.
— Калі трэба будзе,— адказаў Апанас і выйшаў з хаты.
Ішоў знаёмаю дарогай у вёску Дубы, ішоў і думаў: «Я яшчэ сваё пакажу. Яны думаюць, што толькі яны героі. Сапхнуць каго і самім... Не...»
У вёсцы Дубы Апанас зайшоў да Арцёма Світкі. Здолеў гэтага гарачага хлопца пераканаць, што заўтра, іменна заўтра, трэба арганізаваць дэманстрацыю тут, у Дубах, і паходам ісці да воласці.
— Трэба адказаць ударам на ўдар. Разумееш? — цвярдзіў Апанас,— такая, толькі такая тактыка рэвалюцыі.
— Значыць, ты вяртаешся зноў да працы? — запытаўся Арцём.
— Вось дзіўны. А хіба... а хіба ж я яе пакідаў? Што ты? Што ты? — заікаючыся, гаварыў Апанас.
— Ды не... нічога... Я толькі рад гэтаму...
— Ну, дык вось, брат, ідзі мне пакліч толькі трох чалавек,— і Апанас пазваў каго.
Пасля нарады, на якой быў распрацаваны план, Апанас сказаў:
— Ну, усё. Зразумела? Дзейнічайце... А цяпер пасядзіце тут паўгадзіны, абавязкова паўгадзіны...— і Апанас памахаў пальцам.— А я зараз пайду. Куды пайду, гэтага ніхто не павінен ведаць. Канспірацыя. Заўтра, можа, мяне ўбачыце, а можа, і зусім не ўбачыце. Ну, я пайшоў.
Так, ахутаўшы сябе таямнічасцю, Апанас знік за дзвярыма. Накіраваўся на сваю былую «штаб-кватэру», дзе жыла адна маладзіца-ўдава. Тая сустрэла Апанаса са здзіўленнем:
— Ой, так нечакана. Дзе ж ты прападаў, Апанас?
— Раскажу пасля. А зараз патушы агонь і нікога не пускай у хату.
Маладзіца ўсё выканала...
Назаўтра пасля снедання людзі пачалі збірацца ў канец вёскі пад крыж. Збіраліся хутка — ішлі і беглі. Усіх абляцела чутка, што Апанас Хмель «аб’явіўся», што ён павядзе людзей. Збіраліся, чакалі.
Але дзе ж той Апанас? Павінен быў бы ўжо быць, а яго няма. Затое паходжвае наперадзе Арцём Світка з тоўстым кіем у руцэ і з ім тры хлопцы. Народу сабралася шмат, па дарозе далучацца іншыя вёскі, і будзе вялікі паход — на славу! Трэба было б ужо ісці. Але Арцём Світка чакае сігналу. Адкуль павінен быць той сігнал, Арцём і сам не ведае. Вельмі ж ужо стаў канспіратыўны Апанас! Толькі сказаў учора: «Пачуеце сігнал — свіст — і тады ў паход...» Ну, можа, яно так і лепш. Толькі адно непакоіць хлопцаў, што паход будзе без сцяга. Калі ўчора сказалі Апанасу, што патрэбен сцяг, бо як жа без яго, Апанас на момант быў як быццам збіты з тропу. «Так, вядома, сцяг патрэбен, без сцяга які ж паход...» — сказаў ён, а потым махнуў рукою і адным гэтым махам вырашыў справу. «Яго ж за ноч не зробіш,— сказаў ён,— няма матэрыялу, ды і лозунгі трэба папісаць. Не, абыдземся без сцяга...» І вось народ сабраўся, каб выказаць сваю волю, а яна нідзе і не напісана.
Хлопцы чакалі сігналу, і настрой у іх як-ніяк не быў на вышыні.
У натоўпе стаяла русавалосая маладзіца, гаспадыня хаты, дзе начаваў Апанас. Жанчыны тоўпіліся навокал, гутарылі з ёю. Нават дзе каторая з жанчын пыталася:
— Апанас начаваў у цябе?
— Ды не... Я яго і ў вочы не бачыла.
— Дык, можа, ужо зараз падыдзе...
Жанчыны паводзілі вачыма навокал, шукаючы Апанаса. Але дзе ты знойдзеш, калі яго тут няма. Ля русавалосай маладзіцы стаяла чорнавалосая жанчына з карымі, крыху пукатымі вачыма, з крыху дзюбатым носам, такая смуглявая, і ні з кім не гутарыла. Цікавая жанчына! На галаве ў яе белая вязаная хустка. Жанчына апранута ў кароткую карычневую куртачку сваёй работы, з таліяй і крыльцамі на бёдрах. Андарак у гэтай маладзіцы новы, у розныя каляровыя палоскі: чырвоныя, жоўтыя, сінія. Наперадзе бялей снегу прыпяты фартух з квяцістай вышыўкай. На нагах — боты. Жанчына штурхнула сваю суседку і сказала: «Пара!» Суседка свіснула і не стрымалася — зарагатала.
— Мусіць, табе здалося, што ты ў лесе статак пасеш? Але ж і свіснула... аглушыла...— сказала адна з жанчын.
А тым часам наперадзе людзі ўскалыхнуліся. Нехта падняў руку і махаў, паказваючы напрамак — наперад. Натоўп рушыў. Хлопцы зацягнулі: «Смело, товарищи, в ногу...» Але як людзі ні ўглядаліся наперад, каб убачыць Апанаса, яго нідзе не было.
Прыйшлі ў вёску, якую ўпоперак перасякала шаша, што вяла ў воласць. Не даходзячы да шашы, людзі пачулі свіст. Натоўп пачаў прыцішаць ход. На прызбу хаты ўскочыла смуглявая жанчына, узняла руку і пачала гаварыць. Голас быў як быццам жаночы і як быццам — не. Словы выляталі адрывіста, яна гаварыла аб дэманстрацыі ў Глушцы, аб ахвярах, аб помсце панам і што рэвалюцыя недалёка.
Хлопцы ды і жанчыны з вёскі Дубы нечакана для сябе пазналі ў гэтай маладзіцы Апанаса Хмеля. Глядзелі і не верылі сваім вачам — ён ці не ён.
— Ё-ё-н! — працягнуў Арцём Світка.— Ну і выкінуў штуку. Ха-ха-ха... Хоць бы валасы, чорт, паправіў, а то чуб вылазіць з-пад хусткі... Ну, дае пылу...
Людзі маўчалі, слухалі. Тыя, хто пазнаў Апанаса, перашэптваліся. Жанчыны пераглядаліся з усмешкамі.
Урэшце гэты незвычайны прамоўца скончыў і саскочыў з прызбы. Натоўп крыкнуў «ура» і рушыў далей.
Калона ішла па шашы з песняй, а насустрач ёй ужо імчалася конная паліцыя. Даляцеўшы, пачала разганяць. Людзі — хто павярнуў назад, а хто звярнуў убок.
...Увечары таго ж дня, можна сказаць, што ўначы, у вёсцы Дубы паліцыя арыштавала шмат удзельнікаў дэманстрацыі, у тым ліку і Апанаса Хмеля. Калі ён пад канвоем прыбыў у пастарунак у Глушэц, там ужо былі Аляксей Верас, Аляксандр Сучок і Іван Кананец.
Адпачыўшы пару дзён пасля ўсіх трывог і турбот у хаце Ганны Каравай, Паддубны сабраўся ехаць у Варшаву. Ганна адпрасавала яго запасную пару бялізны, шэрую кашулю ў дробныя белыя палоскі з адкладным каўняром, каб можна было завязаць гальштук, падрыхтавала новы цёмна-карычневы касцюм з камізэлькай. Ведала Ганна, што Паддубны едзе некуды далёка ў горад і што, як заўсёды, не хутка вернецца. Прыбірала яму гэта ўсё старанна, з любоўю, і з сумам перажывала гэтыя трывожныя хвіліны расставання. Цярпліва маўчала. Са шчырай турботай, як быццам выпраўляючы чалавека за свет, пыталася ў Паддубнага, можа, яшчэ пакласці ў чамадан тое-сёе з ежы, з адзежы. Стаяла хвіліну над ім, чакала адказу. А Паддубны, седзячы на лаве, усё нешта запісваў у свой нязменны блакнот, які трымаў на калене, блакнот — гэты неадлучны спадарожнік падпольшчыка. Там усё пісалася па-свойму. Пад словам «вясна» разумелася партыя, пад словам «дуб» — ЦК і гэтак далей. Калі прачытаць спачатку да канца, то атрымаецца ўражанне, што гэта запіска гаспадара, які накідаў план сваіх гаспадарчых работ.
І таму толькі адзін Паддубны разумеў свае запісы. На запытанне Ганны ўзнімаў галаву і, не ведаючы, у чым справа, казаў неўпапад:
— Га? Што?.. Ага... Ну, пакладзі, пакладзі...
Адказваў так, каб абы адказаць, але ўсё ж такі на хвіліну праводзіў вачыма Ганну. А яна мяккай жаночай хадой праходзіла, як быццам плыла па хаце,— рослая, моцная маладзіца з бялявымі, амаль далікатнымі, шчокамі. І прамы прыгожы нос, і свежыя чырвоныя вусны, і бровы, тонкія, густыя, і цёмныя, глыбокія вочы з вішнёвым адлівам — усё гаварыла аб нязгаслай жаночай красе. З-пад белай хусткі выбіваліся хвалямі непаслухмяныя пасмы валасоў, і таму, па звычцы, Ганна часта папраўляла хустку.
Ганна ўся душою адданая Паддубнаму, хоць у гэтым сама сабе не прызнаецца. Гэта прыйшло з гадамі, але Ганна ніколі не памкнулася паказаць сваіх пачуццяў і заўсёды ставілася да Паддубнага, як да падпольшчыка,— хавала дзе-што нават тады, калі Паддубны забываўся сам схаваць. Мые яму бялізну, купляе кашулі, перадае вясковыя навіны, гаворыць аб паводзінах і настроях аднавяскоўцаў. У зімовыя дні сядзіць за кудзеляй, як кветка, і вядзе нітку за ніткай. Работа гарыць у яе руках. Хата прыбрана чыста — стол, лавы, падлога памыты, паскоблены, на невялікіх вокнах вісяць фіранкі і стаяць кветкі. На пярэдняй сцяне паміж вокнамі вісіць вялікі партрэт у рамцы — гэта партрэт яе мужа Ларывона Каравая. Ён стаіць ва ўвесь рост, малодшы унтэр-афіцэр, стаіць «смірна», з вінтоўкай ля нагі. Востры, гранёны штык вінтоўкі нароўні з ім. Прыгожыя вусы салдата падкручаны. Ён глядзіць адкрытымі шэрымі вачыма проста на дзверы і нібы крыху ўсміхаецца. Хто заходзіць у хату, перш вітаецца з Ларывонам. А за ім, за спіною — сад, сад... Ганна прывезла гэты партрэт з бежанцаў і захоўвае, як рэліквію. Ларывон, узводны камандзір у грамадзянскую вайну, загінуў на вачах Паддубнага, калі рабілі вылазку на калчакоўцаў. На дзесяць год быў старэйшы за Ганну Ларывон, ажаніўся з ёю яшчэ перад ваеннай службай і пакінуў яе з хлопчыкам. Ганна ў сваім адзіноцтве часам спыніцца перад партрэтам Ларывона і заплача. Выйшла б замуж, вядома, каб не дзіця. І, па-другое, у Ганны беднасць — мала зямлі, так што і ў прымакі ніхто не захоча ісці. А цяпер у Ганны такое пачуццё, што ёй і гэтага не трэба. Іван Паддубны, стары халасцяк, пасяліўся ў яе некалі часова, бо не было ў яго ніякай мэты, каб асесці ў вёсцы і займацца гаспадаркай. Усё сваё жыццё Паддубны аддаў іншаму — аддаў справе рэвалюцыйнай барацьбы. Так і ідзе Паддубны праз жыццё адзін і лічыць жаніцьбу небяспечнай для сябе. Калі ж у сваіх вечных падарожжах, як кажуць, «залятае» на пару дзён да Ганны, адпачывае душою ў гэтай утульнай, чыста прыбранай хаце. Прыемна яму глянуць увечары ў печ, як палаюць, трашчаць дровы, паесці капусты з мяккім, духмяным хлебам, спечаным на дубовым лісці або на аеры, пайсці пад павець насячы дроў. Ганна адгаварвала, каб ён не браўся за работу, казала, што яна зробіць усё сама, але Паддубны, вядома, не слухаўся. Ганна шанавала Івана, як шануюць у вёсцы адукаванага чалавека, шанавала і за тую старую дружбу Паддубнага з яе мужам Ларывонам. Нямала каштавала Паддубнаму пераканаць Ганну, каб яна трымалася з ім проста, звычайна, як роўная з роўным. Мог бы пасяліцца і ў брата, але ў таго маленькая хатка, а дзяцей шасцёра. Няма дзе там і павярнуцца. Таму Паддубны не дамагаўся свайго надзелу зямлі — нешта каля дзвюх дзесяцін — і брат абрабляў усю зямлю. А за гэта абрабляў і паўтары дзесяціны Ганніных: не толькі араў, але і касіў, вазіў ёй дровы і наогул дапамагаў ва ўсім.
Ад’язджаючы, Паддубны пакідаў ёй часам некалькі злотых са свайго сціплага бюджэту, што атрымліваў у ЦК на дарогу.
— Гадуй сына, Ганна, гадуй, каб рэвалюцыянерам быў...— жартаваў калі-нікалі Паддубны.
— Ой, цяжкая гэтая доля,— уздыхала Ганна,— вось і ты ўвесь час знаходзішся як між небам і зямлёю, усё ў дарозе і ў дарозе, і ўсё бойся кожнага антыхрыста.
Паддубны ціхенька смяяўся і гаварыў:
— Каб мы так баяліся, як ты кажаш, то паны нас ні кропелькі не баяліся б. А паны нас баяцца, значыць, мы не трусы, Ганна, мы моцныя. Вядома, гэта нялёгка. Але прыгнёт, у якім жыве народ, кліча да змагання. Трэба, каб усе людзі на свеце, Ганна, былі шчаслівыя. Ёсць за мяжою Савецкі Саюз — вось наша апора, наша сіла. Там людзі ўжо здабылі агульнае шчасце. Будзе гэта і тут. Кожны дзень нашай работы, нашай барацьбы набліжае гэты час...
Паддубны лічыў сваім законам, што ўсюды, дзе толькі можна, трэба кідаць зярняты свабоды,— хоць што-небудзь ды застанецца ў душы слухача.
Людзі ў вёсцы доўга думалі, што Іван Паддубны ад’язджае некуды на заробкі або шукае работы. Гэтую думку распаўсюджвала і падтрымлівала Ганна, і таму, калі Паддубны прыязджаў, усе лічылі яго прыезд натуральнай з’явай. Ну што ж, зарабіў чалавек крыху грошай і прывёз на падтрыманне гаспадаркі, тым больш што ўсе гаварылі аб Паддубным і Ганне, як пра мужа і жонку, і нарэшце прывыклі да гэтага.
Але... ад некаторага часу ў людзей пачало з’яўляцца падазрэнне, што нешта не так. Праўда, у часы партызанскай барацьбы людзі ведалі, што Паддубны звязаны з партызанамі, але ніхто ніколі не бачыў яго са зброяй. А тады ўвесь народ падтрымліваў партызанаў, так што нічога дзіўнага не было ў такіх паводзінах Паддубнага. Знайшоўся быў адзін вырадак, што працаваў лесніком у лясніцтве Залатой гары. Ён амаль кожны вечар прыязджаў дахаты нанач і кожны ранак ад’язджаў. Камендант пастарунка Качура, па загаду павятовай камендатуры, сустрэўся з ляснічым Пшыбыльскім і даручыў яму, каб той сярод леснікоў знайшоў даносчыка. Такі вырадак знайшоўся, і праз яго загінула сястра Ганны — Тацяна. Народная пільнасць высачыла злачынцу, і ў адну цёмную ветраную ноч прыйшоў да яго ў хату Сава Супрун з чатырма партызанамі. Злачынцу павялі ў лес. Дапытваў яго сам Паддубны са Сцяпанам Кавалём.
Але гэта ўсё было тады... А цяпер жа партызанаў няма, а Паддубны ўсё ездзіць некуды і ездзіць.
І адзін раз заявілася была да Ганны паліцыя. Вобыску не рабілі, а толькі спыталі, чым займаецца Паддубны. Ганна адказала, што паехаў шукаць работы, а куды — і сама не ведае. Паліцыянты не маглі адарваць вачэй ад Ганны — іх некалькі раззбройвала яе краса. Пасядзелі, пакурылі і пайшлі.
А потым пан Чарапіцкі, па загаду Качуры, праседзеў у гародчыку ля Ганнінай хаты амаль усю ноч, бачыў праз акно Паддубнага, стараўся запомніць рысы яго твару. Затым пайшоў на вакзал і пачаў чакаць. Дачакаўся. Паддубны сеў на поезд, а ўслед за ім Чарапіцкі. Так правёў ён Паддубнага аж да Вільні і там згубіў з вачэй. Кожны вечар прыходзіў за паўгадзіны да прыходу поезда, пакуль зноў не ўбачыў Паддубнага пры праверцы дакументаў у дзвярах вакзала. Але тут яго заўважыў Паддубны, і ўся «аперацыя» Чарапіцкага ў дарозе правалілася.
З таго часу Паддубны быў больш асцярожны, калі прыязджаў у Навасады. Акружаў сябе дазорам Ганны і мясцовых камуністаў. І паліцыі ўжо цяжка было напасці на след Паддубпага. Але Чарапіцкага перавялі ў глушэцкую дэфензіву для шпікоўскай службы, і ён зноў намацаў нейкія ніці, якія вялі да слядоў Паддубнага. Ідучы па гэтых ніцях, Чарапіцкі арыштаваў у свой час Вольгу. Як ні таптаўся потым Чарапіцкі па вёсках, ніці блыталіся, і ён вяртаўся ні з чым. Не дапамагло і тое, што наведаў вёску Апанаса Хмеля — Забалоцце і вёску Дубы, што пабываў у хаце Мірона Вадалея. Нідзе не ўдавалася знайсці смуглявага чалавека ў карычневай кепцы і ў плашчы зеленаватага колеру. Засталіся толькі станцыі, паязды — там трэба пільнаваць.
Паддубны ж знайшоў цяпер толькі адзін прыпынак у глушэцкім раёне — гэта ў Максіма Рунды, так сказаць, пад самым носам паліцыі. Рунда, гэты нястомны, рухавы хлопец, заўсёды першы ведаў усе навіны ў Глушцы. Калі пойдзе нават толькі ў адно месца — у карчму Шчыгельчыка, то даведаецца аб усім, аж да такіх дробязей, што ў старосты здох гончы сабака, як ні ратавалі яго лекары, што хутка будзе новы камендант пастарунка, што ў самага беднага яўрэя, шаўца Майсея Вольха, нарадзілася восьмае дзіця, што дачка гаспадара невялічкай чайной, прыгожая дзяўчына Фэйга, не хоча выходзіць замуж за аптэкара, бундаўца Бурштэйна. Не дапамагаюць угаворы і сваркі не толькі яе старых бацькоў, але нават і рабіна. Увесь Глушэц гаворыць аб гэтай незвычайнай з’яве, а цырульнік Ёшка ашчэрваецца, як кот, і ківае галавою на хату краўца Абрама, бо нібы вінаваты ў гэтым яго сын камуніст Грыша. Шмат чаго расказвае Рунда, і Паддубны ад’язджае ад яго, ведаючы бадай усё, што адбываецца ў Глушцы.
Калі ж на глушэцкім бруку з’явіўся пан Чарапіцкі з блішчастай кулясай у руцэ, то і гэта не абмінула карчмы Шчыгельчыка. Некаторыя ведалі ўжо, як новы шпік завецца. Паддубны, пачуўшы ад Рунды пра Чарапіцкага, спытаўся:
— Ці не пераведзены ён з Залатой гары?
— Ага... так, так, з Залатой гары,— адказаў Рунда,— я чуў гэта, але забыўся назву... Так, так, з Залатой гары...
— Гм...— мармытнуў Паддубны.— Ён ведае некаторых нашых хлопцаў. Варта было б паставіць яму якую-небудзь пастку.
Як ні сачыў, як ні прыглядаўся Чарапіцкі, замяшаўшыся ў калону і ідучы за трупамі забітых, нідзе не мог убачыць Паддубнага. Так Паддубны і вярнуўся аж у Навасады, і цяпер, поўны думак і засцярогі, збіраўся ў вялікую дарогу. Яго даклад у ЦК, па ўсім відаць, павінен мець вялікае значэнне. Палітычная свядомасць мас узрасла высока, далейшую тактыку барацьбы трэба будаваць ужо на новай, вышэйшай аснове. Трэба, каб польскі пралетарыят у сваёй палітычнай барацьбе больш ярка падкрэсліваў права беларускага і ўкраінскага народаў на нацыянальнае самавызначэнне. Трэба ўзяць курс на заваяванне інтэлігенцыі, і не толькі беларускай, але і польскай, для выкарыстання яе ў барацьбе за дэмакратыю. У першую чаргу трэба звярнуць увагу на настаўніцтва, на літаратараў, на адвакатуру, на ўрачоў.
Шмат чаго намеціў у сваім блакноце Паддубны, седзячы на лаве ў хаце Ганны Каравай. Рыхтаваўся да даклада, можа, нават і да вялікай спрэчкі. Ды тут вось... Ганна. Каторы ўжо раз трэба пакідаць яе, устрывожаную, засмучаную і цярплівую. І заўсёды ў душы застаецца спачуванне да яе — да яе такога незайздроснага лёсу. А Ганна жыла, жыла адна, адбівалася ад жартаў хлопцаў, нават была як быццам замкнутай у сабе і толькі на кожны шорах ля акна ўначы, на кожны стук падымала галаву. Можа, гэта ідзе ён, Іван. А Івану і ў галаву не прыходзіла, што маладзіца мае права на асабістае жыццё, што магла б неяк давесці сябе да ладу — знайсці чалавека і жыць на сваёй невялічкай гаспадарцы. Ганна ж уся служыла яму, яго справе,— была не толькі вартаўніцай, але часам і дарадцай, што Паддубны лічыў зусім натуральным. Яму патрэбна была канспіратыўная кватэра, верная гаспадыня, якая б магла трымаць у таямніцы ўсё, што рабілася Паддубным для вялікай справы. І Ганна ганарылася сваім становішчам. Паддубнага цешылі адносіны Ганны да яго работы, але і гэта ён лічыў у парадку рэчаў. Бо як жа можа быць інакш? У галаве не месціцца, каб Ганна была супроць, каб думала па-іншаму. А жыццё плыло, ішлі гады... Прыезды і ад’езды Паддубнага час ад часу пакідалі след у душы Ганны, навявалі задуму, ёю авалодвала нясмелае жаночае хваляванне. Калі сядзела за кроснамі вясною, распусціўшы шаўковую красу сваіх цёмных, хвалістых, з ледзь жаўтаватым адценнем валасоў, увесь час бачыла пясчаную дарогу за вёскай, якая вілася па зялёнай мураве на ўзгорак да ляска. Ёй здавалася, як у сне, што гэта яе палотны сцелюцца і сцелюцца аж некуды да бору, на шляхі — у шырокі свет. Прад вачыма праплывалі палі, сенажаці, і бор шумеў над дарогай. Па дарозе ідзе яна, Ганна, рослая, прыгожая, як вішня,— плыве сваёй лёгкаю хадою, а сосны ціхім шумам навяваюць ёй песню аб шчасці, вядуць да нязнаных краін, дзе сонца купаецца ў сініх азёрах. Нехта з-пад неба набліжаецца да яе і махае рукою...
Салодкая, тужлівая стома абдымала Ганну, як быццам хтосьці блізкі, дарагі туліў яе да сябе. І тады сама сабою прарывалася песня:
Не шуміце, зялёныя лугі,
Не задавайце мне, маладзенькай, тугі...
Старая песня, як той крыж за вёскай, матчына песня, якая запала ў душу яшчэ ў маленстве і ўсплывае на памяць у цяжкія, самотныя хвіліны.
Як жа рада была Ганна тады, у дзень дэманстрацыі ў Глушцы, калі ўвечары прыцемкам падышоў да саней Паддубны. Яна думала, што ён, можа, забіты або паранены ці арыштаваны. Хоць сама пабывала ў пастарунку і пасля вызвалення адтуль трэба было б хутчэй пакінуць Глушэц, Ганна чакала яго з санямі на падворку аднаго мешчаніна. Непакоілася, нават плакала, траціла надзею, але чакала. Па завулку праносілася конная паліцыя, заглядала на падворкі, а Ганна ўсё чакала. І вось цяжкаю хадою наблізіўся са змроку ён, у доўгім кажусе і з кіем у руцэ.
— Ганна, ты?
— А гэта ты? — адказала яна.— Ой, божа мой, што я перадумала... Ой, Іван...
Ганна ўсміхнулася. Нахілілася над санямі і хутка выцерла слёзы, каб ён іх не бачыў. Але Паддубны хоць не бачыў, але адчуў іх, і ў адным яе воклічы — «Ой, Іван...» ён нечакана адзначыў, як нешта злёгку кальнула яго ў сэрца. Міжволі зморшчыўся. Ганна, нахіліўшыся, папраўляла салому ў санях. Паддубны дакрануўся да яе галавы і ціха спытаўся:
— Ты што — плакала?
Ганна маўчала, засцілала дзяругай сядзенне. Выпрасталася, выцерла твар хусткай і сказала:
— Кажаш, плакала... А што, ты мне чужы? — закончыла з ноткай пратэсту. Цёплае пачуццё агарнула Паддубнага. Гэтае пачуццё можна было б назваць прымірэннем да такіх патрабаванняў жыцця, ад якіх Паддубны быў далёка, быццам за глухою сцяною лесу. Усю дарогу быў ласкавы да Ганны, задорыста, нібы для забавы нацягваў лейцы, і буланы конік брата жвава бег па праезджанай саннай дарозе. Пасля дэманстрацыі шум яшчэ не сціхаў у галаве, і страты таварышаў час ад часу ўзварушвалі сэрца. Хоць у барацьбе без ахвяр нельга абысціся, але ўсё ж такі страта ёсць страта. «Пралетарыят мае паражэнняў цэлую гару, а перамогу будзе мець толькі адну...» — успомніў Паддубны Маркса. Але на гэтым адзіным, слаўным шляху сэрца абрастае цернямі. Колюцца церні, колюцца... І аднекуль з глыбіні свядомасці выплывае думка і хутка знікае: «Добра, што Ганна сядзіць побач,— адданы, шчыры чалавек, які сягоння нечакана для сябе закрануў за жывое... Патрэбен, відаць, друг у жыцці...»
Паддубны цмокнуў на каня і крыкнуў: «Но!», каб не думаць далей пра гэтую, незвычайную для яго, справу.
Ганна нахілілася да яго і спытала, ці не змерзлі ногі, паправіла дзяругу, нацягала больш саломы.
— Нічога, Ганна, добра. Глядзі сябе.
«Вось якая яна. Паехала за ім на дэманстрацыю, каб прывезці назад жывым або памершым...» І цяпер едуць назад, больш маўчаць, чым гавораць. Сосны і елкі выцягваюць над імі свае аснежаныя галіны, як дзівосныя рукі. Ноч белізной, здаецца, разлеглася ў прасторах, а з далёкіх лясных глыбінь чуецца тонкі, працяглы гул. Калі ўслухацца ў яго, задумаўшыся, ён можа закалыхаць. А дарога далёкая, снежная, больш лясная, зацішная. І ў тугія думкі ўрываецца яна — Ганна. Дзіўна ўсё гэта.
Паддубны адганяе такія думкі, гаворыць сам сабе: «Усё гэта трэба ўспрымаць прасцей. О, прастата! Прастата — вялікая рэч. Гэта — сіла. Гэта — злучэнне розуму і пачуцця ў адну гармонію, у адно цэлае. Перавага халоднага розуму над імкненнямі пачуцця прыводзіць да аднабаковасці, вядзе чалавека міма жывой плыні жыцця з яго радасцямі і смуткамі. І, наадварот, перавага пачуццяў абяззбройвае розум, знясільвае яго, асляпляе...»
Пасля такіх вывадаў Паддубны адчуў, што сэрца пачало супакойвацца. Стала ясней у галаве. Ганна перастала быць страхам, да якога трэба падыходзіць з асцярогай або і зусім абысці. І ўжо са спакойнай душой, тонам прыхільнасці Паддубны звярнуўся да Ганны:
— Што задумалася, Ганна? Усё маўчыш.
— О, так. Рада, што едзем дахаты, бо магло б быць горш...
— У нашым жыцці, Ганна, трэба заўсёды мець на ўвазе, што можа быць горш.
— Адпачнеш у хаце, каб на горшае больш сілы прыбыло,— сказала Ганна нават вясёлым голасам, у якім чулася ўсмешка.
Паддубны паглядзеў на яе дзіўным позіркам, як быццам азадачаны ці здзіўлены. Усміхнуўся.
— Гаворыш у толк...— сказаў ён і крыкнуў на каня.
...Цяпер жа, пасля пахавання ахвяр, Паддубны зноў у хаце Ганны. Маўклівы, задуменны. Усё піша і піша. А на душы ляжыць нешта недагаворанае, не сказанае да канца. Каму? Ды ёй, вось гэтай Ганне, што мяккаю хадою праплывае па хаце. Прынесла з каморы вязаныя чорныя шкарпэткі і паказала Паддубнаму. Гэта даўнія шкарпэткі, звязаны некалі для мужа Ларывона. Ляжалі ў скрыні без патрэбы. Ганна кладзе іх у чамадан Паддубнага. Цяжка на сэрцы. Іван толькі пераначуе, і заўтра хата апусцее зноў. Усё роўна няма нікога бліжэйшага за яго. Ён свой не толькі цяпер, але быў свой і ўчора і даўно. Ён — моцны, непераможны, ён усё ведае... І ў сваёй прастаце сардэчнай Ганна спыняецца ў рабоце і доўга глядзіць у акно на мутнае снежнае неба, пад якім прыціхлі шэрыя хаты. Кожная з іх мае свае турботы, інтарэсы, і што ім да Ганны, да яе жывой яшчэ маладосці?
Пасля вячэры Ганна, паслаўшы пасцель Паддубнаму, выйшла да суседзяў. Сказала, што хутка вернецца, але Паддубны ўсё роўна замкнуў за ёю дзверы. Вярнуўшыся, пагасіў лямпу, закурыў і пачаў хадзіць па хаце ўпоцемку. Раз-два, раз-два,— чуліся павольныя крокі. Звесіў галаву Паддубны, глядзеў сабе пад ногі, не бачыў ні белых вокнаў, ні агнёў за імі. Усё ён падрыхтаваў для дарогі? Здаецца, нічога не прапусціў, каб не запісаць у свой блакнот. Можна было б легчы і адпачываць. Але пачуццё віны перад кімсьці прымушае яго хадзіць па хаце. «Можа, атрахнуцца ад усяго, забыць? Але гэта значыць — ніколі не заглянуць у хату Ганны, не бачыць яе. Гэта значыць — шукаць сабе другую кватэру. Што скажа Ганна? Назаве не чалавекам, а здраднікам, пракляне. І сумленне ўсё роўна не будзе спакойным. Ганна не толькі прыгожая, яна харошая, чалавечная. Хіба можна пагарджаць чалавечнасцю?»
Раз-два, раз-два... «Не для пяшчот я, не...— падумаў Паддубны.— Нельга мне быць пяшчотным». Хоць і не раз душой авалодвалі іншыя буры, ды толькі ў зацішшы прыходзіла часам яна — патрэба ў чалавечай цеплыні. Праўда, на думкі прыходзіла яна, Ганна, са сваім ветлым позіркам і з той жаночай цярплівасцю, якая ўсё прабачае. «Эх, Ганна, Ганна, для нас усё цяжка... Але мы моцныя тым, што сумленныя перад народам...»
У сенцах грукнула. Паддубны выйшаў адчыніць. Увайшла Ганна.
— Ты яшчэ не клаўся? — спыталася яна.
— Не. Чакаў цябе.
Ганна змоўкла, вешала куртку.
— Нашто было чакаць? Я забавілася крыху.
— А ты ж мяне чакала ў Глушцы ля саней. Чаму ж я цябе не магу пачакаць?
— Ха-ха-ха...— засмяялася Ганна,— вось пра што здумаў.
Паддубны сеў на сваю пасцель і, крыху пачакаўшы, сказаў:
— Ганна?
— Што?
— Хадзі сюды. Сядзь ля мяне побач, моцна з табою пагаворым.
Рослая постаць Ганны адзін раз на хаду засланіла сабою белае акно, а затым апавілася змрокам.
* * *
Не дапамаглі Паддубнаму ні цёмна-карычневы касцюм з вішнёвым у белыя кроплі гальштукам, ні паліто, таксама цёмна-карычневае, ні шэрая новая кепка. Ніколі не браў з сабою Паддубны палку, на гэты раз узяў. Наогул, у такім уборы ён выглядаў не то як чыноўнік якога прадпрыемства, не то адвакат. Лагодная, з затоеным бляскам у вачах Ганна, праводзячы Паддубнага, казала:
— Выглядаеш так, як тады, калі вярнуўся з-за мора.
І Паддубны пайшоў у ціхі снежны вечар, у шызую імглу, што асела над снягамі і мякка застыла ў лясных гушчарах. Каторы раз ужо даводзіцца так ісці, але сённяшні паход, відаць, павінен быць незвычайным, пераломным. Хоць, можа, хто і сустрэне з тых «знаёмых», кіпцюрыстых, не павінен пазнаць у новым адзенні. Найбольш частай вопраткай былі плашч зеленаватага колеру і цёмна-карычневая кепка. А цяпер — перамена.
Паддубны ўвайшоў у станцыю. Здзівіла цішыня. Няўжо няма нікога? Пры цьмяным святле ліхтара куткі танулі ў змроку. Паддубны прыжмурыўся, разглядаючыся, і пачуў сцішаную гутарку ў адным, амаль цёмным, кутку. Твары ўбачыць было цяжка. Прамень ліхтара асвятляў толькі сукаватую, блішчастую кулясу, якую адзін з субяседнікаў трымаў між кален. Да прыходу поезда заставалася дзесяць мінут. Паддубны купіў білет і хацеў выйсці на перон. Адвярнуўся ад касы і ўбачыў, што чалавек з кулясаю ўжо стаіць і гаворыць так, быццам канчае гутарку са сваім субяседнікам.
Цёмна. Нельга прыгледзецца да твару. Але, безумоўна, тут нешта ёсць. Налева, ля самага выхаду на перон,— дзверы з надпісам «Posterunek Р. Р.». Туды хуткай хадою і пайшоў чалавек з сукаватай кулясаю. Паддубны вышмыгнуў за дзверы на перон. У аддаленні прагудзеў гудок. Набліжаўся поезд. Паддубны, сышоўшы з перона, падаўся ўздоўж палатна чыгункі і спыніўся ў цемры, куды не дасягала святло ліхтара. Чакаў.
Поезд прагрукатаў міма яго і стаў. Паддубны скочыў у вагон.
Прайшло тры мінуты, пяць, дзесяць... Поезд не адыходзіў. Паддубны хацеў ужо выйсці, але на парозе купэ яго затрымалі чалавек з сукаватай кулясаю і паліцыянт.
— Папросім у пана дакументы,— звярнуўся да Паддубнага чалавек з сукаватай кулясаю.
Паддубны прыгледзеўся да гэтага чалавека і пазнаў яго, хоць ён быў у шэрай кепцы. «Так, гэта ён, той самы Чарапіцкі».
Чарапіцкі, разглядаючы пашпарт, гаварыў:
— Мы з панам, мне здаецца, ужо дзесьці бачыліся...— І з асалодай таямніча ўсміхаўся.— Прашу пана паказаць свой білет.
Паддубны знарок доўга шукаў білет — у кашальку, у кішэнях і ўрэшце сказаў, што білета няма, што, напэўна, згубіўся.
— А куды ж пан хацеў ехаць?
— Да Брэста...
— Ну, пан пойдзе з намі. Там пашукаем білет. Зброі пан не мае?
Чарапіцкі памацаў Паддубнага па кішэнях.
— Прашу наперад...— паказаў ён на дзверы.
Скамечаны білет быў заціснуты ў кулаку. Калі Паддубны ўжо стаў нагою на прыступку, каб выйсці з вагона, і ўзяўся рукою з білетам за парэнчу, ён трошачкі разняў далонь, і білет паляцеў уніз, як у цёмную бездань. Паддубны адчуў палёгку. Шпікі будуць мець новы вузел, які ім не так лёгка ўдасца разблытаць.
Чарапіцкі з самаздаволенай мінай разглядаў Паддубнага ў пастарунку, варушыў губамі, як быццам прыцмокваў, і, курачы папяросу, шпарка, з прысвістам выпускаў уверх струмені дыму. З жывёльнай задаволенасцю, разлітай па крыху набраклым твары, гаварыў:
— Памучыў мяне пан некалькі год, а цяпер — квіта. Хацеў пан ехаць да Брэста, а цяпер паедзем у адваротным напрамку,— паедзем да Масквы. Хоча пан да Масквы?
— Дарма пан выхваляецца,— адказаў Паддубны,— пан не ў сілах гэта зрабіць.
Чарапіцкі на момант разгубіўся, нават спыніў позірк на Паддубным.
— Спрытны, пся крэў! — звярнуўся ён да паліцыянта.— Нічога, у нас пазбавішся гэтага спрыту.
Пачакаўшы хвіліну, узяў тэлефонную трубку.
— Пастарунак Залатой гуры? Так? То ты, Стэфан? Маю пташка... Цо? Я гавару, што пташак ужо ў клетцы. Ха-ха-ха...
Паддубны спакойна, нахмурыўшы бровы, круціў цыгарку.
Тры паліцыянты і Чарапіцкі павезлі Паддубнага ў Глушэц. Там допыт вёў камендант ваяводскай паліцэйскай школы, які прыехаў з атрадам, каб замяніць глушэцкую паліцыю пасля дэманстрацыі. У камендатуры ўсё дыхала яшчэ не астыўшым спалохам, разгубленасцю.
Паддубнага ўвялі ў вялікі пакой і загадалі стаць ля сцяны. Навокал за сталамі сядзелі афіцэры і ніжнія чыны паліцыі розных рангаў, нібы за працай, а на самай справе толькі курылі і ўспаміналі асобныя выпадкі з дэманстрацыі. Недзе зарыпелі дзверы. Пачалі, як на парадзе, уваходзіць шпікі. Кожны спадылба азіраў Паддубнага і праходзіў у наступны пакой. Праз некаторы час прывялі туды і Паддубнага. Камендант школы, недаспаны, у мундзіры з расшпіленым каўняром, яшчэ малады, абыякава глянуў на Паддубнага. На стале стаяла пустая цёмная бутэлька ад віна. Малады пісар-паліцыянт, асавелы, ледзь вадзіў пяром па паперы. Камендант пры допыце быў падкрэслена тактоўны, стараўся давесці, што ён хоча даведацца толькі праўду. Паддубны адказваў на пытанні коратка і думаў: «Як жа ашарашыла іх дэманстрацыя. Яшчэ не могуць апамятацца».
У суправаджэнні Чарапіцкага прыйшоў камендант павятовай паліцыі, з падпухлымі вачыма, з жоўтымі задзёртымі вусамі. Усе ўсталі. Камендант лёгкім узмахам рукі даў знак, каб працягвалі работу. Агледзеў Паддубнага з галавы да ног.
— Куды ж гэта пан сабраўся з чамаданчыкам? У госці, на вяселле, ці што? — хацеў ён пакпіць.
— Так, на вяселле,— адказаў Паддубны і адвярнуўся ад каменданта.
— Паблыталася пану дарога, відаць?
Паддубны не адказаў. Падскочыў Чарапіцкі:
— Да Брэста хацеў ехаць, пане камендант.
— Ага...— працягнуў камендант і выйшаў.
Праз гадзіну прыехаў староста, таксама паглядзеў на Паддубнага і задаў пару абыякавых пытанняў. Доўгія русыя вусы старосты пад танклявым носам выглядалі, як растапыраныя вілы. Пазіраў на Паддубнага яўна з затоеным здзіўленнем, нават з таямнічым страхам. Кінуў каменданту школы:
— Ну, працягвайце...— І, слізгануўшы позіркам па Паддубным, кпліва сказаў: — Ну, што ж... Выглядаеш, пан, як Рабесп’ер...— І знік за дзвярыма.
«Недзе нешта ёсць. З’язджаюцца глядзець, як на дзіва»,— пранеслася ў галаве Паддубнага.
Допыт скончыўся. Каменданту школы ніяк не ўдалося даведацца «праўды». Чарапіцкі нецярпліва ёрзаў на крэсле, ноздры яго раздзімаліся. Ён быў нездаволены допытам. Уставіўшыся на Паддубнага, як ганчак, спытаўся:
— То пан кажа, што нікога не ведае ні ў Глушцы, ні ў ваколіцы?
— Не, не ведаю.
— А чуў пан пра такога — Мірона Вадалея?
Чарапіцкі не зводзіў вачэй з Паддубнага.
— Магдалея? — перапытаў Паддубны.— Не, не чуў.
— Вадалея, пся крэў! — крыкнуў Чарапіцкі.
— Чаго пан хвалюецца? — адказаў Паддубны. — Я не ведаю вашага Вадалея.
— Не ведаеш... Ну, добра...
— Адвесці,— кінуў камендант. І два паліцыянты павялі Паддубнага ў халодную бакоўку з аблупленымі сырымі сценамі і з маленькім уверсе акном у краты.
Апошні паварот ключа ў замку, і крокі паліцыянтаў пачалі аддаляцца. Паддубны слухаў іх, пакуль крокі не заціхлі зусім. Кашлянуў. Халоднае рэха коратка паўтарыла кашаль і тут жа змоўкла, як быццам прыліпла да мокрых сцен. Паддубны паставіў чамаданчык і палку ў куток і, заклаўшы рукі назад, пачаў хадзіць па бакоўцы. Нават здзіўляўся сам сабе, што ў душы такі ўпэўнены спакой, як быццам гэтыя ўсе сатрапы і сатрапікі не маюць ніякай улады над ім. Ходзячы, часам забываўся, што за сценамі бакоўкі знаходзіцца ўсё варожае, драпежнае і скрыгоча — скрытна пёрамі, зубамі. Могуць прыйсці ў кожны момант і ўчыніць над ім сваю крывавую расправу. Няхай ідуць. Ён усё зрабіў для партыі, для народа, што было ў яго сілах. Ён адкрыты душою перад народам, і ў гэтым яго сіла — сіла неадольная.
Крокі глуха танулі ў сырых сценах, а Паддубны хадзіў так свабодна і незалежна, нібы сам сюды зайшоў, каб падумаць на адзіноце. Што яму да тых гукаў, якія далятаюць часам з-за сцен,— гукаў шамятлівых, дзікіх? Паддубны працягвае сваю работу далей — далей ідзе па сваім шляху, як ішоў дагэтуль. І думка думку наганяе. «Гм... Вадалей...— думае Паддубны.— Падазрэнні, здаецца, апраўдваюцца...» Міжвольная ўсмешка прабегла па вуснах Паддубнага. «Якая неасцярожнасць шпіка. Назваць прозвішча Вадалея... у такі момант. А можа, прывядуць яго сюды? Тым лепш. На гэтым і скончыцца яго кар’ера. Вось толькі Карэльчука — Буралома яшчэ не дастаў рукою. Але... дастанем... Два псеўданімы мае, нягоднік. Для каго ж другі псеўданім? Тут ёсць нейкая больш глыбокая завязка. Развяжам, быць не можа...»
Лёгкі ўздых вырваўся з грудзей Паддубнага. «Пайшлі хлопцы ў турму... Пайшлі... Ну, што ж... турма — густое рэшата... прасее... Але на волі будзе аслабленне ў рабоце... нават спусташэнне на нейкі час. Зрабілі паны штучку, выконваюць свой план. Кіпцюрыстая рука фашызму павісла над народам. Нічога, вернуцца з турмы хлопцы загартаваныя. Бачыш, як манеўруюць паны. Хітра, хітра ходзяць цяпер ля нашых людзей. Зразумела... Баяцца абвастрэння. Найбольш нагнаць у турмы, стэрарызаваць. Множыць правакатараў. Вось іх надзея».
Паддубны прыходзіць да вываду... Аж спыніўся ў гэтай сырой бакоўцы. «Трэба глушыць правакатараў у самым пачатку... на вачах у народа... Інакш...»
Ужо сцямнела, а Паддубны ўсё ходзіць і ходзіць. За акном праносяцца калматыя хмары, прасякнутыя барвовым святлом месяца, якога не відаць. На спіне, між лапатак, усё больш і больш асядае холад. Паддубны глянуў у куток, дзе стаяў чамаданчык, падумаў, ці не дастаць адтуль світэр, што паклала Ганна, але махнуў рукою. Абыдзецца. Цапнуў сябе за бакавыя кішэні касцюма, праверыў. Усё на месцы. Толькі няма блакнота. Забралі пры вобыску. Прыйдзецца ў турме ўсё рабіць нанава.
Паддубны закурыў. Мацнуў рукою сцяну. На пальцах засталася слізь. Тады паставіў чамаданчык на сярэдзіну бакоўкі і сеў. З-пад падлогі цягнула холадам. Паддубны курыў і думаў: «Заплача, небарака, як дазнаецца...» Гэта — пра Ганну. Цёпла і асцярожна ўсміхнуўся некуды. Туды, у далёкі, цёплы хатні змрок, дзе спакойная белізна вокнаў глядзела на яго шчырасць перад Ганнай...
Пачуліся хуткія крокі за дзвярыма, грукнуў замок. Скрыпнулі дзверы. Нехта шукаў чагосьці на сцяне за дзвярыма, цапаў рукою, нават прамовіў: «Дзе тут яно, пся крэў...» Урэшце пстрыкнуў выключальнік, і цьмянае святло запыленай лямпачкі з-пад самай столі асвяціла мокрыя, аблупленыя сцены бакоўкі. На парозе стаяў адзін Чарапіцкі.
— Што, холадна? — неяк прымірэнча спытаўся ён.
— Ага... Дрэнная ў вас гаспадыня, не напаліла...— адазваўся Паддубны, не ўстаючы з чамаданчыка.
— Для такіх, як вы, паліва не паложана,— адказаў Чарапіцкі грубавата і, задраўшы галаву, пачаў абыякава разглядаць сцены.
Падышоў паліцыянт і сказаў: «Ну, хутчэй...»
Чарапіцкі вытрымаў паўзу, а потым, стоячы ўжо задам да Паддубнага, не сказаў, а прашыпеў гарлавым голасам цераз плячо:
— Забірай рэчы і выходзь.
Паддубнага зноў увялі ў той самы вялікі пакой. Там ля дзвярэй стаялі апранутыя ў шынялі паліцыянты, апёршыся на вінтоўкі. Адзін выняў з кішэні наручнікі і звярнуўся да Паддубнага:
— Ну, камісар, давай надзенем табе браслеты...
Невялічкая закрытая машына імчала Паддубнага на станцыю. «Што за ліха? Нават да следчага не вадзілі,— думаў ён, седзячы ў цёмнай машыне.— Відаць, не да гэтага панам. Рэха нашых удараў яшчэ гучыць у прасторах».
Апынуўшыся ў правінцыяльнай турме, Паддубны застаў там шмат моладзі, нядаўна арыштаванай за Грамаду. Арыштаваныя сядзелі без газет, без кніг, мелі прагулкі толькі пятнаццаць мінут, баяліся турэмнай адміністрацыі, выконвалі ўсе яе загады — хадзілі на кухню абіраць бульбу, насіць цэбры з вадою. Адным словам, тут палітычныя былі пастаўлены на ўзровень з крымінальнымі. У той камеры, куды кінулі Паддубнага, было больш дваццаці чалавек — тэрарызаваных вясковых хлопцаў. Паддубны правёў з імі гутарку аб традыцыях рускага рэвалюцыйнага руху, аб заваёвах у турмах правоў пакаленнямі палітзняволеных — рускіх рэвалюцыянераў, аб тым, што трэба працягваць гэтыя традыцыі, змагацца за іх, інакш вораг заняволіць маральна, дэзарганізуе. Трэба дамагацца ад адміністрацыі, каб дазволіла выпісваць газеты, мець кнігі і іншае. Тады будзе магчымасць вучыцца, расці. Ніякай фізічнай работы для адміністрацыі!
Паддубны кожны ранак, на паверцы, пачаў гаварыць «пшодовніку» аб усіх гэтых справах. «Пшодовнік» абяцаў, што даложыць начальніку. Але ніякага адказу доўга не было. Нягледзячы на дамаганні, не прыходзіў і сам начальнік турмы. Тады Паддубны прапанаваў хлопцам аб’явіць хоць бы аднадзённую галадоўку, але сустрэўся з маўчаннем і здзіўленнем. «Як гэта — галадаць? Навошта? І што з гэтага будзе? Хіба паны нас пашкадуюць, як мы загаладаем?» — пасыпаліся пытанні. Паддубны чухаў патыліцу і думаў: «Эх ты, цаліна, яшчэ доўга прыйдзецца цябе разварочваць». Вырашыў неадкладна пачаць галадоўку адзін. Далучылася пяць хлопцаў.
Зараз жа, пасля снедання, прыйшоў начальнік у суправаджэнні наглядчыкаў. Між ім і Паддубным адбылася вострая гутарка, у выніку якой Паддубны быў ізаляваны ў асобную камеру. Начальнік думаў, што такой рэпрэсіяй у зародку задушыць «зарыва бунту». Недаацаніў пілсудчык сілы нават аднаго чалавека. Хоць пяць хлопцаў, што былі ўключыліся ў галадоўку, і кінулі галадаць у той жа дзень, Паддубны працягваў. Лежачы ў камеры, думаў — ці правільна ён робіць, што галадуе адзін? Ці не адарве гэта яго ад масы? Ці не ставіць такі ўчынак на мяжу небяспечнага? І кожны раз прыходзіў да вываду, што робіць правільна. Уласным прыкладам трэба прабіваць свядомасць людзей. Гэта акупіцца.
Хлопцы праз крымінальнікаў-падмяталаў перадавалі Паддубнаму запіскі, у якіх прасілі, каб ён кінуў галадаць. Паддубны чытаў, усміхаўся дабрадушна і казаў сам сабе: «Дзівакі... наіўныя... ім шкада мяне... Ну, і добра, заўтра будзе яшчэ больш шкада...» І працягваў галадаць. На пяты дзень прыйшоў начальнік і прасіў спыніць галадоўку. Ужо не пагражаў, а... прасіў.
— Спыню тады, калі будзе дазвол на газеты, кнігі, сшыткі.
— Гэта пан усё атрымае, але толькі ў пана бога,— адказаў уедліва смуглявы, з сухаватым тварам начальнік.
Паддубны працягваў галадаць і на шосты дзень.
Усё яшчэ справа на мяжы небяспечнага, як на вастрыні нажа. Або — або...
Але ўвечары, на шосты дзень, пры паверцы Паддубны пачуў гоман у суседняй камеры. Падняўся з нар і, трымаючыся за сцяну, падышоў да дзвярэй. Прыпаў вухам да халоднай бляхі. Выразна пачуў, як нехта называў яго прозвішча. Хлопцы дамагаліся, каб яго, Паддубнага, перавялі да іх. «Даходзіць,— падумаў ён.— Не можа быць, каб не дайшло».
Назаўтра, перад снеданнем, «пшодовнік» заявіў Паддубнаму, што начальнік задаволіць яго патрабаванні, і прасіў браць ежу.
— Возьмем,— сказаў Паддубны.— Прашу перавесці мяне ў агульную камеру.
... Тры тыдні пабыў Паддубны з хлопцамі. Шапацелі газеты ў руках. Карысталіся не толькі падручнікамі арыфметыкі і граматыкі, але і кнігамі па палітычнай эканоміі. Кожны дзень праводзіліся заняткі. Хлопцы не маглі нацешыцца з Паддубнага і тым становішчам, якое ён адваяваў для ўсіх. Кожны думаў і казаў: «Дык вось што значыць галадоўка. А мы? Не, ужо будзем ведаць, што рабіць...»
На чацвёрты тыдзень павезлі Паддубнага пад канвоем у цэнтральную турму. І пакінуў ён хлопцаў, хоць засмучоных, але з правамі палітычных зняволеных.
У цэнтральнай турме, калі ён выйшаў на агульны прагулачны пляц, яго першым сустрэў Андрэй, а потым і ўсе глушэцкія. А Паддубны, пахудалы, крыху ссутулены, паціскаў рукі хлопцам, усміхаўся шчаслівай усмешкай і прыгаворваў:
— Рот фронт, хлопцы! Рот фронт...
Апошнім падышоў прывітацца Апанас Хмель.
Прагулачны пляц празвалі «катлом». З трох бакоў яго акружаюць турэмныя трохпавярховыя будынкі з вокнамі ў кратах, а з чацвёртага боку (заходняга) — высокая замшэлая сцяна, якая прытулілася да касцёла. Турма зраслася з касцёлам у адно цэлае. Так было некалі, так было ўчора, так пакуль што было і сягоння. На самых шпілях крыжоў, што пабліскваюць на касцельных вежах, пад подыхамі ветру гойдаюцца два бляшаныя, размаляваныя анёлы з растапыранымі крыламі. У кожнага ў руцэ тая біблейская труба ля вуснаў, якою, паводле казак прарокаў, анёлы абвясцілі некалі свету нараджэнне Хрыста. Турэмныя будынкі — гэта колішні манастыр манахаў-бернардынаў.
Вяльможная царыца Кацярына ІІ перарабіла манастыр у турму — перарабіла на ўцеху панам-магнатам, шляхце і на страх бунтоўным прыгоннікам-рабам. Шмат вады сплыло з таго часу, а разам з ёю і крыві чалавечай. На свеце, на згубу царам і царыцам, панам-магнатам, шляхце і буржуям, пачалі перамагаць рабы. Яны перамаглі на неабсяжных прасторах Расіі, і над Крамлём у Маскве, высока ў блакіце, развяваецца, ірдзее сімвал перамогі — Чырвоны сцяг. Яго бачаць пралетарыі ўсіх краін, і кожны дзень узрастае іх адданасць вялікім ідэям камунізма.
Там, над СССР,— усеўладны Чырвоны сцяг. Ну, а тут... над галовамі яшчэ трубяць анёлы, пільнуюць турму, напоўненую паўстаўшымі.
Часам яны, гэтыя анёлы, глядзяць з вышыні на кацёл. Яны, напэўна, бачаць адтуль кіпучы мурашнік, непрыемна ім глядзець на яго, бо неўзабаве адварочваюцца і глядзяць на горад.
А ў катле кіпіць. Па счарнелых выгінастых дошчачках, пакладзеных у рад на шырыню тратуара, крочаць парамі людзі, якія ганарацца сваім «тытулам» — палітычны зняволены.
Яны крочаць шумна, бадзёра — хто з кнігаю ў руцэ, хто з сшыткам, а хто і так. Гоман ад гутаркі несціханы. Розныя тут ёсць людзі — ёсць такія, якіх называюць «старымі рэвалюцыянерамі». Такіх нямнога. Да іх належыць і Паддубны. Ідуць у акулярах інтэлігенты. Многія з іх хацелі б вырашыць усе праблемы — малыя і вялікія. Але пры такім размаху намераў спрачаюцца часам цэлымі днямі за адну якую-небудзь дробязь і трацяць з поля зроку галоўнае. Паддубны паціскае плячыма ў задуме і кажа: «Інтэлігентшчына... Хваравітасць... няма хрыбта...» Стыхійна стварыліся гурткі па вывучэнню гісторыі, эсперанта, нават фізікі.
Шуміць кацёл. На лаўках, што стаяць пасярэдзіне пляца, навокал кветкавай клумбы, групкамі сядзяць людзі таксама з кнігамі, кураць, расхрыстаўшы кашулі на грудзях, каб хоць крыху сагрэцца сонцам, якое глядзіць з даху касцёла. На адной лаўцы ляжыць стос кніжак. Іх вынес свой бібліятэкар са сваёй, палітзняволеных, бібліятэкі.
Кожны можа падысці і выбраць сабе кніжку, якую бібліятэкар тут жа запісвае ў сшытак. Свая бібліятэка ў палітзняволеных багатая — ёсць творы Леніна, Сталіна, хоць не ўсе, ёсць некаторыя творы Пляханава, ёсць амаль уся руская класіка, ёсць творы тэарэтыкаў-народнікаў — Міхайлоўскага, Лаўрова і іншых. Ёсць сёе-тое і з савецкай мастацкай літаратуры. Хлопцы захапляюцца кнігай Серафімовіча «Жалезны паток», фурманаўскім «Чапаевым», раманам Шолахава «Ціхі Дон». Маякоўскі пераходзіць з рук у рукі — цікавяцца чытачы, цешацца — гэта новае, яшчэ небывалае.
...Багатая бібліятэка палітзняволеных. Сярод гэтага багацця хапіла месца і літаратуры ўкраінскай, беларускай. Чэрпайце, хлопцы, поўнымі жменямі, спяшайцеся, пакуль можна, бо раптам могуць затрубіць анёлы з касцельных вежаў, і тады хмара зусім заслоніць сонца. Кніжка па кніжцы збіралася бібліятэка на ўздыме рэвалюцыйнай хвалі — турэмная адміністрацыя прапускала кнігі з-за варот, не рабіла перашкод. І бібліятэка сабралася, калі за сцяною на прасторах прыгнечанай зямлі шумела Грамада. Сцены камеры, дзе размясцілася бібліятэка, пакрыты паліцамі знізу аж да манастырскай, да купалападобнай столі. Два акны гэтай камеры глядзяць з трэцяга паверха на кацёл. У гэтай камеры хлопцы адчуваюць сябе, як у храме навукі. Тут сядзіць бібліятэкар, сакратар турэмнага камітэта палітзняволеных, генеральны капцёр. Сюды пасадзілі і Паддубнага.
Паддубны стаіць цяпер у кругу таварышаў ля закуранай сцяны і гаворыць, гаворыць, не перастаючы махаць кулаком. Што ж там за людзі і пра што гутарка? Гэта адбываецца канферэнцыя ці свайго роду пленум турэмнага камітэта. Пасля справаздачы сакратара ідуць спрэчкі. Вырашана: выбраць агульным галасаваннем старасту, які б хадзіў да начальніка турмы з усімі пытаннямі ў мэтах паляпшэння жыцця вось гэтых людзей, што шумяць у катле. Прапанавалі Паддубнага. Ён адмовіўся, сказаўшы:
— З мяне дрэнны дыпламат...
Урэшце выбралі старога сівога ткача Зайчыка. Ён у палатаным асеннім паліто, у зашмальцаванай кепцы, у пенснэ на невялічкім, крыху дзюбатым, носе. Апёршыся на палку, Зайчык стаіць у групе, як патрыярх. Гаворыць ён аўтарытэтным тонам, думкі заўсёды выказвае асцярожна, але дакладна. Яму і выконваць абавязкі старасты.
Паддубнаму нельга быць старастам яшчэ і таму, што ён нядаўна выбраны сакратаром парткома. Спалучаць гэтыя функцыі невыгодна. Прынята рашэнне яшчэ па адным вельмі важным пытанні — давесці да канца «калектывізацыю» палітзняволеных. Калектывы існуюць толькі па камерах і то яшчэ не ва ўсіх. Трэба справу паставіць так, каб дзяліць прадукты, што атрымліваюць з волі палітзняволеныя, раўнамерна па ўсяму калектыву. Кожную пятніцу да турэмных варот пад’язджаюць вазы, нагружаныя прадуктамі,— на кожнага палітзняволенага палавіна доўгага сітнага хлеба, порцыя масла, пачак махоркі і карабок запалак. Тры хлопцы ў суправаджэнні наглядчыка носяць гэтае багацце ў мяшках на прагулачны пляц, у кацёл. Тут з важнай мінай сядзіць генеральны капцёр і выдае дзель за дзеллю камерным капцёрам.
Але... не заўсёды так будзе. Грамада была легальным грунтам для размаху работы МОПРа. Гэты разбег яшчэ дзейнічае. Даб’юць Грамаду, і знікне такая магчымасць. Трэба спяшацца з калектывізацыяй, бо потым будзе цяжэй...
А ў самым ценевым кутку, крыху на ўзвышшы, стаіць наглядчык і назірае за людскім вірам. Аглушаны гоманам, дзівіцца з такога зборышча «палітыкаў». Ён яшчэ не ведае, што Пілсудскі робіць з Грамадою тое самае, што некалі ў змове з царом Мікалаем І зрабіў магнат граф Веляпольскі, учыніўшы так званую «бранку» па ўсёй Польшчы. Ён назначыў адну ноч для арыштаў усіх, хто быў здольны насіць зброю, каб знішчыць усякія карэнні паўстання. І тады зазвінелі кайданным звонам шляхі... аж у далёкую Сібір.
Так... Пілсудскі вывучыў гісторыю для сябе. Ён у змове з магнатамі капіталу прадаў сваю айчыну нямецкім крупам, юнкерам, амерыканскім Ракфелерам...
Не ведае гэтага маўклівы наглядчык... Ён толькі паглядае на гадзіннік, каб не даць лішняй хвіліны пабыць на паветры гэтым «палітыкам».
Ён апошні раз падносіць гадзіннік да вачэй і крычыць:
— Канец! Заходзіць!
Усе адзін за адным падымаюцца па трох прыступках і павольна знікаюць у цёмным прастакутніку дзвярэй. Далей ужо змрочныя калідоры, шорганне ног па асфальтавай падлозе. Скрып і стук дзвярэй. Нарэшце — цішыня з аддаленым, прыглушаным, невыразным гулам.
Жыццё пераходзіць у камеры.
Розныя ёсць камеры ў турме. Але тая камера, дзе сядзіць Андрэй, найбольшая. Яна нагадвае вакзал. У ёй змяшчаецца семдзесят пяць чалавек. Апрача Андрэя, тут жывуць Аляксей Верас, Аляксандр Сучок, Апанас Хмель. Замяшаўся ў натоўпе і той маленькі Казючок, якога ўсе вінавацяць за арышты ў вёсцы Дубы і яе ваколіцы. Казючок — хлопец з шэрымі вадзяністымі вачыма, з тварам, усыпаным рабаціннем, выглядае, як загнанае, запалоханае шчаня. Усё трымаецца воддаль ад усіх, усё туліцца па кутках. Амаль кожны дзень яго тэрарызуюць Аляксандр Сучок і Апанас Хмель.
А Казючок адказвае ўсё адно і тое ж:
— Мяне пасылаў Мірон Вадалей...
— Ты брэшаш, морда! — пырскае на яго слінай Апанас. А Сучок сціскае кулакі і бурчыць, як раз’юшаны кот:
— Ммух, ты! Здраднік! Бачыш, колькі людзей ты пасадзіў, нягоднік!
Казючок пачынае плакаць. Ад гэтага твар Сучка крывіцца ў зняважлівую грымасу. Ён пачынае гаварыць уедліва, працягла.
— Яшчэ плачаш... Хто тут паверыць тваім слязам?!
Галасы ўхвалення чуюцца там-сям з бакоў. Гэта падбадзёрвае Апанаса. Ён падскаквае да Казючка і гаворыць, як страляе:
— Ідзі, згінь! Разумееш? Прэч з вачэй! Я на цябе глядзець не магу... Прэч, табе кажу!
І ноздры Апанаса, як заўсёды ў такіх выпадках, раздзімаюцца. Вочы, як свярдзёлкі, упіваюцца ў Казючка. І Казючок ідзе, звесіўшы галаву. Выціраючы слёзы, даходзіць да сцяны ў самым далёкім кутку, апіраецца локцямі на падаконнік і глядзіць праз краты ў акно.
У гэты вечар Казючок не ўзяў яды.
Андрэй сачыў за гэтым «тэрорам» Сучка і Апанаса, але не ўмешваўся. Не знімаючы віны з Казючка, думаў, што завязка ўсёй гэтай справы недзе схавана глыбей... Нездарма так стараюцца Хмель і Сучок.
Нацешыўшыся наскокамі на Казючка, Апанас Хмель і Сучок адыходзяць да акна і там ціхенька вядуць гаворку.
— Праваліў ты ўсю справу,— гаворыць Сучок,— я табе казаў тады не згаджацца на гэтую штуку і парваць сувязі з Вадалеем. Ты не паслухаўся.
— Ат... дурасці гаворыш,— адказвае Хмель.— Усё ішло добра. Нам жа важна было прысыпіць паліцыю на час нашых ваенных падрыхтаванняў. Было дамоўлена з Вадалеем, што ён яе прысыпіць. Ну і зрабіў сваё. А гэты сапляк усё выдаў.
— Не, брат, насіць нелегальную літаратуру на пастарунак — гэта не сродак для прыспання паліцыі. Ты мяне тады ўгаварыў, што гэта ненадоўга. Я паслухаўся і маўчаў. Калі гэты Казючок раскажа ўсё Паддубнаму, не здабраваць нам.
— Не раскажа... Паддубны не захоча з ім гаварыць. А сам гэты смаркач не адважыцца пачаць.
Змоўшчыкі сціхаюць на хвіліну, і кожны думае сваю думу, баючыся прызнацца самому сабе ў чымсьці. Мірон Вадалей, як яго ні ратуй, яўна набываў воблік умелага двурушніка-правакатара. Хіба можна ў гэтым прызнацца Хмелю і Сучку? Не. Яны робяць такую міну, што ўсёй афёры Вадалея як быццам і не было. Не прызнаецца ж Апанас, як ён схапіўся за «ідэю» Вадалея. Бліснула яму наперадзе лёгкасць перспектывы стварэння ўзброеных атрадаў і благаславіў Вадалея словам: «Дзейнічай!»
І вось канец усяго аказаўся не толькі непрыемны, але і небяспечны. Сучок раз-пораз паўтарае:
— А калі раптам арыштуюць Вадалея і Казючок будзе гаварыць на яго? І калі партком прыцісне Мірона да сцяны?
— Ай...— адмахваецца Апанас,— Вадалея не арыштуюць.
— Чаму? Ты ж яго камандзірам атрада назначыў.
— Ён выкруціцца. Трэба ўсё зваліць на Казючка, тады будзе ціха.
І Хмель з Сучком навыперадкі тэрарызавалі Казючка.
Цемра паволі пачала запаўняць камеру. Але спаць ніхто і не думаў. Адны стаялі групкамі ля вокнаў, дыхалі цёплым вясеннім паветрам, глядзелі на зоры, якія з вокнаў здаваліся незвычайна далёкімі і разам з тым пільнымі. Другія так сабе ляжалі на сенніках і гутарылі.
Усе нібы забыліся пра Казючка.
Назаўтра, калі вярнуліся з перадабедзеннай прагулкі і наглядчык адчыніў дзверы камеры, першыя, хто ступіў на парог, спыніліся як укапаныя.
На самай сярэдзіне камеры на зачэпленым за жалезны крук поясе вісеў Казючок...
* * *
Паддубны шпаркім крокам, ледзь не збіваючы людзей з ног, ішоў праз пляц з разгорнутай газетай у руках. Твар быў сур’ёзны, нават напружаны. Паддубны падышоў да Андрэя, які стаяў ля лаўкі бібліятэкара, і пацягнуў яго за рукаў. Андрэй якраз трымаў том Пісарава і так захапіўся артыкулам пра Генрыха Гейнэ, што спачатку і не звярнуў на гэта ўвагі, думаў, можа, хто, праходзячы, пажартаваў. Калі ж Паддубны пацягнуў за рукаў мацней, Андрэй азірнуўся. Паддубны павеў яго ўбок, ківаючы галавой:
— Хадзі сюды...
Адышлі пад сцяну і селі. Свежая газета «Варшавянка» — падгалосак пілсудчыны — дрыжала ў руках Паддубнага.
— Толькі што перад выхадам на прагулку атрымалі газеты... Я захапіў адну з сабою... Хлопцы, напэўна, яшчэ не ведаюць гэтай сенсацыі...
— Якой сенсацыі?
Паддубны таямніча ўсміхнуўся з-пад казырка кепкі. Працягнуў газету Андрэю.
— На, чытай... перадавую...
Андрэй пачаў чытаць. Калі дачытаўся да гэтай, як казаў Паддубны, сенсацыі, узняў вочы ў здзіўленні.
— Чытай, чытай да канца...
Андрэй дачытаў і, чухаючы патыліцу, сказаў:
— Дык вось яно як... Хіба гэта можа быць, праўда?
— Бачыш... Кінулі костку,— прамовіў Паддубны.— Аказваецца, газета дадумалася да цікавай рэчы, рэчы нечаканай — яна дамагалася ад урада Пілсудскага... легалізацыі Камуністычнай партыі Польшчы.
— Гэта сапраўды сенсацыя,— сказаў Андрэй і засмяяўся.
Паддубны прамаўчаў, нешта думаючы. А затым у яго з вуснаў вырвалася тое самае, што вырвалася некалі ў вагоне, калі вяртаўся з Расіі дахаты:
— Што, яны хочуць страціць уладу? Няхай легалізуюць... А неўзабаве трэба будзе і з партфелямі расстацца... Не, штосьці тут не так... Відаць, мацаюць грунт... Хочуць кагосьці пацягнуць за язык. Правакацыя, брат, не інакш...
— І я думаю, што так,— адказаў Андрэй,— пасля разгрому Грамады, Сельроба і НПХ легалізацыя Кампартыі? Не... Гэта нейкія манеўры...
— Хітрая гульня ў лібералізм... правільна... Замыліць вочы, астудзіць рэвалюцыйную хвалю...— адказаў Паддубны, а затым паклаў Андрэю руку на плячо і прамовіў:
— Пойдзем, будзем збіраць партком... Ты рыхтуй свой агітпроп... Трэба будзе растлумачыць... Развеяць ілюзіі, якія, безумоўна, будуць...
На нарадзе пашыранага парткома сівы «патрыярх» Зайчык, прачытаўшы перадавую, так зарагатаў, што ледзь пенснэ не зляцела з носа.
— Сукіны дзеці, вось што выдумалі...
Нарагатаўшыся, паправіў пенснэ, выцер нос хустачкай і пачаў гаварыць сур’ёзна:
— Гэта ігра на адсталасці мас... Ашуканства... Манеўры фашызму, больш нічога...
Апанас Хмель, як сакратар камернай ячэйкі, прабаваў пярэчыць:
— Не... па-мойму, вы залёгка гэта расцэньваеце... Магчыма, пад напорам мас яны вымушаны будуць легалізаваць Кампартыю...
— Што?! — крыкнуў, зжахнуўшыся, Зайчык.— Ты, таварыш, таксама, відаць, належыш да адсталых мас. Некалі цар у 1905 годзе цэлы маніфест выпусціў пра ўсялякія свабоды. А потым што было?
— Ну, гэта было тады, а цяпер...
— А цяпер яшчэ горш. Фашызм — гэта крызіс буржуазіі... Яна вымушана выкручвацца... Зразумей гэта сабе...
Апанас заціх. Але відаць было, што ён рыхтаваўся яшчэ кінуць нейкую рэпліку, бо часта пацягваў цыгарку з кулака і соп носам. Як жа так можа быць, каб на яго ды не звярнулі ўвагі?
— Прашу слова,— буркнуў ён.
Але выступленні іншых членаў парткома не давалі яму магчымасці «прарваць фронт».
— Прашу слова...— у другі раз буркнуў Апанас.
Андрэй, які выступаў у гэты час, якраз разносіў Апанаса.
— Выказванні Хмеля небяспечныя. Яны дэмабілізуюць. Трэба правесці растлумачальную работу... Давайце тэзісы, таварышы...
І Андрэй выняў блакноцік з кішэні.
— Прашу слова...— дамагаўся Апанас. Ён станавіўся на пальчыкі, каб глянуць у сярэдзіну групы, якая шчыльна абступала Паддубнага, Зайчыка. Нарэшце Апанас неяк праціснуўся адным плячом, высунуў нос наперад, як цераз плот, і крыкнуў Андрэю з абурэннем:
— Я не дэмабілізатар! Разумееш?
— Ціха, ціха, пагаворым пасля,— адказаў Андрэй і працягваў запісваць тэзісы, якія дыктавалі яму Паддубны, Зайчык і іншыя.
Ніхто не звяртаў увагі на хваляванне Апанаса, а ён яшчэ раз выкрыкнуў у адрас Андрэя:
— Зарубі сабе на носе! Разумееш?
Русая пасма валасоў звесілася на лоб Андрэя, на вока, а ён, не заўважаючы, не адкідаў яе — усё пісаў і пісаў. Усе глядзелі на яго блакнот, сачылі за рукою, за маленькім алоўкам. Паддубны неяк па-бацькоўску глянуў на гэтую пасму. А Андрэй усё пісаў і пісаў і не чуў Апанасавых рэплік, не бачыў, што той ужо выйшаў з круга і нервова хадзіў непадалёку ўзад і ўперад, як у клетцы, і чмыхаў носам.
Андрэй скончыў, адкінуў сваю русую пасму рукою і ўзняў галаву, прасветлены, спакойны.
— Усё? — спытаўся.
— Усё! — адказалі яму Паддубны, Зайчык і іншыя. І Андрэй пайшоў збіраць сакратароў камерных троек агітпропа.
Пілсудчына і на гэты раз будзе выкрыта.
* * *
На пасляабедзеннай прагулцы газета «Варшавянка» пералятала ад групы да групы, як тая сарока з хаты на хату. Каму яна трапляла ў рукі, да таго лезлі напралом. І ўсе застывалі, выцягнуўшы шыі. Кінулі паны прынаду — цацкайцеся з ёю. А ўсё разлік на тое, што ў многіх наіўных «адляжа на сэрцы», палягчэе, аслабне спружына пільнасці — навошта цяпер асцерагацца, баяцца шпікаў, калі партыя наша стане легальнай? І, скажам, шкельцы ў рагавых акулярах маладога інтэлігентнага Дзенісевіча, які зараз узвышаецца русай галавою над групай, безумоўна, засвецяць па-ружоваму. Ён горача чытае перадавую, устрасаючы галавою так, што дужкі акуляраў, якія ляжаць на вушах, як аглоблі, з’язджаюць з вушэй і ссоўваюць на пераноссі ўніз гэтыя бліскучыя шкельцы ў цёмных абадках. Дзенісевіч нават не хоча паправіць іх, асадзіць на месца, што любіць рабіць часта без патрэбы. Няма часу, такая ж навіна! Тут не да акуляраў.
Дзенісевіч прачытаў перадавую і зараз жа папхнуў пяцярнёю свае шкляныя колы ўверх. Пацягнуў паветра носам, праводзячы позіркам навокал, і ўсміхнуўся на ўвесь свой чыста вымыты, добра дагледжаны, ружаваты твар з характэрным сялянскім носам, які, як тычка, вылучаўся між шчок і раптам асядаў над губою.
— Здорава... Вось гэта здорава... Гм... Гм...
І рука зноў палезла да акуляраў.
— Новыя павевы... А што думаеце,— можа, гэта і праўда? Паны пераканаліся на Грамадзе, наколькі моцныя рэвалюцыйныя настроі, і ім ад іх няма куды дзецца... Так што вымушаны партыю легалізаваць... Гм... Гм...
І рука зноў запрацавала ля акуляраў, беручы іх у абдымкі. Нешта мутнае пералівалася ў шкельцах, за якімі паблісквалі цёмныя вочы. Яны многа начыталіся — гэтыя цёмныя вочы. Але... але чаму ж муць пераліваецца ў гэтых, здаецца, тлустых шкельцах, акаймаваных абадкамі? Аркадзь Дзенісевіч лётае па «катле» са спацелым ілбом, а ў руках тамы і тамы — слоўнікі, гісторыя розных народаў, часоў, розных аўтараў. Тут вам і Ключэўскі ў карычневай вокладцы, і Салаўёў — у чорнай, прасякнутай архіўным пылам, і Карэеў, Остэрлёф і Шустэр і іншыя, і іншыя — ба! нават такая індыйская мудрасць, як «Тэорыя пазнання па вучэнню пазнейшых будыстаў». І ўсё калаўротам круціцца і круціцца і застывае імглою пад акулярамі. Многа ж цікавага створана на свеце!
Але пасля нядаўняй гутаркі з Андрэем Дзенісевіч пачаў чытаць Пляханава — «Асноўныя пытанні марксізма».
Усё хоча «праглынуць» Дзенісевіч і кажа Андрэю:
— Разумееш... Гм... гм... Пляханава я чытаў, разумееш... Але мяне некалькі не задавальняе... Няўжо ўсё так проста?
Андрэй усміхнуўся.
— Гэта пахне шуканнем філасофскага каменя, друг мілы... Калі так пойдзеш і далей — ператворышся ў сівавалосага схаласта... Я таксама перажыў гэта, не думай. І толькі марксізм прынёс мне яснату і прастату. Не, не думай, не пра наіўную прастату ідзе размова. Прастата марксісцкая — гэта самая глыбокая прастата... Калі я ў свой час чытаў Канта, то ўжо тады Кант мяне не задавальняў сваёй «рэччу ў сабе», якую ён абвясціў непазнавальнай. Туманныя, блытаныя фармулёўкі тояць у сабе супярэчнасці і алагізмы. Філосафам-ідэалістам трэба захаваць святога духа ў сістэме светабудовы, вось яны і намагаюцца апраўдаць гэты дух туманнай мішурой слоў... Гэтае пытанне, зразумела, немалое з пункту гледжання ачысткі свядомасці чалавека... Чалавецтва, у першую чаргу пралетарыят, ганарыцца тым, што мае такую магутную зброю, якою расчышчае нетры, завалы на шляху да сапраўднай свабоды. Гэтай зброяй і з’яўляецца марксізм-ленінізм...
— Не... Не... я не супроць марксізма... Як і кожны светапогляд, ён мае права на жыццё, і ён у Расіі здабыў сабе грунт...
Андрэй неяк балюча скрывіўся і нервова перасмыкнуў плячыма. «Вось мудрагель!» — падумаў ён.
— Скажу табе проста і нават груба — усе іншыя светапогляды, апрача марксізма-ленінізма, аджываюць свой век разам з класамі, якія іх спарадзілі. Хіба гэта нельга зразумець? Ты шукаеш агульначалавечых вартасцей. Іх па-сапраўднаму знайшоў толькі марксізм. Там іх шукай і, вядома, знойдзеш...
Задумаўся Дзенісевіч. Прайшлі па кругу раз, прайшлі два, а ён усё маўчаў. Выглядаў нібы пакрыўджаным, азадачаным. Потым узняў галаву, як быццам са сну, і сказаў прымірэнчым тонам:
— З вамі цікава гаварыць...
Андрэй хацеў ісці да рэдактара часопіса палітзняволеных «Астрожныя думкі», каб разам прагледзець падрыхтаваны нумар. Рэдактар — чорнавалосы, таксама акулярысты, сядзеў на лавачцы і чакаў Андрэя. Але дайсці да рэдактара так хутка не ўдалося. Насустрач Андрэю крочыў і здалёк усміхаўся Дзям’ян Гарагляд. Ён ішоў павольна, адзін, па самай сярэдзіне круга, без шапкі, у цёмнай падношанай кашулі, падпяразанай паяском-раменьчыкам, са скрыжаванымі па-сялянску рукамі на грудзях. Па звычцы галаву нёс прыўзнята, як быццам азіраў усіх зверху, і неяк сімпатычна, са здзіўленнем жмурыў вочы. Крыху палыселая галава блішчала на сонцы.
— Ах... Дзядзька Дзям’ян, ну, як жывецца? — спытаўся спяшаючыся Андрэй.
— А што? Жывецца... Абы не галодны... Але ж і людцоў нагналі... Мусіць, з усяго свету...
— Як у вас у камеры?
— Ды нішто сабе... Вучацца хлопцы, хто як можа... І я аднаго абармота адукоўваю...— гулліва ўсміхнуўся Дзям’ян.
— Якога абармота?
— Ёсць у нас такі лапцюжнік, як я... Кожны ранак у кутку богу моліцца... Найраней за ўсіх устае...
— Ну і што? — насцярожыўся Андрэй.— І вы яго, мусіць, крыўдзіце?
— Ды не... чаго? Знайшлося было пару маладых,— хіхікалі ў кулак, але іншыя заступіліся. А ніхто не ведае, што і як з ім рабіць... Узяўся я за яго... Кожны дзень праседжваем з ім гадзіны, і я ж яго ўжо адукоўваю, як толькі магу... Кінь ты, кажу, гэтае старое, папоўскае, яно нам дабра не дасць...
— Ну і што — дапамагло?
— Яшчэ не зусім,— усміхнуўся Дзям’ян,— малітваў ужо не гаворыць, а толькі перад снеданнем адзін раз перахрысціцца.— Дзям’ян дапытліва пазіраў на Андрэя, як быццам чакаў пахвалы. А Андрэй задумаўся, нават сур’ёзна, так што Дзям’ян, пачакаўшы, перапытаў: — Што — варта?
— Варта то яно варта... Трэба ўцягваць гэтага дзядзьку ў круг нашых інтарэсаў... А то дзядзька вернецца зноў да малітваў.
— Уцягваем яго, уцягваем... Я яго цягну, як за вушы... Не надта паддаецца, але паддаецца... У нас ужо калектыў у камеры хутка будзе... Гаварыў гэты... што быў сакратаром камітэта ў Глушцы... Кананец...
— Як ён?
— Ходырам ходзіць... Усё нейкія анцілігентныя песні спявае... Вучыцца мала...
Закурылі. Андрэй думкаю спяшаўся да свайго рэдактара і ўсё пазіраў у той бок, дзе ён сядзеў. Дзям’ян заўважыў гэта і сказаў:
— Табе, бачу, і тут работы па вушы... Ха-ха-ха...— і закруціў галавою.— Ну, ужо ідзі... бацьку напісаў?
— Напісаў...
— І я сваёй Маланні...— сказаў дзядзька Гарагляд і пайшоў шукаць свайго вучня — забітага рэлігійнага селяніна, што трапіў у турму за свабоду.
Андрэй у два скокі дабег да рэдактара і сеў побач на лаўцы.
Рэдактарам Райскім партком не быў здаволены. Райскі шмат месца адводзіў грымучым беззмястоўным творам, вельмі мала ўдзяляў увагі публіцыстыцы і крытыцы пачынаючых паэтаў і празаікаў. Многа лжывага пафасу. «Гэта эсэраўская грымучка,— сказаў на нарадзе Паддубны,— бі, ірві, палі,— без толку, без сэнсу...» Толькі аддзел гумару і сатыры быў здавальняючы. Партком звярнуў увагу Андрэя, як члена парткома і загадчыка агітпропа, каб той заняўся часопісам. І вось Андрэй разглядае яго. Ведае, што большасць зняволеных агарнула паэтычная стыхія — кожны дзесяты чалавек піша вершы, а, напэўна, палавіна піша дзённікі. Дзённікі былі розныя. Андрэй выпадкова праглядаў некалькі дзённікаў і бачыў, што часам гэта — «дзелавая» хроніка, накшталт таго: «25 атрымаў з дому ліст. Хадзіў да фельчара, нешта балела галава. Уначы снілася жонка». Але, безумоўна, і ў гэтым было нейкае імкненне прабіцца да свядомага асэнсавання падзей, імкненне ўпарадкаваць свае думкі і пачуцці.
Нават Круцік тонам узорнага гімназіста заявіў, што ён кожны дзень «трошкі чытае Маркса і трошкі піша дзённік».
Лепш абстаяла справа з вершамі. Тут вылучаліся таленты. Вершаў давалі ў рэдакцыю многа — лірычных, сатырычных, гумарыстычных,— на рускай і беларускай мовах.
Андрэй перагортваў часопіс, надрукаваны каліграфістамі з усёй прыгажосцю, уласцівай гэтаму мастацтву, і ўвогуле быў задаволены. Вось раздзел гумару. Намаляваны слуп. На ім дошчачка з надпісам — «фізіка». У слуп упёрся лобам казёл, відаць, хоча яго вывернуць. Гэта шарж на аднаго таварыша па фаміліі Казёл, які страшэнна захапіўся фізікай. Ён усім гаварыў нястомна, аж да прытарнасці, што фізіка самая важная навука з усіх навук.
Андрэй прагледзеў амаль увесь часопіс, калі да Райскага падышоў, усміхаючыся, высокі мужчына з пышнымі цёмна-карычневымі вусамі, старанна расчасанымі. У руцэ ён трымаў кашолачку з махоркай.
— Мне сказалі надзяліць вас махорачкай. Калі ласка,— прамовіў вусач з лёгкім паклонам.
— Гэта каго — нас? — спытаўся Райскі.
— Вось хаджу па катлу і ўсё раздаю. Галава-капцёр сказаў...
— Праўду гаворыш, Станчык?
— Што, ашукваць буду?
— Ну, глядзі...
— Ён у адной справе з намі...— растлумачыў Райскі, калі Станчык адышоў.
— Ага,— кіўнуў Андрэй і разглядаў часопіс далей. Перад вачыма ўсё яшчэ стаяла шальмоўская ўсмешка Станчыка. І вось ён, Станчык, на адной са старонак часопіса намаляваны ва ўвесь рост з кашолкаю ў руках. З кашолкі падаюць пачкі махоркі, але ляцяць яны чамусьці не на зямлю, а ў кішэню Станчыка, адкуль насустрач ім цягнецца кручок.
Андрэй ударыў далоняй па рысунку і засмяяўся:
— Здорава! Мы, па-мойму, таксама трапілі на кручок. Пад’ехаў да нас гэты вусач... Глядзі...
— Гэты нумар не я рабіў. Я быў на судзе — не паспеў прагледзець раздзел сатыры і гумару,— сказаў Райскі і, глянуўшы на малюнак, ускрыкнуў: — Ах, чэрці! Падчапілі вусача.
Пад рысункам страфа:
Ой, полна, полна коробочка —
Станчик вынес табачок.
Почему же та махорочка
Попадает на крючок?
Значыць, скончылася кар’ера шальмаватага вусача Станчыка, кар’ера табачнага капцёра...
Часопіс «Астрожныя думкі», пераходзячы з камеры ў камеру, чытаецца з асцярогай і захоўваецца, каб пры вобыску не трапіў у рукі турэмнай адміністрацыі. Часопіс у той ці іншай меры адбівае настроі і наогул унутранае становішча палітзняволеных, і адміністрацыя сквапна канфіскуе яго, калі знаходзіць пры вобыску. Адміністрацыя робіць свае вывады, як умеюць камуністы выкарыстоўваць часопіс у сваіх мэтах, ці няма сярод зняволеных хістанняў. Так што часопіс «Астрожныя думкі» не можа быць легальным у катле. Турэмны камітэт палітзняволеных дае строгі наказ усім камерным тройкам старанна захоўваць часопіс. Начальнік турмы Каняўскі — адукаваны чалавек, з гнуткай тактыкай гульні ў законнасць, пад якою прыхавана лжывасць. Ведаюць камуністы, што ён яшчэ пакажа свае кіпцюры, знайшоўшы прычыну абвінаваціць палітзняволеных у непашане да тых «правоў», якія ім «дадзены» ўрадам. Становішча даволі хісткае, і таму трэба быць гнуткім у кіраванні калектывам, пільным, каб у гэтым катле «перахітрыць» адміністрацыю, замацаваць свае пазіцыі. Каняўскі нездарма мае сваім намеснікам невялічкага смуглага чалавека ў дымчатым пенснэ, што сціскае яго дзюбаты нос, як абцугамі. Прозвішча гэтага намесніка Кручоны. Нешта задымленае, закапцелае ў гэтым твары, і ідзе Кручоны па турэмным падворку, нібы прасоўваецца праз імглу, неяк няўпэўнена, вобмацкам. Ніколі не бывае злосным, адна зброя — усмешка і позірк з-пад пенснэ, але гэты позірк нейкі зеленаваты. Хлопцы акрэслілі — змяіны. Сакрэт яго намесніцтва ў тым, што Кручоны прабыў чатыры гады яшчэ ў царскай турме за прыналежнасць да ППС і цяпер на свой лад цешыцца адроджанай Польшчай. Ён прызначаны для працы ў сектары палітычных — ён жа «ведае» псіхалогію зняволеных, ведае, з якога боку падысці да іх, каб пасеяць ілюзіі, асадзіць, закілзаць камуністычныя «інстынкты». Кручоны часта прыходзіць у кацёл і доўга стаіць збоку, пазірае праз сваё дымчатае пенснэ, і, здаецца, нічога нельга прачытаць на гэтым смуглым, невялічкім, дзюбатым твары. У цёмна-карычневым мундзіры, з зялёнымі нашыўкамі на каўняры, акаймаванымі залацістымі палоскамі, Кручоны стаіць, заклаўшы рукі назад, і часам падрыгвае нагамі ў каленях.
Ён нездарма прыходзіць у кацёл — гэта разведка. Ведаюць аб гэтым палітзняволеныя і стараюцца адгадаць тактычныя ходы адміністрацыі, каб не быць захопленымі знянацку. Набліжаецца Першамай...
Красавіцкае сонца не толькі грэе, але ўжо нават і прыпякае. Ранняя сяголета вясна. І прыгожым будзе Першамай. Нумар часопіса «Астрожныя думкі» прысвячаецца яму.
— Кручоны...— даляцела да вушэй Андрэя. Андрэй і Райскі аглянуліся: па сходках у кацёл спускаўся Кручоны — ішоў павольна, заклаўшы рукі назад. Спусціўшыся са сходкаў, спыніўся і асцярожна павёў вачыма навокал. Кацёл шумеў сваім шматгалосым шумам, нібы не звяртаючы ўвагі на з’яўленне стража парадку. Але кожнага так ці інакш наведала пачуццё пільнасці. І рэдактары схавалі часопіс. Пачалі сачыць за Кручоным. А ён, пастаяўшы хвіліну, накіраваўся на сярэдзіну пляца. Паглядзеў пару кніжак на лаўцы і тут жа (Андрэй і Райскі і не агледзеліся, як гэта хутка адбылося) зрабіў некалькі шпаркіх крокаў і стаў за спінамі рэдактараў. Крыху перагнуўся цераз спінку лаўкі і спытаўся:
— Што вы чыталі, панове?
— Ды вось кнігу.
— Гм... ага... бачу... А гэта што ў вас за пазухай? — спытаўся Кручоны ў Андрэя.
Андрэй дастаў скручаны ў трубку часопіс.
— Гэта... сшытак аднаго таварыша...
— Прашу паказаць.
Момант быў крытычны. Што рабіць? Аддаць ці не? Вядома, не. Але як не аддаць?
— Чужога сшытка я паказваць не маю права,— сказаў Андрэй.
— Вы не бойцеся... Я за гэта адказваю. Нічога сшытку не зробіцца. Я яго вам вярну...
Відаць, Кручоны заўважыў недзе з акна, няйначай, ткацкай майстэрні, што рэдактары чыталі іменна часопіс. Бо чым жа вытлумачыць такую настойлівасць? Рэдактары сядзелі, а ззаду стаяў Кручоны, навіс сваім дзюбатым носам над душамі, як каршун.
Андрэй скоса глянуў на Райскага, падмаргнуў, ціха сказаў: «Перадавай далей» і сунуў скрутак яму ў руку. Райскі тут жа кінуў яго ў групу, якая стаяла недалёка, і крыкнуў: «Лавіце, перадавайце далей!» Так і пайшоў гуляць часопіс «Астрожныя думкі» з рук у рукі. Кручоны разгублена апусціў галаву, памкнуўся быў да групы, куды трапіў часопіс, але ён паляцеў ужо ў другія рукі, як мяч, і ўрэшце недзе загубіўся. На дапамогу Кручонаму бег наглядчык, але скрутак ужо знік. Кручоны пастаяў з мінуту, нешта мармытнуў сабе, адкашляўся, і ўсмешка чалавека, які прайграў ігру, прамільгнула на яго твары.
Сказаў рэдактарам:
— Спрытна, спрытна,— і накіраваўся да выхада.
Ужо сотні вачэй сачылі за ім, як ён аддаляўся з нязменна закладзенымі назад рукамі. Як толькі Кручоны занёс нагу на сходку, услед яму бухнула хваля воплескаў, нехта нават свіснуў... Няўдалы разведчык, як апечаны, не аглядаючыся, падаўся да цёмнай проймы дзвярэй.
Трэба чакаць вынікаў — Кручоны так не прапусціць свайго паражэння. Мінут праз пятнаццаць быў аб’яўлены канец прагулкі. Хлопцы адзін за адным памкнуліся да ганачка, але тут насустрач выйшла цэлая чарада наглядчыкаў на чале з самім Кручоным. Пачаўся вобыск. Кожны быў абмацаны з галавы да ног. Кручоны стаяў збоку, крыху збялелы, але на твары ўжо свяцілася ўсмешка пераможцы. «Тут вы нідзе не схаваецеся»,— гаварыла гэтая ўсмешка. Але часопіса так і не знайшлі. Наглядчыкі лазілі па пустым пляцы, корпаліся ў траве ля самай сцяны, хадзілі прыгнуўшыся, але нічога не знайшлі. Кручоны глянуў на сцяну, высокую, замшэлую, што прытулілася да касцёла, і сказаў: «Магчыма, што перакінулі туды». Дарэмныя натугі! Часопіс быў выратаваны. У час раздачы абеду скрутак непрыкметна быў пакінуты ў камеры бібліятэцы крыміналістам. Увечары пры праверцы Андрэю і Райскаму была абвешчана кара — трое сутак ізаляцыі ў адзіночцы. Не сумуйце, хлопцы, Кручоны толькі мацае грунт, ды і то мацае асцярожна...
* * *
...У камеры жыццё гудзела тым размераным гулам, у якім можна пагрузіцца ў ціхую задуму і нічога не чуць, апрача сваіх думак. Андрэй пасля адзіночкі быў пераведзены з «вакзала» ў другі будынак, у невялікую камеру, звернутую вокнамі на турэмны двор. У камеры сядзела толькі семнаццаць чалавек. Адміністрацыя палічыла, што Андрэя нельга трымаць у такой масавай камеры, як «вакзал». Там добры грунт для «крамольнай» дзейнасці. Кручоны ж «ведае» псіхалогію зняволеных.
Дзень быў пагодлівы. На турэмным двары, на старым разгалістым клёне, у яго густым свежым лісці шумела птаства. На ўсім ляжалі адзнакі звычайнага турэмнага жыцця — на вартавых вежах стаялі наглядчыкі з вінтоўкамі за спінамі і мёртвымі вачыма глядзелі на двор, на будынкі; па двары ішлі крыміналісты з мётламі, некаторыя з іх падмяталі ўжо, наглядчык з паперай у руцэ правёў групу зняволеных у шпіталь да ўрача, прайшоў намеснік начальніка турмы. Здаецца, усё спакойна. Хутка павінен зацурчаць свісток на абед. А пакуль што хлопцы займаюцца кожны сваімі справамі. Адзін сядзіць з цыркулем перад разгорнутай геаметрыяй і крэсліць кругі — рашае нейкую задачу, другі тлумачыць суседу супраціўленне металаў, трэці ў сшытку малюе застаўку — каменную сцяну, праз якую да сонца прабіваецца зялёнае дрэўца; двое схіліліся над геаграфіяй, двое заўзята рашаюць задачы з задачніка Малініна і Бурэніна... Вусаты дзядзька, старанна паголены, з салдацкай выпраўкай, не расстаецца з кнігай Бюхнера «Сіла і матэрыя». Вельмі яму падабаюцца доказы, што на свеце няма бога. Увечары, пасля паверкі, гэты «бравы салдат» любіць спяваць — «Окрасился месяц багрянцем, и волны шумели у скал». А пакуль што, каб зручней было чытаць, ён абапёр кніжку на бляшанку ад «Монпансье», дзе трымае табаку, і кніжка стаіць перад ім разгорнутая, проста сама глядзіць яму ў вочы. Андрэй схіліўся над кнігай Леніна «Што рабіць?». Гэта адзіны экземпляр на ўвесь калектыў і то заканспіраваны. Калі адгорнеш вокладку, дык прачытаеш — «Вселенная и ее тайны».
Нічога не робіць адзін Барыс Кананец. Яго нядаўна перакінулі сюды з суседняй камеры. Ён залез на кучу сеннікоў, накрытых у кутку коўдрамі, лёг на бруха і, апёршыся падбародкам на рукі, глядзіць у акно. Ён чакае толькі таго, каб хутчэй капцёр абвясціў закурку. Андрэй часта іранізуе над Кананцом, іранізуе з асалодай, не пераносіць гэтага чыноўніка, не можа яму дараваць яго паводзін у Глушцы. А Кананец лашчыцца да Андрэя, проста падхалімнічае, на што Андрэй адказвае халоднасцю, пагардай. Праводзячы калектывізацыю ў камеры, Кананец па-чыноўніцку перагнуў палку і выклікаў абурэнне з боку селяніна — вучня Гарагляда, што доўга маліўся ранкамі. Замест пераканаўчых, таварыскіх слоў Кананец, як сакратар камернай тройкі, стоячы ў канцы стала з «грознай мінай», не пераконваў, а проста загадваў: «З заўтрашняга дня будзем дзяліць прадукты пароўну ўсім не толькі тыя, што атрымліваем па лініі МОПРа, але і тыя, якія атрымліваем з дому... І не можа быць тут ніякіх супраціваў. Хто не падпарадкуецца гэтаму, той можа быць выключаны з калектыву...»
Набожны дзядзька сядзеў у кутку і слухаў, звесіўшы сваю цёмна-русую галаву, падстрыжаную «пад гаршчок». Пасля апошніх «начальніцкіх» слоў Кананца ён узняў галаву, і сумныя шэрыя вочы загарэліся агеньчыкам. Устаў, ступіў крок да стала і тут жа, як проста з моста, заявіў Кананцу:
— А ты мне наараў, насеяў, што будзеш дзяліць маю пасылку? Га?
— Ты, дзядзька, адсталы элемент! — раўкнуў Кананец.
— Паглядзім, які ты не адсталы... Адсталы, адсталы... Начальнік мне знайшоўся... Паглядзім, што ты атрымаеш з дому...
— Ты, дзядзька, замаўчы...
Некаторыя хлопцы шматзначна пераглянуліся. Адзін сказаў:
— Можа б, так не трэба было востра...— І звярнуўся да дзядзькі: — Ты, дзядзька, не бойся... Сам пераканаешся, што ў калектыве лепш. Нам трэба падтрымліваць адзін аднаго, а то паны нас задушаць...
— Ды я што? — адказаў дзядзька.— Хіба я за паноў?
Кананец у сваёй казённай дзёрзкасці адчуў сябе пакрыўджаным. Ён то бялеў, то чырванеў і ўрэшце, выняўшы руку з кішэні штаноў, як дрэнны артыст на сцэне, тыцнуў у дзядзьку пальцам.
— Зараз жа пакладзеш свае прадукты на стол!..
Гэта перапоўніла меру.
— Ага, пакладу, дачакаеш...— сказаў дзядзька і, устаўшы, выцягнуў з-за печкі свой мяшок з рознымі рэчамі, высыпаў пасярод камеры.
— На, бяры, усё бяры, калі ты такі ненаедны...
На падлогу вываліліся, абдаўшы хлопцаў пылам, стары кажушок, такія ж старыя шэрыя валёнкі, абшытыя скурай, зрэбная сарочка з такімі ж штанамі, анучы, нейкі лахман, многа кавалачкаў — шэрых, суконных, чорных і нават старыя аборы ад лапцяў...
— Вось на, бяры, калі табе мала...— яшчэ раз сказаў дзядзька.
Хлопцы сумеліся і не ведалі, што рабіць,— не то смяяцца, не то сварыцца на дзядзьку. Не ведаў, што рабіць, і Кананец — хмурыў бровы, чырванеў. Не чакаў такога адказу ад дзядзькі. Ён выняў з кішэні хустачку і выцер твар. Хацеў ужо нешта сказаць, але на выручку ўстаў Дзям’ян Гарагляд.
— Хіба ты, Юрка, здурнеў, ці што? — звярнуўся ён да свайго вучня.— Ну, як табе не брыдка? Хіба ж ты адзін арэш, сееш? І я ж араў, сеяў, а вось, бачыш, іду разам з маладымі. І таксама жонку з дзецьмі дома пакінуў, як і ты. І вось напісаў пісьмо, каб прыслала сухароў, сала. Хутчэй збяры назад у мяшок гэтае рыззё...
Дзям’ян падняў мяшок і працягнуў свайму вучню. «Вучань» пачухаў патыліцу і моўчкі, з дапамогай Дзям’яна, пачаў складваць сваю маёмасць. Схаваўшыся ад усіх у кутку, старанна завязаў мяшок шнурком і засунуў яго назад за печ.
Вочы яго не глядзелі ні на кога, калі ён ішоў на сваё месца, каб сесці. Нешта карцела яму сказаць. Кідаў з-пад шэрых броваў азадачаныя позіркі і, урэшце, адважыўшыся, сказаў:
— Я ўсё ж такі пайду да таварыша Паддубнага са скаргай... Хіба ж можна так?
Хлопцы гукнулі: «Добра, пойдзеш...»
Праз дзень, па пастанове турэмнага камітэта, Кананец быў зняты з пасады сакратара камернай тройкі з суровай вымовай за няўменне кіраваць камерай. На камерным сходзе выбралі за сакратара яго намесніка, чалавека сярэдніх год, добрага сялянскага жартаўніка. Замест Кананца, як трэці член тройкі, быў выбраны Дзям’ян Гарагляд.
Хутка, на дзіва ўсім, адміністрацыя перавяла Кананца ў суседнюю камеру. Няўжо наглядчык падслухаў з калідора гэтае здарэнне з дзядзькам? Як бы яно ні было, а Кананец, вызвалены ад абавязкаў, цяпер ляжыць на кучы сеннікоў і глядзіць у акно. Любімым яго заняткам яшчэ было назіраць, як капцёр дзеліць ежу на стале (хлеб, сала ці цукар). Кананец садзіцца ля стала і глытае сліну. Сядзіць, як прышыты да лаўкі, і час ад часу тыцкае пальцам у порцыі:
— Вось тут трошкі далажы... Вось тут замнога...
Але так дапамагаючы капцёру, ён наперад аблюбоўвае сабе порцыю, якую лічыць найбольшай, і таму заўсёды, як капцёр скажа: бярыце, бярэ першы. Не падабаецца гэта хлопцам, але яны тактоўна змоўчваюць. Ніхто не дружыць з Кананцом, і ў гутарках развальваецца яго ўяўная эрудыцыя. Ну, як гэта можна, каб адвакацкі сакратар ды нічога не ведаў? Хіба ж ён не ведае, напрыклад, хто такі Капернік? Ведае. На пытанне хлопцаў — хто ж такі Капернік? — Кананец паважна моршчыць лоб, нават стукае пальцамі над пераноссем, напружана думаючы.
— Капернік? Гмм... Стой, стой... Гэта, мне здаецца, адзін з генералаў Напалеона...
Хлопцы рагочуць, аж за жываты бяруцца, а Кананец стаіць пачырванелы, хмурачы бровы. Урэшце хлопцы тлумачаць яму, хто такі Капернік. Тады Кананец нядбала махае рукою і кажа:
— А на чорта ён мне патрэбны.
Андрэй дадае да ўсяго:
— Так, так, пане пісар, твае веды далей валаснога праўлення не ідуць...
І вось у гэты размераны гул камеры аднекуль прарваўся крык:
— Мурашка!
Турма зашумела, заклекатала, гукнула, як быццам полк салдат рынуўся з засады на ворага. «Кат! Кат!» — было адзіным словам, якое ў адзін голас крычалі ў вокны сотні галасоў. Пры першым крыку ўсе, хто быў у камеры, кінуліся да акна. Кананец ад нечаканасці зваліўся з сеннікоў і збялелы спытаўся: «Што, можа, пажар?» Хлопцы карабкаліся адзін на другога, каб глянуць у акно, і крычалі: «Кат! Кат! Забойца!» Андрэй убачыў, як па турэмным падворку ішоў нізкаваты чорнавалосы чалавек, ішоў адзін, без суправаджэння наглядчыкаў, хоць лічыўся вязнем. І ад кожнага такога грознага крыку ён хістаўся ўбок, як ад ветру. ён часам узнімаў галаву, каб глянуць на вокны, але тут жа апускаў вочы. Усе ведалі, што Мурашка — гэта забойца Багінскага і Вечаркевіча — польскіх афіцэраў-герояў, якія хацелі ўзарваць цытадэль у Варшаве. Гэты чорнавалосы чалавечак, што цяпер вось, як запалоханы звер, сунецца па падворку, застрэліў іх быццам бы пры спробе ўцячы. І турма бурліць грозным гневам, і ўся адміністрацыя выбегла са сваіх канцылярскіх нораў, устрывожаная не на жарты.
Кручоны, са смуглага зрабіўшыся белым, задраў галаву перад вокнамі і супакойваў: «Спокуй, панове, спокуй!» За ім тое самае рабілі і іншыя намеснікі, «пшодовнікі», наглядчыкі. А крык усё не сціхаў, пакуль забойца не знік за паваротам. Нельга схавацца ад народнай пільнасці, хоць адміністрацыя хавае гэтага забойцу ў асобнай камеры...
Гнуткасць начальніка-«ліберала» Каняўскага праявілася і тут. Усе чакалі кары за крыкі, а начальнік толькі выклікаў да сябе ў кабінет старасту калектыву палітзняволеных Зайчыка і папярэдзіў, каб больш такіх «эксцэсаў» не паўтаралася. Але ўсё ж такі загадаў зрабіць ператасоўку зняволеных, і ў камеру, дзе сядзеў Андрэй, адміністрацыя ўкінула Апанаса Хмеля.
* * *
Дні ішлі за днямі. Справы змяняліся справамі. Паступова наладжвалася жыццё ў калектыве, хоць не без скрыгату. Але, апрача спраў сур’ёзных, арганізацыйных, асветных, былі і «вясёлыя падзеі». Прасачылася новая рамантычная авантура Апанаса Хмеля. Аказваецца, яшчэ перад дэманстрацыяй пратэсту супроць забойцы Мурашкі ён, Апанас Хмель, заняўся ў «вакзале» арганізацыяй уцёкаў з турмы. Ён думаў, што павінна ўцячы толькі выбраная ім група.
А ці раіўся аб гэтым Апанас з парткомам? Дзе там! Ён вышэй за ўсе парткомы. Ён і Аляксандр Сучок начамі шапталіся адны — і дашапталіся, што трэба «канспірацыйна», нікому нічога не кажучы, здзівіць свет. Апанас звязаўся з крыміналістамі, і адзін з іх (цырульнік) у белы дзень, калі прыйшоў у камеру галіць зняволеных, даў Ананасу нешта, загорнутае ў анучу. Гэта была вяроўка з жалезным крукам. За замшэлую сцяну, што ля касцёла, можна з акна закінуць вяроўку. У катле па начах наглядчыкі не стаяць. Застаецца толькі выразаць краты. Апанас дастаў нават і адпаведную пілку. Колькі ні ўгаварваў змоўшчыкаў Аляксей Верас кінуць гэтую работу, якая асуджана на верную няўдачу, дзе там! — змоўшчыкі і слухаць не захацелі.
— Што з табою гаварыць,— буркнуў Апанас,— ты апартуніст.
І трэба было бачыць, як гарэлі вочы ў Апанаса, як раздзімаліся ноздры, як ён ценем хадзіў уначы ля вокнаў і заглядаў у кацёл! Што тут доўга варажыць — раз-два і можна быць за сцяною. А там свабода, назначана месца сустрэчы з іншымі ўцекачамі. Ды дзе? На другім беразе Нёмана, у лесе. Тры свісты — сігнал для збору. Што за прыгажосць, ды яшчэ, можа, у месячную ноч за Нёманам! Гуляй, душа, дыхай прасторай, свабодай!
Аднойчы ўначы, калі ўсе, здаецца, ужо заснулі, апрача Аляксандра Сучка, які стаяў ля дзвярэй і прыслухоўваўся да крокаў наглядчыка на калідоры, Апанас пачаў пілаваць краты. Яму так хацелася перапілаваць жалезны прэнт адным махам, што ён забыўся лінуць вадкасці на рэз, і краты зазвінелі. Тут жа на калідоры пачуліся крокі, пстрыкнуў выключальнік і асвятліўся «вакзал», дзе покатам у чатыры рады, ад сцяны да сцяны, на нарах ляжалі людзі. Сучок паспеў адскочыць і схавацца за печку. Апанас, як ламавы конь, кінуўся за нары і лёг на падлогу. Доўга глядзеў наглядчык праз «ваўчок», гасіў святло, а праз хвіліну зноў запальваў. Значыць, нешта прыйшло яму на думку падазронае. Так і не здзейсніліся гэтыя ўцёкі ні ў тую поч, ні пазней.
Доўга не маглі заснуць сябры-змоўшчыкі. У Апанаса ляскалі зубы ад узбуджэння. Час ад часу ён пытаўся ў Сучка:
— Ці добра ўсё схаваў?
Той, сапучы ў нос, павольна адказваў:
— Не бядуй, добра.
І потым дадаваў:
— А заўтра, напэўна, будзе вобыск.
— Няўжо? Ты думаеш?
— Наглядчык, відаць, нешта западозрыў... Трэба ўсю гэтую нашу рэмузію ранкам вынесці і кінуць у прыбіральню. Іначай можам папасціся... Тады будзе бяда...
— А можа, у печку схаваць?
— Знойдуць,— прагнусавіў Сучок.
...Назаўтра ў «вакзале» адбыўся такі вобыск, якога ні разу дагэтуль не было. Абмацалі ўсе сеннікі, не толькі куткі. А ўвечары пры праверцы адбылося нечаканае. Апрача галоўнага наглядчыка, які лічыў людзей, увайшлі яшчэ два наглядчыкі з малаточкамі і пачалі стукаць па кратах. А на другі дзень пачаўся перавод некаторых людзей з «вакзала» ў іншыя камеры. Так і трапіў Апанас Хмель у камеру Андрэя.
Усіх здзівіла, вядома, чаму наглядчыкі пачалі прастукваць краты малаткамі. Нешта недзе адбылося.
Тады Аляксей Верас далажыў аб усім Івану Паддубнаму.
— Дык гэтага дабіўся Хмель? — працягнуў Паддубны.— Ну што ж, высветлім, як гэта здарылася.
Справа Хмеля была перададзена на партком. Вылучылі асобную камісію для расследавання. Нарэшце Андрэй вырашыў, што надышоў час вывесці Апанаса Хмеля на чыстую ваду. Праўда, і раней Касцевіч не мог згадзіцца з тым, што Апанаса Хмеля не выключылі з партыі яшчэ тады, калі ён хацеў кінуць гранату ў поезд, ці тады, калі страляў у яго, Андрэя, у вёсцы Дубы. Думаў, што ёсць, відаць, у гэтым нейкі свой сэнс. Гэты сэнс у гутарцы вылушчыў яму, як зерне з шкарлупіны, той жа самы Іван Паддубны, які глядзеў на Андрэя з павагай, з якою глядзяць на юнака, што падае надзеі на рост, але для якога шмат яшчэ ёсць незразумелага. Недаверлівым часам здаецца Паддубны, непрыступным, як сцяна. Недзе як быццам на паўдарозе зачыняе ён дзверы перад самым носам Андрэя, не пускае ў свой апошні запаветны пакой. І гэта ў той час, калі Андрэй з імпэтам ірвецца ва ўсе дзверы, думаючы, што яны ўсе павінны быць для яго адчынены. І тады нібы пачуццё спалоху апаноўвае Андрэя, і робіцца трохі крыўдна, як быццам хтосьці незаслужана штурхнуў яго ў грудзі.
— Мне здаецца, Іван Пятровіч, што ты памыліўся тады, калі адклаў выключэнне Хмеля з партыі,— сказаў Андрэй, ідучы побач з Паддубным па «тратуарчыку» катла.
Паддубны нібы з дакорам ускінуў вачыма з-пад казырка кепкі і тут жа адказаў:
— Няправільна гаворыш...
І, крыху насуплены, змоўк.
А Андрэй думаў: «Чаму няправільна? Здаецца ж, усё ясна. Можа, я не так паставіў пытанне?» Паддубны, відаць, адчуў няўпэўненасць Андрэя, бо зараз жа сказаў:
— Хадзем прысядзем...
Нельга ж далей нацягваць струну ў душы Андрэя.
Яна можа лопнуць, і тады дружба можа перайсці калі не ў крыўду, то ў бяздушную фармальнасць.
Сябры прыселі.
— Бачыш...— пачаў Паддубны, і лоб яго зморшчыўся над кірпатым носам. Паддубны шукаў слоў, выразаў.— Не так-та лёгка ўсё. Жыццё больш складанае, чым ты думаеш...
І зноў змоўк. Цяжка, відаць, было яму дакладна выказаць, перадаць нешта самае важнае, што жыве ў душы.
— Апанас Хмель быў для мяне такім чалавекам, якога самі падзеі няўмольна выкрыюць,— дадаў ён.
Андрэй насцярожыўся і чакаў. Ён меў ужо доказ, каб не згадзіцца з Паддубным, але чакаў...
— Калі б мы Хмеля выключылі тады, як ён намерваўся кінуць гранату ў поезд, Хмель нарабіў бы нам шкоды. Бо ён тады мог спекуляваць. Той-сёй мог паддацца яго дэмагогіі. Яго трэба было паступова выкрываць, у той жа час абясшкоджваючы. І мы гэта па меры магчымасцей рабілі.
Падрыхтаваныя пярэчанні пачалі гаснуць у душы Андрэя. Пачало надыходзіць прасвятленне. Але яшчэ нямала прасілася пытанняў, каб урэшце ўсё зрабілася зусім ясным. «Значыць, мае турботы аб інтарэсах партыі, народа стаялі ніжэй турбот яго, Паддубнага»,— сцвердзіў сам сабе Андрэй. І яму стала радасна за Паддубнага. І тут, можа, упершыню з такой сілай адчуў Андрэй, як гэта дорага не страціць веры ў тое, у што нядаўна верыў і што любіў. Зірнуў у твар Паддубнага, які хоць і быў заклапочаны, але асветлены прыхаванай усмешкай і выглядаў таямніча-хітравата. Паддубны, відаць, зразумеў палёгку, якую адчуваў у душы Андрэй. Яна была разам з тым і яго палёгкай, і ён пачаў гаварыць больш свабодна, наступальна.
— ...А потым была ж надзея і на тое, што ён, урэшце, зразумее свае хібы і стане на правільную дарогу... Гэтай надзеі, Андрэй, ніколі не трэба траціць у адносінах да людзей.
— Цярплівасці ж колькі...— вырвалася ў Андрэя.
— Вось, вось, іменна цярплівасці, вытрымкі. Нічога не зробіш... У гэтым уся сутнасць справы. Мы не маем права быць паспешлівымі.
Андрэй слухаў, згаджаўся, але ўсё роўна праз нейкі час хвалі трывогі падплывалі да сэрца, і ён горача сказаў:
— Уся работа Хмеля мне здаецца нейкай злавеснай ігрою. Не веру я ў яго партыйнасць!..
— З чаго ты зыходзіш у даным выпадку? — лагодна запытаўся Паддубны.
— Я зыходжу з яго псіхалогіі... Мяняць псіхалогію... Гм...— і Андрэй закруціў галавою.— Цяжкая справа мяняць псіхалогію... Ды яшчэ ў тым выпадку, калі чалавек і ахвоты не мае на гэта.
Паддубны змоўк, на хвіліну задумаўся, не ведаў, што зараз адказаць. З іншых пазіцый глядзеў ён на справы — з пазіцый суадносін масавых зрухаў у класавай барацьбе, і псіхалогія для яго была справай, вядома, не вырашальнай.
Андрэй жа, наадварот, моцна чапляўся за псіхалогію і думаў, што не памыляецца ў сваіх вывадах.
«Літаратурны ўхіл,— прамільгнула ў галаве Паддубнага.— Аднак... тут нешта ёсць такое, чаго я, можа, і сапраўды недаацэньваю. Няўжо старым раблюся?» Паддубны стомленым рухам рукі скінуў кепку і паклаў побач на травяністыя каменні бруку, на якім сябры сядзелі ля сцяны. Пасля прыжмурыўся на сонца, якое спынілася над дахам касцёла і сваім агністым, распрамененым вокам глядзела на кацёл, льючы на галовы гаманлівых людзей сваю ласкавую цеплыню.
Паддубны прыгладзіў валасы рукою і пасля паўзы вярнуўся да ранейшай гутаркі:
— На адной псіхалогіі далёка не паедзеш. Можна ўпасці ў аднабаковасць. Вось мне так здаецца. Нашы заклікі, адным словам, уся наша праца, улічваючы і псіхалогію людзей, накіравана на рэвалюцыянізаванне мас...
— А што рабіць з тымі людзьмі, якія перашкаджаюць гэтаму працэсу, усаджваюць кол у спіцы?..
Паддубны нахмурыў бровы.
— Ты ўсё пра тое ж... Пра Хмеля?
— Так, пра Хмеля,— нават з некаторым раздражненнем адказаў Андрэй.— У нас сабралася шмат фактаў. Узяць хоць бы гісторыю з Казючком. Нездарма ж Хмель яго тэрарызаваў і давёў да самагубства. Тут недзе сабака закапаны...
— Так, іменна. Недзе сабака закапаны,— машынальна паўтарыў Паддубны.— Значыць, трэба знайсці гэтае месца і выкапаць «сабаку». Я пісаў на волю. Паглядзім. Наогул, Андрэй, бываюць умовы, калі трэба вычакаць.
І, паклаўшы руку на плячо Андрэя, ласкава дадаў:
— Не журыся, юнача, Хмелю прыйдзе канец. І думаю, што хутка. А цяпер я цябе пакіну. Мне трэба сказаць некалькі слоў Зайчыку. Учора зноў не прынялі перадач. Значыць, нешта новае пачынаецца ў нашым жыцці.
Андрэй, застаўшыся адзін, падумаў з прыкрасцю: «Стары зноў з бразгатам зачыніў дзверы перад маім носам. Ну і ўпарты».
А Паддубны павольна крочыў па пляцы да Зайчыка і з горыччу думаў аб тым, калі ўрэшце ў Варшаве зразумеюць, што гэта злачынства — няньчыцца з такімі прахвостамі, як Хмель. Хто яму там варожыць, у тым ЦК? «Але нічога, пройдзе яшчэ нейкі час, і мы пазбавімся ад гэтага авантурыста». І рука Паддубнага міжволі сціснулася ў кулак.
* * *
Камісія дакладвала на парткоме справу аб арганізацыі Апанасам Хмелем уцёкаў з турмы. Усе слухалі з цікавасцю, седзячы ў кутку катла. «Патрыярх» Зайчык сядзеў, прытуліўшыся да сцяны, і задумліва час ад часу пагрызваў сваю кульбачку, якая заканчвалася металічным, бліскучым абадком. Так пагрызвае, скажам, вучань канец алоўка. Здавалася, што ён думаў аб чымсьці іншым. Але, калі дакладчык дайшоў да таго, як зазвінелі краты пад пілкай Хмеля, Зайчык дабрадушна засмяяўся, задраўшы галаву так, што пенснэ заскакала на носе, і кінуў у бок Апанаса:
— Нячыстая, брат, работка... Паспяшыў — і людзей насмяшыў...
Як выявілася потым, гэтая заўвага Зайчыка надала тон выступленням усіх членаў парткома.
Апанас слухаў даклад нервова — то чырванеў, то астываў, то кідаў рэплікі: «Хлусня! Давай, давай больш! Я пратэстую!..»
Тады Паддубны павольна ўзнімаў галаву, спыняў позірк на Апанасе і часам выкрыкваў: «Апанас, ці ты?..» Апанас апускаў нос, сціхаў, круціў цыгарку, курыў, прагна зацягваўся.
Пасля даклада пачаліся выступленні. Усе намагаліся сурова асудзіць недысцыплінаваны ўчынак Хмеля. Паддубны прыпомніў Апанасу тое-сёе з мінулага і памахаў пальцам:
— Табе трэба прадумаць увесь свой шлях. Партыя чакае ад цябе гэтага.
Калі ж, нарэшце, далі слова Апанасу, ён пачаў заікацца:
— Я... Я... прызнаю, што... зрабіў недысцыплінаваны ўчынак. Але, з другога боку, я стаўлю пытанне аб інтрыганстве Вераса і Касцевіча ў адносінах да мяне. Толькі прычыны канспіратыўнага характару прымусілі мяне арганізаваць уцёкі на сваю адказнасць.
— А выпады супроць парткома, насмешкі, ігнараванне — гэта чым вытлумачыш? — спытаўся Паддубны.
— Гэта — хлусня! Шкада, што ты, стары партыец, паддаешся хлусні...
Блакітна-шэрыя, навыкат вочы старога Зайчыка мітусліва заморгалі пад пенснэ і пасля сур’ёзна глянулі на Апанаса.
— У цябе, відаць, малады чалавек, мазгі штосьці не ў парадку,— сказаў ён,— можа, тут ёсць свая лінія, не ведаю... Адно пакуль мне зразумела, што ты ўсюды бачыш інтрыганства...
— Якая лінія? Якая лінія? — замітусіўся Апанас.
— Лінія ў нас можа быць толькі палітычная...— адказаў Зайчык і потым закончыў спакойным голасам: — Прапаную спыніць спрэчкі... Пытанне можна лічыць высветленым.
Прапанова Зайчыка была прынята аднагалосна. Апанасу прапанавалі адысці, пакуль не паклічуць. Партком павінен прыняць рашэнне аб усёй справе.
Толькі адзін чалавек — Андрэй — выказваўся за выключэнне Хмеля з партыі на тры месяцы. На гэта Зайчык сказаў:
— Можна было б падтрымаць гэтую прапанову, але аднаго факта мала для такой кары. Падтрымаем прапанову Паддубнага: зняць Хмеля з пасады сакратара ячэйкі і пазбавіць права рашаючага голасу на тры месяцы. Паставіць Хмелю ў абавязак, на выпадак пераезду ў іншую турму, заявіць аб сваёй кары мясцоваму парткому.
На гэтым і спыніліся. Паклікалі Хмеля і абвясцілі яму рашэнне. Шчокі Апанаса ўспалымнелі, і ён, заікаючыся і мітусліва махаючы рукою, адказаў:
— Кожны чалавек мае права на свабоду. І вы не ў сілах пазбавіць чалавека гэтага права. Калі хто ўцякае з турмы, гэта справа натуральная. Ваша рашэнне лічу контррэвалюцыйным, папросту — рэакцыйным...
Выпаліўшы ўсё, Апанас павярнуўся і адышоў.
Члены парткома пераглянуліся паміж сабою, крыху азадачаныя і абураныя. Загаварыў Зайчык:
— Гэты чалавек дрэнна скончыць... Варта было б заняцца ім больш сур’ёзна...
Пачалі разыходзіцца. Застаўся пры Зайчыку адзін Паддубны.
* * *
Апанас не прымаў удзелу ў жыцці камеры, аднак часам употай сачыў за Андрэем, калі той што-небудзь пісаў.
Аднойчы ўранку Андрэй устаў за гадзіну да пабудкі і, узяўшы сшытак, пачаў пісаць на падаконніку даклад аб плане вучобы для ўсяго калектыву. Трэба было ліквідаваць самацёк, анархію ў вучобе, усё падпарадкаваць адзінаму выпрацаванаму плану.
Андрэй звесіў галаву над падаконнікам і пісаў. Навокал панавала цішыня. Нават не даносілася гукаў з горада. Шэры, ціхі, цёплы ранак. Постаці наглядчыкаў замерлі на вартавых вежах — відаць, іх агортвала ранішняя дрымота. Нават птаства яшчэ не наведвала густалістай кроны старога клёна. Толькі адны галубы, лопаючы крыламі, узляталі з дахаў і апускаліся ля вокнаў. Шызыя, прыгожыя галубы! Вось адзін шарахнуўся аб краты і адважыўся сесці тут жа, ля галавы Андрэя. Андрэй саскочыў з казялка, на якім стаяў, і, адламаўшы пад сталом у скрынцы кавалак хлеба-мякішу, пакрышыў на падаконніку па другі бок кратаў, а затым зноў узяўся за работу. Галубы зараз жа наляцелі на падаконнік, што аж цесна ім было. Андрэй пісаў, з прыемнасцю слухаючы шамятлівае шуршанне. Глянуў на іх асцярожна, каб не спалохаць, і ўсміхнуўся, як усміхаюцца людзі расцвіўшай кветцы. Пара світання — вашая пара, галубкі! На світанні не кінецца на вас ніякі драпежнік. Ешце, ешце, галубкі, я вам падсыплю яшчэ. І Андрэй зноў крышыў хлеб галубкам, а яны ўжо і не ўцякалі, проста з рук хапалі крошкі.
Даволі, прыгожыя птушкі, мне трэба скончыць даклад. Прылятайце заўтра. Андрэй нахіліўся над сшыткам і працягваў: «...Вульгарызатарскія адносіны да навукі некаторых з нашай інтэлігенцыі ўносяць разлад у свядомасць таварышаў, прагных да ведаў, і прыводзяць да зазнайства... Навуку трэба выкладаць па-навуковаму — кропля па кроплі, зразумела, дакладна. Пачынаць трэба з палітэканоміі. Турма для палітзняволеных павінна стаць школай рэвалюцыянераў. Узбагачацца ведамі трэба не для таго, каб забаўляцца імі, а для таго, каб умець перамагаць ворагаў працоўных. Турма — гэта школа гарту...»
Нехта заварушыўся на нарах. Андрэй ціха азірнуўся і заўважыў, як з-пад локця глядзела чорнае, блішчастае вока Апанаса.
— Што ты пішаш? — спытаўся ён.
— Тое, што трэба...
— Можаш мне паказаць?
— Не... Яшчэ не скончана.
Апанас змоўк. Андрэй пісаў далей. Ён задумаўся і не ўбачыў, як чыясьці рука нырнула яму пад паху і пацягнула за сшытак. Андрэй інстынктыўна цопнуў рукою, затрымаўшы сшытак, і аглянуўся. Збянтэжаны Апанас палез на нары і толькі прамовіў:
— Не ўдалося.
— І не ўдасца,— адказаў Андрэй. Сказаўшы так, заняўся работай далей.
* * *
Жытні пусты каласок прыліп да пасмы валасоў і разам з ёю звісае з кучы сеннікоў, шчыльна накрытых суконнымі шэрымі коўдрамі. Каласок прыліп толькі вяршком, а вострым хвосцікам-саломкай імкнецца долу. Вось-вось, здаецца, упадзе, але ўсё роўна трымаецца.
Чорная пасма — гэта валасы Апанаса Хмеля, які кожны дзень бестурботна спіць на сенніках. І каласок прыліп да валасоў, як шышачок дзядоўніку прыліпае да штаноў падарожнага. Ціха і адзінока звісае каласок, толькі часам уздрыгнецца ад моцнага храпу Апанаса. Усе звярнулі ўвагу на такую з’яву, і чыясьці рука хацела яго сарваць, але хлопцы ўпаўголаса крыкнулі: «Не чапай! Няхай вісіць!» Пусценькі беленькі каласок звісае, як выраз душэўнай запушчанасці.
Спіць Апанас Хмель і не чуе, што ўсе таварышы сядзяць за сталом і слухаюць, як Андрэй гаворыць пра Радзішчава. Праводзяцца першыя заняткі па гісторыі рускага рэвалюцыйнага руху. Па ўсіх камерах арганізавана навучанне, пачынаючы ад палітэканоміі і канчаючы геаграфіяй і граматыкай. У парадку вольных гутарак, па вечарах, пасля паверкі, вывучаецца гісторыя культуры.
Шуміць кацёл... А ў ім справы і справы... Іх так многа ўсякіх — значных і нязначных, вялікіх, малых і дробных.
Паддубны гаворыць, што пара ўжо разбіраць справы «сыпакоў» — тых, што не вытрымалі допытаў у дэфензіве і ўсё расказалі. Гэтыя людзі атрымалі ўжо акты абвінавачвання, з якіх відаць ступень віны кожнага перад партыяй. У актах — іх паказанні.
Збіваюць з ног Андрэя хлопцы рознымі пытаннямі, бо яны цяпер вучацца. Турма раптам ператварылася ў народны універсітэт. Падыходзяць, напрыклад, два камсамольцы з бойкімі вачыма, якія, здаецца, цвітуць, і пытаюцца:
— Скажы, таварыш Касцевіч, а воз з канём таксама будуць сродкі вытворчасці?
— Так, яны...
— А плуг, барана?
— Таксама.
— Ну, што? — звярнуўся адзін да другога.— Мая праўда?
— Ффу... Якія гэта ў чорта сродкі вытворчасці,— нахмурыўся другі.
— Якія б яны ні былі, усё роўна сродкі вытворчасці,— тлумачыць Андрэй, і хлопцы адышлі ад яго, расчырванелыя, намагнічаныя пафасам «вучоных» спрэчак.
Дагналі ззаду аж чатыры хлопцы. У аднаго ў руцэ руская граматыка. Наперабой пытаюцца, што такое «дар Валдая»? Той, хто трымаў кніжку, настаўнік па граматыцы, у камеры праводзіць дыктоўкі, больш пісьменны за сваіх вучняў. Але і ён не ведае, што такое «дар Валдая». Чытае Андрэю сказ: «И колокольчик, дар Валдая, звенит уныло под дугой».
— Не ведаеце, што такое «дар Валдая»? Гмм,— усміхаецца Андрэй і расказвае ім аб Валдайскіх гарах, дзе шмат медзі, з якой робяць званочкі, а некалі рабілі і вялікія званы.
— А-а-а!..— пачуліся галасы здзіўлення.— Дык вось яно што-о-о... А мы...
— З якой камеры? — пытаецца Андрэй.
— З дваццаць трэцяй.
Там сядзяць усе малапісьменныя, і паўстае пытанне, як перакінуць туды аднаго больш пісьменнага. Неяк трэба будзе ашукваць турэмную адміністрацыю. А потым трэба распрацаваць цыклы пытанняў і адказаў па палітэканоміі ў папулярнай форме. Трэба, каб рэдактар Райскі мабілізаваў сваіх друкароў-каліграфістаў для перапісвання. Трэба тое, трэба другое...
Андрэй стаіць збоку і збіраецца з думкамі, з чаго пачаць заўтрашні дзень. Прайшоў міма з кімсьці ў пары Дзенісевіч Аркадзь, нейкі паёжаны, схуднелы. Ужо не лятае ён па катле, як у першыя дні, калі трапіў у турму. Распаўся яго гурток па вывучэнню эсперанта. Гурток па вывучэнню гісторыі яшчэ трымаецца, але, мусіць, і яго сустрэне такі самы лёс. Пакрыўдзіўся Дзенісевіч, што не ён выкладае палітэканомію ў камеры. Не даверыў яму партком гэтай працы, нягледзячы на яго вучонасць. Дзенісевіч выкладае беларускую граматыку, а таксама гісторыю культуры. Трэба прывесці да нормы гэтага філосафа, які часам працуе да поту, але працуе, як тая малпа з калодкай. Ніколі не было таго, каб Дзенісевіч прагульваўся з Хмелем, а ўчора і пазаўчора яны прахадзілі разам цэлую гадзіну. «Гэта нездарма,— думае Андрэй,— як жа хутка ўсялякае нездаволенне знаходзіць сабе сваё рэчышча...»
Андрэй стаіць збоку, нібы чаго чакае, нібы сам хоча куды ісці. У душы такое дзіўнае напружанне, калі чалавек прадчувае нешта, чаго яшчэ не можа ўсвядоміць. А кацёл шуміць...
«Эх, каб лопнулі запоры турмы... Можа, і апанасы хмелі знайшлі б сабе супакаенне, уключыліся б у агульную плынь народнай працы?..»
Усе ўзяліся за навуку. Нават Дзям’ян Гарагляд да поту старанна выводзіць каракулі ў сшытку і палітэканомію разумее яшчэ лепш, чым граматыку. Вось яны, імкненні сапраўды народныя. Яны — аснова. А чаго хочуць апанасы хмелі? Андрэй, можа, ад гэтага і скрануўся з месца, пайшоў па тратуарчыку адзін з кнігай у руцэ — «Quo vadis» ію уасііз» }Сянкевіча (нядаўна пачаў чытаць польскую літаратуру).
Гэта ішоў зграбнай постаці юнак, ішоў спружыністай хадою, каб астудзіць расхрыстаныя грудзі. Можа, не трэба было б, каб на чулую душу падалі атрутныя кроплі? Ці вытрымае душа іх яд? Штосьці неспакойна на душы. Толькі, можа, цяпер пачынае адчувацца цяжар турмы, першыя атакі душэўнага крызісу, калі хочацца невядома куды — у прасторы, у неабсяжныя прасторы, залітыя сонцам...
Пачуццё душэўнага непакою расплылося, як імгла, непрыкметна для самога Андрэя.
Устаў, каб знайсці Паддубнага, але наглядчык з далёкага ценевага кутка крыкнуў: «Заходзіць!» Прагулка скончана.
Калі зачыніліся дзверы камеры і кожны сеў, дзе палічыў для сябе найбольш выгадным, Дзям’ян Гарагляд сунуў у руку Андрэю грыпс1, зашыты ў беленькую анучку і перавязаны накрыж ільнянаю ніткай. Хімічным алоўкам было напісана адно слова — «Макс» (так падпісваўся Андрэй у грыпсах).
Ад каго ж бы гэта магло быць? Уся пошта ідзе на сакратара турэмнага камітэта, маладога брэсцкага шаўца Бортніка. З туркома пошта перадаецца рассыльным па адрасах. А тут Дзям’ян кажа, што «ў цёмным калідоры даў яму на хаду гэты беленькі круглячок нейкі крымінальны і казаў перадаць Андрэю...». Хоць кожны грыпс наогул цікавіць, інтрыгуе, гэты беленькі круглячок заінтрыгаваў Андрэя асабліва. Схаваўшыся за печку, ён распячатаў яго. Там была невялічкая запісачка ад сакратара парткома з жаночай камеры — Шыпшыны. У ёй пісалася: «Дарагі Макс! Прачытай гэтыя лісточкі, пазнаеш, ад каго яны... Яны здалёк і прайшлі вялікую дарогу. Да нас прыйшла ўчора з волі (і далей шыфрам) — Соня Качаноўская. У горадзе арышты. Падрабязнасці пасля. З кампрывітаннем — Шыпшына».
А тыя лісточкі былі тоненькія, спісаныя дробна хімічным алоўкам. Андрэй пачаў чытаць:
«Даражэнькі мой друг Анатоль!
Пішу табе здалёк, з-пад самай нямецкай граніцы. Не дзівуйся. Нягледзячы на турэмныя сцены і краты, для нас, як бачыш, не існуюць перашкоды. Дэфензіўскія сінякі і падцёкі ўжо зажылі на мне. А білі, мярзотнікі, ох, білі. Білі ў Баранавічах, а асабліва ў Гродна. Была анямела мая левая рука ад пабояў, а па сутнасці ад аднаго ёмкага ўдару шпіка ручкай рэвальвера па локці. Цягнулі, ірвалі мае валасы... Але ўсё мінула. Не палохайся, я ўжо здаровая і вясёлая, як заўсёды. Вучуся і вучу другіх. Нас у камеры шэсць — дзве беларускі, дзве полькі, дзве яўрэйкі. Настрой харошы. Я даведалася з газеты аб вашай дэманстрацыі, аб арыштах — цябе і іншых. Я так была ўстрывожана і гордая за вас, дарагія мае, мілыя таварышы. Перадай мой шчыры, нізкі паклон, як ад дачкі, дарагому, любімаму дзядзьку Дзям'яну. Скажы яму, што мы яшчэ сустрэнемся. Мы ўжо атрымалі акты абвінавачвання. З актаў відаць, што ў нашай групе ёсць правакатар — нейкі Карэльчук. Здаецца, я яго ведаю. Ці не будзе гэта Буралом? Калі разам з табою Стары, раскажы яму аб усім. Той — атаман Апанас Хмель — павінен ведаць Буралома. Цікава, як ён сябе паводзіць у турме, гэты Гуляй-ноч. Судзіць нас павязуць у Вільню. Можа, убачу таварыша Васіля — ён сядзіць там. Як мне хочацца пабачыць Вільню, прайсціся па вуліцах, хоць і пад канвоем. Столькі там пакінута дарагога, незабыўнага. Калі табе, можа, удасца выйсці на волю, зараз жа напішы мне ў турму. Калі мяне і не будзе тут, турэмная адміністрацыя накіруе ліст туды, дзе я буду. У лісце звяртайся да мяне, як да сястры. Канчаю. Ужо вечарэе. Барвовы захад сонца бляскам адбіваецца ў нашым акне, з якога відаць рэчка, за ёю луг, а далей — палі. Як жа хочацца на волю! Але — пакрочым далей, мой друг, нашым баявым шляхам. Паўтару тваё, што ты сказаў мне некалі — помніш? «Сустрэнемся на барыкадах!»
Цісну тваю руку і цалую цябе і ўсіх вас, дарагія вы мае таварышы. Не забывай!
Твая Надзя Харашэвіч, якую ты называў «В-а».
Ліст скончыўся. Ускалыхнулася застоеная душа Андрэя і ўпершыню з тугою, даверліва, адкрыта прамовіла: «Дарагая, любімая...»
1 Г р ы п с — назва турэмных запісак.
— Вжэ відходыш, Макарочку. Підэш да свэі Білорусі... А що ж? Щоб вона була жыва, то ще б так воно...
І старая цётка Адара залілася гарачымі слязьмі. Закрыла твар фартухом і трэслася ад плачу, прысеўшы на лаве. Калі адымала фартух, маршчыністы, тужлівы твар, з добрымі, здаецца, усяму спрыяючымі вачыма, звяртаўся да Макара, які даядаў тушоную бульбу з малаком.
— Я ще підыллю, Макарочку...— спахапілася старая.
— Не, не трэба, мама... Хопіць,— адказаў Макар.
— Не спішайся... Всэ ідно тобі далэка дорога...— сказала цётка Адара, а потым падышла да печы, прыняла засланку і выняла адтуль шэсць ужо спечаных яек.
Клунак Макараў, ужо амаль падрыхтаваны, ляжаў на лаўцы ля печы. Старая разгарнула яго.
— Ось, покладу тобі в торбынку разом з салом...
А на дварэ палала сонца, залівала жытнія даспяваючыя палі з сасновымі пералескамі, з пясчанымі дарожкамі і ўзгоркамі. Мяккі валынскі ветрык варушыў жыта, якое ўжо налівалася, а дзе-нідзе пшаніцу. Макар Краўчук падняўся з лавы, глянуў у акно, павольна павёў вачыма па маляўнічым наваколлі, і яму стала шкада пакідаць гэты хутарок, белую-беленькую хатку, абвітую вянком вішань і чарэшань, уквечаную мальвамі і сланечнікамі. Вось ужо тры гады пражыў Макар у гэтай хатцы з таго часу, як скончылі партызаніць. Развітаўшыся з камандзірам Сцяпанам Кавалём, ён пайшоў з сябрам па атраду Антонам Данілюком на Валынь. Угаварыў Данілюк:
— Пойдзем у мой край... Хто там у нас будзе пытацца, дзе мы што рабілі... Мы ж працавалі на лесапільні...
І Макар пайшоў. Тым больш што сам быў бяздомны. У роднай палескай вёсцы засталася толькі адна сястра з прымаком на той пясчана-балотнай гаспадарцы, дзе ў некаторых месцах бульбу трэба садзіць на градах, як капусту, бо вада ўвесь час не сходзіць з разораў. «Ну куды я там пайду, да тае хаты,— думаў Макар,— хіба за чубы брацца з прымаком? Няхай жыве сястра спакойна, а я пашукаю сабе долі...» Так і прывёў Данілюк Макара на сваю Валынь. А хутар у Данілюкоў — халодная падзолістая зямля — тры дзесяціны, і хата хлявамі ўпіраецца ў лазовыя забалочаныя хмызнякі. Стары бацька ляжыць на печы хворы — грудзі баляць, а маці і нявестка цэлымі днямі смокчуць ільняныя кудзелі.
У старэйшага брата пяцёра дзяцей. Цесна ў хаце. Пражыў Макар у Данілюка два дні, а на трэці дзень прыйшла цётка Адара і забрала яго да сябе. Так і стаў жыць Макар у цёткі Адары. Хатка на палявым узвышшы пры дарожцы, хатка чыстая, утульная, а ў ёй толькі дзве душы — цётка Адара і яе дачка, яшчэ падлетак Ганя. Калі прыйшоў Макар да іх, Гані было пятнаццаць год. І так пачаў Макар гаспадарыць на дзвюх дзесяцінах. Увішны і спрытны, таварыскі і вясёлы, ён хутка здабыў прызнанне і любоў старой Адары. Яна не магла нацешыцца з яго і не раз казала: «Бог нам паслаў гэтага хлопца. От і канячку ўжо маем, і хляўца паправіў. Старанны хлопец, рана ўстае, работа кіпіць у яго руках». Уключыўся Макар з Данілюком і ў падпольную работу. А тут і Сельроб надышоў, і шумела тады Валынь, як і ўся Заходняя Украіна, песнямі і смехам моладзі, вечарынкамі і падпольнымі сходкамі. Вунь, праз акно, відаць вёска недалёка на ўзгорку. Белыя хаты ў два рады, як адна ў адну, туляцца ў вербах, таполях і чырвоных мальвах. Там быў гурток. А не раз і на гэтым хутарку Адары начамі праводзіліся нарады, прыязджалі нейкія вельмі важныя таварышы, начавалі. Усіх аберагала Адара, усіх карміла і клала спаць. Не магла яна забыць свайго вучонага сынка Хведара, які яшчэ ў 1924 годзе парываўся быў уцячы ад пакутлівага жыцця ў Савецкі Саюз. Злавілі яго паліцэйскія стражнікі на граніцы і так збілі прыкладамі, што ледзь даехаў дахаты пад канвоем. Паны адміністрацыйна засудзілі яго на месяц арышту, але Хведар быў знясілены, хворы і кары адбываць не мог. Тады паны замянілі кару грашовым штрафам, і апошнюю кароўку павялі секвестратары з хлява. Хведар, хоць і паправіўся крыху, але стаў сумным, захварэў на сухоты і хутка памёр. «Вось ужо чатыры гадочкі, як ляжыць мой сынок у магіле,— гаварыла Адара, выціраючы слёзы.— Калі ж прыйдзе скон на гэтых паноў?» А Ганя расла, квітнела, як тая мальва ў гародчыку, харашэла з кожным днём. І бровы ў яе, як сярпы, быццам знарок намаляваныя — тонкія, цёмна-шаўкавістыя, вочы блакітныя і ружовыя шчокі з ямачкамі, а за плячыма павілася багатая, залаціста-русая каса. Ганя ўжо рабіла ў хаце больш за маці: кожную суботу падбельвала печ, падмазвала глінай падлогу, мыла, скрэбла лавы, стол, засаджвала за іконы палявыя кветкі. І часта можна было чуць, як яна залівалася песняй, там пад вішнямі, калі развешвала сушыць бялізну. Жала з мамаю ў полі, вазіла з Макарам снапы і нават апошні год хадзіла з ім у панскі лес на заработкі. Такое сужыццё Макара з гэтай беднай невялічкай сям'ёю паволі, з дня ў дзень клала свой след на душу. Вобраз Гані ўсё больш і больш займаў месца ў яго думках. А калі Ганя стала падпольнай камсамолкай, дык тады жыццё Макара з ёю стала неразлучным. Разам вярталіся з вечарынак, калі шумеў Сельроб, разам абмяркоўвалі тайныя справы, хадзілі ў разведку з рознымі даручэннямі партыйнага характару, чыталі кніжкі і цікавую газету пад назваю «Сіла», якая трапна высмейвала, бічавала паноў.
Ох жа і рагаталі абое. І старая Адара слухала і далучалася да іх маладога смеху і думала, што вось ужо дні паноў злічаны.
У апошнюю зіму Ганя зусім не адставала ад Макара. Калі ён сячэ дровы, яна складае іх пад павеццю, а потым разам нясуць у хату. Калі Макар ідзе ў гумно, каб натрэсці трасянкі карове, Ганя крочыць услед за ім, дапамагае, носяць разам ваду, пояць сваю жывёлу... Старая Адара здалёк гляне з хаты ў акно, прыгнуўшыся, праводзіць вачыма гэтую маладую пару, усміхнецца сама сабе і паківае галавою. Мяркуе нешта Адара — усё ідзе на добры лад... Ну, што ж, няхай... няхай...
І ўрэшце вырашылі Макар з Ганнай адкрыць мацеры сваю тайну, выбралі для гэтага дзень Новага года, сказалі, што яны хочуць пажаніцца і што вяселле трэба зрабіць на сёмуху. Адара памаўчала, больш для віду пусціла слязінку, а потым сказала: «Ну, што ж, діткы, ваше діло... Тільки щоб добре жылы...» Гэта было за навагодняй вячэрай. Старая падышла да маладых, абоіх пацалавала, прыгаворваючы: «Жаніцеся, я буду рада... Мне ўжо нямнога засталося жыць... А ты, Макарочку, жывеш у нас, і я забываю, што ты не свой... Мне здаецца, што ты заўсёды быў у нас... Жаніцеся, хай бог дасць вам шчасця і долі...»
Так і плылі Макар з Ганяю да свайго шчасця.
Але вось у адну зімовую ноч прыйшла бяда для народа, навісла яна, як хмара над палеткамі. Цэлыя атрады паліцыі запоўнілі вёскі і хутары. Пачаліся арышты, аблавы. І хутарок Адары не раз быў акружаны паліцыяй ноччу, таму даводзілася Макару і Гані ўцякаць з хаты ў недалёкі сасновы лясок, лазіць па снезе, слухаць брэх сабак на вёсцы і хутарах і паліцэйскія стрэлы. Адара адна заставалася ў хаце і цярпела ўсялякія здзекі.
Так адбылася ліквідацыя Сельроба ў Заходняй Украіне, як і Грамады ў Заходняй Беларусі. Пачаліся бурныя народныя дэманстрацыі супроць арыштаў, паліцэйскага тэрору. Людзі збіраліся на шлях з навакольных вёсак і хутароў, каб ісці паходам у павятовы горад. А насустрач прыехала на машынах узброеная паліцыя і спыніла паход, пад якім развявалася некалькі чырвоных сцягоў. Пачалася сапраўдная бітва. На першыя стрэлы, накіраваныя ў сцягі, дэманстранты адказалі крыкам пратэсту: «Прэч, каты!» і рушылі напралом па дарозе. І тут пачалося... Паліцыя кінулася збіваць прыкладамі людзей без разбору. Калона размыкалася, але зноў змыкалася.
На другую атаку паліцыі дэманстранты адказалі тым, што пачалі ламаць калы ў прыдарожным ляску і рынуліся ў контратаку. Паліцыянты адскочылі, і тады афіцэр даў каманду страляць. Прагучалі стрэлы, недзе ў натоўпе пачуліся крыкі, недзе ўпалі ахвяры... Але паход не рассыпаўся, рушыў наперад. Па дарозе хлопцы нажамі парэзалі шыны на машынах. Паліцыя вымушана была ісці пехатою, але не дагнаць ёй было імклівага паходу, і яна пайшла ў горад напрасткі, каб апярэдзіць дэманстрантаў. На шляху засталіся пяць параненых і шостая — забітая дзяўчына. Гэтай дзяўчынай была яснавокая Ганя. Макар падняў яе на рукі і ў суправаджэнні Данілюка і іншых хлопцаў і дзяўчат прынёс дахаты...
Гора ж было, гора вялікае...
Пахавалі Ганю тут жа ля хаты пры дарожцы і ўпрыгожылі магілу чырвоным сцяжком.
...Ціха цяпер у наваколлі. Няма Сельроба, над вечарынкамі ўстаноўлен шпікоўскі нагляд. А магіла ў кветках, упрыгожаная сцяжком, увесь час напамінае аб мінулых днях пачэснай працы і барацьбы, напамінае аб шчасці Макара. Не бачыць бы гэтага ўсяго, уцячы ў свет — так нястрымна цяжка.
Прарабіўшы вясну ў цёткі Адары, Макар вырашыў пайсці. Куды? Ну, вядома, на Беларусь, а там будзе відаць, што і як рабіць далей. І вось ужо Макар сабраўся. Сумны, задуменны стаў сярод хаты, зірнуў па кутках. Усё знаёма, з усім зжыўся Макар, ды і вырас ён тут ужо ў сталага мужчыну. Стаў вышэйшым, пашырэў у плячах, пабольшаў круглы твар з ледзь прыкметным сям-там рабаціннем. І кашэчыя вочы са схаванай усмешкай пасур’ёзнелі. Сталасці надавалі яшчэ густыя валасы карычняватага колеру, якія чамусьці клаліся самі ў развал, як іх ні прычэсваў Макар загладухай. Стаіць Макар сярод хаты ў сіняватым пінжачку, у саматканых чорных штанах і ў ботах з высокімі халявамі,— стаіць і не можа скрануцца з месца. Нехта мільгануў за вокнамі з клункам за плячыма. У хату ўвайшоў Антон Данілюк.
— Ну што, ужо сабраўся? Дык пойдзем,— сказаў ён.
Гэта вывела Макара з задумы. Ён надзеў кепку, кінуў куртку на рукі і ўзяўся за клунак.
— Бывай, мама, не тужы...— засохлым голасам прамовіў Макар. А цётка Адара абхапіла шыю Макара рукамі і ўпала тварам на плячо ў нястрымным плачы.
— Діткы моі, діткы хорошы, нащо ж такэ нэщастя?
Усе трое выйшлі з хаты.
— Развітайся з гаспадаркаю, Макарочку, да ўсяго тут ты ручкі свае далажыў... Вось і гуменца пабудаваў, а цяпер не будзе каму ў ім гаспадарыць.
Усе трое прайшлі ўздоўж хлявоў, павярнулі налева да гумна, а потым да вішань, пад якімі, як сняжынкі, слаліся апаўшыя нядаўна пялёсткі. Пад адной найбольш разложыстай вішняй стаіць лавачка. Яе зрабіў Макар. Вось тут, пад гэтай вішняй, на гэтай лавачцы, Макар першы раз пацалаваў Ганю, калі месячная ноч млела над прасторамі — над заснуўшымі жытамі, над белай вёскай з вербамі і таполямі і месячныя бляскі купаліся ў росах. З недалёкага ляска даляталі пералівы салаўя. Пастаяў крыху Макар ля гэтай лавачкі, але самае цяжкае наперадзе. Вось за плотам развяваецца над магілай чырвоны сцяжок і дрыжыць трапяткая бярозка. Бярозку пасадзіў Макар, хоць Адара казала пасадзіць каліну. «Няхай гэта будзе памяць мая,— гаварыў Макар,— я вырас пад бярозай і люблю гэтае дрэва...»
Адара з ходу ўпала на магілу і змоўкла. Прыўзняла заплаканы твар і крыкнула:
— Ганечко, устань, твій Макар відходыть!
Макар асцярожна ўзяў Адару за плечы, падняў і паставіў на ногі.
— Мама, даволі, не трэба так...— прамовіў ён,— яе ўжо не падымеш...
А сам скінуў шапку, стаў на калена, збялелы, сам гатовы заплакаць. І з грудзей вырваўся дрыжачы голас:
— Ганя, бывай, дарагая. Паны разбілі наша шчасце. Мы ім за гэта не даруем...
Данілюк панура стаяў побач без шапкі.
Схіліў галаву Макар, прытуліўся на момант тварам да магілы і ўстаў. Абняў за плечы цётку Адару і сказаў:
— Бывай, мама, не тужы... Пляменнікі табе памогуць... Жыць я тут, мама, не змагу... не вытрымаю... Я буду пісаць табе, мама...
— Пішы, пішы, Макарочку, не забувай... Нэхай вам щастыть дорога.
Сябры надзелі шапкі, яшчэ раз пакланіліся цётцы Адары і пайшлі палявою дарожкай у жыты і ў жыты...
Адара паплялася, як п’яная, на падворак, ішла і нічога не бачыла перад сабою. Выцягвала наперад рукі, спатыкалася. Ішла навослеп. Хацела апусціцца на зямлю, але схапілася аберуч за тую вішню, пад якою стаяла апусцелая, цяпер ужо нікому не патрэбная, лавачка. Схапілася і прыпала шчакою да ствала ў роспачным плачы... Няма ўжо галубка з галубкаю, якія тут варкавалі.
А сябры адышліся ўжо далёка. Вось мільгаюць іх постаці ўдалечыні сярод жыта: адна вышэйшая — Данілюка, а другая ніжэйшая — Макара. Зараз, зараз яны схаваюцца зусім. Выйдзе Адара глянуць услед, але ўжо не ўбачыць нікога. Толькі адна палявая цішыня навее яшчэ больш смутку і адзіноцтва. Сябры ўзышлі на ўзгорачак, аглянуліся і сталі. Белы хутарок у вянку вішань выглядаў маленькім, як на карціне, толькі журавель студні чорнай тычкай вылучаўся на фоне неба, вышэйшы за хатку, і ў вачах мігцеў, пераліваўся на сонцы чырвоны сцяжок над дарагою магілай. Доўга сябры не зводзілі вачэй з таго чырвонага мігцення, і вочы іх заплывалі смуткам. Развітваліся яны са сваімі справамі тут, калі шумела народная сіла, калі тупат з-пад ног плыў па зямлі... А цяпер... палявая цішыня звініць у вушах. Усё пайшло ў падполле, каб рыхтаваць народныя сілы да новых бітваў.
— Ну, што ж, пойдзем, Макар,— парушыў цішыню Данілюк і ўздыхнуў. І сябры пайшлі далей. Спусціліся з узгорка ў даліну, і белы хутарок знік з вачэй, здаецца, навекі.
— Каб хутчэй вырвацца з гэтых палёў,— сказаў Данілюк,— бо цяжка, брат.— І ён падтрос клунак на плячах і прыбавіў кроку.
Антон Данілюк быў год на восем старэйшы за Макара, меў ужо каля трыццаці пяці і не мог ды і не хацеў жаніцца.
— Гэтая жанячка мяне ў магілу паложыць. Баюся, брат, жанячкі... Для ўсіх я цяпер добры, а ажаніся, трэба будзе ад брата адбіраць сваю дзель тае няшчаснае зямлі... Не, брат, будзем казакамі,— дзе лёг, там і выспаўся,— гаварыў не раз Данілюк.
Ён меў прадаўгаваты шэры твар з невялікім шыракаватым носам. Гэты нос вызначаўся яшчэ тым, што быў крыху схілены на правы бок, чым, аднак, не псаваў твару. Але галоўнае ў Данілюка — вочы. Яны былі шэрыя, з вялікімі бялкамі, якія бялелі нават уначы. У вострых кутках вачэй бліскалі яны, гэтыя бялкі, і здавалася, што вочы кагосьці сцерагуць, высочваюць, што яны бачаць у цемры. За такі нос і такія вочы нехта яшчэ ў атрадзе назваў Данілюка гэцьман. Так і прыліпла гэтая мянушка да Антона, што потым ніхто, нават сам Сцяпан Каваль, не называў яго па прозвішчу, а толькі — гэцьман. Падружыўся Данілюк з Макарам за тое, што Макар быў спрытны, увішны, што ўскокваў на каня з размаху, як качулка, што ўдала іграў на губным гармоніку, умеў хадзіць на руках. І чаго ні вырабляў Макар як у бараку на заводзе, так і ў атрадзе.
— Ну, брат, ужо я ад цябе не адстану,— гаварыў у захапленні Данілюк,— давай, дружа, закурым. От дзе ў мяне людзіна, а вы што? — смяяўся ён з прысутных.
Макар палюбіў Данілюка за яго песні — разліўныя, шырокія песні, то лірычныя, тужлівыя, то смешныя, вясёлыя. Разам ваявалі, жылі, разам спявалі. І добра было абодвум.
А цяпер вось трэба Макару пакідаць Валынь... Паны і тут разбілі шчасце. І Данілюк пайшоў з ім.
— Журботна мне будзе тут заставацца,— сказаў ён,— на Беларусі лесапілак многа. Можа, дзе зараблю на кавалак хлеба, а можа, якая іншая доля трапіцца... Адно, Макар,— мы павінны быць разам. А Валынь мая ад мяне не ўцячэ, абы жывы былі... Зорачкі чырвонай нам трэба, Макар, а тады будзе ўсё... Адно мне зразумела, што заб’юць мяне тут паны, застрэляць, як ужо страляюць другіх, не толькі ўначы, але ў белы дзень... Пакуль што надышла іх пара... Трэба сысці з вачэй.
— Хадзем, Антон, хадзем...— схапіўся як за збаўленне Макар.— Я лепшага нічога і жадаць не хачу. Што-небудзь знойдзем там, на Беларусі, знойдзем працу і знаёмых. Няўжо ўсе загінулі? Я думаю, што яшчэ знойдзем і Андрэя Касцевіча... Помніш яго?
— Як не помніць — помню... Такія людзі не забываюцца...
Так і пайшлі сябры праз валынскія жыты з клункамі за плячыма, пайшлі ўсё на ўсход і на ўсход, да яшчэ няведамай ім самім долі...
Калі мінулі невялічкі сасновы лясок на ўзгорку і выйшлі на ўскраіну, Макар сказаў, усміхнуўшыся першы раз, як пакінулі белы хутарок:
— Адпачнём крыху, Антон, пакурым вось тут пад гэтай сасонкай... Не журыся, гэцьман... Мы яшчэ з табою сваё дакажам.
Макар вярнуўся да сваёй нормы. Зноў яго кашэчыя вочы бліснулі, як раней, тым таварыскім гумарком, які вось зараз нешта выкіне такое, чаго ніхто не спадзяваўся.
Сябры ляжалі, аблакаціўшыся на свае клункі, дымілі цыгаркамі.
— А знаеш,— адазваўся Макар,— камень крыху адлёг ад сэрца...
— Не кажы, брат, і мне было цяжка не менш, чым табе... Журыся не журыся, а знай адно — бі паноў, каб з іх аж вантробы ляцелі... Заслужылі яны ў нас, ох, заслужылі... Дачакаюцца яшчэ,— не бойся. Помніш, як тады на дэманстрацыі адзін крыкнуў: «Матка боска, шыны парэзалі на аўтах!» Будуць ім яшчэ не такія шыны...
— Ну, а дзе ж мы начаваць будзем, Антон?
— Го! Начаваць? Цяпер дзе лёг, там і выспаўся. А ўсё ж такі трэба нам на станцыю, трэба трошкі пад’ехаць, бо дарога далёкая. Пад’едзем бліжэй да Брэста, выйдзем, абмінём Брэст пехатою, бо Брэст — гэта іх вузлавая пажарная станцыя, каб яна ім у гэтую ночку згарэла. Не адзін з нашых змагароў там загавеў душою. У Брэсце шпікі ставяць пасткі на нашых людзей...
Сябры падняліся і вырашылі накіравацца на станцыю. Ды і дзень пачаў ужо хіліцца к вечару. Ішлі жвава, цяпер больш гутарылі, чым маўчалі. А калі выйшлі на чыстае поле, дзе толькі вёскі віднеліся ўдалечыні, акаймаваныя цёмнай паласою лесу на небасхіле, Данілюк пачаў цягнуць у нос мелодыю нейкай песні, настройваючы сябе на песенны лад:
— Мацней, Антон, і я падцягну,— заахвоціў Макар.
І Данілюк зацягнуў на ўвесь голас песню, знаёмую ва ўсёй Валыні:
Ой, у полі, полі
Пшэнічапька яра,—
Макар падхапіў:
Там вражы катюга
Раныв комунара.
Пачыналі ўжо абодва разам:
Ой, він ёго раныв,
Комунар схылывся,
А ёго товарыш
Над нім зажурывся.
Плакала маці над паміраючым камунарам, плакала дзяўчына, слухала яго апошнія словы:
Візьмі ж ту хустынку,
Што ты вышывала,
Щоб ты не забула
Свого комунара.
Слухалі песню жытнія палі, перамешаныя з пшанічнымі. Плыла яна нястрымна па іх хвалях і, напэўна, была чуваць у навакольных вёсках. А сябры ўсё ішлі, дзе-нідзе абыходзячы вёскі пабочнымі дарогамі,— набліжаліся да станцыі.
Сябрам шчасліва ўдалося абысці Брэст. А калі пакінулі яго за сабою, то так прыбавілі кроку, што пот паліўся з твараў цурком. Спяшаліся, каб хутчэй дайсці да лесу і зрабіць прывал.
Назаўтра падаліся нейкай дарогай, што крыжавалася з шашою. Дарога прывяла да станцыі. Пачапіліся на таварны поезд і даехалі да знаёмай ім станцыі — «Залатая гара».
Той самы завод з высокім чорным комінам глянуў на іх знаёмымі абрысамі. Тыя самыя дамы, тыя самыя баракі. Толькі звярнулі ўвагу два новыя будынкі, на адным было напісана: Posterunek policji Państwowej1, а на другім — Nadleśnictwo Złotogórskie2.
Ну, зразумела,— пастарунак размяшчаўся тады ў таварным вагоне. Як жа можна аж дагэтуль арудаваць у такім непрыдатным (ды яшчэ для паліцыі) памяшканні? Ну, а лясніцтва вырасла ў Галоўнае лясніцтва і таксама адбудавалася з шыкам. Як жа яму не вырасці, не адбудавацца сярод такога бяскрайняга лесу, які навокал завода ўжо далёка высечаны.
Макар з Антонам заглянулі на завод і ўбачылі, што ўсюды — ля станка, ля цыркулярак, ля габляркі, якой, дарэчы, раней не было, нават на закрутках і падкатцы працуюць казакі-балахоўцы. Тут сябры доўга і не стаялі — адышлі. Прайшліся па рампе, дайшлі аж да вузкакалейкі, дзе некалі біліся з балахоўцамі-штрэйкбрэхерамі, і, сеўшы на шпалы, пачалі раіцца, што рабіць,— ісці ў барак ці не? На душы зрабілася так нявесела, як быццам яны апынуліся недзе ў незнаёмай чужой краіне, дзе няма да каго загаварыць, прыгарнуцца.
Макар курыў і па звычцы пстрыкаў слінаю, пстрыкаў часта, нешта думаў. А Данілюк пакрэхтваў, гледзячы на наваколле, і прыгаворваў нібы сам сабе:
— А лыхо ж ёго матэры... І світ немілый... От, балоховня засіла...
І круціў галавою ад злосці.
Макар пстрыкнуў слінаю яшчэ раз, кінуў недакурак пад ногі, старанна растаптаў яго ботам, як быццам ад гэтага нешта залежала, і жвава звярнуўся да Данілюка.
— Знаеш, Антон, дзень яшчэ наперадзе... Пойдзем мы, знаеш, куды?
— Куды? — панура паўтарыў Данілюк.
— Пойдзем у Дзяды... Яны тут недалёка — пяць кіламетраў. Гэта ж нам знаёмая вёсачка. Паглядзім, як жыве Мар’яна і ці жыве яна. Адведаем магілу Данілы... Нашы ж там сляды з табою, пашукаем іх...
Макар паклаў руку на плячо Антона і чакаў адказу.
Данілюк адказаў не адразу. Памаўчаў, як быццам не хацеў згаджацца, а потым прамовіў:
— Так і быць, Макар... Пойдзем. А там, як што, можам вярнуцца назад. Можа, дзе ўчэпімся тут на пагрузку...
Сябры, доўга не думаючы, ускінулі клункі на плечы і накіраваліся ў лес. Пратаптаная дарожка-сцежка павяла іх праз лясныя цені пад разложыстымі соснамі і елкамі.
Сцежка гэтая ім знаёмая. Не раз праходзілі яны ёю і ўлетку, і ўзімку, і таму нашы вандроўнікі — былыя партызаны — ішлі па ёй знарок павольна, прыкмячаючы знаёмыя дрэвы і павароты. А вось і яна — паляна, памятная перастрэлкамі і засадамі. Роўная, ціхая паляна, з пакатым схілам на поўдзень. Яна цяпер шуміць маладымі аўсамі, уквечанымі жоўтай свірэпкай. Пры дарозе, дзе ніжэй, блакітным мроівам квітнеюць загончыкі льну, сям-там пракідаюцца цёмна-зялёныя, лапушыстыя палоскі бульбы. Ціха на паляне, залітай сонцам. Чахканне станка на заводзе далятае сюды, як далёкае, глухое дыханне дапатопнай лясной жывёліны.
Макар з Антонам ішлі і маўчалі. Аднекуль глуха і неяк незвычайна адзінока даляцеў да слыху падарожнікаў чалавечы голас, як быццам нехта падганяў каня. Сябры сталі, прыклалі казыркамі далоні над вачыма і пачалі ўглядацца ў наваколле. Голас пачуўся яшчэ раз, і, урэшце, яны заўважылі, як з левага кутка паляны, ад самага лесу, пасоўваецца ў напрамку дарожкі гняды конь, а за ім мільгае белая хустка. Значыць, працуе жанчына. Сябры яшчэ не прыкмецілі здалёк, барануе яна ці арэ. Але хутчэй за ўсё, што барануе, бо тут няма звычаю, каб жанчына арала. Конь, а за ім белая хустка набліжаліся да дарожкі, набліжаліся да іх і Макар з Антонам.
— Арэ, брат,— ускрыкнуў Данілюк.
— Ага, арэ... цікава,— паўтарыў Макар.
Абодва прыбавілі кроку і падышлі да палоскі тады, калі конь з аратым хацелі перагарадзіць ім дарогу.
— Добры дзень! — сказалі сябры адначасова.
Жанчына адказала на прывітанне больш кіўком галавы, чым голасам, павярнула каня на другі бок палоскі, усадзіла лямех у зямлю для наступнай баразны і спынілася.
І тады глянула на хлопцаў. Выцерла рукавом пот з твару, паправіла хустку. Апусціла перад спадніцы, які быў заткнуты за пояс, абтрэсла яго ад зямлі і прамовіла:
— Горача... Замарылася... І конь мой нешта сягоння не так ходзіць, як трэба.— А потым спыніла позірк на хлопцах і спыталася:
— Адкуль, людзі, ідзяце і куды? Мусіць, з лесапільні?
Макар пільна глядзеў на жанчыну, аж рот разявіў. Відаць, яму не хапала паветра, каб сказаць слова. Цікаваў позіркам і Данілюк, бо час ад часу пазіраў на Макара з затоенай усмешкай, як быццам хацеў аб чымсьці спытацца.
— Чаго ж вы маўчыцё? — працягвала жанчына.— Дзіўна вам, што баба арэ? Такая ўжо доля гэтай бабы...— Потым жанчына глянула на лес і сама сабе сказала: — Дзе ж падзелася тое дзіця? Павалаклося ў лес і — няма...— І, прыклаўшы трубкаю да вуснаў далоні, гукнула: — Сцяпанка! — З лесу неўзабаве, як маладое рэха, пачуўся дзіцячы голас.— Ідзі сюды! Паедзем дахаты! — З лесу даляцела: Іду-у-у!..
«Так, яна...» — ужо ўпэўніўся Макар і падышоў бліжэй да жанчыны.
— Здарова, Мар’яна! Гэта ж ты? — сказаў Макар і працягнуў руку. Жанчына нясмела прывіталася з Макарам, дапытліва пазіраючы яму ў вочы. Сонечныя іскаркі бліскалі, пераліваліся ў яе вялікіх цёмных вачах, якія перад гэтым былі зацягнуты тугою. Лёгкім румянцам пакрыліся ад хвалявання злёгку загарэлыя шчокі.
— А божа ж мой! Адкуль жа гэта? Хто гэта?
— Не пазнаеш, Мар’яна, забылася... Прыпомні Макара Краўчука, які не раз спаў у цябе на печы зімою...
— Ой, божа ж мой, дык гэта ты, Макарка, а я думаю сама сабе — нейкі знаёмы твар... Але ж даўно гэта было, саколік...
І Мар’яна паклала рукі на плечы Макара і доўга ўглядалася ў яго твар і ківала галавою.
— От як... Кажуць, гара з гарою...
— Ну, а гэтага пазнаеш? — паказаў Макар на Данілюка.
— Пазнаю, цяпер пазнаю... Гэта, мусіць, Антон. Любіў насіць майго Сцяпанку па хаце...
І Мар’яна падышла да Антона. А гэты Антон так мітусліва забліскаў сваімі бялкамі, што здавалася, вось-вось гэты жорсткі на выгляд хлопец заплача. Ласкава пакланіўся Антон Мар’яне, паціскаючы яе руку з мазалямі, нават кепку скінуў.
— Гэта я, Мар’яначка, гэта я...— глуха сказаў Данілюк.— От дзе давялося сустрэцца...
Мар’яна ўжо спакойна глядзела на Данілюка, гаворачы:
— І валасы тыя самыя...— А потым раптам усміхнулася, як быццам што прыпомніўшы, і дадала: — Ой, любіў жа ты выстойваць перад люстэркам, прычэсваць іх.
Данілюк узмахнуў кепкай, ударыў ёю сабе па назе і сарамліва ўсміхнуўся.
— От, прыпомніла...— сказаў і правёў пяцярнёю па сваіх цёмна-русых з жытнім адлівам валасах, а потым неяк ярасна насунуў кепку на галаву.
— Як жа вы выраслі, хлопчыкі,— гаварыла Мар’яна, сціскаючы рукі,— асабліва Макар... От, быў сабе хлопец рухавы, а цяпер — мужчына... Ой, ой... Хіба я спадзявалася, што вас убачу?.. Скіньце клункі, адпачніце... Я вось даару свой загончык, ужо мала засталося... А тады пойдзем у маю хату, пагледзіцё, як я жыву...
І Мар’яна накіравалася да плуга.
— Не, Мар’яна, ужо ты араць не будзеш,— сказаў Данілюк. Ён кінуў клунак у аўсяную разору і ўзяўся за ручкі плуга.
— Ой, нашто, Антон, я ўжо сама,— запярэчыла Мар’яна.
— Не гавары больш нават ані слоўка,— адрэзаў Данілюк і тут жа пацягнуў за лейчыну і крыкнуў на каня. Конь рушыў, і скіба жаўтаватай зямлі пачала адвальвацца пад лемяхом, хаваючы чырвонае шчаўе, якім была густа зарасла палоска. Мар’яна з Макарам паглядзелі ўслед Данілюку. Конь ішоў жвава, куды жвавей, чым у Мар’яны.
Мар’яна паківала галавой і сказала:
— Ох, такі ж мужчына мужчынам,— усё спраўней, і конь хутчэй пайшоў, а мяне, халера, не слухаецца... Грэчку хачу тут пасеяць.
— Пазнавата ўжо, Мар’яна...— зазначыў Макар.
— Ой, Макарка, не гавары... У мяне ўсё пазнавата.
Яны прыселі на мураве дарожкі плячыма да сонца.
І Мар’яна пачала расказваць Макару пра сваё жыццё:
— Пытаешся, Макарка, як жывецца... Ліхі сабака лепш жыве, чым я... Была Грамада,— памагалі хлопцы, падбягуць — жыцечка змалоцяць, дроў падвязуць і яшчэ пытаюцца: «Што табе зрабіць, Мар’яна?» Моладзь на вечарынкі збіралася ў маёй хаце... І жылося так-сяк. Хоць таксама ніколі сэрца спакойным не было. Паліцыя, калі прыходзіць у сяло, ніколі маёй хаты не мінае. «Ну, партызанка, як жывеш?» — пытаюцца. «Ашукалі вас камісары...» І плятуць абы-што, каб прымела, то качаргою пачаставала б кожны раз... Але што ты зробіш — не наша сіла... А цяпер, Макарка, няма хлопцаў, усіх пагналі ў турму. І мяне былі арыштавалі разам з імі... Усё абвінавачвалі, што я збіраю сходы над магілаю Данілы. Збіраюць іх без мяне і будуць збіраць. Заўсёды на Першы май хлопцы і дзяўчаты, бывала, нясуць вянкі... Ну, і я з дзецьмі іду з імі... Паплачу там...
Прынесла мне Мальвінка есці ў пастарунак. Якраз сам староста быў і сказаў, каб мяне выпусцілі... А цяпер людзі напалоханыя, няможна нікога ўпрасіць і за плату, каб дапамог хто... Сын Хведара Дудзько,— помніш таго Хведара, якога вы лавілі, што выдаў Данілу легіянерам, дык вось яго сын лесніком служыць і ўсё даносіць паліцыі — хто да мяне ходзіць, хто ў чым дапамагае. Двух чалавек ужо выклікалі ў пастарунак...
Так вось усю вясну і лажу з канём па полі сама... І агарод трэба дагледзець, і ў хаце, і кросны саснаваць... Ой, Макарка, у мяне ўсё пазнавата... Адзін гной вывезці — колькі сілы каштавала... Хоць ты разарвіся... Мальвінка нанялася на пяць хат статак пасвіць. Заб’ецца дзяўчо. Як прыйдзе ўвечары, абы павячэрала і тут жа спіць... Ну, што ты ад яе будзеш патрабаваць?
— А хто табе сеяў?
— Сама, Макарка, сама... Бяда ўсяму навучыць. Усё сама...
— Ой, Мар'яна, цяжка табе...— ад душы спачувальна сказаў Макар.
— Цяжка, саколік, ды яшчэ як... Што яны, гэтыя злыдні, думаюць са мной зрабіць, хто іх ведае...
Потым Мар’яна махнула рукою, як быццам што адганяючы ад сябе, і дадала:
— А, няхай робяць, што хочуць... Нічога я ўжо, Макарка, не баюся.
Мар’яна сціхла, маўчаў і Макар. Данілюку засталося прайсці яшчэ якія дзве баразны. Ён шпарка заварочваў каня, з размаху ўсаджваў лямех у зямлю і, не спыняючыся, крочыў і крочыў за плугам, крыху прыгнуўшыся. Мар’яна, здаецца, між іншым, сачыла за яго паваротамі.
Хоць значна пастарэла Мар’яна, схуднела, але гэтыя самыя цёмныя шаўкавістыя валасы, прычэсаныя ў просты радок пад белай хусткай, цёмныя аксамітныя вочы з выразам тугі цяпер нагадвалі маладую Мар’яну, якая не страціла мяккай ветлівай усмешкі, сціпласці ў рухах, жаночай рупнасці. Хоць на лбе прарэзаліся дзве папярочныя маршчынкі, але на твары ледзь прыкметна прабівалася тая тонкая бялявасць, якая некалі так харашыла Мар’яну з яе цёмнымі бровамі, шыракаватым носам. Смяяліся вусны, бліскалі белыя моцныя зубы з той характэрнай шчарбінкай, што ажыўляла ўсмешку. А цяпер хоць шмат страціла з сваёй былой красы Мар’яна, аднак яна не зраклася жыцця, трымаецца за яго як можа, і на змучаным твары часам заззяе ўсмешка, як бывала,— блісне, нібы сонца паміж хмараў.
— А над магілаю Данілы не здзекуюцца? — асцярожна спытаўся Макар.
— Увесь час не чапалі, але вось нядаўна знік з магілы сцяг. Няйначай, забралі ўначы... Невядома, што будзе далей...
З аўса на дарогу нечакана выбег хлопчык — валасаценькі, чырванашчокі, з пучком кветак у руцэ. Падбег да Мар’яны засопшыся:
— Мама, а я бачыў гадзюку. Вось такую...
І хлопчык растапырыў рукі, паказваючы, якой даўжыні была гадзюка.
Мар’яна спалохана глянула на яго босыя загарэлыя ногі і пляснула рукамі:
— А божа ж мой... Казала ж табе — не хадзі... Добра, што не ўкусіла, а то была б мне яшчэ адна работа.
— Паглядзі, мама, якія кветкі... Я занясу тату на магілу...
Мар’яна спыніла позірк на хлопчыку, і ледзь прыкметная слязінка скацілася з вока. Яна хутка змахнула яе кончыкам хусткі і прыцягнула хлопчыка да сябе:
— Ох, ох, сынку... запэцкаўся ты, як парасё якое. Давай вытру.
І выцерла сына крысом свайго нейкага цёмнага каптана.
— Глядзі, Макар, які вырас... Ужо сёмы гадок. Яшчэ ў калысцы качаўся, а бацька ўжо называў грамадзянінам... Ну, а цяпер тройчы называў бы так... Усё носіць кветкі на магілу. Ужо і крычу на яго, сваруся... Не, крадком нарве і занясе.
Данілюк скончыў араць. Выцер кепкаю пот з твару і падышоў да малога.
— Го! Здароў, маладзец! — выгукнуў ён, працягваючы руку.
Хлопчык нясмела яе паціснуў, бліскаючы чорнымі вачанятамі. Данілюк падняў хлопчыка на ўзровень сваёй галавы, паглядзеў у твар і паставіў на зямлю.
— Добры сынок расце, Мар’яна... Наша не прападзе, Мар’яна...
— Ой, хлопчыкі, як я рада, што вас убачыла, я проста аджыла. Ну, будзем збірацца дахаты...
Данілюк ачысціў лямех ад зямлі, узваліў плуг на саначкі, прывязаў, і ўся сямейка ўжо гатова была ісці. Але Макар сказаў, што лепш было б не ісці разам з Мар’янай у хату, а з’явіцца асобна, быццам незнаёмыя. Мар’яна спачатку ўпіралася, а потым сказала: «Як хочаце».
Дайшлі да лесу. Мар’яна паказала дарожку на шлях і ўзяла лейцы з рук Данілюка.
— Толькі не баўцеся! — крыкнула яна ім услед.
Сябры хутка выйшлі на шлях. Глянулі направа. Праз лес стромкіх соснаў прасвечвалася белая царква з чырвоным дахам. Сябры падышлі да яе і спыніліся. Паблеклі на ёй сінія літары і лічба: «Anno — 1772». Два драўляныя крыжы стаялі гэтак жа, як і тады, толькі яшчэ больш абраслі мохам. Хлопцы паглядзелі на той злавесны крыж, дзе Данілу насцігла смерць, і хутка падаліся да пясчанага ўзгорачка ў кветках і вянках, да мясціны, абгароджанай штакецінамі. Там знялі шапкі і ў маўчанні сталі над магілай. З фатаграфіі на слупку глядзелі на іх з усмешкаю вочы Данілы, пазіраў той знаёмы твар, які заўсёды быў удумліва-насцярожаны.
Хлопцы абышлі магілу навокал, надзелі шапкі і накіраваліся ў вёску.
Мар’яна ўжо паспела падмесці хату, заслаць стол белым абрусам, падрыхтаваць сёе-тое з ежы, каб прыняць такіх жаданых гасцей. Ды і сама крыху прыбралася: памыла рукі, твар, прыгладзіла свае цёмныя шаўкавістыя валасы, завязала другую хустку, таксама белую, надзела новую кофту, спадніцу і ў дадатак, чаго ўжо даўно не рабіла, глянула на сябе ў люстэрка. Адтуль зірнуў на яе памаладзелы твар з цёмнымі бровамі і вялікімі чорнымі вачыма. Аж сама сабе здзівілася Мар’яна, ледзь прыкметна ўсміхнулася і адышла ад люстэрка,— не адышла, а проста ўцякла. «Трэба было б чарачку на спатканне, але няма...— падумала Мар’яна,— няхай выбачаюць, свае ж хлопцы... Ой, гора ж маё, гора...»
Нехта пастукаў аб веснічкі, а потым пачуўся голас. Мар’яна выбегла з хаты.
— Можна да вас зайсці адпачыць? — спытаўся Макар.
— А чаму не? Можна... Заходзьце, адпачніце...
Хлопцы ўвайшлі ў сенцы, дзе скінулі свае клункі. Мар’яна запрасіла іх у кухню, каб памыліся, паліла ім на рукі, падала чысты ручнік, толькі што выняты са скрыні. Данілюк, выцершыся, з шальмоўскай усмешкай спытаўся ў Мар’яны:
— Ну, а люстэрка ёсць?
— Ёсць...
— Тое самае?
— Тое самае... Ідзі прывітайся з ім...
І Данілюк, як некалі, стаў перад тым самым люстэркам у чырвонай аправе і старанна прычасаў сваю цёмна-русую чупрыну.
Толькі што хацелі сесці за стол, як нехта пастукаў у дзверы і зараз жа крыкнуў: «Мар’яна, выйдзі на хвілінку!»
— Гэта памочнік солтыса,— шапнула Мар’яна,— каб яго халера, як ён хутка...— І пайшла да дзвярэй.
— Ты, Мар’яна, мусіць, мёдам сябе мажаш, што да цябе ўсё людзі заходзяць,— уваходзячы, сказаў намеснік, нібы жартам, але ў ім адчуваўся нейкі свой намёк.
— От, сядай, то і ты госцем будзеш,— згладзіла намёк Мар’яна.
А намеснік тым часам звярнуўся да хлопцаў:
— Адкуль будзеце?
— Ідзём з лесапільні, там працуем, хочам хлеба купіць,— адказаў Макар.
— Цяпер ёсць такі наказ — правяраць дакументы... Так што выбачайце, я да вас нічога не маю, але служба ёсць служба...
Калі намеснік солтыса пасля праверкі дакументаў выйшаў, Мар’яна праз акно правяла яго вачыма аж на вуліцу і, уздыхнуўшы, сказала:
— Пайшоў... Ой, божа, божа, ні хвіліначкі няма спакойнай...
— Добры ён чалавек ці дрэнь? — спытаўся Данілюк.
— Не сказаць, што дрэнь, але наравісты... Трэба хадзіць ля яго, як ля таго каня...
Мар’яна махнула рукою так, як быццам хацела падкрэсліць, што няма тут аб чым гаварыць, і сказала:
— Чорт з ім... Сядайце за стол... Толькі, хлопчыкі, няма ў мяне чаркі, а трэба было б...— развяла рукамі Мар’яна.
— А можна дзе тут дастаць? — спытаўся Данілюк.
— Можна... абы грошы... вось у суседа...
— Дык я пабягу...
— Не, давай лепш я сама... Бо табе можа і не даць... Гарэлку прадаваць абы-каму ўжо забаронена... Манаполь нейкі, вінаполь ці як яго там...
Хлопцы патрэслі кішэні, злажыліся на паўбутэлькі. Мар’яна пайшла і хутка вярнулася. Выняла з-пад фартуха паўбутэлькі чыстай, празрыстай гарэлкі і паставіла на стол. «Значыць, пачастуемся з Мар’янай, адпачнём душою»,— падумалі хлопцы і жвава селі за стол. А ў вокны глядзелі тыя самыя вішні, хоць пастарэлыя ўжо, не такія бадзёрыя, як некалі. Першую чарку падняла Мар’яна.
— За нашу сустрэчу, хлопчыкі,— сказала яна, глянуўшы на хлопцаў, і голас яе задрыжаў,— усяго было ў нашым жыцці... Вып’ем, даражэнькія, каб хутка збылося тое, аб чым мы думалі і думаем кожны дзень...— І зноў Мар’яна, узрушаная, глянула на хлопцаў гарачымі вачыма, і раптам гэты мілавідны спакутаваны твар азарыўся ўсмешкай. «Як я рада, родненькія, што вы прыйшлі... Ну, будзьце здаровы!» І выпіла Мар’яна да дна і кропляй апошняй пырснула ў столь, як рабілі дзяды і бацькі на шчасце, на ўдачу.
Хлопцы слухалі і глядзелі на Мар’яну. Цёпла рабілася ў іх на душы, стала чагосьці шкада,— шкада, відаць, таго, чаго няма, а што быць павінна, шкада Мар’яны, гэтай сапраўднай пакутніцы... Варушылася ў душы многае-многае, чаго і не выкажаш.
— За цябе, Мар’яна! — ускрыкваў Данілюк.— За цябе такую, якая ты ёсць, нашая жынка, харошая жынка...
— За цябе, Мар’яна! — гаварыў Макар.
А Мар’яна ўсё запрашала:
— Ешце, хлопчыкі, ешце,— і падсоўвала сала, сыр і чэрствы хлеб-жытнік.
Макар з Антонам пражылі ў Мар’яны двое сутак, нямала дапамаглі ёй у гаспадарцы: залаталі дзірку ў страсе хаты, паправілі перагародкі ў хлевушку, пасеклі ўсе дровы, якія былі, падрамантавалі плот у агародзе... Усё трэба ў гэтай няшчаснай гаспадарцы, усё патрабуе рук... Хацелі нават апалоць грады за хатай, але ўжо Мар’яна не дапусціла. Данілюк хацеў весці каня на пачлег — таксама не дазволіла.
— Злыдняў многа...— сказала яна,— данясуць...
На трэці дзень Макар сказаў Данілюку:
— Пара ўжо, Антон, нам падумаць, што рабіць далей...
Пасля доўгага роздуму дадаў:
— Чапляюцца, чэрці... Хіба так зрабіць, каб ты да яе нібы наняўся за парабка...
— Хіба што так... Учора і Мар’яна гаварыла, што трэба шукаць нейкага ратунку...— падхапіў Данілюк.
— Ну і добра,— з палёгкай сказаў Макар,— трэба будзе паклікаць вам гэтага падсолтыса, пару сведак і напісаць умову найму... Тады ніхто не павінен чапляцца...
На гэтым і спыніліся.
Так і застаўся Данілюк у Мар’яны за «парабка», а Макар пайшоў на шлях, каб па ім дабрацца да Глушца.
На адыходзе ціха спытаўся ў Мар’яны ў сенцах, ці не чуваць чаго пра Сцяпана Каваля. Мар’яна глянула на Макара нібы недаўменным позіркам, азірнулася навокал і таксама ціха адказала:
— Было толькі адно пісьмо... калі? — Мар’яна на момант задумалася, прыпамінаючы.— Калі ж гэта?.. Ой, галава мая забітая... Ды ўжо больш, як год таму...
— Адкуль? — пытаўся далей Макар.
— І невядома адкуль... Не піша і горада, дзе жыве, дзе што робіць. Адно піша, што яму добра жывецца і што, можа, хутка пабачымся...— Мар’яна змоўкла і потым дадала яшчэ цішэй, дапамагаючы сабе ўзмахам рукі: — Няйначай адтуль... з Саветаў...
— Дык ты яму не адпісвала?
— Ды не... Адраса не было...
Макар развітаўся з Мар'янай, поўны яшчэ неўсвядомленых, радасных надзей.
Яшчэ ціха было ў вёсцы Запалянка. Сіне-ружовае світанне паволі рассцілалася па зямлі, плывучы непрыкметна з далёкіх небасхілаў.
Яснейшай рабілася дымка над лясамі і бялейшымі туманы над сенажацямі. Нідзе ні гуку. Толькі росы буйныя павіслі на лісцях дрэў і часам цупне на зямлю дзе-каторая расінка, не ўтрымаўшыся на лісточку. І зноў ціха. Хаты глядзяць цёмнымі ціхімі вокнамі, і кожная хата вылучаецца сваім складам, сваімі абрысамі,— хаты, як няшчасныя прывіды з казкі, прыціхлыя пасля буры.
Калі сустрэнецца чалавек у такі час, ён выглядае стомленым, схуднелым, хочацца яму легчы або сесці хоць пры дарозе і... заснуць. Бо ногі слабнуць і ўсім целам авалодвае стома. Хутчэй, хутчэй пад страху, на пасцель ці на сена ў гумне, выцягнуцца, распрастаць стомленыя ногі, рукі і спаць... спаць...
Таму Сцяпан Касцевіч, можа, першы прачнуўся ў вёсцы. Калі выйшаў на вуліцу, убачыў, што нехта ціха ідзе, мінае хаты, набліжаецца. Сцяпан працёр вочы, думаў, можа, здалося, але не — ішоў чалавек, нават у кажушку, з клункам за плячыма. Цікава... А гэты чалавек ішоў і здаваўся нейкім празрыстым, як быццам нядаўна выйшаў са змроку, і цені яшчэ ляжалі на яго твары.
Сцяпан Касцевіч толькі тады здагадаўся, хто гэта, калі чалавек спыніўся супроць яго хаты і, пазіраючы на Сцяпана, моўчкі ўсміхнуўся.
Чалавек сказаў:
— Не пазнаеш?
Пасля гэтага голасу Сцяпан у адзін момант пераскочыў вуліцу.
— Гэта ты, Дзям’ян? А я думаю, ну, хто так рана ідзе?..
Яны прывіталіся.
— А я ішоў і думаў нават, што ты мяне сустрэнеш першы.
— Ах, ах, Дзям’ян, Дзям’ян... Выпусцілі, значыць?..
— Пад нагляд паліцыі... Не думай... Можаш спаць на печы, а яна ўсё роўна будзе за табою наглядаць... Дай закурыць, калі маеш.
— Як мой Андрэй там?
— Го! Андрэй... Яму і там няма калі носа ўцерці... Работы па вушы...
— Але ж і худы ты, Дзям’ян, худы... Турма, яна ёсць турма.
Сябры зайшлі на падворак і селі на прызбу, задымілі цыгаркамі. Было так ціха, што і дым з цыгарак не хацеў разыходзіцца, а застываў шызым воблачкам у паветры. Дзям’ян гаварыў ціхім, стомленым голасам:
— Кажаш, худы... Галадоўка была... Невядома чым яна там скончыцца... Мяне выпусцілі на чацвёрты дзень рана... Вось і худы...
— І ты нічога не еў тры дні?
— Ні кропелькі... Трыста чалавек загаладала, не думай... Акцыя, значыць... супроць фашызму, разумееш?
Сцяпан апусціў вочы. Не зусім зразумелымі былі для яго гэтыя справы, але адчуваў, што тут ёсць нешта важнае, не на жарты.
— Ну, што ты голадам даб’ешся? Толькі сілы патраціш...
— Ого, не... Паны заскакалі здорава... Прасілі, каб бралі ежу... Кожны дзень прыносілі — і снеданне, і абед, і вячэру... Хіба ім гэта на руку, калі людзі леглі паміраць?.. Народу баяцца... Ужо на трэці дзень рабочыя збіраліся ля брамы турмы... Вось куды яно гне.
Сцяпан Касцевіч узняў дагэтуль апушчаную галаву і з праясненым тварам глянуў на Дзям’яна.
— Зразумеў, у чым справа? — спытаўся Дзям’ян.
— Вось яно як... Ах, ах, мудры і хітры цяпер свет,— гаварыў Сцяпан і ківаў галавою.
— Але і ты пастарэў, Сцяпан,— занудзіўся, мусіць, па сыну. Арол у цябе сын, там таксама ўсіх вучыць, радуйся...
Сябры гутарылі нядоўга. Пасля таго, як Сцяпан у некалькіх словах расказаў аб жыцці сям’і Дзям’яна, аб сваёй дапамозе ёй, яны разышліся.
— Адпачывай, Дзям’ян, добра адпачывай, ты заслужыў гэтага... Сёння трэба абворваць тваю бульбу. Не турбуйся, зараз пайду па коней і ўсё зраблю... Выспішся добра, тады пагаворым больш...
На грушы тарчала шпакоўня. Там прачнуліся ўжо і шальпаталі маладыя шпачкі. Яны па адным высоўвалі свае галоўкі праз круглае акенца, паглядалі навокал і разяўлялі дзюбкі. З гэтага заўсёды і пачыналася жыццё ў вёсцы.
А насустрач Дзям’яну ўжо выбегла Люба, сонная, з распушчанымі валасамі.
— Тата, гэта ты?
— А хто ж, дачка? Я... Я...
* * *
Чорны аблавухі сабака ляжаў на падлозе, блізка ад стала, і глядзеў на свайго гаспадара. У сабакі жоўтыя, нібы апаленыя бровы, пад якімі час ад часу моргалі блішчастыя вочы. Яны рабіліся то сумнымі — і тады сабака клаў сваю вострую морду на выцягнутыя белыя лапы і быццам застываў у дрымоце, то раптам загараліся бляскам, тады галава адрывалася ад лап і насцярожваліся вушы. Вочы ва ўпор глядзелі на гаспадара.
А гаспадар — Мікіта Лазун — сядзеў у канцы стала адзін і займаўся сваёй любімай работай,— абскрэбваў нажом «згаралкі», гэта значыць падгарэлую бульбу. Нявестка ведала гэтую слабасць свёкра і заўсёды, збіраючыся гатаваць снеданне ці вячэру, накладала гаршчок чышчанай бульбы з верхам і ставіла ў печ, пад полымя. Бульбіны падгаралі да палавіны, і гэта быў ласунак Мікіты. Так ён і сядзеў цяпер, адзін у хаце, і паскрэбваў бульбіну за бульбінай. На шоргат нажа сабака кожны раз падымаў галаву і прасіў есці сваімі блішчастымі вачыма, часам нават тупаў лапамі аб падлогу, павільваючы хвастом, і папіскваў. Калі ж гаспадар браў бульбіну ў рот і пачынаў жаваць, хрумстаючы, сабака сціхаў, клаў морду на лапы і сумна заплюшчваў вочы, страціўшы надзею на пачастунак. А Мікіта жаваў бульбу, і здавалася, што разам з ёю жуюцца і валасы вусоў і барады. Ён часта выціраў губы, разгладжваў вусы. Бачыць Мікіта, што ляжыць сабака, хоць і не глядзіць на яго. Толькі калі гэтая верная жывёліна заварушыцца, Мікіта крыкне, як дзе з-за сцяны:
— Гэ... воўчае мяса!..
Сабака пасля кожнага такога крыку трошкі адсоўвалася ад гаспадара і глядзела на яго ўжо баязлівымі вачыма, а потым на шоргат нажа аб бульбіну зноў прысоўвалася бліжэй да стала.
— Гэ... ты, воўчае мяса!.. Не накорміш цябе ніяк.
Праз густыя стромкія ліпы, што стаяць чарадою на процілеглым баку вуліцы, праз невялікія вішні ў гародчык скупа прабіваюцца ў хату чырвоныя праменні заходзячага сонца. Шапатлівыя цені ад лісцяў трапечуць на шыбінах вокнаў, і таму праменні, як зайчыкі, мільгаюць, скачуць на сценах, асабліва па белай сцяне печы. Вось-вось зараз сонца схаваецца зусім. Мікіта сядзеў, кідаў у рот бульбіну за бульбінай і думаў, разважаў. Правае бяльматае вока моргала не часта, як гэта бывала ў гутарцы з кім-небудзь, а асабліва ў спрэчцы. Тады яно дрыжала, скакала, здаецца, выпучвалася наверх і зноў хавалася. Твар у Мікіты спакойны, маршчыны на лбе схаваны пад пасмамі цёмных пасівелых валасоў. Але ўсё роўна маршчына над пераноссем сціскаецца, варушацца навіслыя, таксама пасівелыя, бровы. Нешта доўга няма сыноў з касьбы, нявестка выйшла на падворак уладкаваць свіней, і адтуль далятае ў хату праз адчыненыя дзверы яе голас. Вячэра ўжо гатова, а вячэраць няма каму. Сядзіць толькі ён, Мікіта, і раскашуецца згаралкамі. Няхай сабе сабака коўтае сліну — згаралкі належаць толькі Мікіту. Учора адбылася ў хаце «невялікая» сварка. Невялікай яе лічаць у сям'і таму, што яна працягвалася нядоўга, хоць мела вынікі даволі жорсткія. А ўсё пачалося праз гэтыя згаралкі. Мікіта прыйшоў ад солтыса Барсука, дзе абмяркоўваліся падатковыя агульнавясковыя пытанні. Снеданне было ўжо гатова, але Мікіта не заўважыў на прыпеку падгарэлых бульбін. Нявестка заўсёды збірала іх у міску і адстаўляла ўбок «для таты», а на гэты раз, праўда, міска стаяла, але бульбін не было. На дне міскі прыліплі толькі бульбяныя крошкі. Мікіта распрануўся і сеў на лаву, злавесна пазіраючы на прыпек, на ўсе кухонныя прылады, што стаялі перад печчу: тут было і драўлянае вядро з вадою, на якім вісеў масіўны медны кубак, два свіныя цэбры, ад якіх тхнула пракіслай паранай бульбай, некалькі чыгуноў і гліняных гаршкоў на лавах з ужо зваранай ежай і пустых. У місцы з вадой моклі драўляныя лыжкі. У печы яшчэ гарэлі дровы і стаялі два гаршкі — адзін з буракамі на дзень, а другі з гарохам. З печы пахла развараным здорам. Трэба было б закурыць, але Мікіта ўжо ад некаторага часу «нашча сэрца» не курыць — у грудзях нядобра робіцца. Праўда, хоць чарку выпіў у солтыса Барсука, але ад ежы адмовіўся, сказаў: «Пераб’ю сабе снеданне».
Убегла нявестка, глянула ў печ і зжахнулася:
— Ой, зусім у печы гасне...— і падкінула пару паленцаў. Мікітава вока заморгала часта.
— Згаралкі ёсць? — спытаўся загадкава.
Нявестка па звычцы глянула налева на прыпек і, убачыўшы пустую міску, пляснула далонямі:
— Ой, божа, дзе ж яны дзеліся? Я ж іх тут вось у місцы паставіла... Як заўсёды... Нікога ж у хаце не было... Няйначай Мурза...
Увайшоў малодшы сын Кузьма, у лапцях, мокры па калені,— паставіў коні на канюшынішчы. У руцэ трымаў дзве бручкі з зялёным лапушыстым націннем, якія ён і паклаў на лаве.
— Вось татавы згаралкі нехта з’еў...— паскардзілася нявестка...
— Згаралкі?.. Я нядаўна заходзіў у хату, дык застаў Мурзу. Узлез лапамі на прыпек і еў з міскі. Адскочыў, як я ўвайшоў. Але ў місцы засталіся толькі дзве бульбіны. Дык я яму іх і аддаў. А што?..— глянуў Кузьма на бацьку і нявестку з пытаннем у позірку.
Мікіта заёрзаў на месцы. З вуснаў палілося штосьці падобнае да квакання:
— Які аддатчык мне знайшоўся... Куды ж ты хадзіў зараз?
— На агарод... Трэба сёння апалоць грады... Вось вырваў дзве бручкі...
— Мурзу аддаў...— цягнуў сваё Мікіта.— Занёс бы лепш шпакам Касцевіча. Ты ж адтуль і не вылазіў бы.
— Ну, што тут гаварыць аб гэтай бульбе? Сёння ўвечары зноў Ульяна наварыць... І не папракайце мяне гэтымі шпакамі... Усё шпакі ды шпакі. На той год я ў сябе зраблю шпакоўню...
— Няма больш чаго рабіць... Шпакоўні...
— От, сціхніце, тата, няма тут аб чым гаварыць...
— Як няма аб чым гаварыць? Ты мяне будзеш вучыць? Што ты з ботамі зрабіў у нядзелю? Такія, мой пане, боцікі былі...
— Зноў боты... Я ж казаў... Пераходзілі цераз канаву, як ішлі пад царкву,— ну, і ўваліўся...
— Маўчы, прахвост! Вам іншай дарогі не было? Хіба там дарога? Вы спяшаліся, каб дагнаць гэтых смаркачоў, што неслі вянкі на магілу свістуноў, якіх паліцыя забіла ў Глушцы...
Гэта быў намёк на магілу Ільі Рамановіча і Ткачука.
Кузьма нахмурыў бровы. Ульяна, нагнуўшыся, заглядала ў печ, папраўляла качаргою дровы, і вочы яе бліскалі непакоем. Не адварочваючыся ад печы, сказала:
— От, сціхніце... Зараз будзем снедаць...
— І ты за яго? — устаў з лавы Мікіта.— Снедаць?.. Вы зарабілі ўжо на снеданне?
І тут — адкуль што ўзялося? — Ульяна якраз адхілілася ад печы — Мікіта схапіў вядро з вадою і бухнуў у печ... Там запшыкала, зашумела, белымі клубкамі паваліла пара. З прыпека разам з попелам пацякла брудная вада...
— Я вам дам снеданне!..— крыкнуў Мікіта і, схапіўшы кій у качарэжніку, хацеў ударыць Кузьму. Але Мікіта і не згледзеў, як Кузьма вырваў у яго гэты кій і зламаў аб калена...
Ульяна выйшла з хаты, выйшаў і Кузьма. Стары Мікіта лыпаў вачыма, тупаў ля печы, чагосьці нібы шукаючы, а потым схапіў з акна два яйкі, пляснуў аб падлогу, расцёр нагамі і плюнуў. Затым выняў з кішэні выгінастую люльку з капшуком і пачаў набіваць яе табакай. Шчокі яго гарэлі, валасы стаялі дыбам. Сеў у канцы стала і стаў пыхкаць з люлькі, з ярасцю плюючы на падлогу. Пляўкі клаліся ад стала на рознай адлегласці, некаторыя заляталі аж пад парог. Соп у нос Мікіта, без сэнсу пазіраючы ў акно, дзе галінка вішні неяк баязліва краналася шыбінкі. Ад некаторага часу не падабаецца Мікіту яго сын Кузьма. Асабліва, калі ў Сцяпана Касцевіча на грушы з’явілася шпакоўня, а ў ёй пасяліліся шпакі. Кузьма быў не толькі сціплага, але нават, як людзі казалі, жаночага характару. Бялявы, даўгаваты твар з блакітнымі вачыма яшчэ больш падкрэсліваў яго жаноцкасць. Паколькі маці памерла даўно, Кузьма рабіў усю жаночую работу. У хаце засталася за гаспадыню жонка старэйшага брата, Ульяна. Яна часта наракала на сваю долю, што ёй адной цяжка ўправіцца з усім у гаспадарцы. І Кузьма пачаў дапамагаць ва ўсім: падмятаў хату, мыў падлогу, насіў ваду, дровы, мыў з Ульянаю бялізну. Здатнасць Кузьмы да жаночай работы дайшла да таго, што ён навучыўся нават прасці кудзелю, памагаў снаваць кросны Ульяне і добра разбіраўся ў гэтай хатняй жаночай тэхніцы. Маўклівым быў, ціхім, Кузьма выглядаў заўсёды як быццам прыгнечаны, задуманы. Хлопцы ў вёсцы смяяліся з яго жаночых заняткаў. Балюча перажываў гэта Кузьма, стараўся не глядзець у вочы людзям, баючыся сустрэць насмешку. Таму Кузьма прывык хадзіць з паніклай галавой, апусціўшы вочы ў зямлю. Усё рабіў Кузьма — Ульяна не мела клопату з градамі, усё аполваў Кузьма, хадзіў жаць траву цялятам, свінням, павесіўшы вялікую торбу на шыю. Вазіў гной на поле і сам тут жа разбіваў. Улетку не расставаўся з сярпом. Усё рабіў Кузьма, і здавалася, што праца была яго адзінай уцехай. Слухаўся бацьку,— заўсёды ішоў туды, куды яго пасылалі. Але ніколі Кузьма не пачуў ад бацькі пахвальнага слова — усё загады і крыкі, усё папрокі ў няхлюйстве, усё нейкія несправядлівыя абвінавачанні.
Калі ж аднаго разу нявестка Ульяна сказала, што, можа б, трэба было Кузьме зрабіць боты, што ён ужо дзяцюк, што і яму хочацца да людзей выйсці і што «хіба ж у нас не хапае, няма за што...», Мікіта пыхнуў з люлькі, потым плюнуў на падлогу і сказаў:
— Няма чаго разбэшчваць... Я за сваё жыццё толькі адны боты знасіў, якія пашыў на вяселле... Ого-о!.. Было не так, як цяпер. Мне было чатырнаццаць год, як я ўжо з бацькам усю работу рабіў. Бацька ўстае зімою рана, досвіткам, і я ўстаю. Бацька бярэцца плесці лапці, і я бяруся... Бацька на досвітку ідзе ў гумно малаціць цэпам, і я іду... І я не прасіў ботаў... Вось яно як! А што б яно прыдбалася ў хату, каб было інакш...
Слухаў Кузьма такую гутарку і адзін раз, сам не ведае, як гэта сарвалася ў яго, сказаў:
— Ат... дурныя людзі былі... Самі сабе шкадавалі...
— Дзе ты такога розуму набраўся?! — усхапіўся Мікіта.— Каб я гэтага больш не чуў... Яйцо курыцу будзе вучыць!
І Кузьма нядзелямі праседжваў дома, абуты ў лазовыя лапці, у той час як на вуліцы шумела моладзь, чуваць былі гукі гармонікі і бубна.
Нешта праз два дні пасля такой гутаркі Мікіта палез на гару і адтуль, з-пад страхі, сцягнуў з жэрдкі закасцянелую, каравую конскую скуру, вырабленую калісьці нейкім сваім хатнім спосабам.
Калі тры гады назад здох стары конь Каштан, якому было ўжо трыццаць год, Мікіта паклікаў жабрака Рыгора Малахая, каб той здзёр скуру. Вось гэтую скуру і ўвалок у хату Мікіта і кінуў на падлогу. Скура была жоўтая, зморшчаная, сям-там заплямленая зялёнай цвіллю.
— Вось... вашы галовы ні аб чым не думаюць... Ёсць што ў хаце ці няма... Трэба што ў хату ці не трэба... Ботаў табе хочацца,— ну, вось, будуць боты.
Усе трое — Мікіта, нявестка і Кузьма — сталі над скурай у задуменні. Вось гэта скура! Цар скура! Сагнутая надвое, так як вісела на жэрдцы. Паспрабуй яе разагнуць. Кузьма паспрабаваў, але гэта не ўдалося. Як толькі ён выпусціў яе з рук, канцы скуры, як на спружыне, ляснулі адзін аб адзін, і скура легла на падлозе згорнутая, як была. Непрыступная скура!
— Не з тваімі рукамі за яе брацца,— зыркнуў Мікіта,— бяры за адзін канец, а я за другі...
Так і ўзяліся. Скура трашчала, рыпела, нібы хацела пераламацца.
Прыйшла дапамагчы Ульяна, стала на сярэдзіну скуры і паціскала нагамі то на адзін бок, то на другі.
Урэшце скура падалася. Яна надламалася да палавіны сваёй таўшчыні. Мікіта апусціўся каленямі на скуру і пачаў мацаць яе пальцамі, глыбакадумна насупіўшы твар.
— Гэта нічога... што крыху трэснула... нічога. Але ж скура... Хіба гэта не скура? Во... Во... Што гэта табе, не тавар? Во...
— Яна ж лубяная,— сказаў Кузьма,— што з яе зробіш? Хіба толькі бубен...
Мікіта прыўзняў галаву і спыніў суровы позірк на Кузьме.
— Сам ты лубяны... Лубяная... Конь не сабака, каб з яго скуры рабіць бубен... Бубна захацеў...
Памаўчаўшы крыху, дадаў:
— Увечары занясеш да шаўца, да Міхася... Няхай паглядзіць... Боты выйдуць такія, што дваццаць год будуць насіцца...
— Я не панясу,— заенчыў Кузьма,— хіба на смех...
— То здыхай без ботаў! — крыкнуў Мікіта.
— У такіх ботах толькі ногі можна пакалечыць... Падэшву з гэтай скуры, дык яшчэ... А перады?.. Ну, якія ж з яе перады, яе ж і на калодку не сагнеш... Ды яшчэ да Міхася, як быццам лепшага шаўца няма...
— Для цябе і гэты добры...
Скуру да шаўца занёс сам Мікіта. Міхась быў старасвецкім, свойскім шаўцом і шыў боты толькі для старых мужчын, і шыў ён іх не сказаць што на калодку, а быццам на цагліну. Ну, каб былі прасторныя, каб можна было накруціць на ногі шмат ануч. І галоўнае, не так многа браў за работу, як шаўцы ў мястэчку.
Але і Міхась пакруціў носам, разглядаючы скуру, і сказаў:
— Боты з яе, вядома, можна зрабіць... Але ці гэта боты для маладога хлопца? Уважайся, Мікіта... Табе магу зрабіць, а Кузьме не... Не хачу сароміць хлопца...
— Як бачу, то вы, мусіць, змовіліся...
Нясмачна было Мікіту ад слоў шаўца. Пакруціўся сюды-туды і сказаў:
— Тады зробіш мне...
Так Кузьма зноў застаўся без ботаў. Было ў яго яшчэ з леташняга года заробленых у графа Ельскага штосьці больш сарака злотых за вывазку лесу. Кузьма вырашыў зрабіць за гэтыя грошы боты.
Адразу, як атрымаў заробак, то не пайшоў дахаты, а падаўся ў мястэчка і заказаў сабе хромавыя боты.
Калі ж потым ён прынёс іх дахаты,— блішчастыя, прыгожыя, бацька толькі адзін раз скоса глянуў на іх са здзіўленнем і потым трымаў сябе так, як быццам у хаце нічога не адбылося. Але зараз жа пайшоў у свіран, праверыў засекі са збожжам. Там пароблены ім таямнічыя знакі,— ці не парушаны яны, ці не набраў Кузьма збожжа? Бо адкуль жа ў яго з’явіліся грошы на боты?
І цяпер вось Мікіта зноў упікае. Мала таго — узяў заліў дровы ў печы.
І зноў гэтая гутарка пра шпакі Касцевіча. Не хоча ўцяміць стары, заскарузлы Мікіта, што, апрача працы ў полі, другою ўцехай Кузьмы былі птушкі. Можа, ніхто не ўмеў так вышукваць птушыных гнёздаў па кустах, як Кузьма. Ёсць у яго зробленая ім клетка, у якой ён трымае зімою сінічак. А ў калядную ноч, на шчодру, ён заўсёды ходзіць у гумно і ловіць сонных вераб’ёў. І трэба ж гэта Сцяпану Касцевічу, адзінаму ў вёсцы, зрабіць шпакоўню! Яна стала прадметам увагі ўсёй вёскі. Дзеці, напэўна, снілі аб ёй па начах. Заглядалі на шпакоўню, ідучы па вуліцы, і старыя — мужчыны і жанчыны. Моладзь тоўпілася спачатку не толькі на падворку, але і на вуліцы, зазірала, усміхалася, калі прылятаў шпак і садзіўся на прыступачак перад акенцам. Ды і сама шпакоўня была прыгожая — зроблена ў форме доміка, пафарбавана ў жоўты колер, а вуглы і стрэшка адценены чырвонай фарбай. Чырвоным абадком абведзена і акенца. Маляўнічая шпакоўня! І ў ёй самі пасяліліся птушкі. Дзядзька Касцевіч кажа, што яны будуць ачышчаць садок ад чарвякоў. Кузьма, ідучы куды-небудзь, абы толькі ўбачыў Сцяпана Касцевіча на падворку, заўсёды зойдзе нібы так сабе, для гутаркі, а па сутнасці, каб бліжэй паглядзець на шпакоўню. Не дае яму спакою гэтая шпакоўня! Але калі адзін раз Кузьма, прыйшоўшы дахаты, сказаў, што «ў Касцевіча ўжо вывеліся шпачкі», бацька вылаяў яго і забараніў хадзіць туды.
— Глядзі, каб ён на гэтай шпакоўні чырвоны сцяг не вывесіў...— Пастукаў люлькай аб рог стала, выбіваючы попел, і загадаў: — Бяры касу і ідзі касіць пад рэчку... Ілья сёння не прыйдзе, заняты ў пана.
Гэта пра старэйшага сына, які ў графа Ельскага ўжо год як служыў лесніком.
...Сядзіць Кузьма ў капусных градах — уцёк з хаты — і есць бручку, нарэзваючы ножыкам. Ён адчувае, як крыўда пачынае варушыцца ў яго душы ўсё мацней і мацней, як яна вырастае ў пратэст супроць бацькі, у пратэст яшчэ нясмелы, баязлівы, хісткі.
А гэты бацька сядзеў за сталом пасля ўчарашняй калатні, якую ўчыніў сам, лушчыў запаветныя згаралкі і думаў зусім аб іншым. Ужо год як за іконай ляжыць у скрутку летапіс, прысланы з дзяржаўнага архіва з Гродна. Гэта пазямельны летапіс аб надзеле зямлёю сялян вёскі Запалянкі пасля вызвалення ад паншчыны. Моцны дакумент! Усё там напісана — колькі было сем’яў у вёсцы ў той час, калі надзялялі зямлёю, і па колькі дзесяцін на сям’ю. Памногу тады давалі зямлі, хоць стары Нічыпар Байдак кажа, што людзі адмаўляліся шмат браць гэтай жаданай зямелькі, бо не было чым плаціць выкупаў, падаткаў і не было чым яе абрабляць. Усё роўна камісія адмервала на кожную сям’ю васемнаццаць дзесяцін самай горшай зямлі,— камяністай, пясчанай на гарах і халоднай, падзолістай у далінах. Бездапаможнасць і бядоту людзей скарыстаў свой вясковы багацей — гэта бацька Нічыпара Байдака, што адкупіўся ад пана яшчэ пры паншчыне. І вось ён абсяваў усю «лішнюю» зямлю,— тую, якую не змаглі абрабіць сяляне. Буйным багацеем быў бацька Нічыпара Байдака — абозамі адпраўляў пшаніцу ў горад, да ракі Шчара, адкуль яна і плыла або па Нёману ў Літву, або ў глыбокае Палессе па Агінскаму каналу. Усё гэта апісана ў летапісе збоку, у «примечании».
Мікіту падабаецца гэты летапіс, і ён сяды-тады, надумаўшыся, загадвае Кузьму ў нядзелю, каб пачытаў яго, бо сам Мікіта непісьменны, нягледзячы на тое, што пры цары шэсць год быў валасным старшынёй.
Паслухаўшы гэты незвычайны для яго летапіс, ён чмыхне ў нос і скажа:
— Вось як жылі людзі... А цяпер... на шнурках душацца...
Прыходзіў часам Нічыпар Байдак, і тады яны ўдвух успаміналі старое і складалі планы, як дабіцца таго, каб вёску Запалянку падзяліць на хутары, хоць нашчадак багатага роду, Байдак, у многім чым не згаджаўся з Мікітам. Байдак быў прыхільнікам Грамады, яе членам, у што Мікіта не верыў. Грамаду паны разбілі, але Нічыпар усё роўна чытае газеты і любіць палітычныя гутаркі, гаворыць аб беларускай дзяржаве.
— Нам трэба свая, беларуская дзяржава. Інакш нічога не будзе...
Што ўяўляў сабе Байдак пад «беларускай дзяржавай», так і заставалася нявысветленым. Адною фразай выкрываў ён разуменне сваёй дзяржавы, фразай, якая ніколі не пакідала яго: «Паны рана ці позна, а павінны ўцячы за Буг». А што павінна быць пасля ўцёкаў паноў — невядома.
— Якая табе дзяржава? Якая табе дзяржава?..— наступаў на Байдака спалоханы Мікіта.— Нашто табе веру ламаць? Што богам паложана, так яно і быць павінна... Як жылі дзяды, прадзеды...
— Якая тут табе вера? — гарачыўся Нічыпар.— Пры чым тут вера? Вер сабе ў каго хочаш. Што гэта мае да дзяржавы?
А Мікіту, хоць страляй, усё роўна свайго не дакажаш.
— Не, не, Нічыпар, не трэба веры ламаць, хай яно будзе так, як ёсць...
Байдак чухаў за вухам і смяяўся з Мікіты, як смяецца чалавек, адчуваючы сваю перавагу над субяседнікам. Але ўсё ж вабіў яго гэты архіўны летапіс, дзе ў «примечании» пісалася аб такіх людзях, якім быў яго бацька. Ад гэтага і пачыналіся бясконцыя гутаркі.
— Як звольнілі ад паншчыны, мне было адзінаццаць год,— гаварыў Нічыпар,— сям’я ў нас тады была дваццаць шэсць чалавек. Дзве дзяжы хлеба пяклі на тыдзень... Хоць бацька і адпраўляў пшаніцу абозамі на Шчару, усё роўна хлеб пяклі з мякінай... Ха-ха-ха!..— залягаўся смехам Нічыпар,— бывала, як усадзіш зубы ў гэты хлеб, дык столькі асцюкоў наб’ецца, што ўсё роўна... што ўсё роўна... ну, як ты шчотку з’еў...
Мікіта пыхкаў люлькай, слухаў і чамусьці лічыў патрэбным прачытаць настаўленне Кузьме, які сядзеў воддаль на лаве і разглядаў нейкую кніжку.
— Вось слухай, як людзі жылі... А вам цяпер хлеб без мякіны нядобры... Нажэрліся...
А Нічыпар працягваў:
— У майго бацькі было трыццаць пар валоў, восем пар коней...— Нічыпар аж прыўстаў і памахаў пальцам,— восем малаценнікаў было пастаянных, якія толькі тое і рабілі, што малацілі збожжа цапамі...
— А чым жа? Толькі цапамі,— дапамагаў у гутарцы Мікіта.
— Ого-о-о! Мой бацька...— цягнуў Нічыпар,— не паслухаць яго — смерць... Скуру здзярэ... Ад аднаго крыку майго бацькі свіння падала!..
Мікіта і тут паварочваў нос у бок Кузьмы і, нібы ўпікаючы ў чым, гаварыў:
— Вось якія людзі былі... Не вам раўня... Вам абы слова сказаў, дык вы ўжо губы крывіце... Усё вам нядобра...
Шырокі маршчыністы лоб Нічыпара аж пацеў ад асалоды. Выціраў лоб рукавом, разгладжваў доўгія сівыя вусы, над якімі звісаў востры кончык тонкага носа, і, усміхаючыся, гаварыў далей:
— Мой бацька... Ха-ха-ха... Мой бацька быў непісьменны, не ведаў, колькі ў яго грошай... Усё клаў і клаў у скарбонку і хаваў ад нас... Уся ж вёска працавала на майго бацьку... Ён жа ўсю лішнюю зямлю абрабляў, і людзі ішлі на тое, каб зямля не пуставала, не дзірванела, бо яшчэ не ў сіле былі абрабляць самі... Вось як.
— Ну, вядома, а як жа? Само ж не зробіцца... Мусіць жа нехта рукі дакладаць,— устаўляў Мікіта.
— Плаціў людзям, як хацеў,— каму больш, каму менш, а каму казаў — пачакай... Але, калі якая баба прыйдзе са слязьмі ў якой патрэбе, не адмовіць,— хоць жменю збожжа, а дасць.
Нічыпар змоўкне на момант, усміхнецца ў вусы сам сабе, апусціўшы павекі на вочы, як быццам углядаецца ў мінулае. Потым рухава разгладзіць вусы шорсткай далоняй і, узняўшы галаву, пачне зноў:
— Мой бацька... Ха-ха! Фокуснік быў...
— Фокуснік? — здзіўляецца Мікіта.— Гм...
— Ага... Пройдзе, бывала, па вуліцы без шапкі, у адной зрэбнай сарочцы, толькі лапці паскрыпваюць... знай, што нешта ўжо надумаў... Убачыць — сядзіць на парозе хаты жанчына і абірае бульбу... Заходзіць, вітаецца і адразу: «Чаму, Тацяна, сына не жэніш? Пара ўжо...» А тая збедніцца і кажа: «Ой, дзядзечка, няма за што жаніць...» Тады бацька вымае з кішэні пяцьдзесят рублёў і кажа: «На, жані...» Тая кідае работу і падае да ног бацькі, дзякуе...
Мікіта заёрзае на месцы, неспакойна заморгае яго вока, і буркне:
— Гм... Ну, гэта, Нічыпар, я лічу лішняе — раскідацца задарма такімі грашыма... Пяцьдзесят рублёў у той час — о-го-го... Паспрабуй, зарабі іх...
— Ну, што ты зробіш — фокус... І, вядома, спраўляюць вяселле... Першага клічуць на вяселле бацьку... Ён прыходзіць, гаспадары запрашаюць яго на покуць, пад іконы... Не, бацька не хоча ісці на покуць... Ён на запросіны заходзіць толькі ў камору, дзе падрыхтавана выпіўка і закуска для вяселля... Вып’е там...— Нічыпар аж памахае пальцам на ўзроўні галавы,— вып’е толькі адну чарачку, закусіць кавалачкам мяса, пажадае шчасця-долі маладым і бацькам і пойдзе... Вось і ўвесь фокус...
Мікіта аж не ведае, што адказаць на гэта. Шкада яму тых, так дарма кінутых бацькам Нічыпара, пяцьдзесят рублёў, але ўсё ж такі і гонар... І ўрэшце Мікіта супакойваецца на той думцы, што не дурны ж быў бацька Нічыпара, калі так рабіў... Яму гэтыя пяцьдзесят рублёў вярнуліся ўдвая... Бо як жа можа быць інакш? Задарма? Гм... не... Задарма ніхто нікога нават не пацалуе...
Так і сядзелі старыя, перагортвалі архіўны летапіс, мацалі яго пальцамі,— адзін крыху пісьменны, а другі цёмны, як ноч, для граматы, але больш адукаваны за Нічыпара, каб умець бараніць сваё багацце і багацець далей рознымі і ўсялякімі спосабамі. Мікіта смокча люльку, маўчыць, хоць мог бы расказаць, як ён, будучы валасным старшынёю пры цары, аднаго разу вёз казну ў павятовы горад і, праязджаючы праз лес, раніў сам сябе з пісталета ў нагу і вярнуўся. Сказаў людзям і земскаму начальніку, што яго абрабавалі зладзеі. Але праз год Мікіта купіў пятнаццаць дзесяцін зямлі недалёка ад вёскі ў аднаго збяднелага шляхціца-фальваршчыка. Можна было б перасяліцца на купленую зямлю, але тут, у вёсцы, застанецца поле, раскіданае ў палосках... Усё ж такі дзесяць дзесяцін... Не выпадае... Маўчыць аб усім гэтым Мікіта, маўчыць усё жыццё. Маўчыць і Нічыпар пра тое, як ён знайшоў бацькаву скарбонку пасля яго смерці, знайшоў пад печчу, прысыпаную зямлёй. Бацька, паміраючы, не паспеў, а хутчэй за ўсё не хацеў сказаць, дзе схавана яго скарбонка,— ён з ахвотай узяў бы яе ў магілу, але ведаў, што ўсё роўна забяруць. Дык няхай шукаюць самі...
Сыны падзялілі паміж сабой грошы, зямлю, і сям’я, якую бацька трымаў, як у абцугах, распалася. Сяляне пачалі займаць свае надзелы і абрабляць іх самі. А Нічыпар, даўшы сабе волю пасля прыгнёту бацькі, загуляў... Так і прагуляў бацькаву скарбонку. Усю разнёс па корчмах. Ды прычынай папоек, відаць, было яшчэ і тое, што гаспадарка апусцела, што не змог павесці яе Нічыпар па-новаму. Усё штосьці не ладзілася. Паміралі дзеці. Урэшце памерла жонка, пакінуўшы аднаго сына. Так і жыве ўдаўцом Нічыпар здаўна з жанатым сынам ужо ў збядненні. Прыйшоў на старасці да думкі, што патрэбна беларуская дзяржава, што як быццам у ёй увесь ратунак. І некалі ў гутарцы з Андрэем казаў:
— Чаму ж нам не мець сваёй дзяржавы?
Калі ж Андрэй тлумачыў, што за мяжою ёсць беларуская дзяржава, Нічыпар адказваў:
— Я ведаю, што там ёсць, ды тут няма!.. Трэба ўсю Беларусь у адно... А то зрабілі ліха ведае што — адны там, другія тут...
Мікіта тарочыў сваё: «Нам трэба хутары, кожны сам сабе...» Калі ж умяшаўся ў гутарку Кузьма, сказаўшы, што «вунь Сцяпан Касцевіч вычытаў у газеце, што ў Расіі ўжо няма палосак, што там ужо калектывы парабілі, уся зямля ў адно, усе супольна яе абрабляюць і жывуць», Мікіта аж падскочыў і не крыкнуў на Кузьму, як звычайна, а гаўкнуў:
— А ты там быў? Бачыў? Слухай балбатню... Вунь пан граф казаў мне, што там і жонкі супольныя. Начытае табе Касцевіч... А пра шпакоўні ён нічога не вычытаў?
— Зноў шпакоўні...— мармытнуў абураны Кузьма.
— Чаго ты на яго крычыш? — заступаўся за Кузьму Нічыпар.— Я і сам чытаў пра гэтыя калектывы...
— Гэта не для нас з табою, няхай галадранцы робяць сабе калектыў, я на іх працаваць не пайду... Вось тут у дакуменце ўсё напісана, што каму паложана... Закон — святое дзела...
І Мікіта тыцкаў пальцам у архіўны летапіс.
Каб разагнаць непрыемны настрой, які выклікаў Кузьма сваёй заўвагай пра калектывы, Мікіта выйшаў у каморку і хутка прынёс адтуль бутэльку гарэлкі і кавалак кумпяка. Гарэлка ў Мікіты амаль заўсёды была напагатове — рознае ж начальства прыязджае і, можна сказаць, не мінае Мікіты. Трэба ж пачаставаць — гэта не прападзе, пойдзе на карысць. Вось нядаўна прыязджаў зямельны начальнік — «земскі комісаж», як кажуць паны, абмяркоўваць справы хутароў і быў вельмі здаволены пачастункам, вельмі дзякаваў і казаў, што ў вёсцы няма лепшага, прыстойнага гаспадара за Мікіту. Калі ў адносінах да сваёй сям’і Мікіта трымаў сябе, як воўк, дык да «комісажа» і наогул да начальства быў такім ліслівым, увесь час згінаў сваю шырокую спіну ў паклоне, што, здавалася, яна ў яго патрэсквала.
У асобе Нічыпара Байдака Мікіта адчуваў хісткага чалавека якога можна на тое-сёе выкарыстаць у вясковых справах. Ведаў Мікіта, як і ўсе ў вёсцы, што Нічыпар любіць весці з сялянамі палітычныя гутаркі. Няхай вып’е чарку Нічыпар, лепш будзе ўвіхацца, бо тут, здаецца, з гэтымі хутарамі не так лёгка будзе, як думаецца. Вось вярнуўся з турмы гаварун Дзям’ян Гарагляд...
Так і канчалі часам старыя гутарку чаркай, ад якой Нічыпар як на свет нараджаўся. А Мікіта выпіваў адну чарку, ад сілы дзве, прагна сачыў вачыма, як лілася гарэлка ў чарку — баяўся, каб не пераліць, а калі выпіваў, дык з яго горла вырываўся такі гук, быццам дзе за сцяною рохкала свіння. Кузьма ў такіх выпадках знікаў з хаты. І цяпер толькі падняўся, каб выйсці, як у шыбіне паказаўся дзіцячы твар з апаленымі сонцам валасамі. Хлопчык крыкнуў: «Кузьма! А ў Касцевічаў ужо маладыя шпакі лётаюць!» Мікіта, пачырванеўшы раптам, не ведаў, што рабіць. Заёрзаў на месцы, а затым крыкнуў у акно: «Пайшоў вон, смаркач!» Аглянуўся — Кузьмы ўжо ў хаце не было.
— Каб яны яму павыздыхалі, гэтыя шпакі!.. От, прынада...
— Шпакі... гэта — пустое... Ну што ж, паглядзяць і пойдуць...— гаварыў Нічыпар.
— Не, гэта не пустое,— адказваў Мікіта,— гэтыя шпакі яшчэ наробяць...
А на падворку Сцяпана Касцевіча ў гэты нядзельны час сабралася шмат моладзі і пажылых людзей — мужчын і жанчын. На прызбе сядзеў сам Сцяпан, а побач Дзям’ян Гарагляд. Усе слухалі расказ Дзям’яна пра турму, пра барацьбу, пра ашуканства паноў і пра тое, што, «можна сказаць, хутка будуць перамены». Па садку ж ляталі, увіхаліся над шпакоўняй маладыя шпачкі. Хлопцы, слухаючы Дзям’яна, не раз паварочваліся да садка, каб усміхнуцца ім.
* * *
Сонца хілілася ўжо к захаду над узгорыстымі жытнімі палямі, калі малады хлопец з клункам за плячыма, апіраючыся на кій, шпарка звярнуў са шляху на глухую палявую дарогу. Дарога ішла ў сасновы лясок і потым зноў выбягала на палявыя прасторы. Вось і гара ўжо недалёка, а на ёй — сосны. Яны ўвесь час былі арыенцірам для хлопца. Прахожыя так і казалі яму, калі сустракаліся: «Трымай вока вунь на тыя сосны — там і ёсць вёска Запалянка». Так і ішоў хлопец, не спускаючы з вачэй далёкіх соснаў, якія верхавінамі, здаецца, танулі ў сіняве. Урэшце яны ўжо блізка. Воддаль ад дарогі, налева — хутар. Пацямнелая ад часу хата хаваецца ў садку. Пры дарозе стаіць Анупрэй Чарняк, папыхквае люлькай і задуменным позіркам паводзіць па маляўнічых палях.
— Добры дзень, дзядзька! — прывітаўся хлопец.
— Добры дзень, хлопча,— тонам прыхільнасці адказаў Анупрэй Чарняк.
— Ці не скажаце мне, як знайсці хату Касцевіча?
Анупрэй выняў з рота цыбук і мокрым канцом яго разгладзіў вусы. З момант глядзеў на хлопца. Нешта жывое бліснула ў вачах.
— Касцевіча? — перапытаў Анупрэй.— Яго хата пасярэдзіне сяла... Як будзеш ісці, прыкмячай,— на грушы шпакі... Тарчыць шпакоўня... Больш ні ў кога няма шпакоў у сяле, толькі ў Касцевіча... Туды і заходзь... А адкуль будзеш?
— Здалёк... Дзякую, дзядзька,— сказаў хлопец адыходзячы.
Гэта быў Макар Краўчук.
Анупрэй глянуў яму ўслед і ўжо крыкнуў:
— Шукай шпакоўні... Бо толькі ў яго аднаго ў сяле шпакі... на грушы шпакі...
Вось і гумно, адна з мясцін на роднай сялібе, якая заўсёды ўспамінаецца з прыемнасцю. Гумно старэнькае, асеўшае падрубамі ў зямлю, ужо крыху пахілае. Бацька падпёр шулы падпорамі. Пад бокам мяккае сена. Яго пах, змешаны з пахам жытняй саломы, напаўняе бадзёрасцю, нават радасцю, што хочацца хутчэй устаць і ісці ў бясконцыя, ззяючыя ў сонцы палі і лугі, хапіцца за плуг або за касу і там, пад павіслы ў нябеснай сіняве несціханы туркат жаваранкаў і шчэбет іншых птушак, на поўныя грудзі адчуць, што свет прыгожы, што варта ў ім жыць, штосьці любіць, шкадаваць і штосьці ненавідзець.
Андрэй ляжыць на сене, падклаўшы рукі пад галаву, і пасля сну аглядае саламянае скляпенне гумна. Якраз насупраць, на лаце, угары сядзяць у гняздзечку чатыры маладыя ластаўкі. Белагрудачкі сядзяць, прытуліўшыся адна да другой, так ціха, паважна, быццам яны ўпэўнены ў тым, што нішто не парушыць іх мілага спакою, іх птушынага маленства. Сядзяць яны, як тыя дзяўчаты-прыгажуні дзе-небудзь на плоце ў святочны дзень. А вакол іх шнуруе ластаўка-маці, пашчабеча і ляціць на двор, хутка вяртаецца і садзіцца з клапатлівым шчэбетам на гняздзечка да сваіх малянят. Пачастуе іх са сваёй дзюбкі і зноў ляціць. А птушаняты зноў сядзяць ціха, скупіўшыся радочкам, свецяць белымі грудкамі, чакаюць новага прылёту сваёй маці. Усё гэта выглядае, як святая ідылія. А тут яшчэ бацька зрабіў новую ўцеху — шпакоўню. Сонечныя праменні відаць у залатым пылку. На дварэ ранак, відаць, багаты сонцам і росамі. Чуюцца галасы дзяцей. Напэўна, прыйшлі глядзець на шпакоў. У Запалянцы ніколі, колькі яна існуе, ніхто не меў шпакоўні. Бацька прынёс гэтую задуму з далёкіх расійскіх дарог, дзе бачыў іншае жыццё, іншы дастатак, чым дома. Пастарэў бацька за гэты час, пасівеў, цяжкі позірк застыў у стомленых вачах, не голіцца тыднямі, і шчацінаю абрастаюць шчокі. Тая самая адзежына, што на будні, тое і ў святы. Поўзае каленямі па гэтай дзедаўскай зямлі, напінаецца за плугам, спатыкаецца за бараною. Вядома, стараецца на сякі-такі кавалак хлеба, але весялосці ўсё няма і няма... Нешта звязана, нешта зблытана, і ніяк не звядзеш канцы з канцамі. Прадаў парсюка, каб аплаціць падаткі, ды яго не хапіла — трэба было прадаваць цялё, два пуды жыта з апошніх чатырох. З двума пудамі трэба будзе пражыць лета, да новага хлеба. А зборшчыкі падаткаў — секвестратары — усё ідуць і ідуць, амаль кожны дзень. Цяпер іх пара — усіх маладых людзей перасаджалі ў турмы, і няма каму падняць народ на адпор, як гэта было не так даўно. А тут яшчэ і месяца няма, як памерла дачка, якой ужо было пятнаццаць год,— памерла на тыя раптоўныя сухоты, якія завуцца гарлавымі. Паспела яшчэ даткаць Андрэю пояс, ужо хварэючы. І ломіць рукі Кацярына, усё яшчэ не можа выплакаць жалю: «І дзе ж яна іх набралася. Увесь час была здаровая... Гэта ж нейкая напасць...» А вось і вярнуўся сын з турмы, пад нагляд паліцыі... Ногі яшчэ як след не адышлі ад пухляціны пасля турэмнай галадоўкі. Кажуць Андрэю: «Вылежвайся». А ён і не думае. Ды як тут вылежвацца? Не разумеюць бацькі таго гаручага згустка ў душы, які ніколі не патухае, які не дае сядзець, маўчаць, а наадварот — падмывае.
Вось і цяпер прачнуўся ў гумне і ўздыхнуў з палёгкай, убачыўшы, што яго акружае не тая рэчаіснасць, якая мучыла ў сне. А ў сне ён бачыў на падлозе, на сенніках рады згаладалых людзей з завостранымі рысамі твару. І гэты свіст вады... фантаны вады праз краты... Па камерах барыкады... І гнеўная складка застыла на светлым чале Маркса, калі ён глядзеў са сцяны з партрэта на хвалі вады на падлозе, якая пачала ўжо вылівацца за парог... А фантаны ўсё ліліся і ліліся... І Андрэю ў сне здалося, што вада ўжо не выліваецца за парог, а ўсё падымаецца і падымаецца... Вось даходзіць да шыі, душыць... Толькі гнеўная маршчына Маркса перад вачыма, як подых яшчэ далёкай, магутнай буры...
Андрэй лыпнуў вачыма і нейкі час не мог здагадацца, дзе ён і што з ім. Памацаў сена навокал, выцер пот з ілба і толькі, калі ўбачыў чатыры ластаўкі-белагрудачкі, прыйшоў да прытомнасці.
І ніць успамінаў пра нядаўняе пацягнулася сама сабою.
...У катле крочаць парамі зняволеныя з чырвонымі сцяжкамі на грудзях. Крочаць у нагу. Урачыстае маўчанне... Цішыня паважная, напружаная... Грук-грук, грук-грук,— выразна адбіваюць крокі. Усе чакаюць знаку для мітынгу. Знак павінен даць Паддубны з акна сваёй камеры, бо адміністрацыя падзяліла палітзняволеных на дзве прагулкі, і першая група ўжо адмітынгавала. Урэшце з вуглавога акна, што ля самага касцёла, далятае рэзкае, загаднае: «У круг!» І адтуль, з вышыні, узмах сціснутага кулака, высунутага праз краты,— кулака Паддубнага. Словы пачалі падаць, як каменні...
Пасля прамовы — лозунгі і спяванне «Інтэрнацыянала». І тады начальнік Каняўскі, за ім Кручоны і цэлая чарада малодшых і наглядчыкаў вывалілася з дзвярэй на пляц. Бліснулі какарды, гузікі, шаблі. Начальнік — высокі, плячысты, з чырвоным каркам, паводзіць сябе так, як быццам пазіруе перад кім. Па звычцы трымаецца правай рукою за борт мундзіра на грудзях. «Прашу стаць!.. Прашу стаць!» — гаворыць ён, але двойкі ідуць і ідуць, не сцішаючы кроку. «Прашу стаць!» — трэці раз крыкнуў Каняўскі, і тады наглядчык лёгенька спыніў рукою першую пару. Пары пачалі звівацца, як гармонік, і спыніліся. «Калі сказаў — «стаць», то павінны стаць,— пачаў Каняўскі,— павінны мець настолькі павагі, каб стаць... Тое, што вы спявалі, вы ўжо гэтым парушылі турэмны рэгламент... Паколькі Першы май ёсць свята гістарычнае, за яго святкаванне караць не буду... Караць не буду ў тым выпадку, калі не будзеце больш спяваць... Да пабачэння... Можаце хадзіць...» І начальнік Каняўскі спрытна адсалютаваў, павярнуўся на адной назе і пайшоў у дзверы, а за ім і ўся яго чарада. Ну, што хочаце,— рыцар, дый годзе, гэты начальнік. Прыйшоў, бліснуў зброяй, словамі і пайшоў, пакінуўшы ўражанне памяркоўнасці, лібералізму, падсвежанага каштоўнай парфумай. Хлопцы пакрочылі далей. Не паспелі прайсці па кругу, як прагулачны наглядчык загадаў заходзіць у камеры. Пры ўваходзе ў дзверы — невялікі цёмны калідор, прайшоўшы які трэба падымацца па сходках, каб выйсці на калідор светлы. Хлопцы ідуць праз гэтае сутарэнне парамі, нічога не бачаць ні перад сабою, ні навокал. І тут пачалося нечаканае. Хлопцы адчулі ўдары кулакоў. Усё змяшалася ў цемры. Кулакі ад сцен падалі ўжо дзе папала — па галовах, па спінах, пушчаны ў ход ногі, і цяжкія боты штурхалі з размаху. Нехта крыкнуў: «Б’юць!» Нехта намацаў пры сцяне наглядчыка і схапіў яго за горла. Наглядчык маўчаў як вады ў рот набраўшы, не падаў ніводнага слова. Гарачае сапенне напоўніла цёмны калідор. Урэшце хлопцы прарваліся, прайшлі праз гэтую засаду. Андрэй выйшаў на святло і заўважыў, што ў яго з носа цячэ кроў. Кашуля на грудзях апырскана ёю. Гэта быў адзін такі ўдар, ад якога Андрэй выцяўся тварам аб сцяну. Ну што ж — Першы май, зарабіць такое не грэх... Але... вось вам, хлопцы, ліберальныя штучкі начальніка Каняўскага. Пазнавайце вантробу лібералізму, які расчышчае дарогу фашызму! Нехта крыкнуў, калі выйшлі на светлы калідор: «Вось вам гістарычнае свята!»
Кашуля Андрэя была перададзена патрыярху Зайчыку, старасту палітзняволеных. Ён назаўтра запісаўся да начальніка на прыём, каб паказаць яе. Каняўскі ў прыёме адмовіў. Усе зразумелі, што пачынаецца наступленне. Адбываўся судовы працэс групы Райскага (рэдактара часопіса «Астрожныя думкі»), і групу не павялі на суд пехатой, як гэта рабілася дагэтуль, а на турэмны двор заехала чорная калымага — штосьці падобнае на вагончык з адным акенцам у кратах у задняй сцяне. Пад’ехала і стала перад вокнамі камер палітзняволеных. Палітзняволеныя сустрэлі гэтую «карэту» крыкамі пратэсту. Тры дні не спыняліся крыкі, і тры дні наглядчыкі не змаглі ўзяць хлопцаў і пасадзіць у калымагу. Урэшце прыйшла на дапамогу паліцыя з горада, і тады даканалі... Хлопцаў, падрапаных, у падраных кашулях выцягнулі з турмы і запхалі ў злавесны вагончык, які сваёй чорнай афарбоўкай нагадваў катафалк. Не даспадобы, вядома, было панам, калі камуністы хадзілі на суд пехатой,— скаваныя, пад канвоем, ішлі знарок павольна, каб даўжэй пабыць на вуліцы, а за імі збіраліся натоўпы і праводзілі аж да будынка суда. Насустрач адчыняліся вокны ў дамах, і адтуль высоўваліся твары і таксама прагна праводзілі вачыма. Вяртаючыся з суда, хлопцы спявалі «Інтэрнацыянал» і кідалі лозунгі... Не даспадобы гэта было панам. І вось выдумалі калымагу. За крыкі супроць калымагі «ліберал» Каняўскі забараніў газеты, адабраў кнігі на невядомы тэрмін. Бібліятэчныя паліцы ў камеры апусцелі. Не прыняў і старасту. Не прыйшоў і пракурор, нягледзячы на патрабаванні. Прагулка і далей адбывалася ўжо дзвюма групамі. Не выходзілі некалькі разоў на прагулку, некалькі разоў не бралі вячэры, усё патрабуючы пракурора. Нешта задумалі паны,— няйначай, каб адзначыць гадавіну майскага перавароту Пілсудскага. Урэшце была скарочана прагулка на адну гадзіну, і тады прыйшоў пракурор. Ён заявіў, што кнігі і газеты будуць вернуты праз месяц, што прагулка застанецца толькі адну гадзіну, бо «вы, камуністы, мітынгуеце, канферуеце,— тут ёсць турма, а не Саўдэпія». Прадстаўніцтва палітзняволеных у асобе старасты было скасавана. Назаўтра пачалася галадоўка.
На чацвёрты дзень галадоўкі зноў прыйшоў пракурор і пацвердзіў ранейшае, што ніякіх уступак не будзе. Палітзняволеныя пачалі барыкадзіраваць дзверы, скарыстаўшы для гэтага нары і лавы. Вось тады і прыехала пажарная каманда з кішкамі і помпамі.
...Не разумеюць бацькі гэтага агню ў грудзях. Нічога, бацькі, яшчэ зразумееце, што не можа быць інакш. Бацька ў глыбіні душы адчувае па-свойму, перажывае ўсё, што робіцца навокал яго. Але як жа яму ісці разам з сынам? У бацькі ўсе клопаты накіраваны на тое, каб сяк-так утрымаць гаспадарку, на якой ён так здаўна думаў пажыць спакойна, па-людску. А тут якраз спакою і няма. Амаль кожны дзень новыя клопаты. Ці пройдзе паліцыянт па вуліцы, ці секвестратар, ці прыедзе сам войт,— чакай такога, чаго ты павінен баяцца. Усё бойся і бойся,— няхай яно згарыць,— калі ж гэта чалавек будзе жыць без боязі, каб навокал былі людзі, якім ты верыш, што яны не ворагі, а свае? І бацька стаў больш задуменны і ціхі. Нешта збіраецца ў яго душы. Ці вытрымае ён гэты цяжар? Аднак, нягледзячы ні на што, рупнасць не пакідае яго. У гумне, на таку, стаяць прыпёртыя да сцяны новыя рамкі, а побач — невялічкі пчаліны домік, амаль гатовы. Бацька марыць завесці пасечку — зрабіў першы вулей. Здзівіўся Андрэй, калі на другі дзень пасля прыходу з турмы, перабіраючы кніжкі, убачыў, што кніжка Якуба Коласа «Вершы і паэмы» ў многіх месцах перакладзена пасачкамі паперы і высахлымі кветкамі.
— Не чапай, не чапай,— няхай так ляжыць. Гэта я часам чытаю...— сказаў бацька.
А гэтыя закладкі найбольш прыпадаюць на паэму «Новая зямля».
— Вось гэта штука ўдалая... А!..— кракнуў бацька. Андрэй глянуў на першую старонку «Новай зямлі» і прачытаў услых падкрэсленыя алоўкам радкі:
Вясна, вясна, не для мяне ты,
Не я, табою абагрэты,
Прыход твой радасны спаткаю,—
Цябе навек, вясна, хаваю...
— Як быццам з душы ён выняў гэтыя словы, гэты Якуб Колас,— кажа бацька, паслухаўшы.— Адкуль ён? Ці жыве цяпер?
— Жывы, а як жа... Жыве ў Мінску...
— Ах, вось чалавек, вось розум... Дай яму, божа, здароўя... Не кладзі туды ў кучу... Дай сюды... Я пакладу яе асобна, а то яшчэ дзе заваліцца, і потым шукай...
Бацька бярэ кніжку, пукатую ад закладак, глядзіць з момант на партрэт Коласа на вокладцы — у капелюшы, з вусікамі пад доўгім сялянскім носам,— адчыняе скрыню і кладзе наверх, на адзежу.
«Знайшоў сябе бацька ў паэме,— думае Андрэй,— і гэтыя ластаўкі таксама яго, і шпакі... і жаваранкі ў полі...»
Андрэй паварушыў нагамі, адчуў, што яны яшчэ пабольваюць. Толькі два дні пабыў пасля звароту з турмы, не даў нават паглядзець на сябе бацькам і наогул аднавяскоўцам і паехаў... Куды? Паехаў аж у Беласток шукаць Санкоўскага. Як жа добра было б зрабіць гэта па дарозе з турмы. Ды так яно і думалася, але дзе там? Чалавек думае па-свойму, а паны маюць клопат перашкодзіць намерам. Андрэя канваіравала паліцыя з самай турмы, перадавала з этапу на этап — аж да свайго глушэцкага пастарунка. Усміхнуўся Андрэй, успамінаючы, як ішоў з паліцыянтам са станцыі ў Глушэц. Праходзячы па дарозе цераз вёску, зайшлі, па просьбе Андрэя, у адну з крайніх хат папрасіць паесці. Як жа клапацілася маладая гаспадыня, ды і сам гаспадар не адставаў, каб як найлепш дагадзіць Андрэю. У гаспадыні набеглі слёзы на вочы, і кінулася яна да печы: «Можа, капусты наліць — будзеце есці?» Была і капуста, а потым малако з тварагом. На паліцыянта старалася не глядзець, праслізне па ім вачыма, а потым зробіць такі выгляд, быццам гэтага паліцыянта і ў хаце няма. Утаропіць у Андрэя ўвесь свой позірк, поўны ўнутранай тугі і пашаны. Паліцыянт думаў, што гаспадыня за кампанію, так сказаць, пачастуе і яго. Не дачакаўся. Ужо і прыдобрывацца пачаў, каб гаспадыня змяніла гнеў на літасць,— усё роўна нічога не дабіўся.
— За вас жа цярпеў чалавек, добра яго пачастуйце,— нават на такія словы кінуўся паліцыянт, хочучы давесці, што і ён спачувае пароду.
Нічога не дапамагло, гаспадыня як быццам і не чула яго слоў. Толькі прыспешвала Андрэя: «Ешце, ешце, я яшчэ падалью... Вядома, у турме не соладка...»
Аж нялоўка рабілася Андрэю за паліцыянта, які круціўся на лаве, курыў, паглядаў у акно, не ведаў, куды сябе дзець. Мусіць, пах капусты моцна казытаў паліцыянту ў носе, бо ён урэшце не вытрымаў — дастаў са сваёй торбы бутэльку малака, кавалачак хлеба, прысунуўся да стала і пачаў есці. Гаспадыня толькі скоса зірнула на яго і сціснула губы. Андрэй кінуў словы, якіх, здаецца, чакалі гаспадары:
— Што — Грамады ўжо няма ці яшчэ, можа, дзе засталіся гурткі?
Гаспадыня з балючай грымасай на твары махнула рукою і адказала:
— Дзе там, саколік, засталіся?.. Ні адненькага няма... пабралі...
І змоўкла. Спыніла паток слоў, якія прасіліся з вуснаў.
— Няма-а-а...— працягнуў гаспадар, які сядзеў на лаве воддаль з апушчанай галавою. І гэтае «няма» прагучала, як набалелы стогн. Маладыя гаспадары шмат чаго расказалі б Андрэю, ды вось сядзіць у гузіках панскі слуга, сядзіць, як тая скула, п’е з бутэлькі сваё малако (гаспадыня і кубка не дала) і вінтоўку трымае між кален. І ў хаце стала ціха і цяжка.
«Так, ціха і цяжка стала па ўсёй зямлі»,— думае Андрэй. Нават у пралетарскім Беластоку пасля масавых арыштаў, пры разгроме Грамады, не мог не заўважыць ён трывогі на тварах рабочых. Некаторыя гаварылі аб люксембургізме, які меў яшчэ ўплыў сярод рабочых у Беластоку, аб тым, што нельга недаацэньваць нацыянальна-вызваленчага руху. Успаміналі аб традыцыях СДКПЛ1. Усё гэта было адказам на нацыянал-шавіністычную балбатню ППС, уплывы якой у прафсаюзах немалыя. Крытыкавалі, хвацка высмейвалі рабочыя нейкіх путкаў, пужакаў, бавэлкаў — важакоў з ППС.
— У чым жа справа? — пытаўся Андрэй.— Чаму ж іх не выкрываць?
Рабочыя шматзначна ўсміхаліся, пераглядваліся і казалі:
— Выкрываем, наколькі можам... Але за іх плячыма стаіць дэфензіва... Вось што!.. Нам трэба ўзмацняць сваю чырвоную апазіцыю ў прафсаюзах, а гэта не так лёгка... Нас меншасць у прафсаюзах...
Андрэй паехаў у Беласток выконваць даручэнне турэмнага парткома — перадаць Беластоцкаму АК, каб прасачылі за дзейнасцю нейкага Карэльчука — сакратара АК камсамола, які падазраваецца як правакатар. Парвалася сувязь вязняў з воляй з прычыны правалаў — масавых арыштаў. Магчыма, што шпікі сядзяць на канспіратыўных кватэрах. Весткі аб Карэльчуку перадала парткому Соня Качаноўская, тая Соня, якую некалі сустрэў таварыш Васіль, ідучы пад канвоем. Партком стаў перад задачай, як жа перадаць такую вестку ў Беластоцкі АК? Тады Андрэй успомніў пра Санкоўскага. Ведаў, што ён працуе там недзе на лесапільні. Паколькі вызвалілі Дзям’яна Гарагляда, Кананца і іншых хлопцаў з другіх паветаў, Паддубны сказаў Андрэю:
— Магчыма, вызваляць і цябе... Паны, відаць, па горла сыты судовымі працэсамі... Думаюць зрабіць разрадку, хочуць часова спыніць фабрыкацыю спраў... Бо яны, напэўна, не маюць дастаткова матэрыялаў, каб судзіць арганізатараў нашай дэманстрацыі. Гэта было відаць тады па іх разгубленасці, паніцы... Так што можна чакаць, што цябе вызваляць. Май гэта на ўвазе. І калі мы не знойдзем кім перадаць аб Карэльчуку, ты пашукаеш гэтага нашага даўняга знаёмага Санкоўскага...
Трэба было пажыць два дні дома і ехаць у Беласток. Бацьку сказаў, што ў этапным астрозе, іменна ў Беластоку, забыўся плашч, падарунак таварыша ў турме. Бацька паглядзеў у вочы Андрэю і пакруціў галавою, кажучы:
— Ці варта па яго ехаць? Дзе ты яго знойдзеш?
— А можа, знайду? Добры плашч...
Бацька вытрас з кашалька пяць злотых на дарогу, і Андрэй паехаў. Каб зберагчы грошы, дзесяткі кіламетраў дарогі адмераў сваімі нагамі. Дома ж будуць пытацца людзі, а можа, і паліцыя,— куды паехаў і па што, і таму Андрэй, для адводу вачэй, прыехаўшы ў Беласток, зайшоў у каравульнае памяшканне этапнага астрога і запытаўся аб плашчы, якога яму ў турме ніхто не даваў. Дзяжурны паліцыянт адказаў, што не было ніякага плашча, што, відаць, «пан пакінуў у другім месцы». Ну што ж, больш нічога не трэба — працэдура зроблена, можна больш спакойна ехаць за горад.
Доўга Андрэй прыглядаўся ля вакзала да людзей, у каго б запытацца, як далёка за горадам лесапільні. А людзей тоўпіцца, праходзіць шмат, і ўсё найбольш у капелюшах, у новых кепках, плашчах. Нідзе не відаць рабочага чалавека. Вось ідзе ўперавалку стары чыгуначнік з ліхтаром у руцэ, напэўна, стомлены, бо ледзь перастаўляе ногі. Андрэй звярнуўся да яго. Той і растлумачыў, колькі лесапільняў ёсць у Беластоку, што яны недалёка за горадам, і сказаў нумар аўтобуса.
...Няўклюдны, пукаты, шэры касцёл, быццам абліты тлушчам і абчэсаны сякерай, потым другі касцёл з чырвонай цэглы, размаляваныя вітрыны, шыльды магазінаў, бакавыя, брудныя, вузенькія і заўсёды цёмныя вулачкі, а там — запляснелыя хібаркі, налепленыя адна на адну,— гнёзды гарадской беднаты; прыплюснутыя купалы сінагог...— усё гэта прамільгнула за вокнамі аўтобуса. А над усім гэтым бязладдзем бляскаў і змрокаў пануюць, узвышаюцца фабрычныя коміны. Іх цэлы лес. І чорныя, як сажа, дымы доўгімі палосамі плывуць і плывуць у паднябессі. Пышны палац колішняга магната графа Браніцкага, з паркам навокал, не прыцягваў сюды феадальнай знаці, бо панамі горада былі ўжо буржуа. У палацы Браніцкага знаходзіцца цяпер Urząd wojewódzki2. Браніцкіх, якія некалі жылі з пышнасцю двара французскіх Людовікаў, ужо няма — сышлі з арэны навечна. Затое іх пераймаюць у формах і нянавісці да смердаў цяперашнія заправілы — ваяводы, старосты і іншыя — стаўленікі езуіта-самадура, палітычнага разбойніка Пілсудскага. Але Беласток — горад не толькі прамыслоўцаў і купцоў; Беласток — горад пралетарыяту, слаўнага сваімі рэвалюцыйнымі традыцыямі, барыкаднымі баямі. І панам не сагнуць пралетарыят, як гэта рабілі іх папярэднікі з хлопамі. Ведаюць гэта паны, і таму ППС, Бунд — іх адзіны ратунак. Сярод іх пітомнікі правакатараў, шпікоў, даносчыкаў — падкупленых кар’ерыстаў-дэмагогаў і, што самае небяспечнае,— прыкрытых рэвалюцыйным сцягам. Дэфензіва тут мае нялёгкую работу, каб правесці ў жыццё вядомую формулу: «Мякка слаць, каб было жорстка спаць».
...Неяк раптам знікла з вуліц люднасць — перасталі мільгаць праз акно аўтобуса капелюшы, плацці, перасталі калыхацца рознакаляровыя парасоны над галовамі паняў. І шум, сярод якога востра цокаюць капыты коней рамізнікаў, застаўся недзе быццам у нізіне. Пачаліся асабнячкі ў садках, у бярозах. Вузкія тратуары, крапіва ля платоў. Ускраіна... Але след бязладдзя, неўпарадкаванасці відаць і тут. Урэшце знік і брук. Паказаліся домікі і хібаркі, мурава на вуліцах,— пачаўся пасёлак рабочых, пераважна беластоцкіх ткачоў, старажылаў горада. У цэнтры жыве буржуазія — прамыслоўцы, гандляры розных рангаў. Праз некалькі кварталаў адгэтуль жывуць паўперы, анучная бедната, скінутая на сацыяльнае дно. Яна будуе сабе шалашыкі з дошак, заржавелай бляхі не толькі ў сутарэннях, аслізлых ад памыяў падворках, але нават і на дахах нізкіх гаспадарчых прыбудовак. Ткачы — аснова беластоцкага пралетарыяту, багатага вытворчымі традыцыямі, вопытам працы і барацьбы.
«Тут барацьба не сціхае ні на хвіліну»,— падумаў Андрэй, калі выйшаў з аўтобуса на апошнім прыпынку і глянуў на лес комінаў удалечыні. Андрэй пайшоў звычайнай палявой дарогай. Хутка бліснула рэчка ў нізіне, а над ёю працягнулася шэрая драўляная навала баракаў, хатак-шалашоў, ярусаў, бярвенняў, дошак. Сярод гэтага як быццам выпадковага паселішча ўзвышаўся чорны комін, які падтрымліваўся дратамі, падобнымі на павучыныя ніці. Звычайная, знаёмая карціна лесапільні. За лесапільняй узгорак, за якім і схавалася рэчка на павароце. Андрэй перайшоў вузкакалейку, якая цягнулася ў напрамку горада, і ўвайшоў у гэтую драўляную неразбярыху. Насустрач з-за ярусаў вынырнула цёмна-русая, маладая, невысокая жанчына з бярэмцам трэсак на левай руцэ. Убачыўшы чалавека, спынілася. Ідзе ж нехта незнаёмы. Яна не зводзіла вачэй і глядзела на яго і тады, калі ён стаў перад ёю. Цёмна-шэрыя вочы яе як быццам пранізвалі Андрэя. Яна і паказала яму кватэру Санкоўскага.
— Ідзіце за мною...— сказала жанчына.
Ідучы, гаварыла, што Санкоўскі на рабоце, што хутка прыйдзе на абед і што дома ёсць яго жонка, «яна вам усё раскажа».
«Жонка? — здзівіўся сам сабе Андрэй.— Вось нечаканае дасягненне... Цікава...»
Хутка падышлі да невялікай халупкі, пабудаванай з аполкаў. У халупцы было двое ўваходных дзвярэй. Ля адных маладзіца спынілася і паказала на суседнія дзверы.
— Вось іх кватэра... Мы жывём разам, пад адной страхой... Гэта нашы мужы пабудавалі такі палац... Заходзьце ў тыя дзверы,— тлумачыла па-беларуску маладзіца.
Андрэй падзякаваў і штурхнуў рукою негабляваныя дзверы. У невялічкіх сенцах на лаўцы стаялі дзве каструлі, вядро з вадою, а на сцяне ў паўзмроку віселі нейкія торбы — не то са збожжам, не то з чым іншым. У самым кутку стаяла піла. Андрэй пастукаў у наступныя дзверцы, абабітыя рагожай.
— Прошэ,— адказаў жаночы голас. Андрэй увайшоў. На яго глянуў крыху змяты, але малады і зычлівы твар з чыстымі, як шкло, шэрымі, амаль блакітнымі, вачыма. Русаватыя вейкі апусціліся над імі. Твар жанчыны з зычлівага раптам ператварыўся ў востра-насцярожаны — яна няйначай спадзявалася сустрэць знаёмага чалавека, а тут — нечакана...
— Добры дзень,— прывітаўся Андрэй і адным позіркам акінуў памяшканне — невялічкае, абмазанае глінай, пабеленае, з печкай-плітой з левага боку, з засланым самаробным ложкам ля сцяны. Насупраць, пры адзіным акенцы, стаяў столік, засланы нейкай белай тканінай.
— Дзень добры,— жвава адказала жанчына, адначасова хуценька папраўляючы валасы на галаве. Яна выглядала яўна заклапочанай, усхваляванай. Лёгкая чырвань, якая выступіла на шчоках, прыхарошыла, здаецца, не толькі твар, але і ўсю яе танклявую постаць у цёмным падношаным адзенні.
— Я, здаецца, трапіў да Вацлава Санкоўскага? — сказаў Андрэй.
— Так, ён жыве тут,— адказала гаспадыня неяк халаднавата, з яўна польскім акцэнтам.
«Пільнасць, пільнасць, усюды пільнасць...» — прамільгнула ў галаве Андрэя.
— Цо пан собе жычы? Прошэ сядаць,— схамянулася маладзіца і паставіла табурэтку ля стала.
— Вы яго жонка?
Яна зноў неспакойна заморгала вачыма і тут жа ўсміхнулася.
— Так... пажаніліся мы нядаўна...
Андрэй, як мог, найкарацей расказаў пра сваё знаёмства з Санкоўскім. А гаспадыня ўсё раз-пораз паўтарала дыпламатычна: «Ах, вось як... Вось яно што...» Андрэй зразумеў, што яна яму да канца не паверыла. «Пільнасць, пільнасць, усюды пільнасць...» — гучала ў галаве.
— Ён зараз прыйдзе... На абед... Працуе пры машыне, качагарам...
Андрэй папрасіў дазволу закурыць.
— Прошэ, бардзо прошэ...— адказала жанчына і ў момант зняла з палічкі шкляную попельнічку і паставіла на стол.
— Хто вам паказаў нашу кватэру?
— Вось... ваша суседка...
— А-а-а... Марыля...
— Вы трохі пасядзіце, а я збегаю на завод... Прашу прабачыць...
Яна накінула шэрую хустку ў чорных гарошынках і выйшла, сказаўшы: «Не сумуйце».
Але, выйшаўшы, тут жа вярнулася, а дакладней, высунула галаву з сенцаў і дадала:
— Я вас замкну, каб ніхто сюды не зайшоў... Добра? — Андрэй усміхнуўся.
— Добра, замыкайце, не баюся... Я прывык ужо сядзець замкнутым...
Гаспадыня коратка змерала Андрэя дапытлівым позіркам і знікла.
«Ну вось, знайшоў Санкоўскага,— з задаваленнем падумаў Андрэй.— Ажаніўся ўсё ж такі, вечны беспрытульнік... Можа, гэта і нядобры знак?»
Больш уважліва агледзеў пакойчык. На палічцы ляжала некалькі кніжак. Андрэй устаў і ўзяў верхнюю. «Агульная гісторыя сацыялізма і грамадскай барацьбы» — выдавецтва «Веда», Варшава.
Пранізлівы гудок абвясціў паўдзённы перапынак. Андрэй як-ніяк крыху хваляваўся ад блізкай сустрэчы з Санкоўскім. Даўно ж не бачыліся. «І ён не памкнуўся пашукаць мяне за гэты час... Таксама крыху дзіўна...» Андрэй устаў, прайшоўся па пакойчыку, а потым, прыгнуўшыся, глянуў у акно. Кавалачак рэчкі свяціўся паміж ярусаў, туды пралегла пратаптаная сцежка. Па ёй ішла наперадзе жонка Санкоўскага, а за ёю плёўся няйначай ён сам, Санкоўскі, бо за спіною жонкі не пазнаць было, хто ідзе. Андрэй чакаў, калі ж ён параўняецца з жонкай, каб паглядзець на яго здалёк. Вось ён, урэшце, выплыў, паказаўся, крыху ніжэйшы за сваю жонку, у шэрай пакамечанай кепцы, месцамі замазучанай, такімі ж выглядалі і штаны на каленях. Твар, спацелы, у чорных ад сажы плямах, здаваўся Андрэю нейкім стомленым. Не заўважыў Андрэй той жвавай усмешкі, якая заўсёды свяцілася на твары Санкоўскага. Ну, і вусы таксама пабольшалі, пастарэлі, не мелі ўжо той маладжавасці, як бывала. Ішоў ён з крыху апушчанай галавой, як быццам задуманы, у зеленаватага колеру заплямленай кашулі. На плячы нёс каптан.
Глуха грукнуў замок ля дзвярэй, потым даляцеў тоненькі скрып і тупат цяжкіх ботаў.
Увайшоў Санкоўскі, глянуў цьмянымі вачыма на Андрэя і абыякава сказаў: «Добры дзень». Намерыўся павесіць каптан на цвік. Андрэй яму адказаў:
— Добры дзень, таварыш Вацлаў... Даўно не бачыліся...
Працягнутая да сцяны рука застыла ў паветры. Санкоўскі спыніў позірк на Андрэю, прыгледзеўся і ўскрыкнуў: «А!..» Каптан выпаў з рук.
— Ці то можа быць? Анджэю!.. Коханы Анджэю!..— трос руку Андрэя Санкоўскі, а потым нарабіў сапраўднага крыку:
— Ганорка, ідзі сюды! Хутчэй!..
Тая азвалася з сенцаў: «Зараз!» і тут жа ўвайшла.
— Ты знаеш, хто гэта? Гэта ж мой даўні прыяцель... Вітай яго, вітай...— І твар яго ажывіўся, здаецца, па-даўняму.— Ото прыгода... Напэўна, з турмы, Анджэю? Чыталі мы пра вашу дэманстрацыю, пра вашы арышты...
«Усё ў парадку»,— падумаў Андрэй і нецярпліва спытаўся:
— Ну, а ты ўвесь час жыў тут?
— Тут-то тут, але не ўвесь час... Пакаштаваў і я турэмнага хлеба... Два гады прабыў у турме... Разам са Стасем... Паўгода тут, у Беластоку, а паўтара ў Седльцах... Ну...— тут Санкоўскі завіхнуўся, скінуў кепку са спацелай галавы,— памыемся... Ты скінь куртку... Ганорка, распалі плітку, падагрэй там чаго...
І ён выйшаў у сенцы...
— А я вас так спалохалася... Думала, зноў шпікі,— гаварыла Ганорка, распальваючы плітку.
— А што, сюды прыходзяць?
— Уй... а як жа. Паліцыя — мундуровая то часта бывае. Хацела раз прысутнічаць на сходзе рабочых, але ўсе запратэставалі. Нават пэпээсякі далучыліся.
— Што?.. Дык, значыць, прафсаюз у вас ёсць?
— Ёсць, ёсць... Тут за горкай яшчэ дзве лесапільні... Ну, то ўсе разам... Ой, колькі тут было ўсяго... пакуль стварылі гэты прафсаюз. Вацлаў і пацярпеў за гэта...
У Андрэя рабілася радасна на душы... Чуў, як і гэты Вацлаў плюхаў вадою за дзвярыма, і бачыў яго жвавым, такім самым, як некалі... І Ганорка здавалася не такой, як пры першай сустрэчы,— была рухавай, даверлівай, таварыскай. Санкоўскі ўвайшоў выцерты, пасвяжэлы, наскора прычэсваў парадзелыя валасы, сівыя на скронях.
Падышоўшы да перагародкі, ён тры разы стукнуў кулаком. Адтуль пачуўся адказ двума стукамі.
— Няхай прыйдзе Стась...
Хутка ўвайшоў Станіслаў Барвіна, такі самы высокі, крыху ацяжэлы. Але ён менш змяніўся, чым Санкоўскі.
— Чаго хочаш? — спытаўся ён.
— Вось, бачыш... пазнай, хто ў нас...
Барвіна глядзеў, глядзеў, а потым усміхнуўся.
— Ну, як не пазнаць? Пазнаю... Таварыш Андрэй?
— Так...
— Якім чынам?
— Чыгуначным...
І не ведае, што далей казаць, усхваляваны Барвіна. Неяк ацягваецца, шукае слоў. Андрэй хоча дапамагчы яму ў гутарцы:
— Таварыш Стась мала змяніўся...
— О!.. Ён многа змяніўся,— перахапіў Санкоўскі,— ён цяпер прафесар у нас. Шмат чытае, зараз за біблію возьмецца, бо больш яму чытаць няма чаго...
— Хутчэй ты машыністам станеш пры рухавіку, чым я пачну чытаць біблію.
— Ну... машыністам-то я ніколі не буду... А пэпээсякі што будуць рабіць? От, пся крэў, ён машыніст, а я качагар. Вось табе і дыктатура пралетарыяту... Ох, як мне цяжка з ім працаваць. Стаіць над тваім каркам, як жандар. Усё думае, што камуністы шкоднікі...
— Гэта такі машыніст у вас? — спытаўся Андрэй.
— Так, халера б яго ўзяла...— Санкоўскі махнуў рукамі, падышоў бліжэй да Андрэя, кладучы расчоску ў кішэньку кашулі і крыху прыгнуўшыся, пачаў сыпаць словамі неяк таямніча і сатырычна:
— Разумееш... брат яго служыць у паліцыі, тут, у Беластоку. Другі брат працуе конюхам у маёнтку... Чуў, што за сям’я?..
— Як тыя лебедзь, шчупак і рак,— падхапіў Андрэй.
— Во, во!.. І ў прафсаюз не хоча ўступаць... Ну, але чорт з ім... Ён спраў у нас не вырашае... Усё залежыць ад таго, як нашы справы пойдуць далей... Так што, браце Анджэю, і мы са Стасем панюхалі турэмных сцен...— І Санкоўскі пляснуў Барвіну па плячы.
— За што? — спытаўся Андрэй.
— Го!.. Тут было крыху калатні... А ўсё праз гэты прафсаюз. Паліцыя ўмяшалася ў справы... Я гаварыў, што паліцыі тут няма што рабіць. Яны хацелі правесці сваіх людзей у кіраўніцтва. Але не ўдалося... Ну, потым адпомсцілі нам...
Санкоўскі кіўнуў на Барвіну і ўсміхнуўся:
— Вось няхай Стась скажа, куды яму падкінулі лістоўкі... Мне-то там, у качагарцы, у кішэню паклалі. Куртка вісела на сцяне, ну, і нейкі драб ускочыў і... Ну, а ты, Стась, скажы, куды табе падкінулі?
Стась махнуў рукою і крыху пачырванеў.
— Хіба варта аб гэтым гаварыць? — прамовіў ён сарамліва. Нешта, відаць, было тут смешнае, бо Санкоўскі ўсё падштурхваў Стася:
— Раскажы, раскажы...
Урэшце Стась адважыўся.
— У гаршкі напхалі, халера б іх пабрала...
Усе трое — і Стась, і Санкоўскі, і Ганорка — зарагаталі. Смяяўся і Андрэй.
Ганорка ўдакладняла:
— У нас у сенцах стаіць пасуда... Ну, і здагадаўся нехта... Паліцыя прыйшла з вобыскам зараз жа...
Андрэй у сваю чаргу расказаў пра сябе. Ганорка паспела за гэты час паставіць на стол патэльню са смажаным салам. Стась выбег з кватэры, прывёў сваю Марылю і паставіў на стол бутэльку гарэлкі. Марыля выглядала маладзейшай за Ганорку, і яе цёмна-шэрыя вочы глядзелі цяпер не так востра, як тады, калі яна сустрэлася з Андрэем, несучы бярэмца трэсак на руцэ. Наадварот, вочы цяпер свяціліся ясна. У іх быў відаць налёт наіўнасці вясковай дзяўчыны. Апошняе асабліва падкрэслівалася ледзь прыкметным румянцам на шчоках.
«Сам непасрэдны, просты. Ну і выбраў сабе даспадобы,— падумаў Андрэй.— Правільна выбраў...» Ганорка ж была больш сталай, парывістай у рухах, у гутарцы. Ва ўсіх яе паводзінах праяўлялася тое, што завецца ўжо набытым жыццёвым вопытам.
Так і сядзелі ўсе за столікам, і гутаркай кіравала найбольш Ганорка. Можа, яе такая ўпэўненасць у сабе вызначалася яшчэ і тым, што яна была дачкою беластоцкага ткача, у той час як Марыля прыйшла на завод з вёскі. Яна сядзела побач са Стасем, ніжэйшая за яго на галаву, і гаварыла мала. А Стась часта нахіляў сваю чупрыну да яе твару і запрашаў, каб ела, усяк стараўся ёй дагадзіць.
— А ты б пагаліўся, стары,— сказала з жартаўлівым папрокам Ганорка, звяртаючыся да Санкоўскага,— а то зарастаеш барадою, як стары дзед...
І тут жа тузанула Санкоўскага за вус.
— Пакахаеш мяне такім, як ёсць, маясь ты Ганорка,— адказаў Санкоўскі і паляпаў сваю жонку шырокай далоняй па спіне.
— Ну... за ваш ажэнак, за вашы вяселлі, за ваша шчасце,— падняў чарку Андрэй.
— О!.. Наш ажэнак цікавы...— сказаў Санкоўскі.— Дамовіліся мы са Стасем, як выйшлі з турмы. Ажэнімся,— ну і пажаніліся... Можа, гэтая паліцэйская хеўра не будзе так чапляцца...
Потым кіўнуў на абедзвюх жанчын і працягваў:
— Яны нас на сабе ажанілі... Прысылалі нам пасылачкі ў турму... Лісты...
А потым нахіліўся вусам да Ганоркі і, зрабіўшы гулліва-залётныя вочы, дадаў:
— Ну, і пацалункі, зразумела...
Жанчыны запратэставалі са смехам.
— От, яшчэ чаго?.. Гэта табе прыснілася ў турме...— гаварыла Ганорка.
— Ну, не будзем, жоначка, спрачацца. Вяселлі нашыя, Андрэй, рэвалюцыйныя... Жывём, як таварышы, не хадзілі ні да якіх ксяндзоў. Сабралі сваё таварыства на вячэру і баста... Два вяселлі ў адзін вечар. Ну, вядома, нашы вяселлі так і празвалі — камуністычныя... Ну, і дзякуй богу... А ты, Андрэй, можа, таксама?
— Мм... не,— закруціў галавою Андрэй,— я, аказваецца, большы вандроўнік, чым вы... Не да жаніцьбы.
— Ведаю, ведаю, што так... Ну, няхай табе шчасціць дарога... Малады, і галаву маеш добрую на карку... Хай гэта будзе на ўцеху людзям.
Пасля пачастунку Андрэй з Санкоўскім выйшлі ў сенцы.
Санкоўскі прагна слухаў, што шаптаў яму Андрэй, павольна пакручваў вус, падстаўляў вуха, каб усё пачуць дакладна, і ківаў носам, як быццам вымаўляў: так, так...
Андрэй скончыў. Санкоўскі азірнуўся па сенцах, нават прыадчыніў дзверы і выглянуў на двор. Тады пачаў гаварыць:
— Так... Карэльчук працуе тут... Зарэкамендаваў сябе як энергічны работнік... Стварыў шмат камсамольскіх ячэек. Працуе без правалаў. Ужо гэта выклікала падазрэнне — як усё гладка ў яго ідзе... Але ёсць адна ўліка, хоць гэта яшчэ няпэўна... Адзін з таварышаў бачыў адзін раз, як ён уначы выходзіў з дэфензівы... Але, паўтараю, гэта яшчэ няпэўна. А сам я думаю, што ён нячысты... Я гэта падазраваў яшчэ вунь калі... Як працаваў над Бугам... Я табе гаварыў пра гэта... Помніш? Там над Віслай...
— У мяне ёсць пісулька,— сказаў Андрэй.
— Давай сюды.
— Зашыта ў рубцы кашулі...
Санкоўскі падумаў.
— Не паспею на работу. Зараз гудок. Але ж ты пераначуеш. Увечары прыйдуць з горада... бацька Ганоркі і яшчэ... Пагаворыш... О, бацька Ганоркі стары завадыяка, спявак... Пабачыш...
— Хацелася б хутчэй дахаты, Санкоўскі...
— Паспееш, паспееш... У нас тут пакуль што ціха... Бачыш, каб не прафсаюз, дык нас бы і на работу назад не прынялі. Але тут лайдакоў ёсць некалькі. Падкопваюцца.
На тым і вырашылі. Не сказаў Санкоўскі, што ён сакратар адной ячэйкі, а Барвіна — другой, што яны маюць сувязь і з раённым і гарадскім камітэтамі партыі. Не сказаў пакуль што і таго, што пан Чарапіцкі служыць у Беластоцкай дэфензіве.
Гаварыў ён аб гэтым ужо ўвечары, калі прыйшоў з работы, і дадаў, што перавод Чарапіцкага ў Беласток можа быць звязаны з Карэльчуком. Андрэй слухаў, і яму ўсё ясней рабіліся шпікоўскія ніці, якія снавала дэфензіва па ўсёй краіне. Сам адчуваў і верыў, што гэты Карэльчук правакатар. Трэба, каб Санкоўскі зрабіў усё для высвятлення справы.
Доўга давялося чакаць.
У шэрым нізкім пакойчыку пачынала цямнець. Сонца хавалася за ярусы бярвенняў. Зараз прыйдзе Санкоўскі. Гудок жа прагуў ужо — рабочы дзень скончыўся, а яго штосьці няма. Замест Санкоўскага ў пакойчык прасунуўся праз дзверы высокі плячысты мужчына з загарэлым тварам. Казырок кепкі звісаў над моцным носам, пад якім размясціліся паважныя вусы. Падношаны касцюм колеру цёмнай рабочай блузы быў крыху пакамечаны.
— Добры вечар, дачка! — гукнуў ён неяк развязна.
Ганорка, якая сядзела каля ложка і цыравала кашулю Вацлава, усміхнулася ўвайшоўшаму і адказала:
— Добры вечар, ойчэ,— і прыняла з яго рук невялічкі кошык, закрыты белым абрусікам, і дарожны кій.— Сядай, ойчэ, сядай,— стаміўся, пакуль прыехаў...— А гэты «ойчэ» не сеў, а зараз жа распрануўся, застаўшыся ў такой жа чорнай камізэльцы на белай кашулі. Ганорка на ляту прымала ад яго адзежу, бо «ойцец» распранаўся }так хутка, што здавалася, вось парвецца па швах касцюм, а кепка паляціць некуды ў куток. Распрануўшыся, пачаў закасваць рукавы кашулі, агаляючы валасатыя жылістыя рукі. Ганорка нават трывожна глянула на яго.
— Што, памыцца хочаш? Дома не мыўся?
— Не...— буркнуў ён і глянуў на дачку такім позіркам, што лепш было б, каб яна маўчала.— Пасварыўся з тваёй маткай... разумееш?
— Ну, гэта не бяда,— як быццам разважаючы, сказала Ганорка,— гэта ж было не раз, ойчэ...
— Знаю без цябе, што гэта не бяда...— і затым выпаліў, як з пісталета: — Але ж баба заўсёды баба... Няхай бы прамаўчала... Не...— Крыху знізіўшы голас, сказаў востра, як адсек: — Пасварыўся сягоння з майстрам цэха... вось што галоўнае! — І ўжо зусім амаль ціха дадаў: — Будзе дамагацца ў дырэкцыі, каб звольніць мяне з работы... Плюгавая вош... Ну, хадзі, пальеш мне на рукі...
Ён накіраваўся да дзвярэй, а за ім пайшла Ганорка, у якой вочы зрабіліся вялікімі і круглымі.
Выціраўся ручніком «ойчэ» гэтак жа, як і распранаўся, парывіста, заўзята цёр галаву, шыю, аддыхваўся, як пасля купання. Прычасаўшыся, працягнуў руку Андрэю, які ўвесь час мелькам з цікавасцю пазіраў за гэтым размашыстым дзядзькам.
— Пазнаёмімся,— стары ткач Ян Куркоўскі...
Андрэй адказаў, паціскаючы мясістую далонь ткача:
— А я — прыяцель Вацлава Санкоўскага — Андрэй...
Прозвішча свайго Андрэй не сказаў наўмысна.
— Ага... ага... Ну, добра. Ганорка мне расказала пра вас. Задумалі наведаць. Гэта — добра. Таварыства — перш за ўсё... Гэта — па-мойму...
Увайшоў Санкоўскі.
— Забавіўся ў дырэкцыі... Чапляецца машыніст, што нядобра працую качагарам... Яго не слухаю. Атмасферы ў рухавіку належнай не трымаю. Цьфу!
— Твая бяда сягоння, як і мая, Вацлаве... Мне майстар цэха не запісаў маіх лішніх гадзін працы. Сягоння была выплата... Ну, і патузаўся я з ім. Не ведаю, што будзе. Лаяліся, як псы...
— На чорта з ім было задзірацца? Да дырэктара пайшоў бы...— сказала Ганорка.
— Адна хэўра. Адна халера. Ды што? Ён мяне — гэты шыбздзік — звольніць з працы? Мяне, хто працуе на фабрыцы з 1903 года? Не! Гэтага яшчэ не бывала...
І зараз жа звярнуўся да Ганоркі:
— Дачка, там у кошыку вазьмі... Маці паклала... Мы хочам вячэраць.
...І зноў сабраліся навокал століка. Прыйшоў Стась з Марыляй і яе брат, малады ткач, з сям’і тых спрадвечных вясковых ткачоў, якія ў сябе ў хаце зараблялі на хлеб ткацтвам. Так павялося ўжо ў гэтай акрузе здаўна, што жанчыны тут хоць і прадуць, але не ткуць. Аддаюць пражу спецыяльным ткачам, якія гняздзяцца па вёсках. Але брат Марылі працуе ўжо на фабрыцы. Часта наведвае сястру. Ад іх, мусіць, ад такіх ткачоў, і пачалася некалі ткацкая прамысловасць у горадзе. Брат Марылі, старэйшы за яе, здаецца нейкім ціхім і сціплым, усё правую руку трымае пад пахай левай, а левай прыкрывае бараду. Няйначай, прывычка перанята ад сваіх бацькоў. Русыя валасы, на канцах у залацістых завітушках, леглі гладка прычасаныя «пад польку». Правільныя рысы прадаўгаватага твару, мяккі ўдумлівы позірк вачэй. Так і стаяў ён воддаль, калі садзіліся за стол, у белай вышытай кашулі, падпяразанай саматканым поясам, у ботах з абвіслымі над халявамі чорнымі штанамі. Стаяў, прыкрыўшы бараду рукой, як зняты дзе з якой гравюры.
«Няхай сядаюць старэйшыя, а я пасля»,— гаварыла яго постаць. Першы азірнуўся стары Ян, які сеў ля сцяны, у канцы стала, і паспеў ужо разгладзіць вусы.
— Ты чаго стаіш, Паўле? Вось табе раз. Усе садзяцца, а ён... Хіба табе не сорамна? Адставаць нельга, браце каханы. Ты нядаўна стаў ткачом на фабрыцы, яшчэ пабачыш, як не трэба будзе адставаць. Го, го, мы знаем...
Азірнулася Марыля, схапіла свайго брата за руку і пасадзіла побач, паміж Янам і сабою.
— Сядай добра, а не як на іголках... Нібы тая дзяўчына на выданні,— жартаўліва дакараў стары Ян.
А гэты сціплы Павел усміхнуўся вусатаму Яну і сказаў:
— Дык ужо ж сяджу... Што там многа гаварыць.
Хутка запалілі лямпу і завесілі акно.
Рэй за вячэрай вёў стары Ян.
— Ну, малады рэвалюцыянер, давай чокнемся з табою,— звярнуўся ён у ходзе гутаркі да Андрэя.— Гаворыш ты многа правільнага... але ўсё гэта больш з кніжак. Кніжкі патрэбны — гэта так. Без іх нельга... Але трэба ведаць, мой каханы, пра нашу пільнасць рабочую, пра наш пот і пра нашу ўхватку... Рабочы чалавек чуе, у кім правільная сіла, і за тым ідзе, бо ён не мае магчымасці вучыцца. Вось Ленін... Рабочыя ўсяго свету адчулі, што гэта правільная сіла, наша сіла... І ты ідзеш ад такой сілы. Але — практыкі, практыкі больш... Ну, яшчэ малады, усяго пабачыш... За здароўе маладых рэвалюцыянераў! За іх!
І стары Ян чокнуўся з Андрэем.
Андрэй адчуў сябе яшчэ вельмі маладым перад гэтым вусатым Янам, які, здаецца, бачыў яго наскрозь.
— А вы са свайго асяроддзя выхоўваеце маладых? — спытаўся Андрэй.
— Ёсць такія. Турма беластоцкая імі напхана. Але ўсіх ім не перабраць. Нараджаюцца, як грыбы... Усё ж такі нешта не тое, што было калісьці,— паківаў галавою Ян.— Я помню Мархлеўскага, помню Дзяржынскага... Вось такіх бы цяпер. А то крылаў не дадуць расправіць, нячыстая сіла, усё — хлоп і хлоп, усё за браму і за браму на ключ... Цяжэй цяпер, шмат цяжэй стала рабочаму класу.
— А можа, і лягчэй,— сказаў Андрэй.— У вашыя маладыя часы быў царызм, а цяпер маем сацыялістычную дзяржаву — СССР — дзяржаву рабочых і сялян, надзею і апору працоўных усяго свету.
Стары Ян праз дым папяросы паглядзеў пільна на Андрэя нібы азадачаны. І, пакінуўшы тон балагурства, пачаў гаварыць сур’ёзна:
— Савецкі Саюз за мяжою, а не тут. Вось у чым задача. Дарога да яго цярністая...
Апошнія словы стары Ян сказаў павольна і нават сумна. Андрэй таксама курыў папяросу і не зводзіў вачэй з гэтага старога ткача, якога сягоння пры выплаце паранілі ў душу. І ён, поўны гневу і бунту, прыйшоў да дачкі, да маладзейшых сяброў, астудзіць свой боль. Дваццаць пяць год працы на фабрыцы, і ўсё раны і раны... Ніхто з прысутных не перашкаджаў яго гутарцы з Андрэем, бо ведалі, што стары Ян гэтага не любіць.
— Каго выбіраем у сейм? — раптам, пасля задумы, вырвалася ў Яна.— Каго? Прахвостаў, дармаедаў з тоўстымі брухамі. Вылежыцца, пся крэў, на пляжы, а потым прыязджае брахаць... Польшча, Польшча, наша айчызна. Польшча то для вас, лотраў, а для нас хвіга з макам.
І стукнуў стары Ян кулаком па стале, што аж усё на ім падскочыла.
— Не! Яшчэ будуць бітвы, яшчэ будуць!
— Ойчэ, што ты робіш? — з просьбай у голасе сказала Ганорка.— Пасуду паб’еш і яшчэ якіх д’яблаў сюды наклічаш. За акном начуюць...
Усе ўсміхнуліся, пераглянуўшыся.
Санкоўскі, ведаючы слабую струнку старога, прапанаваў заспяваць пра нейкага Бавэлка, пэпээсаўскага прафсаюзнага дзеяча. Відаць, што Бавэлак — мянушка, бо стары Ян усміхнуўся і насупіў бровы.
— Шчанюк, пся крэў, шчанюк. Але ладне яго назвалі... Ну і што ты з ім зробіш? Мы ў яго руках. Эхх!..
І тут жа пачаў спяваць на матыў полькі «Ой-ра», а за ім усе:
Пан Бавэлак кшычы споро
З Высокінскім — ой-ра, ой-ра —
Дзісяй бэндзе вам надвыжка,
А на ютро пуста кішка...
Пшыяцеле пошлі в таны —
Бэндон паном марцыпаны.
ППС — цо за дзевуха —
Аж до колян носі бжуха...
Мужчыны спявалі, а жанчыны толькі прыпявалі — «ой-ра, ой-ра...», і ў выніку атрымлівалася, як быццам хто падыгрываў на гармоніку.
— Ты не ведаеш, Андрэй, хто такі Высакінскі? — звярнуўся да Андрэя Санкоўскі.
— Гэта — наш ангел-храніцель, галоўны фараон...— адказаў за Санкоўскага стары Ян.
— Што, можа, кіраўнік дэфензівы? — здагадаўся Андрэй, паколькі пачуў слова «фараон».
— Так, ён самы,— кіўнуў галавой Санкоўскі, а стары Ян пацвердзіў словам: «Аман».
— Бачыў я яго, як ішоў на аўтобус сягоння,— працягваў Ян,— ехаў на машыне са сваім намеснікам...
— Чарапіцкім,— амаль шэптам кінуў Андрэю Санкоўскі.
— А табе, Стась, не здаралася тут сустракацца з Чарапіцкім? — спытаўся Андрэй у Барвіны.
— Як не здаралася? Мы, як вярнуліся з турмы, хадзілі ў дэфу адзначыцца... Выклікалі. Прыйшоў паглядзець на нас. І адразу: «Ну, хто каго апярэдзіў: вы мяне ці я вас?» Мы яму адказалі — добра ідзеш угору, толькі замала яшчэ патаўсцеў, дрэнна кормяць цябе твае паны. Пачырванеў, раптам, як тады ў бараку, бахнуў дзвярыма і знік. Го, ён цяпер вялікі пан, морда чырвоная, цэглы просіць... Але я яго маю на прыцэле...
— Ой, што ты яму зробіш? — сказала Марыля.
— А ты ўжо так раптам за мяне баішся? Я яму зраблю так, што ўжо ніхто назад не адробіць.
— У нас на фабрыцы аднаму зрабілі,— умяшаўся Павел,— так зрабілі, што доўга не загляне на фабрыку...
— А што? — запыталіся амаль усе. І стары Ян павярнуў галаву да Паўла.
— Падпільнавалі ў адным месцы, анучу ў рот, мяшок на галаву і так далі, колькі хацелі... І пакінулі пад плотам, у завязаным мяшку.
— Ну і што?
— Халера... мусіць, ножык меў у кішэні... Апамятаўся, прарэзаў мяшок і ўцёк.
— Ха-ха-ха!..— гукнулі ўсе хорам.
— Бо пачаў вышукваць людзей па адным,— працягваў Павел,— адвядзе ўбок і кажа: «Вышуквай тут камуністаў, данось мне, атрымаеш большую плату за работу. Я табе гарантую». І мяне аднаго разу прыціснуў да плота і ўсё шэптам, і ўсё шэптам... Я кажу — адчапіся, назола. І ўцёк.
Павел гаварыў мяшанымі словамі — з польскіх пераходзіў на беларускія і наадварот, але ўсе яго добра разумелі.
— От, дрэньства завялося,— буркнуў стары Ян.— Мы некалі такіх высвіствалі.
— Рабочаму класу пры капіталізме трэба чакаць горшага, бо капіталізм ідзе да заняпаду,— пачаў Андрэй.— Разбэшчаная буржуазія імкнецца разбэшчваць рабочы клас палітычна і маральна. Капіталістычныя дзяржавы стаяць напярэдадні крызісу. Ужо ён пачынаецца... Першай ахвярай крызісу будзе Польшча і іншыя такія слабыя краіны, як яна... Рабочаму класу трэба рыхтавацца да чарговых баёў...
Слухаў стары Ян Андрэя, слухалі ўсе, нават у нейкай крыху задуме. А за акном, за белай фіранкай, месячная цёплая ноч звісала зорамі недзе над лесам комінаў, якія, як грозныя здані, маячылі над горадам, у якім барацьба за жыццё тысячаў прыгнечаных не сціхае ні на адну хвіліну. Недзе вось гэтак жа збіраецца групамі на вячэрнія бяседы рабочы люд і ў таварыскіх гутарках абмяркоўвае сваё становішча. Гадзіннік часу не дрэмле, і ўсе прыслухоўваюцца да яго хады, сочаць за стрэлкай. Праб'е патрэбная гадзіна, і ўсе ўстануць да бою. Выйдуць з задымленых фабрык, сутарэнняў, халуп — мужчыны і жанчыны — тысячы пралетарыяў у самкнутай масе... Скаланецца зямля пад нагамі, і задрыжыць буржуазія...
Аб гэтым марыць Стась Барвіна,— гэты асілак з дзіцячым сэрцам, які туліць да сябе сваю жоначку, як птушку. А Вацлаў Санкоўскі ўжо не хоча дачытваць да канца тыя кніжкі, што ляжаць у яго на паліцы. Кажа: «Няхай іх халера возьме... і якой толькі атруты не выдумляюць для нас...» А Стась смяецца, ён ужо многа ведае. Кажа Санкоўскаму: «Я ж табе наўмысна даў прачытаць, каб пасля з табою пагутарыць...»
— Не буду чытаць і — баста! — адрэзаў Санкоўскі.— Ты мне давай правільныя кніжкі...
Старому Яну ўжо не да кніжак,— ён чытае толькі газеты, брашуркі і сяды-тады камуністычныя лістоўкі, якія нехта часам раскідвае па падворку фабрыкі.
— Нам трэба звязацца... з гэтым беларускім кааператывам. Як ён завецца?.. Ага!.. «Жніво»! Яны маюць сувязь з сялянствам...— сказаў Санкоўскі. Такая прапанова вынікла ў гутарцы з Андрэем, які сказаў, што трэба мець на ўвазе сувязь з сялянствам, шукаць да яго ўсякіх дарог. Няхай будзе гэта кааператыў «Жніво».
— Я да іх заходжу,— азваўся Павел.— Там ёсць добрыя хлопцы... Паліцыя нядаўна там вобыск рабіла...
— Ну, вось ты і будзеш у нас сувязным,— сказаў Санкоўскі.
Стары Ян, хоць быў некалькі старасвецкім у поглядах на нацыянальнае пытанне, лічыў яго «не такім важным», але, слухаючы такую гутарку, прамовіў:
— Крыўдзяць гэтых беларусінаў, як толькі хочуць... Так, як палякаў пры царызме... Так... вядома... гэта не можа не адгукнуцца ў сэрцы рабочага...
— Рабочыя павінны бараніць і весці за сабою ўсіх прыгнечаных,— сказаў Андрэй.
— То-та ж... То-та ж... А наш Бавэлак кажа, што Беларусь — гэта адвечныя польскія землі. І народ беларускі цягнецца да польскасці... Ну, тут не так. Свабоду народам дай — усім! Толькі так!..
— Ну, ойчэ, твой крупнічак ужо гатовы,— сказала Ганорка, стоячы над плітою.
— А-а... гатовы? Зараз, зараз...
Стары Ян толькі хацеў устаць, каб, па свайму звычаю, распарадзіцца крупнікам, гэтым польскім моцным пітвом, прыгатаваным неяк адмыслова, як дзверы з грукатам адчыніліся і ў пакой увайшлі тры паліцыянты.
— Чым можам служыць? — устаў ім насустрач стары Ян.
Паліцыянты азірнулі пакой і зараз жа павярнулі да выхаду.
— Перапрашаем, не туды трапілі. Перапрашаем... Да пабачэння.
— Да пабачэння! Вольна дарога...— адказаў Ян.
Калі паліцыянты выйшлі, усе на момант змоўклі. Ян як стаяў, так і не садзіўся.
— Што за прычына? Чэрці з хвастамі... Што ім трэба тут? — прамовіў ён.
Жанчыны заціўкалі з трывогай, «каб чаго не было»... Стась Барвіна выйшаў з пакоя, сказаўшы: «Я зараз даведаюся». Пачакаўшы, выйшаў і Санкоўскі.
— Тут такое часта бывае...— гаварыў Ян Андрэю. Жанчыны селі на ложак устрывожаныя, аж стары прыкрыкнуў на іх:
— Чаго дзюбы паспускалі? Дарога да рэвалюцыі цярністая... Не трэба гэтага забываць...
Андрэй адчуваў сябе крыху ніякавата. Розныя думкі наплывалі — каб чаго дрэннага не падумалі пра яго гэтыя добрыя людзі. Усяк жа бывае ў свеце, дзе ёсць двурушнікі і правакатары.
Вярнуліся Барвіна і Санкоўскі з вясёлымі тварамі. Усе лёгка ўздыхнулі. Значыць, ніякая небяспека не пагражае. Так і сказаў Барвіна:
— Нічога небяспечнага... Бурды ў машыніста...
А Санкоўскі дадаў:
— У машыніста цэлая зграя іх. Нават нейкі «пшодовнік» прыйшоў... Мы глядзелі ў акно... «Пшодовнік» якраз вымахваў шабляй — прыёмы фехтавання, відаць, паказваў... Гэта брат машыніста — паліцыянт — прывалок усіх... П’юць. Ну, а гэтыя, відаць, спазніліся на папойку і не туды трапілі. Вось і ўсё... Прошэ сядаць... Ойчэ, астыў твой крупнічак...
— Каб іх халера ўзяла. Ах!..— буркнуў стары.— Папсавалі гумар... Ну, але нічога — паправім. Ганорка, давай!
Ян з урачыстай павагай разліваў чарпаком крупнік па шклянках... Пратэстаў мужчын, «каб не многа», нават і не чуў. Просьбы жанчын уважыў.
— За хуткую рэвалюцыю ў Польшчы і... ва ўсім свеце, дзе яшчэ рабочы клас у паняверцы! — сказаў Ян і даў каманду, каб «да дна».
— У вас тут, як відаць, два светы...— пачаў Андрэй, а Ян перахапіў:
— Так, два светы, мой каханы... Адны шабелькамі вымахваюць. Дурні! Ой, якія ж дурні! І ўсё гэта на нашу галаву...
— Ну, а мы тут,— усміхнуўся Барвіна,— рэвалюцыю рыхтуем...
— Так... А як ты думаў? Хто зробіць рэвалюцыю? Толькі мы,— сказаў стары Ян і стукнуў сабе ў грудзі кулаком. Уцёр вусы і пачаў сваю любімую песню — «Чырвоны сцяг». Узмахваў рукою над сталом, як дырыжор.
...Далей венц, далей венц, взнесьмы спев.
Наш штандар плыне по-над троны.
Іскрыліся вочы.
Несе он
Люду гнев
Зэмсты зэв...
Яшчэ вышэй узняліся галасы:
А колер его ест чэрвоны,
Бо на нім работніча крэв...
Спазніўся крыху з касьбою Сцяпан Касцевіч. Ды як жа не спазніцца, калі трэба было рабіць і сабе і Дзям’яну Гарагляду, пакуль той быў у турме.
Але затое цяпер дамовіліся, як кажуць, не толькі па-суседску, але проста-такі па-брацку. Рад Сцяпан Касцевіч звароту з турмы і сына свайго і суседа-прыяцеля Дзям’яна, сям’я якога мела ад Сцяпана такую дапамогу, як ад роднага. Радуецца Дзям’ян свабодзе. Надышлі такія дні, якія хочацца назваць дзянёчкамі,— не разлучаюцца сябры ні ў якой рабоце — усё разам і разам. А тут яшчэ да ўсяго такія прыемныя весткі з-за мяжы, з Савецкай Беларусі, з усяго Савецкага Саюза. Там праведзена калектывізацыя сялянскіх гаспадарак, голас Сталіна аб вялікай чалавечай дружбе народаў даходзіць да паднявольных вёсак Заходняй Беларусі. І ўсіх агортвае нейкая сонечная надзея на лепшае, надзея, хоць яшчэ не ўсвядомленая да канца, але сонечная. Людзі такога складу думак хіляцца адзін да аднаго, бачаць прад сабою бязмежныя прасторы Расіі з яе знаёмым, сваім народам. Эх, каб не гэтая мяжа! І таму Сцяпан Касцевіч і Дзям’ян Гарагляд разумеюць адзін аднаго не толькі тады, як вядуць гутарку паміж сабою, але і калі маўчаць. Добрыя яны суседзі, добрыя людзі,— бачаць гэта ўсе, і большасць душою хіліцца да іх.
Толькі бушуе, бурчыць Мікіта Лазун. Зводзіць ён старога Нічыпара Байдака на свае думкі і не заўважае ці не хоча заўважаць той, здаецца, невялікай розніцы ў поглядах, якая існуе між ім і Байдаком. Калі прыгледзецца бліжэй, дык той летапіс з дзяржаўнага архіва пра першы падзел зямлі больш вабіць старога Нічыпара не вартасцю для сучаснасці, а напевам мінулага, так яму знаёмага, звязанага з яго маленствам. Але душэўныя сімпатыі ў Нічыпара Байдака зусім іншыя, чым у Мікіты. Мікіта для яго чалавек як-ніяк багаты, які мае знаёмства з панам графам, карыстаецца яго ўвагай, а Нічыпар бедны.
Нельга прайсці мімаходзь, каб не спыніцца на тым уплыве, які мае Мікіта. Куды ні кінь — не дружбак ён для Нічыпара. Ёсць у Нічыпара чалавек, з якім многа чаго звязана ў яго жыцці. Чалавекам гэтым з’яўляецца Анупрэй Чарняк, якога Мікіта якраз не лічыць за чалавека. Ну, бо ж які з яго чалавек, калі ён «пусціў у трубу» столькі са сваёй гаспадаркі, калі ён толькі на смешкі здатны. Абмінае, не хоча Мікіта ўспомніць хоць бы таго... а хто зрабіў яму размаляваны вазок, хто вылечыў каня, хто зрабіў аснову для бараны, колы для воза? Усё зрабіў Анупрэй, здольны майстар на ўсе рукі. Слухаюцца яго сякера, піла, гэблік, долата. Гэта ўсё не важна для Мікіты, бо Анупрэй любіць ды і ўмее не толькі паспяваць, але і ў скокі часам пусціцца, хоць чалавек ён ужо і ў гадах.
А для Нічыпара Анупрэй дружбак. Разам праходзілі іх карчомныя і іншыя прыгоды маладосці, іх кірмашовыя змовы, калі ўмела набівалі цану ці то на каня Нічыпара, ці Анупрэя, ці другога свайго прыяцеля, калі на судах удала сведчылі на карысць каго-небудзь са знаёмых.
Хоць дзядзька Нічыпар і адстае ўжо некалькі ад Анупрэя ў розных справах, прыгодах, але ўсё роўна лічыць яго дружбаком.
Калі вярнуўся Андрэй з турмы, дык у бліжэйшую нядзелю прыйшлі да Сцяпана Касцевіча Анупрэй з Нічыпарам прывітаць Андрэя, парадавацца разам з сям’ёю яго звароту. А потым завіталі Дзям’ян Гарагляд з Маланняй і з дачкою Любай, прыйшоў і Пятрусь Хадыка з Макарам Краўчуком, які пасяліўся ў Петруся жыць. Кожны прынёс з сабою і гарэлку і закуску. Прыйшоў Пеця Ціханчук са сваёй маці Тацянай. Прыбыў і яшчэ адзін госць, з якім Андрэй пазнаёміўся нядаўна, пасля звароту з турмы. Гэта — гімназіст Віктар Кухта, вучань 6-га класа беларускай гімназіі ў Вільні, хлопец з недалёкай суседняй вёскі. Бяседа пачалася жвавая, вясёлая. На яе гоман завярнуў з вуліцы солтыс Барсук. Запрасілі і яго ў кампанію. На самым покуце, у канцы стала, сядзелі — сам гаспадар Сцяпан Касцевіч, прыкрываючы спіною партрэт Радзішчава, па правы бок — Дзям’ян Гарагляд, а па левы — Анупрэй і Нічыпар.
Гутарка зайшла на тэму калектывізацыі ў Савецкім Саюзе, аб тым, што там аруць трактары, сеюць сеялкі, жнуць нейкія новыя машыны, якіх дагэтуль і на свеце не было — яны не толькі жнуць, але разам з тым і малоцяць тут жа на полі... А ў нас, бачыце, паны хочуць разбіваць зямлю на хутары. У каго многа зямлі, таму хочацца мець яшчэ больш і лепшай. А што з хутароў будзе мець бедны чалавек? Адно — перанось будынкі, а закрані іх, то і не збярэш. На пазыку якую спадзявацца нельга. Дый кажуць, што і сервітут з панам Ельскім будзе скасаваны. Дзе будзем пасвіць статак? Хоць у галаве шумела ад гарэлкі, аднак на момант задумаліся сяляне. Хутары-то хутары, але ці не загубяць яны нас? Стары Нічыпар з шырокім расчырванелым ілбом звярнуўся да Андрэя:
— Растлумач нам да канца, Андрэй, як яно лепш?
I Андрэй тлумачыў, нашто патрэбны панам хутары — гэта, каб узмацніць кулака, як сваю апору ў вёсцы, рассеяць беднату па полі, каб біць яе было зручней, каб чалавек на хутары больш дзічаў, цураўся людзей. Грамада — вялікая справа,— гэта, як той венік... Пры хутарах жа лёгка будзе панам да канца скасаваць беларускую асвету, апалячваць дзяцей, не дапускаць беларускай кніжкі, газеты, наймаць для сябе сваіх даносчыкаў — адным словам, разбіваць наша адзінства, аддаліць нас ад усяго таго, што робіцца ў Савецкім Саюзе. Яны баяцца, каб тут народ не пачаў дабівацца савецкай улады, а потым і калектывізацыі. Бо калектывізацыя магчыма толькі пры савецкай уладзе...
— Толькі пры савецкай уладзе? А так — не? — перапытаў Нічыпар.
— Не, бо фабрыкі, заводы, якія вырабляюць машыны і ўсе тавары, знаходзяцца ў руках капіталістаў, а трэба, каб яны былі ў руках народа. Толькі тады... Капіталісту не ў галаве думаць пра народ,— ён думае толькі пра нажыву для сябе...
— А я ж думаў...— сказаў Нічыпар.— Куды ні кінь, усюды клін... Трэба панам выбірацца за Буг... Нічога не будзе, пакуль яны будуць тут.
— Думаў, думаў...— падхапіў Дзям’ян,— не ўсе аднолькава думаюць. Вось паглядзі... Мікіта як стараецца за хутары. Яму ўсё мала. Гэта нездарма... Не аб табе з намі ён стараецца...
Солтыс Барсук стукнуў кулаком па стале і выказаў сваё:
— Каб тут у нас можна было сарганізаваць камуну, я першы пайшоў бы. Хоць зараз!..
Ці хмель яму ўдарыў у галаву, ці што, бо ніколі не чулі ад яго такіх выказванняў. Усе нават крыху сумеліся. Нічыпар пакруціў галавою ў знак недавер’я. А Барсук звярнуўся ўжо непасрэдна да Андрэя:
— Клянуся, Андрэй, што — так...
— Не, пры панах нічога не будзе... Трэба змагацца, каб паны пайшлі адгэтуль, трэба не згаджацца на хутары, бо з гэтага нам будуць вялікія цяжкасці...
Гаварылі субяседнікі, думалі, і хто б там як ні меркаваў, урэшце ўсе цешыліся з таго, што Андрэй вярнуўся з турмы, што Дзям’ян Гарагляд сядзіць за сталом і то накідваецца на каго са словамі, то рагоча, то пасылае шпількі па адрасу Мікіты, якога называе воўчым недаедкам. (У людзей засталося ў памяці, як некалі — даўно — на Мікіту напалі ваўкі). Эх, каб чуў гэта Мікіта, запеніўся б ён. Ды, напэўна, так ці інакш пачуе. Сядзіць жа тут солтыс Барсук, хоць чалавек ён, здаецца, нядрэнны, але хісткі і пакрыху ўсё больш навучаецца слухацца паліцыі, войта і наогул паноў. Андрэй у гутарцы ўсё больш насядае на яго, што трэба спрыяць сваім людзям, што трэба сказаць, калі каму пагражае якая небяспека, што панамі слаўны не будзеш. Барсук ківае галавою, згаджаецца, а што ён сапраўды думае, ліха яго ведае. Але ўсё ж такі, можа, што і застанецца ў душы Барсука ад гэтай гутаркі. Дзядзька Нічыпар пачухвае лысіну і расказвае Анупрэю і Сцяпану аб тым летапісе з дзяржаўнага архіва. Анупрэй — сам даўні хутаранін. Бацька Анупрэя атрымаў вялікі хутар пры першым надзеле зямлёю пасля вызвалення ад паншчыны за тое, што перайшоў назад з каталіцтва ў праваслаўе. Але, як вядома, гэтаму хутару не пашанцавала ў руках Анупрэя. І таму Анупрэй больш маўчыць, не хоча ўмешвацца ў спрэчкі. Толькі, як зайшла гутарка пра скасаванне сервітуту, ён сказаў:
— Няхай лепш застаецца так, як ёсць. Бо хутарам, які б ён ні быў, пашы для скаціны не заменіш. Я ўжо гэта ведаю па сабе.
Сцяпан Касцевіч быў у такім настроі, што ні туды і ні сюды... Але вось недалёка за сталом сядзіць русавалосы сын, гаворыць то з тым, то з тым, аглядае ўсіх праніклівымі, удумлівымі вачыма. І ўрэшце Сцяпан выказаўся:
— Калі нічога добрага не будзе з гэтых хутароў, то на чорта яны,— сказаў Сцяпан,— а так хоць будзем усе ў грамадзе, разам... Наколькі можна, будзем дапамагаць адзін другому.
Андрэй даўно чакаў ад бацькі якога-небудзь слова і, пачуўшы такі сказ, з удзячнасцю глянуў на свайго старога... «Не здрадзіць мне мой бацька... не, не здрадзіць...»
Жанчыны сядзелі ў другім канцы стала, мала ўмешваліся ў размовы мужчын, усё нешта разважалі паміж сабою. Толькі адна Тацяна Ціханчук часам актыўна ўрывалася з якой-небудзь заўвагай і то найбольш злоснай, як, напрыклад:
— Хутчэй у Мікіты Лазуна бяльматае вока стане відушчым, чым ён дачакае хутароў. Мала яму, яшчэ больш на нашую шыю...
І брала з талеркі кавалак мяса, хлеба і, што называецца, закладала на поўны рот.
Пятрусь Хадыка быў супроць хутароў, слухаць не хацеў пра іх і таму зыркаў адзіным вокам, патрасаў кулакамі на Мікіту.
— Уеўся ён мне ў косці...
Гэта дагаджала Барсуку, бо цяпер ён абрабляў зямлю Петруся. Барсук рагатне каротка па-баранняму і не выцерпіць, каб не сказаць:
— Што? Умее заграбаць добра?
Пеця Ціханчук вядзе доўгую гутарку з гімназістам Кухтам, які яму расказвае пра жыццё ў Віленскай гімназіі, дзе таксама ёсць камсамол. Але там дырэктарам Радаслаў Астроўскі, які ўмее караць за камсамольскія, як ён кажа, выбрыкі. Ужо некалькі разоў выклікаў у кабінет Кухту і папярэджваў. Невядома, што будзе далей... А Пеця ўзмужнеў. Слухае паважна, нават складачка час ад часу застые паміж бровамі. Пад невялічкім зграбным носікам, крыху задраным угару, іскрыцца маладжавы пушок. І валасы выраслі ў чупрыну. Ён мог бы расказаць Віктару Кухту, колькі ён вывесіў сцягоў на бярозах пры гасцінцы, колькі параскідаў лістовак за гэтыя гады, як працаваў з Любаю па зборы дапамогі, каб адаслаць яе ў турму палітзняволеным, колькі разоў хадзіў у разведку ў сувязі з рознымі справамі, каб выведаць захады паліцыі і шкоднікаў са сваіх. Усё гэта для Пеці стала звычайнай, штодзённай работай. Пасля разгрому Грамады парваліся сувязі, аднак Пеця знайшоў Захара Зубца, Максіма Рунду і па іх указанню працягваў сваю справу. Але аб усім гэтым не хоча гаварыць Пеця Віктару — ён ведае, што трэба быць канспіратыўным. Гаворыць аб вечарынках, аб уцёках ад паліцыі. Узрадаваўся быў Пеця, калі ў вёску завітаў Макар Краўчук. Стары Касцевіч паклікаў тады Пецю, і ён зараз жа павёў Макара да Петруся Хадыкі. Там можна жыць, колькі хочаш, і можна гаварыць, што хочаш. Свая сям’я, свая радзіма. І Макар, папрацаваўшы некалькі дзён у Мікіты Лазуна, наняўся потым у маёнтак да графа Ельскага.
Ельскі атрымаў крэдыт ад дзяржавы і адбудоўваецца пасля бітвы з партызанамі. Пакуль што адбудаваў толькі палац, ды і то не ўвесь, а абора і стайня часова зроблены з дошак. Вось Макар і ходзіць з сякерай цяслярыць. Той самы Макар, які ўдзельнічаў тады ў атаках на карны атрад Ельскага, калі полымя шугала над палацам у цёмнае неба, цяпер ходзіць аднаўляць панскі маёнтак. Сумна і прыкра было Макару, калі ён ішоў першы раз да Ельскага. Што зробіш, паноў адразу не пераможаш, але ўсё ж такі пашчапалі ім рэбры добра. Яшчэ прыйдзе на іх ліха. Графскі аканом акінуў тады Макара з галавы да ног — што ж, хлопец, здаецца, ёмкі і быстры.
— Толькі кватэры няма,— сурова сказаў ён,— як сабе хочаш...
Макар адказаў, што ён мае кватэру. На гэтым і пагадзіліся. Але аканом яшчэ дадаў: «Толькі мне тут не займацца рознымі фігамі-мігамі. Не раскідаць пракламацыяў... Ведаем мы гэтую Запалянку... Але — пабачым. Ідзі абчэсвай вунь тыя бярвенні».
Так Макар і ходзіць кожны дзень у маёнтак і пакуль што здаволены сваім лёсам. Галоўнае, сіл прыбывае зноў. Вярнуўся Андрэй. А тут яшчэ далучыўся і Віктар Кухта, хлопец свой і адукаваны. Не цураецца вечарынак. І танцор жа ўдалы — няма такога ў акрузе. Навучыў моладзь танцаваць «Лявоніху» так, як яны танцуюць у Вільні. І сам заўсёды ідзе ў першай пары. Палюбіў Андрэя і Петруся Хадыку.
Макар Краўчук за бяседным сталом у Сцяпана Касцевіча не асмельваецца прымаць удзелу ў гутарках пра хутары, бо ён не з тутэйшай вёскі: не трэба, каб хто папракнуў яго ў гэтым. Таму Макар часта нахіляецца да Любы, якая ўзмужнела, расцвіла больш сталаю, жаночаю красою. Той самы стрыманы, удумлівы позірк і нячастая ціхая ўсмешка праясняюць яе твар, калі быстры на словы Макар скажа ёй нешта залётнае. Не можа не заўважыць Андрэй, што Макар горнецца да Любы. Але тут жа, як быццам нехта Макара папярэдзіць, штурхне, ён спыніць гутарку і сядзіць ціха, нават крыху задумаўшыся. Яшчэ ў валынскай зямлі. Яшчэ, мусіць, кранае яго тая, яснавокая, што спіць вечным сном, усё не адыходзіць ад Макара, ідзе за ім услед, як цень. І Макар балюча адчувае яшчэ незагоеную рану.
Шмат аб чым гутараць субяседнікі — тут і хутары, і граф Ельскі, які пасля паралічу прыкульгвае на нагу,— усё праз сына, што тады так ганебна зваліўся з каня пад ударам шаблі Сцяпана Каваля, не апраўдаў надзеяў ні памешчыкаў, ні ксяндзоў. У сына ж перасечаны карак і галава не паварочваецца. Цяпер ён недзе ў Варшаве, у кадэцкім корпусе. Усё ведаюць сяляне, нічога не схаваецца ад народнага вока. Ведаюць і тое, што глушэцкі ксёндз Абнорскі меў сустрэчу з папом Іванам Шпаком іменна ў пана Ельскага.
Макар казаў, што доўга гутарылі ў садзе, у альтанцы, толькі невядома аб чым. Якія могуць быць агульныя інтарэсы ў папа з ксяндзом? Дзям’ян Гарагляд махнуў рукою і адрэзаў:
— Адно балота... Адных жабаў разводзяць. Толькі што яны закумкаюць? Пабачым.
— А закумкаюць няйначай тое, што трэба будзе людзям пацярпець ад гэтага кумкання... Вось табе — нібы ворагі, а бачыш?.. Ашуканства, адно ашуканства! — крыкнуў Сцяпан Касцевіч так, што аж Андрэй здзівіўся. Узяло бацьку за жывое.
Гаварылі і пра Мікіту Лазуна, што часта ходзіць да графа, што сына-лесніка хоча аддзяліць і што сам хоча ажаніцца, што душыць, не дае дыхнуць меншаму сыну Кузьме, якому ўсе спачуваюць, паважаюць яго, як харошага хлопца. Гаварылі, што не так даўно Мікіта выгнаў Кузьму з хаты, бо ў вуснах святой Барбары на іконе невядома адкуль з’явілася намаляваная алоўкам люлька, з якой, як з самавара, валіў чорны дым. Гэта — нядаўна купленая ікона, яе часова прыбіў Мікіта проста да сцяны, не ўзяўшы ў рамку, пад шкло. І вось вам узяла святая Барбара і задыміла з люлькі. Мусіць, нагледзелася на гаспадара. Адным словам, доўга не заўважалі гэтай люлькі, бо Барбара вісела крыху ў цяньку, аж пакуль нявестка Ульяна не задумала перад нядзеляю выцерці іконы ад пылу і ўпрыгожыць іх новым ручніком. Як глянула на Барбару, так і пляснула ў далоні: «А божа ж мой, што ж гэта зрабілася з Барбарай?» Тады і пачалася бура, ды такая, што аж падлога патрэсквала пад нагамі Мікіты, калі ён кідаўся з аднаго кутка ў другі, каб што схапіць у рукі і сагнаць злосць на сям’і. Якраз і Макар сядзеў на лаве. Адчуўшы небяспеку, вышмыгнуў з хаты. Подбегам імчаў да Хадыкі і ад смеху не мог перавесці духу. Тым часам бярозавы кій пачаў гуляць па спіне Кузьмы. А святая Барбара, як нічога не было, спакойна дыміла і дыміла з люлькі...
Назаўтра Мікіта сказаў Макару:
— Ну, хлопча, работа ў мяне скончана. Можаш ісці, куды табе хочацца.
Калі цяпер успомнілі пра гэтае здарэнне, смяяліся да ўпаду і дзе хто, асабліва Дзям’ян, ціха кідалі вясёлыя позіркі на Макара, які, заняты гутаркай з Любай, трымаў сябе так, як быццам і не чуў, з чаго смяяліся. Нічыпар пакручваў галавою, смеючыся аж да слёз.
— Вось гэта Барбара... Закурыць захацелася. Ну і Барбара...
Так ці інакш, усе гэтыя гутаркі і смехі нічога прыемнага не дадавалі Мікіту не толькі на сённяшні дзень, але і на заўтрашні.
Кацярына Сямёнаўна яшчэ ўсё запрашае гасцей частавацца, ды і сам Сцяпан Паўлавіч не адстае, але дзядзька Анупрэй набівае люльку, акідвае ўсіх вясёлым, адкрытым позіркам, дзякуе гаспадыні і прапануе свайму сябру, былому тэхніку Касцевічу, заспяваць. А Касцевіч кажа:
— Ты ж майстар на гэта...
Пад вусам яго прабегла шальмоўская ўсмешка. Зараз яшчэ нешта дадасць павесялелы гаспадар. І ён дадаў:
— Антоля нядаўна жалілася, што ты ёй галаву адурыў песнямі.
Гэтага досыць было, каб усе зарагаталі і каб стары майстар прыгод Нічыпар паляпаў па плячы Анупрэя.
— Стары вол баразны... не псуе,— сказала некалькі чалавек у адзін голас.
А гэты «стары вол» пыхнуў дымам з люлькі, і дым закрыў яго твар, яго крыху сарамлівую ўсмешку. Мог бы і ён нешта сказаць сябру Касцевічу з даўняга-бывалага, але... даўняе мінула, ці варта яго ўспамінаць? І зацягнуў песню са свайго карчомнага рэпертуару:
Ўсе гавараць, што я ветрана хаджу,
Ўсе гавараць, што я многіх люблю,—
І тут падхапілі іншыя:
Сорак любіла, ўсіх пазабыла,—
Ой, аднаго ж я забыць не магу!
Дыхнула разгулам перажытым, але не забытым. Тут і далёкія чыгункі прыйшлі на памяць, таварыскія гулянкі рабочых і розныя корчмы, дзе пах аўчынных кажухоў, змешаны з пахам гарэлкі, вісеў у паветры, і вясковыя захудалыя зімы з чаднымі хатамі, з босымі дзецьмі на печах... Эх, прападзі яно пропадам!.. Мацней жа звіні, песня, пакуль спяваецца, бо заўтра... Заўтра можа нехта насыпаць на душу атруты, гаркаты...
Пачало ўжо цямнець, як разышліся госці. Доўга яшчэ чулася песня Анупрэя, усё аддаляючыся і аддаляючыся, пакуль не замерла недзе за вёскай у палях...
* * *
Назаўтра на світанні прыйшлі з косамі на луг, на ціхую звілістую рэчку, якая яшчэ спала, усланая туманам, Сцяпан Касцевіч, Дзям’ян Гарагляд, Анупрэй Чарняк, а потым з’явіўся і Нічыпар Байдак, хоць Сцяпан з Дзям'янам яго і не прасілі ўчора.
Касцы ўжо ішлі па другому пракосу, як падышоў Нічыпар з касою.
— Ну, і я да вас... — сказаў ён крыху нясмела.
— Што ж, просім, Нічыпар,— гукнулі ўсе.
— Устаў рана, і так неяк стала сумна аднаму, што не вытрымаў... — апраўдваўся Нічыпар.
— Я думаў, можа, ты не згодзішся, не пасмеў прасіць цябе ўчора,— гаварыў Сцяпан,— станавіся, за кім хочаш.
Нічыпар усміхнуўся. Наперадзе ішоў Анупрэй, і ў Нічыпара зайграла сэрца — памерацца сіламі, як даўней, са сваім дружбаком.
— Што будзе, то будзе,— пусціце наперад.
Анупрэй, затаіўшы ўсмешку, уступіў месца Нічыпару. Косы свіснулі па мяккай расістай траве — касцы пайшлі...
Не вытрымаў яшчэ адзін чалавек, не ўседзеў дома. Гэтым чалавекам быў Андрэй. Клікалі яго сонца, буйныя росы, птушыны гоман. Хацелася зліцца з гэтай урачыстасцю прыроды, удыхнуць водару ў сваю заўсёды напружаную, зацвярдзелую і ў самых глыбінях набалелую душу.
Андрэю, недавучанаму аграному, далі месца з касою апошняму. Толькі Анупрэй, аглянуўшыся праз некаторы час і ўбачыўшы, што Андрэй не адстае, гукнуў:
— Пасля абеду, Андрэй, пойдзеш за мною!
Купка бярозак кустом маячыць на сенажаці. Яна якраз прыпадае на мяжы надзелаў Касцевіча і Гарагляда. Навокал, ва ўсе бакі, сенажатная гладзь — аж да альховага лесу на захад, нідзе няма не толькі кусточка, але нават якога дубчыка. І неба над сенажаццю высокае, яснае. Празрыстыя белыя хмаркі ледзь прыкметна плывуць, астойваюцца і, здаецца, зусім спыняюцца над гэтай купкай бяроз, якія, як сястрычкі, стаяць у кружок, стуліўшыся верхавінамі. Ні ў кога не падымаецца рука з сякерай на гэтыя бярозкі. Наадварот, усе ашчаджаюць, ахоўваюць іх. Там празрыстым кружком, у ценю, свеціць студзёная крыніца. Вось што ахоўваюць бярозкі! Дбалая рука апляла крыніцу зрубікам з лазовага вецця, навокал якога, па ўзнятым пульхным куп’і, растуць некранутыя кветкі, сваімі белымі, чырвонымі пялёсткамі схіляюцца цераз пляценнік над вадой. Крыніца не мёртвая, яна жывая — з яе струменіць чыстая, як сляза, ручаіна і ўліваецца ў недалёкую рэчку. Адгэтуль маці бяруць ваду, каб у ёй выкупаць сваіх дзяцей, прыходзяць да крыніцы дзяўчаты, маладзіцы памыць свае твары — пахарашэць. З рознымі немачамі прыходзяць сюды людзі, і кожны ўдзячны крыніцы, кожны нап’ецца з яе, палюбуецца і быццам адпачне душою.
Нездарма ў святую старыну іконы матак боскіх і іншых святых з’яўляліся найбольш над крыніцамі. Ведалі святыя айцы душу народную, ведалі... і ўмела выкарыстоўвалі яе жаданні...
Тут, ля крыніцы, раскінулі свой табар касцы.
Вось ужо сонца ўзнялося высока, ужо і раса апала даўно, а касцы ўсё свішчуць і свішчуць косамі. Як пярэдні стане памянціць касу, спыняюцца і ўсе — менцяць, а потым, як па камандзе, пайшлі зноў шырокімі размахамі кос у наступленне на сенажаць.
Змакрэла белая сарочка на шырокай спіне Нічыпара-важака ад патыліцы аж да паясніцы. Пот плыве з-пад шапкі, сцягнутай на лоб на манер кепкі, сцякае па вострым носе, па доўгіх вусах, блішчыць на шчоках. Але не паддаецца Нічыпар і крэкнуць баіцца, хоць адчувае, што духу ўсё менш і менш застаецца ў грудзях. Наступае яму на пяты Анупрэй. «Ах, чорны чорт... усё ж такі...» — думае Нічыпар і з усёй сілы налягае на касу. Хоць бы спяшаўся гэты Анупрэй. Не, ідзе сабе павольна, роўна, і каса плыве, як намыленая. Толькі прыкметна, што ногі яго расстаўлены шырэй, чым у іншых, хоць Анупрэй ідзе выпрастаны, але махае касою як быццам навокал сябе.
Усё часцей і часцей спыняецца Нічыпар вастрыць касу. Змахне рукавом пот з ілба і крочыць далей. Анупрэй жа нават мала і ўпацеў. Сцяпан Касцевіч час ад часу пазірае — раз на купку бяроз, а другі раз на альховы лясок: ці не пакажуцца адтуль яго Кацярына з Дзям’янавай Любай са збанкамі ў руках, з торбамі цераз плячо. Яны павінны прынесці халоднага квасу, які пахне хлебнай рошчынай дзяжы, расцёртай цыбуляй, збанкі з малаком, а ў торбах — хлеб-жытнічак, сала, сыр і нават солі жменьку, завязаную ў палатняны вузялочак... Добры пачастунак будзе касцам — заслужылі яны.
— Нешта нашых доўга няма... — не вытрымаўшы, прамовіў Дзям’ян.
— Павінны быць хутка,— адказаў Сцяпан,— давайце сцішым хаду, а то...
Але вось мільганулі белыя хусткі на ўскраіне лесу, і дзве жаданыя постаці, адна вышэйшая — Кацярына, а другая ніжэйшая — Люба, пачалі набліжацца да касцоў.
Сцяпан падаў каманду — на табар. Усе выцерлі косы жмутамі травы, ускінулі іх на плечы і чарадою — адзін за другім — накіраваліся да прывабнай купкі бяроз.
Наперадзе, як і трэба было, ішоў Нічыпар. Хутчэй, хутчэй да крынічкі,— там будзе ўсё: і вадзічка, і асвяжэнне, цень і халадок, зелень трапяткіх бяроз і пах кветак.
Жанчыны-гаспадыні рассцелюць у цяньку белы абрус, на якім раскладуць усё смачнае, духмянае. І не можа быць, каб не было яе... чаркі. Будзе, павінна быць, бо як жа — не пасуе без яе.
Касцы павешалі косы на галіны бяроз. І раптам кожнаму здалося, што ён не стомлены, што ён бадзёры, што ён прыйшоў да такой прыстані, дзе можна пазбыцца не толькі клопатаў, але і згрызот, усяго сябе аддаць пагоднаму адпачынку. Але гэта якраз і сведчыла, што касцы стаміліся. Нічыпар зняў шапку, і шырокая лысіна і разгладжаныя маршчыны на лбе бліснулі пад сонцам. Адступілі на некалькі крокаў касцы ад крыніцы, сталі на калені і, нагнуўшыся над ручаінай, поўнымі жменямі палівалі сабе на твары, на галовы, на шыі гэтую серабрыста-гаючую ваду, якая заўсёды была халоднай і зімою ніколі не замярзала. Пыхкалі, як бабры, кракталі ад задаволення мужчыны, а над імі стаялі Кацярына і Люба з ручнікамі ў руках.
— Сядайце,— запрашалі жанчыны за той панадны абрус, на якім ужо ўсё было гатова для абеду. Хто сеў, хто лёг. Стаіць міска з квасам, нарэзана сала, сыр, ляжаць нават яечкі, перад кожным лыжка. Ну што ж, можна пачынаць. Апошнім мастакуецца на сваім месцы Сцяпан Касцевіч. Усе чакаюць яго каманды. Але штосьці марудзяць Нічыпар з Анупрэем, не хапаюцца за ежу, нават раз глянулі адзін аднаму ў вочы і сціха паціснулі плячыма. Што гэта? Няўжо? Не можа быць...
Стары Касцевіч яшчэ адкасвае рукавы, зашпільвае іх, і нічога нельга разгадаць на яго твары. А гэтыя жанчыны, як знарок, усё адно і тое ж: «Чаму не пачынаеце, чаму не ясце?» Хоць бы ўжо сціхлі. Вось стары Касцевіч ужо гатовы, ужо кажа: «Ну, што ж, пачынаем...» — і працягнуў руку па хлеб.
Збянтэжаныя, пасумнелыя працягнулі рукі да ежы і Нічыпар з Анупрэем. «Вось табе і Касцевіч, вось табе і сябра»,— гаварылі іх твары. Але... нават і Дзям’ян Гарагляд глянуў у бок Сцяпана, трымаючы скібку хлеба ў руцэ. А Сцяпан... Ох ты, Сцяпан, любіш пайграць на цярплівасці сяброў, але гэта табе не будаванне чыгункі, калі часам не хацеў адпускаць рабочых дахаты, пакуль не скончаць вызначанай на дзень работы. Сцяпан пляснуў сябе па калене, крыкнуўшы: «Ах, я дурны, што я нарабіў!» І зараз жа ўсхапіўся і пайшоў на другі бок крынічкі, да ручаіны. Там, з купінкі травы на самым беражку выняў з вады вялікую цёмную бутэльку з гарэлкай, настоенай на перцы — моцную, халодную. Даўно хаваў яе ў каморы для касьбы. Захацелася яму зрабіць сябрам неспадзяванку, засакрэціць яе, а потым... адкрыць. Ну, і засакрэціў так, што ледзь пра яе не забыўся. Але калі адкрыў гэты сакрэт, гоманам, смехам радасці сустрэлі яго сябры. Вядома, штукар Касцевіч. Не, яшчэ ні разу не было таго, каб ён падвёў сваіх прыяцеляў. Не толькі бутэльку, нават і чарку схаваў у крыніцу, каб была чыстая, халодная. І яна пайшла ўкругавую з блаславеннем, жартамі, прыказкамі, і расло, квітнела пачуццё дружбы ў сэрцы кожнага. Рогатам заліваўся сам стары дружбак Касцевіч. Не пазнаць яго.
Зноў на арэну выплыў Мікіта Лазун. Загаварыла аб ім Кацярына Сямёнаўна. Вестка была даволі-такі «важная». У графа Ельскага здох сабака — стары ганчак. Засмуціўся граф па ім. Сын Мікіты, графскі ляснік, прыйшоў і перадаў волю графа, каб сам Мікіта прыбыў да яго.
— Што, можа, труну рабіць? — адазваўся Анупрэй з іроніяй.
— Можа, купаць? — сказаў Дзям’ян.
— Можа, аплакваць? — прамовіў стары Касцевіч.
— Можа, спавіваць? — буркнуў Нічыпар.
— А можа, пад хвост... — гаркнуў з рогатам яшчэ раз Дзям’ян.
Так і не даведаліся, навошта граф паклікаў Мікіту. Анупрэй тым часам пачаў расказваць старую паднявольную быль. Уступ да расказу прарываўся рогатам.
— Некалі расказвала мая маці, як у пані Палубінскай здохла сучка... Ха-ха-ха!.. Для пані, каб яна лопнула, нічога не было даражэй за гэтую сучку... Ну, гм... Паклікала яна тваю бабку, Сцяпан Паўлавіч... тваю бабку па бацьку, з Буславіч, каб яе, гэтую падлу, аплакваць. Бабка твая тады была яшчэ маладою і хораша спявала... Яна прыходзіла ў панскі двор з дзяўчатамі вадзіць карагоды, весяліць пана і паню... Ну, што ж...
Анупрэй праглынуў хлеб з салам, запіў малаком, выцер ручніком губы і гаварыў далей:
— Ну што ж... Гэта было пры паншчыне. Паспрабуй не паслухацца пані, цябе так высекуць, што і ты пойдзеш у магілу за гэтай дохлай сучкай... А калі твая бабка, Сцяпан Паўлавіч, была спявачка, дык пані рассудзіла так, што і аплакваць яна будзе хораша... Не хацела маладзіца ісці, плакала, але маці, каб не было бяды, накрычала на яе... Ну, нічога не зробіш, выцерла яна слёзы і пайшла. Прыходзіць. Бачыць, сучка ляжыць на канапе, на разасланым дыване, а перад ёю сядзіць, падпёршы шчаку кулаком, заплаканая пані.
— Ну, як жа, такі нябожчык...— уставіў Дзям’ян.
— Ах, ах... — крэкнуў Сцяпан і паківаў галавой.
— Вось чортавае ліха,— дадаў Нічыпар.
— Хутчэй бы тая пані здохла разам з сукай, чым я пайшла б... — уставіла Кацярына.
— Пачакайце, пачакайце,— спыняў іх Анупрэй, адмахваючыся рукою.— Што ж было далей? Пані і гаворыць маладзіцы: «Бачыш, Аксеня, якое ў мяне гора... Плач, Аксеня, плач... Мне лягчэй будзе... такая была мілая сучачка». Так і сказала. А потым да гэтай сучачкі: «Чуеш, Лялюся, як мы цябе шкадуем?» І паківала галавой: «Нічога яна ўжо не чуе... Плач, Аксеня...»
— Вось старая сука,— забурчаў Дзям’ян.
— Каб той пані на тым свеце сукай стаць... — не вытрымала Кацярына.
Андрэй і Люба сядзелі воддаль пад бярозаю і рагаталі.
— Заплакала Аксеня,— расказваў далей Анупрэй.— Ну, як заплакала? Закрыла для віду твар рукамі і пачала хадзіць па пакоі з кутка ў куток і прыгаворваць...
Анупрэй прыклаў правую далонь да шчакі, заківаў галавою то ў адзін, то ў другі бок, як гэта робяць бабы, сумуючы, і пачаў паказваць, як прыгонніца Аксеня аплаквала панскую сучку:
— А мая ты сучачка-а-а... — цягнуў Анупрэй тонкім голасам,— а чаму ты не бегаеш?.. А ты была такая жывенькая-я-я-я... А ты скакала-а-а-а... А ты брахала-а-а-а...
Анупрэй перастаў «плакаць» і загаварыў зноў:
— А пані слухае галошанне Аксені і ўсё ўздыхае і падтаквае: «Так было... так было...»
І зноў забурчалі слухачы. Кацярына з прыкрасці нават плюнула.
— А Аксеня ўсё плача,— гаварыў Анупрэй, ледзь стрымліваючыся ад смеху.— Плача і прыгаворвае: «Ах, мая ты сучачка-а-а-а... А чаму ты хвосцікам не віляеш? А я, бывала, іду-у-у-у... а ты хвосцікам віль-віль...» Тут пані зноў заківала сваёю мазгаўнёю і гаворыць: «Ах, так было... так было... Ну, што ж, трэба хаваць...»
— А як жа... такую ды важную персону... — зазначыў Дзям’ян.
— ...Дала пані шаўковую галандскую коўдру... Абкруціла Аксеня тую сучку ў гэтую коўдру і разам з батраком панеслі яе да магілы... Прыйшлі туды... Сталі... Аглянуліся — нікога няма... Адразу ж коўдру разрэзалі папалам. Аксеня схавала сваю частку пад спадніцу, а батрак запхнуў за пазуху. А сучку кінулі з размаху ў яму і засыпалі... Вось і ўсё...
— Усё ж такі задарма не плакала,— сказала Кацярына.
— Потым... Потым... — Анупрэй, аказваецца, яшчэ не скончыў усёй гісторыі.
Праз год пашыла сабе Аксеня каптан з гэтай коўдры... Каптан быў жоўта-чырвоны, блішчаў. Апранала яна яго толькі ў святы, і дзеці талакою беглі за Аксеняй, каб толькі паглядзець на яе каптан... Бо ні ў кога не было такога дарагога і харошага...
— Каб ты прапаў, патаміў ты ўсіх сваёй сучачкай,— па-старыкоўску грудным голасам рагатаў Нічыпар і паляпваў Анупрэя па спіне.
— Ды сціхніце вы, лепш наліце яшчэ па чарцы,— запрасіла Кацярына.
Стары Касцевіч наліў чарку і сказаў:
— Вып’ем за тое хіба, каб здыхалі панскія сабакі...
— Во, во,— падхапіў Дзям’ян,— каб мы іх не хавалі. А калі хаваць, дык разам з панамі.
Калі чарка дайшла да Анупрэя, ён кіўнуў да суседа Нічыпара:
— Ну, будзь здароў... Як? Пойдзеш зноў наперадзе з касою?
Падабрэўшы ад чаркі, Нічыпар адказаў:
— Хай ты згары... Замарыў ты мяне касою... Не, брат, здаюся. Ідзі ты. Пабачым... Косіш — ну, проста рукі праўцом становяцца. А ён сабе як пагульвае... Пі на здароўе.
— Бачыў, бачыў, як ты са скуры вылазіў... — смяяўся Анупрэй,— але яшчэ сілу маеш, не бядуй...
Пасля абеду Анупрэй раскрываў сакрэт сваёй касьбы. Паклікаў Андрэя, каб той агледзеў усё дакладна.
— Вы ж косіце не на ўсю касу,— павучаў Анупрэй,— а зразаеце траву больш вяршком. Трэба браць траву на ўсю касу... І тут хутка не размахнешся, а ідзеш павольна, бо ёсць што пацягнуць, але затое ў пракос кладзецца за адным махам у два разы больш.
І Анупрэй, каб паказаць на прыкладзе, некалькі разоў махнуў касою па траве.
Усе пільна глядзелі, як пад вастрыё касы набіраецца шырокая паласа травы.
— Толькі не трэба спяшацца, а то саб’ешся на нос... — навучаў Анупрэй.
Кожны па парадку паўтараў прыём Анупрэя, а ён ішоў ззаду і выпраўляў недахопы. Асабліва сачыў за Андрэем.
— Спакайней... Спакайней... Вось так! Вось так... Каб каса хадзіла так, як у цябе пяро на паперы... Папацееш раз, затое потым рукі пойдуць лёгка... Усё трэба ўмець. Не трэба сячы траву, а трэба яе зразаць, каб вастрыё ішло наўскасяк травы... У круг касою... У круг. Тады і сілы трэба менш.
Андрэй пайшоў услед за Анупрэем, хоць скура на жываце так балела, як быццам яна парвалася.
«Такт, разлік, пачуццё меры... усюды яны патрэбны... — падумаў Андрэй.— Розум чалавечы прабівае сабе дарогу да гэтага, а значыць — да мудрасці... Добра з народам».
І рукі Андрэя ўсё больш набіраюць упэўненасці, адразу адчуваецца кожны няправільны рух — на яго рэагуе ўжо ўся істота. Крок за крокам, крок за крокам праз выпраўленне памылак — наперад і наперад...
Дакасіць да канца дня Андрэю не давялося. Касцы ўбачылі, як да іх напрасткі бег солтыс Барсук. Ён перадаў Андрэю паперку з староства — з’явіцца заўтра ў дзесяць гадзін раніцы ў кабінет самога пана старосты. Барсук пайшоў, а ўсе стаялі навокал Андрэя і глядзелі на гэтую таямнічую паперку са штампам і пячаткай, з віхрыстым подпісам начальніка канцылярыі. Думалі, гадалі,— што б гэта такое магло быць? Стары Касцевіч нават папрасіў:
— Прачытай яшчэ раз.
Андрэй прачытаў уголас. Не, нічога не здагадаешся. Усё тое самае — не прыбавілася ні слова лішняга. Трывога і недаўменне ахапілі ўсіх. Анупрэй пачухаў за вухам і выказаў сваю здагадку:
— А можа, якую пасаду хочуць даць?
— Дзе там? — запярэчыў бацька Андрэя.— У іх сваіх хапае... Ого, пасаду. Захацеў.
Барсук яшчэ сказаў, што прыехаў зямельны начальнік з войтам і, калі ўсе людзі прыйдуць з работы, будзе сход. А потым дадаў загадкава: «Няйначай, пра хутары будуць гаварыць...» Усе пераглянуліся паміж сабою і сціхлі.
Касілі моўчкі, задуманыя,— дакошвалі.
Прыбег Пеця Ціханчук засопшыся і адразу гукнуў:
— Андрэй, прыйшоў ганец ад Захара Зубца...
Андрэй ускінуў касу на плячо і пайшоў дахаты. Хараство сенажаці і працы на ёй скончылася. Трэба ісці ў вёску, якая адгэтуль здаецца не сваёю, нават забытай. Чаму ж так не хочацца ісці туды? Забраная яна — гэтая вёска... Прыехалі са сваімі парадкамі ворагі. Яны нікому тут не патрэбны. Яны гэта ведаюць і таму наймаюць сабе дапаможнікаў... Пеклам здаецца вёска...
* * *
У хаце солтыса Барсука за шчыльным натоўпам людзей не відаць з парога, хто сядзіць на покуце. Лямпа гарыць на стале, і здаецца, што яна быццам апушчана некуды ў яму. Андрэй стаў на парог і ўбачыў пасівелага войта з чырвоным мясістым тварам. Валасы ў войта такія, быццам хто іх месцамі павыскубаў. Напаўапушчаныя вусы тарчалі ў бакі, як стрэлкі. Вялікі жывот упіраўся ў стол, амаль узлазіў на яго. На грудзях, ля левага барта шэрага касцюма, віселі ваенныя ўзнагароды: крыж «Virtuti militari» і два «Крыжы харобрых». Гэта сядзеў асаднік Буякоўскі, былы афіцэр легіёнаў Пілсудскага, які атрымаў у Глушэцкім павеце шэсцьдзесят гектараў зямлі. Ля яго схіліўся над паперамі сярэдніх год прылізаны зямельны начальнік, а побач углядаўся ў людзей чорнымі вачыма смуглявы ягомасць — зборшчык падаткаў — секвестратар. У канцы стала моргаў бяльматым вокам Мікіта, паклаўшы рукі на калені. З-пад яго крыху расхрыстанай сарочкі, з густымі зборкамі навокал каўняра, непрыкметна высунуўся нагрудны пажоўклы крыжык на чырвонай суконнай стужачцы. Мікіта гэта не заўважае, і крыжык тарчыць, павярнуўшыся рубам, як быццам ён вылез знарок напаказ. Солтыс Барсук сядзіць на лаве ў пачэсным аддаленні ад войта — так з паўметра, скрыжаваўшы рукі на грудзях. Яго вочы глыбока ўваліліся ў арбіты і застылі спалоханым бляскам. Два паліцыянты аперліся на вінтоўкі — стаяць, як на варце, з атупелымі тварамі. Без дазволу войта яны не сядуць.
Паны ўсё нешта пішуць, а людзі стаяць і маўчаць. Толькі чуе Андрэй, стоячы на парозе, як за яго плячыма, на кухні, нехта ўпаўголаса гаворыць: «Але ж і сала ў гэтага войта... Паглянь, настаяшчы вяпрук...» І людзі лезуць на парог, каб паглядзець на пілсудчыкаўскае дзіва, заплыўшае тлушчам. «А вочы... Ну, чыста, як у парсюка... як дзіркі...» Пра секвестратара кажуць, што нехта яму нос звярнуў набок, што аж горбік уздуўся на пераноссі. Нехта ўжо даведаўся, што ён белагвардзеец, служыў у Дзянікіна, а потым у Балаховіча. Прызналі гледачы, што чорныя вусы ў яго, як у чорціка, што нехта як быццам памазаў іх дзёгцем. Не прамінулі і муштука, з якога курыў секвестратар,— муштук выглядаў, як маленькая люлечка. Адзін кажа: «Мусіць, нейкім палкоўнікам быў, бачыш, як шчокі выгалены...» А другі адказвае: «Халера яму быць палкоўнікам... Можа, хіба боты палкоўніцкія аблізваў, гаршкі выносіў... От, валацуга нейкі... Ці ж такія палкоўнікі бываюць?» А трэці дадае: «Добры чалавек за секвестратара служыць не пойдзе...» Толькі, бадай, нічога не кажуць пра зямельнага начальніка, бо гэты прыстойны, нават прыгожы... Але ўсё роўна адзін дзядзька параўнаў яго з лакеем з рэстарана.
Спіна Дзям’яна Гарагляда абціраецца аб грудзі Андрэя. Недалёка стаіць Анупрэй Чарняк і смокча люльку, выпускаючы дым паверх галоў людзей. Нічыпар стаіць крыху наперадзе, глядзіць на лямпу, як у царкве на свечку. Стары Касцевіч прыпёрся плячом да сцяны насупраць стала і спадылба паглядае на панскія персоны. Нешта гнеўнае застыла пад яго бровамі ў апушчаных вачах. Здаецца, ён нема пытаецца: «Ну, чаго гэтыя людзі хочуць ад нас?
Яны ж нам зусім чужыя...»
— Не курыць,— сказаў войт,— а то душна...
Праўда, дымок ад люлькі Анупрэя плыў у адчыненыя вокны, але ўсё роўна войту не спадабалася, і ён загадаў не курыць. Яго загад зараз жа паўтарылі паліцыянты.
— Хто там курыць? Не курыць...
Анупрэй прыглушыў люльку вялікім пальцам і сунуў у кішэню. Урэшце войт калыхнуўся ў адзін бок, у другі і ўстаў. Аж зарыпелі крагі. Пачаў адразу:
— Мы прыехалі да вас пагаварыць пра хутары. Мы ведаем, што ваша вёска бедная, і таму хочам, каб яна была багацейшая... Адзіны сродак для гэтага — хутары... Трэба зараз усім падпісаць вось гэты пратакол...
І войт прачытаў пратакол. Потым дадаў:
— Пасля падпісання пратакола і зацвярджэння яго старостай увосень прыедуць каморнікі і разам з камісіяй пачнуць абмяраць участкі зямлі, хто колькі мае. Сёння ж трэба будзе выбраць камісію з вашых мясцовых гаспадароў. Яна будзе кіраваць усёй работай з дапамогай — вось — пана комісажа.
Войт скончыў, выцер хустачкаю лоб і, паклаўшы пратакол на стол, пачаў запрашаць людзей падпісваць.
Ніхто не скрануўся з месца. Усе па-ранейшаму маўчалі. Войт сеў, ці, дакладней кажучы, рухнуў на лаву з грукатам. Абвёў усіх вачыма.
— Што ж... смялей, смялей! Падыходзьце, падпісвайце... Гэта ж для вашага дабра,— запрашаў войт.
Але ніхто не падыходзіў. Тады войт спыніўся позіркам на Мікіту Лазуну.
— Пане Мікіта, што ж вы?
Мікіта заварушыўся і ўстаў. Правае вока заморгала так хутка, як быццам на яго пачало нешта капаць.
— Старыкі...— вымавіў ён сухім голасам,— даўно мы чакаем хутароў, а вось, калі пан войт прыехаў, каб зрабіць нам гэтую ласку, ніхто не хоча падпісваць пратакола...— А вока — морг, морг. Мікіта павысіў голас: — Як жа гэта? Мы людзі ці не людзі? Га?..
— А чаму ты не падпісваешся?! — гаркнуў Дзям’ян Гарагляд.
— Хіба, можа, ты адзін хацеў хутароў?! — выкрыкнула ўслед Тацяна Ціханчук.
Сход заварушыўся, зашумеў...
— А каму якая будзе зямля?
— Бо ёсць лепшая, ёсць горшая!..
— Нас не ашукаеш!
— Мы не хочам хутароў! — крыкнуў Пеця Ціханчук у агульным шуме.
Войт з кожным выкрыкам кідаў позіркі то ў адзін бок, то ў другі і стукаў алоўкам па стале. Яго галоўка, якая сядзела проста на плячах (бо той шыі і не відаць, ёсць яна ці няма), круцілася, як якая юла на шпяні. Урэшце ён крыкнуў па-начальніцку:
— Цыц!
Ад такога раптоўнага крыку сход сціх. Войт падсунуў пратакол Мікіту, паказваючы пальцам, дзе трэба падпісаць.
Мікіта прыўзняўся і сказаў:
— Я, пане войце, непісьменны. Няхай за мяне падпішацца мой сын.
Сын, графскі ляснік, выскачыў аднекуль збоку, падышоў да стала і падпісаў пратакол.
Мікіта ківаў Нічыпару, але бачачы, што Нічыпар не кранаецца з месца, загаварыў:
— Нічыпар, чаго ж ты? Ідзі, падпісвайся...
Нічыпар чмыхнуў у нос і адказаў, паціснуўшы плячыма:
— Я не багацей, каб першаму падпісвацца.
Стары Касцевіч усміхнуўся пад вусам, а ў Мікіты раптам перастала моргаць бяльматае вока.
— Не чакаў ад цябе гэтага, Нічыпар,— адказаў ён злосна,— гультаям патураеш.
— Што зробіш? Некаторыя і мяне гультаём называюць. Язык без касцей...— не застаўся ў даўгу Нічыпар.
— Добра гаворыць,— сказаў, звярнуўшыся да Андрэя, Дзям’ян.
— А ты, Мікіта, робіш на людзей ці людзі на цябе? — не вытрымала Тацяна Ціханчук.
— Заткні свой язык, ведаеш куды? — адазваўся Мікіта.
— Ты мне языка не даў і не загадвай. Толькі табе можна гаварыць, а мне то — не...
— Ты мне травы не выжынай на сенажаці, паскудніца! — гыркнуў Мікіта.
— Каб цябе рэзала па тваіх вантробах, калі я тваю траву ў вочы бачыла.
Па людзях, як шолах лісцяў, прабег ціхі смяшок.
— Даволі сварыцца,— загадаў войт,— трэба падпісваць пратакол!
— Пане войце, а як будзе з сервітутам, калі будуць хутары? — спытаўся стары Касцевіч.— У нас з графам Ельскім сервітут.
— Сервітут? — перапытаў войт.— Сервітут будзе скасаваны. Кожнаму — сваё...
Такі адказ стаўся іскрай — жанчыны выбухнулі як адна:
— А дзе ж мы будзем пасвіць кароў? Спрадвеку было так, а цяпер? Што ж гэта за права?
— Тады на чорта гэтыя хутары!
— Гэта толькі на руку пану!
— Ён і так багаты, а тут яму яшчэ!
І пайшло, і пайшло...
Адны перабівалі другіх. Крыкі зліліся ў гоман, у гул, што здавалася, сцены хаты Барсука не вытрымаюць, разыдуцца і гоман выльецца з задухі на прасторы.
Войт зноў падняўся. Бровы над запухлымі вочкамі нахмурыліся.
— Відаць, што добра папрацавалі тут камуністы! — ужо заверашчаў войт.— Мы ведаем Запалянку! Мы прыкладзём усе старанні, каб вытруціць бальшавіцкую заразу! Была ў вас Грамада — яна вам нічога не дала. Тое самае дадуць вам камуністы і цяпер...
— Бо вы ж Грамаду разбілі! — гукнуў Дзям’ян Гарагляд.
— Хто там так гаворыць?! — спыніўся войт і вочкамі свідраваў натоўп, які застыў у напружаным маўчанні.— Глядзіце, каб з вамі не было дрэнна,— прыгразіў войт і працягваў сваё: — Вам тут не Савецкі Саюз, дзе можна хуліганіць, на бога пляваць... Тут — Польшча і будзе Польшча!
Жанчыны па сваёй прастаце гукнулі, не далі войту дагаварыць:
— Пусціце нас у Савецкі Саюз хоць зараз... Мы не баімося! Што вы нас страшыце Саветамі? Горшага пекла, як тут, мусіць, няма нідзе на свеце... Зрабілі гэтую халерную граніцу, і душыся тут, як у пекле. Каму яна патрэбна, гэтая граніца?!
Апошнія словы выкрыкнула тая ж Тацяна Ціханчук.
Жанчыны крычалі, а мужчыны, хоць не ўсе, дадавалі: «Правільна! Правільна!»
Войт ужо рабіўся то чырвоны, то белы. Ім авалодвала бяссільная злосць.
— Калі яшчэ раз пачую падобнае, зараз жа на месцы арыштую, пся крэў! Будзеце падпісваць пратакол ці не?! Ну, ты першы падпісвай!..— звярнуўся войт да пярэдняга селяніна.
— Чаму-то я першы? — азваўся той.
— Цо?! Арыштаваць яго! — кіўнуў войт паліцыянтам. Тыя схапілі селяніна пад рукі, а войт паўтарыў:
— Будзеш падпісваць ці не?
Спалоханы селянін кіўнуў носам у знак згоды.
— Пусціце яго! — загадаў войт.
Паліцыянты пусцілі. Селянін падышоў да стала і пры агульным злавесным маўчанні дрыжачаю рукою падпісаўся на пратаколе. Адвярнуўся ад стала бледны, сагнуты, з апушчанымі вачыма.
— Ну, наступны! — загадваў войт.
Падышоў і наступны, падпісаўся.
Вынырнуў невядома адкуль жабрак Рыгор Малахай і, кланяючыся, загаварыў лісліва:
— Паночку, я бедны, але я хачу падпісацца... Няўжо-такі панкі нас пакрыўдзяць? Колькі ў мяне той зямелькі, няхай будзе ў адным кавалачку...
І, сагнуўшы спіну ў падраным каптане, доўга выводзіў каракулямі сваё прозвішча. Скончыў, зноў пакланіўся войту і зайграў галаском:
— Няхай будзе ўсім на памацунак... Ах, божа, божа, матка найсвентша...— выводзіў, адыходзячы, Малахай,— пусціце, людцы, прапусціце... Ах, збавіцель высокі...
— Вось бедны... а падпісаўся... Ён зразумеў карысць хутароў... А вам Саветы сняцца, у калгасы хочацца, дзе ніхто сваёй зямлі не мае. Дурні! — даводзіў войт.
Так і пачалі падпісвацца патрохі адзін за другім. На кухні клялі Малахая. Нехта з хлопцаў у сенцах падставіў яму нагу, і Малахай грымнуўся, як калода.
— Ой, што ж гэта? Ой, адкуль гэта? Ой, свету божага не бачу,— стагнаў, устаўшы, Малахай.
— Гэта ты, дзядзька, спатыкнуўся,— сказаў нехта.
— А можа, а можа... Хай мяне бог сцеражэ ў другі раз ад такой напасці.
Трывога авалодвала Андрэем. Падпісваюцца. Вядома, пад прымусам, але падпісваюцца. Як павярнуць назад гэтую хвалю? Дзям’ян Гарагляд кажа, што трэба ісці дахаты, пакідаць сход, клікаць другіх за сабою.
— Не, не выйдзе цяпер... Позна. Дый паліцыя заўважыць...
Прабіраўся да Андрэя і Пеця Ціханчук з нямым пытаннем — што рабіць? Сказаў — можа, падысці, нібы падпісацца, і парваць пратакол?
— Арыштуюць, Пеця, не трэба. Можа, хіба...— і Андрэй шапнуў нешта Пецю на вуха.
Пеця кіўнуў сваім носікам і адышоўся.
Вось памкнуўся ўжо ісці падпісвацца і Нічыпар Байдак, але ззаду пацягнуў яго за каптан Анупрэй. Нічыпар аглянуўся, убачыў мігі на нахмураным твары Анупрэя і спыніўся.
Ціхенечка, як крадучыся, прабіраўся наперад да стала Пятрусь Хадыка. Паліцыянты ведалі яго і правялі з некаторым здзіўленнем. Пошапкі пайшлі і па людзях. Няўжо і ён, як Рыгор Малахай? Войт глянуў на аднавокага чалавека, агледзеў з галавы да ног і з ноткай нават зычлівасці спытаўся:
— Што — на вайне быў?
— Так, на вайне,— адказаў Хадыка.
— Вось нават інваліды падпісваюцца... Што значыць. ..— з задаваленнем пераможцы гаварыў войт.
Зямельны «комісаж» падаў Петрусю ручку з пяром. Як жа не падаць? Можа, чалавек і недабачыць? Вока ў яго адно, а не два, як у іншых.
Пятрусь узяў ручку ў левую руку.
— Вазьмі ў правую, у правую,— падказалі разам і войт і «комісаж». Апошні падсунуў бліжэй чарніліцу.
Пятрусь пераклаў ручку з левай рукі ў правую і памачыў пяро. Пачаў пісаць. Нешта, мусіць, мала чарніла ў гэтай панскай чарніліцы, бо Пятрусь пацягнуў руку зноў да яе. І як гэта здарылася, ніхто не заўважыў, ды ніхто і не думаў, што так можа здарыцца. Ці паспеў выняць Пятрусь пяро з чарніліцы, ці не, толькі тая чарніліца неяк нават крыху падсунулася наперад і раптам легла на бок. Ой, што ж гэта? Людзі аж войкнулі ў адзін голас, а потым ледзь стрыманы смех пракаціўся з кутка ў куток. Ну, як жа не смяяцца? Пратакол з белага ўвесь зрабіўся чорным, нават блішчастым. І чарніла кропелькамі пацякло са стала на падлогу. Пятрусь стаяў як разгублены, з растапыранымі рукамі і ўсё паўтараў:
— Ой, што ж я нарабіў! Ой, што ж я нарабіў!
Войт пачырванеў, зыркнуў злоснымі вачыма на Петруся. Потым вырваў у яго з рукі ручку і кінуў на стол.
— Няздара! — прашыпеў ён з прысвістам.— Няздара! Быдла!
Зямельны начальнік утуліў галаву ў плечы і, спалоханы, збянтэжаны, не ведаў, дзе сябе дзець.
— Уся работа пайшла намарна! — сыкнуў на яго войт.— Вы адкажаце перад старостам... Людзі не падрыхтаваны...— А потым накінуўся на Барсука:
— Солтыс! У цябе няма парадку! З’явіцеся да мяне заўтра ў гміну... Прэч да д’ябла з гэтым пратаколам! Забраць!
Барсук хуценька, сагнуўшыся ў крук, услужліва схапіў двума пальцамі за ражок счарнелы пратакол і панёс яго на кухню, распіхаючы людзей. А людзі ціснуліся ўбок, асабліва жанчыны, і перасцерагалі: «Ой, не абпэцкай. Няхай яго...» Солтыс нёс няшчасны пратакол і разам з ім нёс пад сваім вялікім носам схаваную ў вуснах усмешку. Баяўся глянуць каму-небудзь у вочы, каб не сустрэць такога самага прыхаванага смеху.
А войт тым часам надзеў кепку, апрануў плашч і, узяўшы пад паху партфель, выйшаў з-за стала.
Жоўтыя блішчастыя крагі рыпнулі на тонкіх нагах, пад якімі напханым мяшком звісаў жывот. Ён падпіраў пад грудзі, і крыжы не віселі на грудзях, а неяк напаўляжалі.
Войт акінуў вачыма ўсіх і на развітанне сказаў:
— Пагаворым яшчэ з вамі іншай мовай! З вамі дабром нельга!..— Кіўнуўшы паліцыянтам, каб ішлі за ім, пачаў праціскацца да выхаду. Людзі з нейкім жахам глядзелі на жывот і на карак войта і кідаліся ўбок, як ад пачвары, каб даць яму праход. Следам за паліцыянтамі па абавязку, так сказаць, службы ішоў і солтыс Барсук.
Андрэй стаяў на парозе і, калі ўбачыў, што набліжаецца войт, саступіў з дарогі. Але войт паспеў зачапіць локцем Андрэя, і позіркі іх на момант сустрэліся. Андрэю нават здалося, што войт хацеў загаварыць, але, відаць, яму цяпер было не да гэтага.
Пасля таго як войт пайшоў, людзям стала вальготней. Пачаліся нават ціхія гутаркі. Толькі Мікіта сядзеў, нібы сам не свой, і бяльматае вока застыла, як мёртвае. Ён пайшоў бы ўжо дахаты, ды нельга, бо яшчэ сядзіць начальства.
Вярнуўся з вуліцы Барсук, і сярод людзей пранеслася: «Паехаў ужо...» Гэта пра войта. Але сядзіць яшчэ адна скула — падатковая. Што яна скажа? А гэтая скула ўжо шамаціць сваімі паперамі, збіраецца пачаць спавядаць. Ох жа ж, і абрыдлі яны!.. Голас сцегача падаткаў загуў як з трубы. Сцягач гаварыў:
— За вашай вёскай шмат нядоімкаў... Трэба іх у найкарацейшы тэрмін выплаціць, інакш будзе наложаны секвестр...
Людзі ўжо добра ведалі, што азначае панскае слова «секвестр». Калі ў каго няма грошай на падаткі, дык гэты сцягач забірае палатно, адзежу і наогул што хоча. Вядомае гэтае слова, хоць сяляне ніяк не могуць яго вымавіць. І з секвестра зрабілі «сальвестара». Тым больш што ў вёсцы быў селянін Сальвестр, які меў славу злодзея. Вельмі ўжо ўмеў красці — на полі, у агародзе і ў хатах. Так яно і павялося ўжо, што людзі палохалі адзін аднаго: «Вось сцягач напусціць на цябе Сальвестара, тады пазнаеш...»
А труба ерыхонская гула сваё:
— Дзяржава не можа жыць без падаткаў... Заўсёды так было... Вы, напэўна, помніце старыя часы?.. Плацілі ж падаткі і жылі, не гінулі...
Жанчыны шапталіся: «І чаму ў яго такі голас, як быццам хто яму трубу ўставіў у горла? Можа, не выспаўся?» — «П’янстваваў, мусіць...» — «А што ж ім... Грошы бяруць. Чаму ж не піць?»
— Падаткі-то падаткі,— азваўся Сцяпан Касцевіч,— лёгка іх браць, але цяжка зарабляць.
— Вы думаеце, што толькі вы робіце,— загула труба,— я вось таксама раблю, зарабляю на кавалак хлеба, езджу, начэй не дасынаю... Хоць і маю гемарой...
І зноў нейкае слова незразумелае, чорт яго ведае, што яно азначае, ці дабро, ці ліха...
Пасля гэтага слова Андрэя распірала ад смеху. Стоячы на парозе, ён трымаўся за вушак, каб не зваліцца. Дзям’ян Гарагляд аглянуўся і шэптам спытаў, што гэта за слова. Калі ж даведаўся, узмахнуў рукамі і затуліў рот, каб не засмяяцца. Вочы заморгалі па-шальмоўску. І Дзям’ян выпаліў як з куста:
— А нам напляваць на ваш гумарэй!
Выбух смеху пакрыў словы Дзям’яна. Сцягач толькі паморшчыўся і схіліў нос над паперамі.
Дзям’ян працягваў:
— Вось жыта патанела ўжо, хаты развальваюцца, скаціна не прыбывае, а ўбывае. А вы — гумарэй. Нашы людзі без дактароў лечацца, бо за адзін дзень у бальніцы бяруць пяць злотых.
— Ну, даволі, даволі,— спыняла труба,— разышоўся...
— Тут, пане, у нас шаптуха ёсць, дык, можа, яна вам пастудзіць на ваш гумарэй...— не ўнімаўся Дзям’ян.
Смех перакочваўся хвалямі з кутка ў куток, што аж сцягач вымушаны быў устаць.
Стукаючы алоўкам па стале, трубіў:
— Паўтараю... дзяржава не пагодзіцца з тым, што вы не хочаце плаціць падаткаў. Яна сваё возьме... І тады будзе горш.
— А нашто нам гэтая дзяржава? Яна — ваша, дык і давайце ёй! — гукнула з другога кутка Тацяна Ціханчук.
Сцягач узняў вочы ў тым напрамку і адказаў, расцягваючы словы:
— Гэта не твайго, баба, розуму справа. Глядзі, каб не пацягнулі за язык.
А бабы наперабой:
— Усё роўна паны грошы прап’юць! Што нам ад таго, што плоцім падаткі? Нехта карыстае...
— Зноў кажу,— прагуў сцягач,— не вашай, бабскай, галавы справа.
— Як-то не нашай? — адказалі бабы.— З нас бяруць, і не наша справа. Вось гэта дзіва...
Сцягач змоўк, пачаў разбіраць паперы. Чагосьці шукаў, праводзячы алоўкам зверху ўніз па аркушы.
— Мікіта Лазун,— сказаў урэшце,— за вамі невялічкая нядоімка...
— Я ведаю... я ведаю... заплачу. Як жа? Колькі там? — замітусіўся Мікіта і засунуў руку ў кішэню.
Сцягач прыняў ад Мікіты грошы і пачаў пісаць квітанцыю.
— Хто яшчэ будзе плаціць? — спытаўся далей секвестратар і пачаў выклікаць па прозвішчах.
Заплацілі яшчэ чатыры гаспадары. А ўся большасць пачала па адным, па два чалавекі выходзіць з хаты. Пакуль секвестратар прыняў грошы ад чатырох, хата апусцела.
На вуліцы чуліся такія галасы:
— А дзе я яму вазьму тых падаткаў? Няхай ідзе бярэ апошняе... Адзін канец...
Белы палац маячыць на гары, а навокал да нізін спускаецца лес, у якім ад палаца ва ўсе бакі бягуць дагледжаныя, чыстыя дарогі-алеі. Абапал іх цягнуцца адна пры адной маладыя вастраверхія елкі, быццам у зялёных шлемах. Пра палац яшчэ і цяпер ходзяць легенды: гара, на якой ён узвышаецца, кажуць, не натуральная, а насыпаная. З глыбіні часоў, праз вякі, праз многія пакаленні дайшла гэтая праўда да сягонняшняга дня і будзе ісці далей. Яе забыць нельга, бо гара, а на ёй грузны, як цытадэль, палац пабудаваны на касцях рабоў. Летапіс гаворыць аб даўнім яго паходжанні, бо называе XIII стагоддзе. Далёка ўглядаецца шматпавярховы палац — шасцікутны, ацяжэлы, з тупымі зубамі на вежах. Шэсць вуглоў палаца не вострыя — іх майстры як быццам счасалі на плаз, каб потым у вышыні на кожным сцятым вугле выдаўбці, як долатам, рыцарскія крыжы. Такія палацы апісваў у сваіх творах Вальтэр Скот. Шмат гаспадароў за свой век меў гэты палац — князёў, графаў, прынцаў. Цар Мікалай ІІ перадаў гэты палац прынцу Альдэнбургскаму, якога спудзіла адгэтуль рэвалюцыя.
Пілсудчына ў гэтым палацы размясціла староства.
Андрэй сядзіць у агульнай канцылярыі і чакае. Побач, на суседняй лаўцы, сядзяць дзве сялянкі-маладзіцы. Ціха ў канцылярыі, нават чуваць, як за перагародкай-бар’ерам скрыпяць пёры пісцоў пад шамаценне паперы. Там вялікія два акны глядзяць на парк, на лес. Густая зеляніна ценямі кладзецца на сцены, на твары. За вокнамі дрэмле амшэлая сажалка-азярцо ў непралазных зарасніках лазнякоў. Над азярцом схіліліся асілкі-вербы, якія, напэўна, аднагодкі палаца. Нічога не відаць на азярцы — няма на ім ні лодкі, ні прыступак, якія б маляўніча спускаліся па беразе да вады, няма і той каштоўнай прыкрасы панскіх ставаў, садовых азёраў — не бялеюць лебедзі. Зялёная вада застыла, як мёртвая, акаймавала сябе густа ля берагоў пялёстачкамі бросні. Твань валакністая сцелецца пад вадой і на вадзе. Азярцо памірае... А некалі ж было тут усё, усё. Маршалак двара ўзначальваў цэлыя атрады слуг — кашталянаў, аканомаў, цівуноў, адмысловых заморскіх кухараў, лоўчых, капэлы музыкантаў. Былі тут табуны выязных коней з пазалочанай збруяй, карэты, сані, шаблі, пісталеты... і такая асалода панскага самадурства — гончыя псы — харты... Усё гэта служыла яму — пану, уладару палаца і сотняў навакольных вёсак, дзе хлопы жылі сем’ямі, як у норах, разам са скацінай, у сваіх саламяных халупках. Бізун кожнага з панскіх слуг вісеў над спіною хлопа і хлопкі... На тое ж і слугі. На тое ж і паны, каб мяняць хлопаў на сабак...
Замшэў, замёр разгул раскошы і бізуна, і ўжо яго як-ніяк не вярнуць. Дарма там, за азярцом, бялеецца ў зялёным лісці статуя нейкай Венеры ці Дыяны. Стаіць яна самотная, аброслая зеленаватай плесняй, і ніхто не паклапоціцца, каб яе дагледзець, падмаладзіць. Пастаўленая перад палацам, па загаду пана старосты, мармуровая матка боская ўсё роўна не можа дапамагчы здзяйсненню панскіх жаданняў, хоць пад яе нагамі і напісана: «Пад тваю абарону ўцякаем». Не вярнуць панам разгулу раскошы і бізуна, хоць яны гэтага прагна жадаюць. Скамянелая веліч палаца хавае паноў у сваіх сценах ад хлопскіх бунтаў, ад бальшавіцкай навалы, як яны любяць гаварыць пра гэта з пенаю на вуснах.
Пасля глушэцкай дэманстрацыі ўпраўленне павятовай паліцыі ўцякло з Глушца і схавалася ў палацы. Ведае сялянская моладзь, ведаюць усе, што ў падвальным паверсе працуе дэфензіва. Там ёсць многа ўсякіх пакояў — для допытаў, для катаванняў. У апошнім на сценах вісяць гумавыя палкі, нагайкі, кайданы розных памераў, замкі, жалезныя рукавіцы, гіры, адмысловыя помпы для пампавання ахвярам у нос вады, змешанай з газай. Ніхто тут не пачуе крыкаў, стогнаў катаваных. Навокал лес, а да Глушца — два кіламетры. Толькі глухая ноч, павіслая над зубцамі палаца,— нямы сведка чалавечых пакут. Хоць матка боская і стаіць блізка ў мармуровай сукенцы з дэкальтэ, але яна панская, гэтая матка, і свайго голасу заступніцтва, пратэсту не ўзніме.
Але ўсё ж такі паліцыя ўцякла з Глушца,— вось што галоўнае. А значыць, не тыя ўжо часы. Расце другі ўладар на гэтых прасторах, грозны ўладар — народ. Не дапаможа панам і той надпіс на п’едэстале, пад нагамі маткі боскай: «Пад тваю абарону ўцякаем».
Сядзіць Андрэй у панскай канцылярыі і думае. Думкі, як звенні ланцуга, цягнуцца то ў мінулае свайго краю, то ў будучыню. Сцены ў канцылярыі змрочна-шэрыя, як быццам аблеплены пластам закіпеўшай і раптам астыўшай зямной лавы. Атрымалася шэрань, на якой зрэдку паўтыканы шкляныя рубіны чырвонага колеру. Яны гараць, нібы хто іх раскідаў па зямлі цёмнай ноччу. І зеленаватыя цені ад вокнаў, асеўшыя на сценах, здаюцца Андрэю змрокамі мінулага. Яны яшчэ хочуць кагосьці страшыць. З партрэта, з гэтай рубінавай сцяны колеру падземнага грота, адным вокам глядзіць у акно прэзідэнт Масціцкі, якога камуністы празвалі палітычнай лялькай. Сядзіць сабе ў чорнай блішчастай рамцы сівы ягомасць з выразам стомленага скнары — не то ад сонечнай гарачыні, не то ад якой сямейнай сваркі. Так і здаецца, што пот льецца па яго паголеных, нейкіх змрочных, доўгіх шчоках, па невялікіх, нават залётна падкручаных, пасівелых вусах. Вось зараз прэзідэнт скажа: «Я пайду крыху прылягу адпачыць». Але... другое вока прэзідэнта глядзіць насупраць, глядзіць насцярожана і нават азадачана. На супрацьлеглай сцяне на ўвесь рост стаіць Пілсудскі, апёршыся на шаблю, і з-пад нахмураных броваў пазірае на пана прэзідэнта. Нібы штосьці ён гаворыць, а прэзідэнт слухае.
«Не час на адпачынак,— гаворыць Пілсудскі,— пан прэзідэнт павінен аб’ехаць Рэч Паспалітую... для выканання спраў вялікай важнасці. Перш-наперш паедзеш, пан, у Вільню, наведаеш універсітэт... Інстытут усходніх зямель. Рэктарам ва універсітэце па традыцыі езуіта Скаргі павінен быць ксёндз-канонік... Вільня — для Рыма, а не для Масквы... З беларусамі трэба зрабіць парадак. Там гімназія ў іх ёсць. Час ужо скончыць з гэтым дрэньствам беларускім, якое дае спажыву камуністам. У гімназіі ёсць людзі, на якіх можна аперціся,— Астроўскі, Луцкевіч і іншыя... Яны зробяць усё, каб камуністычную заразу вытруціць з гімназіі... Гэта — хлопы гнуткія... Гімназію давядзецца ліквідаваць, аддаць пад крыло польскай гімназіі імя Славацкага. Трэба паабяцаць гэтым хлопам, што звольнім іхніх грамадаўскіх паслоў з турмы... Дапаможа ва ўсім ваявода Кіртыкліс. Ён у курсе спраў...»
Гаворыць, гаворыць Пілсудскі, словы, здаецца, плывуць не з вуснаў, а з пад нахмураных броваў. Масціцкі часам аж вочы самкне і нібы дрэмле. Але потым зноў адно вока глядзіць туды, адкуль плывуць шляхецка-ганарыстыя фантазіі,— дакончыць тое, чаго за вякі не змаглі дакончыць каралі,— дабіць Беларусь і Украіну. Вока Масціцкага глядзіць, а Пілсудскі гаворыць:
«...Потым пан адведае Навагрудак — традыцыйнае гняздо мясцовай шляхты, якая была апорай Рэчы Паспалітай. Трэба яе трымаць на прывязі, як даўней, каб і цяпер была нашай апорай...
Пан сустрэнецца з асаднікамі... Гэта — наша новая шляхта... Адтуль пан паедзе ў другое шляхецкае гняздо — у Пінск. Для нас там найлягчэйшыя перспектывы для каланізацыі. Там узмоцнім элемент каталіцкі... Пан пагаворыць з епіскапам курыі Пінскай — Лазінскім, гэтым задавакам, эндэкам1, які ўбіраецца ў пер’е Скаргі. Трэба яго пераканаць у слушнасці нашай палітыкі саюзніцтва з Нямеччынай.
Пан скажа, што час ужо вярнуць мошчы езуіта Баболі з Пецярбурга ў Пінск, дзе ён пацярпеў, як мучанік, за веру нашу...
Ці адобрыць епіскап Лазінскі наш план перасялення яўрэяў з усёй Польшчы на Палессе... Пан жа ведае, што хутка Заходняя Беларусь перастане існаваць, як геаграфічная назва... Будзе ўнесены на сейм праект аб ліквідацыі гэтай назвы. Горад Брэст-Літоўскі пераменім на Брэст над Бугам... У Гродна пашлём экспедыцыю археолагаў для раскопак... Нам трэба давесці Еўропе адвечную польскасць гэтых зямель... Тое самае і ў Давыд-Гарадку... Калі мы гэтага не зробім, нас загубіць мясцовы сепаратызм, які не раз нямала рабіў клопатаў кароне польскай у мінулым...»
Дрэмле амшэлая ідылія за акном у зелені сталетніх вербаў... Дрэмле Масціцкі пад скрып пёраў пісцоў... Дзве сялянкі-маладзіцы сядзяць і баязліва глядзяць на сцены, дзівяцца з чырвоных цацак, што рассеяны па шорсткай паверхні, як агеньчыкі... Ціха, ціха слізгае зялёны цень па твары прэзідэнта.
«...А з Пінска пан паедзе ў Львоў... Ну, там цяжэй... Уся дапамога — архіепіскап Шаптыцкі... Гэта — архіепіскап у шпорах — жулік несусветны — іменна тое, што нам трэба... Там ёсць украінскія паны, згуртаваныя навокал газеты «Діло». Іх трэба з’яднаць для Рэчы Паспалітай у інтарэсах антысавецкіх, як і паноў беларускіх.
Усюды пан павінен адведаць кафедральныя касцёлы і выслухаць святыя імшы, каб гэтым умацаваць аўтарытэт нашага духавенства, з’яднаць яго для нашай палітыкі... Так было заўсёды... Так рабілі нашы каралі... Зразумеў, пан? А пра сваю хімію няхай пан забудзе... Хопіць хімікаў без пана... Зразумеў, пан?..»
Ці вецер ускалыхнуў замшэлую ідылію за акном, ці то вочы прэзідэнта на партрэце там заморгалі, як быццам птушка затрапятала крыламі. Бо Пілсудскі на астатак нешта такое вымавіў з-пад вусоў, нешта — не то «няздара», не то «дурань», што Масціцкаму стала не па сабе. Але гэта між іншым... Заўсёдныя забаўкі маршалка...
Андрэй сядзіць і, пазіраючы на такую арыстакратычную абстаноўку, паволі набывае душэўную сабранасць, з якою жыве кожны дзень, кожную гадзіну.
Няхай не страшаць тыя змрочныя цені мінулага, што дыхаюць з акна. Гэта толькі цені.
Перадумвае Андрэй весткі з нядаўняй прэсы — рэха сесіі сейма, выступленні Пілсудскага, разгул дэмагагічнай траскатні і разам з тым боязь крызісу, які ўжо стукаецца ў дзверы. Каб падрыхтаваць грунт для кансалідацыі буржуазіі нацыянальных меншасцей, урад хоча адправіць прэзідэнта Масціцкага ў падарожжа па Польшчы. А потым расказы гімназіста Віктара Кухты пра тыя чуткі, што хочуць зрабіць паны з беларускай гімназіяй у Вільні... Усё гэта прыйшло іменна на памяць чамусьці тут, у чаканні, калі яго выклічуць да старосты. Маладая пані, што піша за адным са сталоў за бар’ерам, сказала Андрэю пачакаць. І вось ён чакае. Нешта доўга не выклікаюць. Чаму?
Праходзяць чыноўнікі і мімаходзь так паглядаюць на Андрэя, як быццам яны нешта ведаюць. Кожны, праходзячы, нібы падмаргне, усміхнецца. Гэта заўважае Андрэй і намагаецца адгадаць, нашто яго сюды выклікалі. Закрадаецца ў душу і тое, другое, але ўрэшце ліха іх ведае, чаго яны хочуць.
Маладая пані ўстала, падышла да акна і застыла летуценным позіркам на замшэлым азярцы. Можна так глядзець бясконца і чакаць рыцарскіх прывідаў... А што думаюць сялянкі-маладзіцы? Яны дома пакінулі дзяцей, многа недакончаных работ, шэрую бядоту ў хаце і заўсёдную трывогу аб кавалку хлеба. Яны прыйшлі сюды скардзіцца на сцягача падаткаў, што замнога ўзяў, што пакрыўдзіў. І трымаюць у кулаках завязаныя вузялочкам у хустачках крыўдныя квітанцыі. А маладая пані ўсё стаіць з вачыма, заплыўшымі імглою.
Не зразумець ёй вартасці жыцця. Яго нясуць на сабе вось гэтыя, якія пакінулі дома дзяцей...
Высокія, панурыя дзверы цяжка скрыпнулі, і ў канцылярыю ўвайшоў чалавек у светла-карычневым мундзіры з чырвонымі кантамі. У два рады блішчалі пазалочаныя гузікі. На канцах адкладнога каўняра — бляшаныя жоўценькія аролчыкі, якія народ празваў пеўнічкамі. Ільснілі гладка прычасаныя валасы, твар бялявы, дагледжаны. Гэта і ёсць ён — начальнік агульнай канцылярыі. Адразу з-за бар’ера спытаўся ў сялянак па-беларуску:
— Вы абедзве па адной справе ці не?
Сялянкі глянулі адна на адну і так цікава ўсміхнуліся, як быццам хто абдарыў іх прыемнай неспадзяванасцю. Ну, як гэта можа быць, каб такі блішчасты пан звяртаўся да іх па-беларуску? Гэта ж мова мужыцкая, ёю гавораць толькі мужыкі ў вёсках. Праўда, у вёсцы моладзь... аднекуль выпісвае беларускія кніжачкі, газеты, чытае іх, але ж гэта кніжачкі і газеты свае. Так што нічога дзіўнага. А тут вось пан — і гаворыць па-беларуску. Гэтага ж ніколі не было.
Сялянкі ад такога звароту аж не спахапіліся адразу, што адказаць. А начальнік канцылярыі пазіраў на Андрэя, нібы правяраў, якое ўражанне зрабіла на яго такая навіна. Нешта тут ёсць.
Увайшоў крыху лысаваты высокі мужчына ў сінім касцюме, злёгку пакланіўся Андрэю і запрасіў:
— Прошэ... да пана старосты...
Андрэй захваляваўся. Так раптам не захацелася ісці, што, калі б можна было плюнуць на ўсялякія такты і вытрыманасць, зараз жа адвярнуўся б ад гэтага лысаватага пана і знік бы за дзвярыма.
Андрэй ішоў праз адзін пакой, праз другі. Усё — каміны і каміны пры сценах. А потым барэльефы — лук, стрэлы, ласіныя рогі. Чучала чорнага палескага арла растапырылася крыламі на сцяне, на адмысловай прыступачцы, паляўнічы закручасты рог вісеў, як якое табу... Відаць, гэта паляўнічы зал...
«Душылі вы нас у палацах вякамі, душыце яшчэ і цяпер... — думае Андрэй, ідучы за высокім панам.— Калі ж гэта скончыцца? Як жа не хочацца ісці...»
Высокі пан адчыніў дзверы і стаў, як швейцар, у позе пашаны, прапускаючы Андрэя ў пакой, заліты сонцам. Андрэю кінуўся ў вочы белы арол на чырвоным фоне ў чорнай рамцы. Пад ім у крэсле з высокай спінкай сядзеў чарнявы мужчына, які ўстаў на прывітанне Андрэя.
— Прошэ... сядайце... — паказаў на крэсла мужчына, пранікліва аглядаючы Андрэя. Потым ён лёгенька кіўнуў высокаму пану, што прывёў Андрэя, і той выйшаў. Пан староста (гэта быў ён, другі пасля Наўроцкага) неяк неспакойна ўсаджваўся ў крэсла,— то прыўставаў, то зноў садзіўся. Урэшце супакоіўся і паклаў рукі на стол. Тут жа ляжаў нож для разрэзвання паперы — нож са слановай касці з аздобленай узорамі залацістай ручкай. Ім і авалодаў пан староста і пачаў пакручваць яго ў пальцах. Нож круціўся хутка, як ветраны млынок.
— Гм... Гм... Справа такая, пане Касцевіч... Ваша прозвішча Касцевіч?
— Так,— адказаў Андрэй.
— Мы вырашылі пагаварыць з вамі аб такой справе. Гм... Гм... Справа датычыць беларускай інтэлігенцыі...
Андрэй насцярожыўся і на момант глянуў у вочы старосту.
— Мы вымушаны былі ліквідаваць Грамаду, бо ёю авалодалі камуністы і павялі яе на антыдзяржаўныя выступленні, каб парушыць цэласць нашай дзяржавы — адарваць Заходнюю Беларусь і далучыць яе да Усходняй, савецкай... Грамада, як бачыце, прывяла да разбітага карыта і нічога беларускаму народу не дала, апрача кар, ахвяраў і турмаў. Вось і вы пацярпелі таксама... Нашто гэта? Хіба ж нельга працаваць для дзяржавы і есці спакойна кавалак хлеба?..
«Вунь куды гне»,— падумаў Андрэй, сочачы за выказваннямі старосты.
Староста закурыў папяросу і працягваў:
— Мы ведаем грамадскія балячкі. Але не ўсё адразу... Я сам — інжынер па прафесіі... І мне на сэрцы ляжыць, што ў павеце няма дарог. Думаем пабудаваць у Глушцы народны дом... Шмат чаго ёсць у планах. Але мы хочам, каб нам дапамагла мясцовая інтэлігенцыя.
— У чым жа павінна выяўляцца гэтая дапамога? — спытаўся Андрэй.
— Па-першае, у лаяльнасці да нашай дзяржавы.
Староста даўжэй пратрымаў свой позірк на Андрэю.
— Так... у лаяльнасці. А пасад у нас многа. Можна, напрыклад, працаваць у гміне ў якасці зборшчыка падаткаў. Вы будзеце мець добрую аплату і працэнты ад падаткаў. Вы будзеце добра забяспечаны. Я скажу кіраўніку следчай паліцыі, каб да вас не чапляліся... Ды вы і самі пагаворыце з ім...
«Які ўсё ж такі дурны гэты староста,— прамільгнула ў думках Андрэя.— Хочуць нашымі ж рукамі рабаваць народ, затушаваць голую, нічым не прыкрытую акупацыю. Не, не ўдасца! Не пасварыце нас з народам».
— Нават пры маім найлепшым стаўленні да дзяржавы я не згадзіўся б на такую пасаду,— адказаў Андрэй.
Староста крыху замяшаўся.
— Я... я... гэта для прыкладу гавару... для прыкладу. Мы ж думаем адкрыць пры старостве беларускі аддзел. Працы будзе многа. Нам трэба адольваць камунізм...
— А пры чым тут камунізм? — запытаўся Андрэй.— Трэба народу даць зямлю, даць асвету, свабоднае карыстанне роднай мовай, удзел ва ўпраўленні, доступ моладзі да вышэйшай асветы, свабоду слова, друку... Гэта якраз камунізм і дае народу... І зразумела, што народ цягнецца да камунізма.
— Вы, як відаць, заядлы камуніст,— сказаў, усміхнуўшыся, староста.— Вы так складна выкладаеце камуністычную праграму...
— Пане староста,— непрыкметна для сябе павысіў голас Андрэй,— возьмем польскую канстытуцыю... Хіба там няма гэтых пунктаў, аб якіх я казаў? Няма толькі аднаго пункта — гэта аб надзеле сялян памешчыцкай зямлёю без выкупу, а так ёсць усе пункты. Так што з вашага сцвярджэння можна зрабіць вывад, што цяперашняя польская канстытуцыя таксама камуністычная...
Староста нават крыху ўтуліў галаву ў плечы, зірнуў неяк агніста на Андрэя сваімі цёмнымі вачыма і насупіўся. З момант маўчаў, як быццам раздумваў. «Вось дзе я цябе злавіў,— падумаў Андрэй,— паспрабуй адкажы».
У кутку кабінета, у вялікім дубовым кіёце, змешчаны пачатак тэксту канстытуцыі, напісаны чырвонымі гатычнымі літарамі. Андрэй нават глянуў у гэты куток. Зірнуў мімалётна з-пад брывей на яго і пан староста. Ён кашлянуў і закурыў папяросу. Урэшце адказаў:
— Што датычыць канстытуцыі, яе выканання, то гэта справа тых, хто кіруе дзяржавай, а не ваша, пане Касцевіч. Урад ведае, што робіць. Дарэчы... Пасля вашага арышту ў вас на кватэры, у час вобыску, былі знойдзены гістарычныя запісы... пра Беларусь. Запісы яўна памылковыя, накіраваныя супроць Польшчы ў разрэзе гістарычным. Адкуль у вас такая нелюбоў да Польшчы?
Андрэй усміхнуўся, зноў падумаўшы: «Дурны ўсё ж такі гэты староста».
— Я люблю прагрэсіўную Польшчу, не люблю рэакцыйнай, бо прагрэсіўная Польшча не хоча крыўдзіць ні ў чым не толькі беларускі народ, але і ўсякі іншы...
— Каго ж вы лічыце прагрэсіўным? — перахапіў староста.
«Прыпірае мяне да сцяны чорт... асцярожна! Гэты староста не толькі староста, але і шпік. Не трэба забываць... Але, паколькі пачалося, адкажу»,— падумаў Андрэй і пачаў здалёк:
— Вось, напрыклад... Станіслаў Сташыц, які яшчэ ў далёкіх змроках паншчыны пісаў аб нядолі хлопа і дамагаўся скасавання паншчыны. Далей,— героі польскіх паўстанняў — Тадэвуш Касцюшка, прагрэсіўныя праекты якога шляхта ў сейме секла шаблямі. Потым падабаецца мне і гісторык Лелевель, паэт Адам Міцкевіч... Героі паўстання — Яраслаў Дамброўскі, Урублеўскі, наш беларус — Каліноўскі... А ў пазнейшыя часы — Мархлеўскі, з якім працаваў і Дзяржынскі,— асцярожна дадаў Андрэй.
— Досыць, досыць,— замахаў рукою староста,— апошнія — гэта ўжо камуністы.
Андрэй усміхнуўся і апусціў галаву.
У старосты выступіў пот на лбе. Ён выняў хустачку, неяк ярасна пачаў выціраць твар і загладжваць валасы, праводзячы рукою ад ілба аж да патыліцы.
— Трэба сказаць, погляды ў пана радыкальныя... радыкальныя. Вы — малады, а паспелі так многа начытацца. Гэта — небяспечна, скажу вам... Прызнавайце погляды, перакананні, якія хочаце,— гэта ваша справа. Толькі не дзейнічайце, не дурыце галоў хлопам. І лепш будзе для вас, калі вы прымеце маю прапанову... А што знайшлі ў вас пры вобыску творы Пляханава,— ну... гэта ў нас легалізавана. Нічога не зробіш... Ну, вось вам і свабода друку... А вы?..
Старосту хацелася засмяяцца, але ён устрымаўся. Ён дадаў яшчэ скорагаворкай пару паклёпаў на Савецкі Саюз і націснуў на беленькую кнопку званка на стале.
Увайшоў той лысаваты, высокі пан, які прывёў Андрэя ў кабінет старосты.
— Вось, пане рэферэнце,— звярнуўся да яго староста, паказваючы рукою на Андрэя,— у асобе Касцевіча маем эрудыта, але хворага на радыкальныя погляды. Праўда, гэта заўсёды спалучаецца з маладосцю.
Староста пачаў выкідваць рукамі наперад, як быццам адпіхваў што ад сябе, і працягваў паблажлівым, іранізуючым тонам:
— Свет ашчаслівіць!.. Бо, бачыце, маем нэндзы многа! Беднасць! Нядоля! Эксплуатацыя! Гераізм! Самаахвярнасць! Усё гэта мыльныя пузыры маладосці,— з позай паківаў галавою староста, як быццам спагадваючы камусьці,— так што варта плюнуць на гэтыя банальнасці і жыць лаяльна, у згодзе з дзяржавай, і ўсё будзе добра... Пане рэферэнце, трэба нам вылечыць мясцовую інтэлігенцыю ад камунізма...
Рэферэнт сядзеў у пачцівай позе, заклаўшы нагу за нагу, і ўвесь час не спускаў вачэй з Андрэя.
— Вось у вашых запісках, забраных у час вобыску,— загаварыў рэферэнт,— ёсць выпісы з твораў Льва Талстога — з яго педагагічных думак. Як вы думаеце, Талстой — камуніст ці не?
Такое пытанне здалося Андрэю недарэчным, і ён адказаў:
— Не, Талстой не камуніст...
Староста і рэферэнт пераглянуліся.
— То хто ж, па-вашаму, Талстой? — спытаўся рэферэнт.
— Хто? Талстой — геніяльны пісьменнік, вялікі гуманіст.
— А яго ідэі, выказаныя ў «Анне Карэнінай», што скажаце? Хіба ж гэта не камунізм? — наступаў рэферэнт.
Андрэй адчуваў, што гаворыць з людзьмі, якія або невукі, або па-правакатарску хітрыя. Здаецца, ёсць і тое і другое. Адказаў, як настаўнік вучням:
— Талстоўскі камунізм — гэта не камунізм рабочага класа. Рабочага класа ён не прызнае, лічыць грамадскай балячкай. У «Анне Карэнінай» Талстой кліча да патрыярхальнасці, да зямлі... А гэта — рух не наперад, а назад.
Староста з рэферэнтам неяк здзівіліся і расчараваліся. Паўза была доўгая.
Рэферэнт заварушыўся і пераклаў нагу на нагу, ціха крэкнуў:
— Калі прызнаваць камунізм, то ўжо лепш прызнаваць камунізм талстоўскі, самы бяскрыўдны, а значыць — святы...
«Вось да чаго плялася ўся гутарка,— сцяміў Андрэй,— у рэчышча непраціўленства хочуць нас накіраваць. Вядома, Талстой — імя прывабнае».
— Толькі не бальшавіцкі камунізм... — дадаў рэферэнт.
Андрэй маўчаў, апусціўшы галаву. Гаварыць яму ўжо не было чаго ды і не патрэбна. «Забралі запісы, пагрэбліся кіпцюрамі ў душы... Езуіты».
— Панпе староста, я прашу вярнуць мне мае нататкі,— сказаў Андрэй.
— Вы іх атрымаеце,— падхапіў рэферэнт.
— Ну што ж, пакуль што скончым,— сказаў староста.— Няхай пан падумае над нашай прапановай. Мы хочам наблізіць да сябе беларускую інтэлігенцыю, каб супольнымі сіламі ўмацоўваць дзяржаву.
Андрэй маўчаў.
— У інакшым выпадку можа быць і будзе дрэнна,— дадаў староста.
Андрэй маўчаў.
У галаве плылі свае думкі. Эге, каб прачытаў іх староста... «Іменна толькі бальшавіцкі камунізм, а не што іншае, здольны зламаць вас, ахвосце крывавай феадальшчыны».
— Можна ісці? — запытаўся Андрэй.
— Так... Да пабачэння,— холадна схіліўшыся, адказаў староста.
Андрэй злёгку пакланіўся і накіраваўся да дзвярэй. За ім зараз жа пайшоў рэферэнт.
Мястэчка Глушэц драмала пад сонцам над гнілою тарфянаю рэчкай. Хацелася б Андрэю абысці яго іменна цяпер, бо сачыць будуць абавязкова. Але бацька прасіў купіць селядцоў. Сушка сена. Будзе ўборка. Зноў прыйдуць памагаць суседзі-сябры. Патрэбен пачастунак.
Андрэй ішоў павольна, як пасля цяжкай працы, якую ён скончыў. Свабодна і чыста на душы. Ён пабыў у нечым накшталт арыстакратычнай дэфензівы... Так, арыстакратычнай, у якой, апрача фіміямаў, дыміўся і смуродлівы яд. Ці кожны яго заўважыць? Вось бяда... Пілсудчыкаўская рэакцыя, якую для ашуканства народа назвалі «санацыя»2, навісла над Польшчай, і цень ад яе чорнага крыла распасціраецца ўсё больш і больш над Заходняй Беларуссю.
Можа, таму і дрэмле мястэчка Глушэц. Яно заснавалася яшчэ ў той час, калі на штучнай гары вырас шасцікутны палац з тупымі, як капыты коней, зубцамі на вежах, вырас з мэтай развіцця рамёстваў, гандлю. Нягледзячы на такі доўгі час, мястэчка расло і жыло, як расце і жыве карлік. Шмат такіх карлікаў на Беларусі — гэтых прыбудовак да магнацкіх маёнткаў. Ёсць карлікі радзівілаўскія, карлікі Патоцкага, Вішнявецкага, Сапегі і іншых.
Плятуцца да Глушца вясковыя дарогі з травяністымі абочынамі, віюцца праз жыты і пералескі, як забытыя. А шлях, толькі адзін, пабег у камяністыя палі — раз’езджаны, расплёсканы, з ямамі-вырвамі, са зламанымі масткамі, дрымотны шлях, як забыццё, нікому, здаецца, не патрэбны.
Пан староста знойдзе сабе памочнікаў у Глушцы. Ён іх тут меў, ён іх мае і будзе мець.
Амшэлым драўляным крыжам адзначаны ўваход у Глушэц. На ўскраіне стаіць хата — ужо на полі. У ёй жыве былы семінарыст настаўніцкай семінарыі Ігнат Вярэня. Ён ачумеў ад тэрору і страху, што праляцеў над краінай, ад абыякавасці, амаль цынічнай абыякавасці суседзяў, і ходзіць, як лунацік. Зарослы валасамі, якія леглі аж на каўнер, непрычэсаныя, недагледжаныя, ён глядзіць чорнымі гарачымі вачыма з хваравітым бляскам. Нешта стогне ў ім, нешта баліць. І твар белы, зямлісты, як у пакутніка. Ён мог бы пайсці ў купальскую ноч шукаць кветкі папараці, стаяць прывідам на роснай лясной паляне ў зеленаватых плямах месяца і шаптаць заклінанні. Паўтара года, як і Андрэй, адбыў у турме Ігнат Вярэня, вярнуўся і вось цяпер ходзіць, як цень. Ценем і стаяў ён пад крыжам ля сваёй хаты, калі падышоў Андрэй.
— А-а... Касцевіч... Прывітанне... — сказаў ціхім, хворым голасам.— Адкуль ідзеш?
І ўзяўся ў бокі, нібы для саліднасці, для апоры, але рукі мякчэлі, саслізгваліся з бёдраў, не хацелі трымацца.
— Быў на споведзі ў старосты,— адказаў Андрэй.
— І ты?.. А я думаў... — спахапіўся Вярэня, і вочы бліснулі жывым агеньчыкам.
— Што, можа, і ты быў? — перапыніў Андрэй.
— Учора... пасля абеду...
— Ну і што?
— Што... — усміхнуўся Ігнат,— вабяць беларускім аддзелам... Ці ён сапраўды будзе?
— Хоць бы ён і быў, Ігнат, па-мойму, трэба да гэтага паставіцца вельмі крытычна.
— Так, так... Я... не... Вядома, што так... не... не...
І твар перакрывіўся грымасай, як быццам што ўнутры яго кальнула.
«Эх! Табе б іконку на грудзі,— падумаў Андрэй,— і ты пайшоў бы ад вёскі да вёскі збіраць на храм... на які? Неабавязкова божы... а толькі, каб на храм беларускі... Перад арыштам ты казаў не раз, што на гэты храм ніхто не збіраў».
А ўголас сказаў сурова:
— Марксістаў чытай больш, Ігнат, працвярозееш. Надта жахацца ад даўняй і цяперашняй нядолі народа, значыць страціць здольнасць да дзейнасці, адранцвець. З такімі пачуццямі толькі ў манастыр.
Стаіць Ігнат перад Андрэем млявы, расслаблены, хоць стараецца быць выпрастаным, бадзёрым. І паўтарае: «Я... не... Вядома, што так... не... не...»
«А хто цябе ведае,— думае Андрэй,— так ці не... Ты ў свой час захапляўся рамантыкай падпольнай работы, быў дысцыплінаваны аж да педантызму... А цяпер? Лепш бы ты не пачынаў...»
— Ці то праўда, Ігнат, што ты, будучы ў турме, пісаў пісьмо да Луцкевіча ў Вільню?
Ігнат усміхнуўся і крыху апусціў вочы.
— Адкуль ты чуў?
— Чуў... Прыехалі хлопцы з вашай турмы ў нашу і казалі.
Ігнат уздыхнуў і зноў узяўся ў бокі.
— Ат... — сказаў абыякава,— кніжак не было ў нас... Вось я і надумаўся напісаць яму, каб прыслаў.
— Ну і што — прыслаў?
— Так... прыслаў кніжак і пісьмо...
— Што ён пісаў?
— Пісаў, ці не абрыдла займацца палітыкай. Трэба кінуць палітыку і жыць для роднага краю...
— Ха-ха-ха! — засмяяўся Андрэй.— Крывадушныя зярняткі на стаптаныя душы... Значыць, дапамагаць акупантам? Так, Ігнат?
І Андрэю стала зразумела тое, што дагэтуль толькі адчувалася, закрадалася ў свядомасць,— змова пілсудчыны з луцкевічамі, астроўскімі, якія называюць сябе правадырамі беларускага нацыянальнага адраджэння. Палітыка змовы праводзіцца, значыць, па ўсёй лініі.
Ігнат стаяў, апусціўшы галаву, і балючая складка, нейкая змрочная, застыла паміж броваў.
Андрэй паляпаў яго па плячы, нават тузануў, каб абудзіць, і сказаў з перасцярогай:
— Глядзі, каб не страціў грунт пад нагамі, не адарваўся ад народа. Трэба Кампартыі трымацца. Так робяць усе сумленныя інтэлігенты, якія любяць народ...
Ігнат з адценнем уцехі лыпнуў на Андрэя і зноў апусціў вочы, як на момант усцешаны хворы.
— Ты чытаў Леніна «Дзяржава і рэвалюцыя»?
Ігнат моўчкі закруціў галавою.
— Там Ленін піша, як буржуазія адпіхае рабочы клас, сялянства ад палітыкі. Вось і Луцкевіч хоча, каб ты не займаўся палітыкай. Паны баяцца актыўнасці мас. Бачыш, хутарызацыю хочуць праводзіць, каб узмацніць кулака і рассеяць масы па полі, каб жылі ў адзіночку па закону: «Чалавек чалавеку воўк». Эх, Ігнат, ці не пасеяў у табе сумненняў староста з Луцкевічам?
— Ну, не... не, не... Я ім не даваў ніякіх абяцанняў.
— Каб яны не зрабілі цябе медыумам для сваіх езуіцкіх махлярстваў.
— Зойдзем у хату, паядзім бульбы з мукою,— сказаў Ігнат. Так па-дзівацку называў ён звычайны бульбяны суп, з мучною падкалоткай.
— Ці варта, Ігнат? Дзякую. Трэба спяшацца дахаты.
Андрэй ведаў, што ў хаце Вярэні няма хлеба, сям’я перабіваецца іменна на гэтай «бульбе з мукою». Маці ў Ігната няма, даўно памерла, і стары бацька, аглохлы ад работы, не толькі арэ і сее, але і паліць у печы, варыць. Так было ўчора, пазаўчора, кожны дзень. Бацька слабавольны, і ў сям’і — кожны сам па сабе. І трэба было яшчэ гэтаму прыбітаму Ігнату ажаніцца ў час Грамады, калі хадзілі на вёскі ладзіць спектаклі і ружовыя дзяўчаты выступалі на сцэне. Вось адну такую дзяўчыну і ўзяў сабе за жонку Ігнат. «Не хачу мяшчанкі, сялянка лепш...» — казаў Ігнат.
— Не, Ігнат, не хачу. Забаўлюся. А дахаты — далёка. Бывай здароў і скінь з сябе гэтую спячку. Ідзі хоць у поле, ды рабі што-небудзь...
Так развітаўся Андрэй з Ігнатам, пакінуўшы яго ля крыжа ў расхрыстанай чорнай кашулі.
Ён, можа, і пойдзе ў поле, але для таго, каб легчы ў жыце і... спаць. Ён бы цяпер бясконца спаў. Або залезе на гарышча. Там праз акенца ў шчыце льецца цьмянае святло. Сярод рознага друзу перакулена скрыня набок, а побач, у куфэрчыку — кнігі, папера, чарніліца, пяро... Там праседжвае часам Ігнат. Чытае або перапісвае беларускія народныя песні, сабраныя па вёсках. Ён іх хоча адаслаць у Вільню, каб дзе-небудзь надрукавалі. Але ўсё адкладае і адкладае, ніяк не збярэцца. Эх, трэба было б, Ігнат, не так з табой абысціся. Больш рашуча. Можа, гэта цябе і прывяло б да нормы. Ты марыш уцячы за мяжу, просіш дапамагчы... І мне хочацца за мяжу — у Мінск, у Маскву. Я там пайшоў бы на штурм навукі. Эх, я там бы!.. Ды што гаварыць? Але гэта значыць — пакінуць фронт... Не пахваліць такога ўчынку Савецкая Радзіма. І гэтым мы не наблізім яе да сябе.
Чаравікі неяк гулка бохаюць па дашчатым тратуарчыку, хоць сонечны поўдзень вісіць над мястэчкам. Андрэй зайшоў у краму, купіў бацьку селядцоў і пры выхадзе на парозе сустрэўся з Міронам Вадалеем.
— А-а... — вырвалася ў Андрэя.
— Здароў,— працягнуў руку Вадалей. Выйшлі на ганачак крамы. Прыпёрты да сцяны стаяў веласіпед Вадалея.
— Ну, як жывём? — спытаўся Андрэй.
— Дрэнна, вельмі дрэнна,— адказаў Мірон.
Андрэй чуў ужо, што Вадалей ушыўся быў не так даўно ў нейкую зладзейскую шайку і прымаў удзел у абкраданні аднаго «амерыканца», чалавека, які вярнуўся з Амерыкі. Пацягнула на долары. І людзі даведаліся потым, што ўся шайка знайшла ў скрыні «амерыканца» толькі чатыры долары.
«Далёка пайшоў Вадалей»,— падумаў Андрэй, гледзячы на яго чамусьці пачырванелы твар. А Вадалей сыпаў словамі, як гарохам, чысціў хустачкай нос, здаецца, без патрэбы.
— Няма, брат... усё застыла. Няма работы. Сувязі, разумееш, парваны. Кожны зашыўся ў сваё гняздо і ні мур-мур... Многа ўцякае ў Савецкі Саюз... Можа, ты ўжо звязаўся з кім-небудзь з цэнтра?
«Так я табе і скажу»,— думае Андрэй, слухаючы балбатню Вадалея.
— Не, не маю ніякіх сувязей,— адказаў Андрэй.
— Паліцыя ўсё ведае, разумееш... Час ад часу то таго, то гэтага арыштоўвае. Я не ведаю, як я ўтрымаўся... Становішча ў мяне цяжкае. Жонка хворая. Пакінуў дома і не ведаю, як там... Выклікалі ў староства...
Словы разам са слінай выляталі з вуснаў Вадалея, наскоквалі адно на другое. А ён час ад часу выціраў твар і хаваў хустачку ў кішэню. Андрэй глядзеў на яго крыху спадылба.
— Калі ты быў у старостве? — кінуў Андрэй.
— Учора рана... Староста пытаўся пра маё становішча.
— Ну і што?
— Загадаў выдаць шэсцьдзесят злотых на лячэнне жонкі.
— Ну і што? Ты ўзяў?
Вадалей паціснуў плячыма і пачаў заікацца:
— Што ж рабіць! Узяў... узяў, брат. Прашу цябе, Андрэй, дапамажы, калі можаш, каб мяне перакінулі за мяжу. Я сам, на сваю адказнасць не хачу ісці. Мне тут больш знаходзіцца нельга... Іначай я не ведаю, што зраблю...
«Ты ўжо зрабіў»,— падумаў Андрэй. І пачаў глядзець на Вадалея ва ўпор, глядзеў доўга, не змаргнуўшы. Разглядаў яго доўгія, чырвоныя, мясістыя шчокі, доўгі і тоўсты нос, шапку з тонкім казырком, які стрэшкаю звісаў пад змакрэлым ілбом. Глядзеў спакойна Андрэй з лёгенькай зняважлівай усмешкай і ўрэшце спыніў позірк на вачах Вадалея. Глядзеў не змаргнуўшы... А вочы — віль-віль, сюды-туды, скокнулі, як злоўленыя мышкі, і сталі, сціхлі... Жвавасць іх раставала, блекла, курчылася... Вадалей збялеў і пачаў хіліцца, хіліцца...
— Добра... Адправім цябе за мяжу. Чакай... — зацята вымавіў Андрэй і тут жа саскочыў з ганачка. Вадалей павіс бокам на сваім веласіпедзе, угнуўшы галаву...
Яшчэ трэба заскочыць на пошту, можа, ёсць лісты, газеты,— і дахаты. Да Рунды заходзіць не трэба. Безумоўна ж, за Андрэем сочаць. На пошце ён атрымаў ліст. І тут нейкі суб’ект у кепцы на стаўбунаватай галаве правяраў свой гадзіннік, зірнуў вачыма ў твар Андрэя. Андрэй адразу зразумеў, што гэта шпік. Зараз жа выйшаў і, не спыняючыся, накіраваўся на шлях. Чыесьці боты бохалі ззаду ў аддаленні.
Андрэй, выціраючы твар ад поту, злёгку азірнуўся. Стаўбунаватая галава стаяла ўжо ля плота і глядзела ў агародчык. Потым крокі бохалі зноў і так правялі Андрэя аж да шляху. «Так, так, пане староста, ты ўсё ж такі дурны...» — з усмешкаю пераможцы сказаў сам сабе Андрэй.
* * *
На скрыжаванні дарог у Беларусі часта маячаць старыя, а дзе ўжо спарахнелыя, аброслыя мохам крыжы. Яны дадаюць яшчэ большага смутку пясчаным камяністым узгоркам, ціхім закінутым далінам, бязлюдным палявым дарогам. Хто ўстанавіў такі звычай, невядома. Бытуе ён, відаць, даўно, зрабіўся традыцыяй, прывычкай, бо даволі якому-небудзь крыжу пахіліцца або ўпасці ад старасці, як сяляне ставяць новы крыж. Але, як бы яно там ні было, ходзіць здаўна ў народзе легенда, што на скрыжаванні дарог, звычайна апоўначы, спыняюцца чэрці, каб лавіць чалавечыя душы. Злавіўшы такую душу, чорт прымушае заключаць з ім умову на шкодныя справы для людзей. Гэтую ўмову чалавечая душа павінна падпісаць уласнай крывёю і аддаць чорту. І тады душа робіцца слугою чорта — нікуды ўжо не дзенешся. Але людзі пачалі ратавацца ад яго крыжам. Гэта і зразумела. Ад чорта, як вучыла рэлігія, можна і трэба ратавацца толькі богам. Ліхое месца — скрыжаванне дарог: тут сустракаюцца розныя людзі з чатырох канцоў свету, тут разбойнікі рабілі і робяць свае засады, каб напасці на абозы з дабром, на падарожных, тут для якога-небудзь падарожніка і месца сумненняў, разваг,— куды ісці? Ісці проста ці збочыць направа або налева. Для аднаго ўсё будзе залежаць ад таго, якою дарогай лягчэй дасягнуць канчатковай мэты, хоць бы і давялося загінуць, а для другога — якая дарога найменш небяспечная для яго жыцця. Ліхое месца — скрыжаванне дарог. І богабаязны, запалоханы жыццём селянін, калі нават і няма крыжа на такім месцы, усё роўна, ідучы, на ўсякі выпадак перахрысціцца, каб яго тут часам не спаткала ліха. Ніхто не пойдзе ўначы на скрыжаванне дарог. Толькі адзін крыж стаіць панурым ценем, як маяк роспачы. Часам яшчэ засталася дзе-небудзь на такім скрыжаванні старая, замшэлая, з праваленай страхою карчма, аброслая легендамі, казкамі, песнямі.
Усе яны страшныя. То шайка зладзеяў тут спынялася, уцякаючы ад пагоні, то пара закаханых, што пакінулі для ўласнага шчасця бацькоўскі прытулак, то атрады воінаў, пачынаючы аж ад рыцараў у латах, а потым атрады паўстанцаў, а за імі казакі Мураўёва-вешацеля... З такой вось карчмы ўцёк праз акно ў далёкія, сівыя часы і пушкінскі Грышка Атрэп’еў.
Сядзеў у такой карчме вечны яе вартавы — карчмар, яўрэй, якому трэба было дагадзіць усім — дагадзіць сваёй бояззю, каму хітрасцю, каму ласкай, каб галава засталася цэлай на плячах. Мала ўжо сустракаецца такіх корчмаў, і легенды пра іх патухаюць і, можна сказаць, патухлі ўжо. Часам які-небудзь дзед ці бабка раскажуць былі даўнія, і ўсе яны так ці інакш звязаны з карчмою пры гасцінцы.
Андрэй не раз у сваіх вандроўках любіў спыняцца на скрыжаванні дарог, сам не ведаючы чаму. Спыняўся без мэты, нібы па якому ўнутранаму наказу. Люба глянуць навокал — чатыры дарогі памкнуліся ў чатыры бакі і панеслі з сабою дарожны пыл у прывабныя невядомыя далі. Цішыня палёў, адзіноцтва крыжа, на якім, як на жывой істоце, леглі адзнакі часу. І смуткам жаданняў напаўняецца душа, яна тут, нарэшце, адчувае пройдзеныя вёрсты, адзначае іх у сваёй глыбіні,— вёрсты, якія хочацца назваць вёрстамі жыцця і якіх ужо не вярнуць, не вярнуць назад.
З якой жа дарогі завітаеш да мяне, дарагая? Дзе ўбачу, пазнаю тваю постаць, тваю хаду? Ты мільгаеш мне ў вачах — статная, прыгожая, гордая і пяшчотная, свая, свая — дарагая... Нашы думкі спляліся ў адзін квяцісты вянок, якога не ў сілах разарваць ніякі вораг. Мы носім у сабе нявызнанае хараство, песцім яго, як птушачку на далоні. У нас на сэрцах ляжаць раны народа, і цяжка, цяжка, калі яны адкрываюцца, крывавяць, калі ў іх запускае свае кіпцюры вораг.
Вабяць, клічуць дарогі сваімі блакітнымі далямі, і тым больш хочацца не ісці, а стаяць на скрыжаванні, чакаць прыветнай сустрэчы. Нешта мільганула ў вачах,— там, ля ўзгорка... Не, гэта бярозка хіліцца долу сваёй вострай верхавінкай... І зялёнае жыта на гарбатых загонах усё адплывае і адплывае хвалямі ўдаль, аж да цёмнай паласы зубчастага бору, закінутага за палі, за дарогі, пад блакітныя небасхілы.
Андрэй скончыў чытаць ліст Надзі Харашэвіч, якую ў думках сваіх называў яшчэ Вольгай, і, задуменны, насуплены, углядаўся ў далёкае наваколле, седзячы на камені ля крыжа. Ад задумы часам імгліла ў вачах, і тады ён бачыў яе, рухавую, упэўненую, з вачыма,— гэтым люстрам душы,— якія зазіраюць яму ў твар. Адчуў, як галінка вішні ў белых пахучых пялёстках дакранулася да яго шчакі. Гэта недзе было — ці ў снах, ці ў марах маладосці, якая жыве, якая адыходзіць — уцякае і зноў вяртаецца — моцная, кіпучая, усёперамагаючая. Яна распроствае крылы ў дыханні вясны і гарыць нязгасным агнём у залатых блясках восені. Маладосць не памірае.
Яна прыляцела на крылах да задуманага Андрэя на скрыжаванне дарог, каб праспяваць песеньку аб той птушачцы на далоні — аб харастве, якое топчацца капытамі ўзброеных панскіх слуг на гэтых вось шляхах.
Надзя-Вольга піша аб перніку і бізуну, якія цяпер увайшлі ў практыку. Тое самае, што Андрэй назваў фіміямам і ядам. А ў канцы паведамляе, што яна атрымала... шэсць год турмы... І дадае:
«Вітай мяне з такой узнагародай... Не забывай...»
Андрэй сядзеў, як прыкаваны. Папяроса дымілася і пагасала і зноў дымілася. Праехаў селянін на маленькай кабылцы з абвіслым жыватом. Нямазанае кола воза назойліва паскрыпвала, а селянін усё паганяў сваю сціплую кабылку, якая дробна перабірала тонкімі нагамі. Селянін, аброслы барадою, валасаты, у белай запыленай сарочцы, звесіў ногі ў лапцях і разглядаў наваколле. Паважліва зірнуў на Андрэя і дакрануўся рукою да брыля — прывітаўся... Бо як жа не прывітацца, калі тут, на скрыжаванні дарог, сядзіць толькі адна жывая душа, загубленая ў палях. Скрып нямазанага кола яшчэ доўга аддаваўся ў вушах, аж пакуль зусім сціх.
І цішыня, аглушальная цішыня зноў навалілася на душу. «Ты рвалася да Вільні... Маеш цяпер Вільню, але... за кратамі,— снаваў сваё Андрэй.— А мне будзе сніцца галінка вішні ў белых пахучых пялёстках. Без яе я цябе не ўяўляю. Ведаю, цвітуць кветкі ў тваёй душы, колеры іх пераліваюцца ў тваіх вачах. І мне хочацца аддаць маладосць сваю гэтым кветкам, прытуліцца да тваіх даверлівых, ласкавых грудзей. Мне хочацца расказаць табе, любімая, чаго нікому не расказваў,— пра цяжкую, часам не па сілах цяжкую маладосць, маладосць у штодзённых баях...
Ты будзеш слухаць і маўчаць, і кропля жалю апячэ тваё гордае і пяшчотнае сэрца, будзеш думаць аб тых незлічоных камсамольцах, якія пайшлі на бітву, з адданымівачыма — поўнымі чысціні і бляску ранняй сонечнай расы.
Імі запоўніліся турмы. І цішыня гняце мяне навалай вось тут, на скрыжаванні дарог. Новыя атрады павінны іх замяніць. І яны заменяць... Але вораг пасеяў сярод нашых людзей нямала сумненняў... Таму вось цяжка мне, дарагая... Трэба дамагчыся павароту ў нашай барацьбе. Няхай сабе ён будзе жорсткі, бязлітасны. І я настою, каб ён быў, хоць бы давялося загінуць... Што значыць загінуць? Нам трэба быць гатовымі да таго, каб умець загінуць... Без такой гатоўнасці няма гарту душы. Ён нарастае ў дзесятках і сотнях нашых людзей, ён расце ва мне, маладым, які туліць да сябе тваю прыгожую, мудрую галаву з расквечанымі думкамі...»
Вольна плыве ветрык на скрыжаванні дарог, мяккай хваляй ахалоджвае галаву і сэрца. Ідзе вось босенькі хлопчык з кіёчкам у руцэ, а шапка... аж вушы схаваліся ў ёй. Відаць, старая бацькоўская шапка, нават прапацелы кружок ад цемені, як блінок. З-пад доўгага казырка глянулі на Андрэя пакрыўджаныя, сумныя вачаняты.
— Адкуль, хлопчык, ідзеш? — спытаўся Андрэй.
— З Глушца...— ахвотна адказаў хлопчык.— Я там наймітам пасвіў кароў у аднаго гаспадара...
— І што, цяпер ідзеш дахаты?
Апусціў вочы хлопчык і амаль праз плач прамовіў:
— Гаспадар прагнаў мяне... Я рог збіў карове каменем...— І зараз жа дадаў: — Я ж незнарок...
— Тата, мама ёсць у цябе?
— Няма... толькі дзядзька...
— Ах, вось няшчасце, хлопчык. Ідзі дахаты, не бойся. Што зробіш?
— Баюся... Дзядзька будзе біць...
— Не бойся, за што біць? Дзядзька пагаворыць з гаспадаром, і ты зноў вернешся...
Хлопчык паглядзеў з момант на Андрэя, як быццам і яму хацелася тут пасядзець, але... трэба ісці. І абочынай шляху паплялося хлапчаня з пакрыўджанымі сумнымі вачыма, пакідаючы на пяску слядкі сваіх парэпаных ног.
«Сіротка пайшоў...— неяк з уздыхам вырвалася ў Андрэя.— І я цяпер, як тая сірата, не ведаю, з чаго пачаць...»
Прайшла маладзіца з дзіцем на руках. Дзіця спала тым прыгожым нявінным сном, калі, па расказах бабак, у такі час лятаюць над дзецьмі анёлы. Так і застаўся ў вачах Андрэя маленькі твар дзіцяці ў арэоле карункавай шапачкі, якое заснула на руках маці. А маладзіца ішла роўнаю хадою, і ў яе ціхіх вачах, на прыемным сціплым твары разлілося задаволенне ад такой дарагой ношы. І хочацца сказаць ёй услед: ідзі, нясі да канца... Перадай свайму малому колеры палёў, бляскі сонца, шчэбет птушак на развесістых бярозах, што праводзяць цябе ветлівымі ўсмешкамі, перадай сваю тугу па шчасці і навучы змагацца...
Не паспеў Андрэй развітацца з гэтым вобразам, што ціха праплыў міма яго, як з-за недалёкага ўзгорачка пачуўся тупат, і густы пыл клубкамі пакаціўся па шляху. Чорныя ездакі вырваліся на роўнядзь. Андрэй хутка развязаў шнурок на чаравіку і зняў яго. Вытрасаючы пясок з чаравіка, спадылба лічыў. Дваццаць коннікаў... Усё па форме: цёмна-сінія мундзіры, белыя гузікі, кукарды на шапках, акаваныя казыркі, вінтоўкі за плячыма... Рэвальверы ў кабурах... Скрып сёдлаў... Спешная рысь... Пасачкі пад бародамі, значыць, штосьці сур’ёзнае, паны паліцыянты. Куды вы памчаліся? Вядома, на бітву з народам.
Андрэй доўга глядзеў услед паліцэйскаму атраду. Атрад усё змяншаўся і змяншаўся ў вачах і ўрэшце знік далёка за пералескам. Андрэй усё думаў: куды ж гэта яны? Недзе нешта адбылося. Як жа не хочацца ўставаць. Пыл ужо лёг на шлях, і прасторы зноў сталі чыстымі і яснымі. Трэба падумаць... падумаць... Бо думкі плывуць, як гарачая плынь, пераганяюць адна адну, і патрэбны сілы, каб прымусіць іх астояцца, паплыць мернаю, устойліваю плынню. З лёгкім ветрыкам нехта шэпча ў вуха: «А што было б, каб ты пайшоў да паноў і там працаваў для нашай справы, для ўзрыву... Напісаў жа ў свой час Міцкевіч «Канрада Валянрода»... Чаму ж бы і табе не адыграць ролю такога Канрада? Бо пачынаецца паласа барацьбы тонкай, гнуткай, вераломнай... І нямала пойдзе супроць нас сваіх...»
Перастала ківацца бярозка ў аддаленні — ветрык стаіўся ў жытах, прыціхла скрыжаванне дарог. І голас, знаёмы голас з далёкай далі, як з глыбінь, ускрыкнуў: «Не так, сынок!»
«Дзе гэта я чуў такі выкрык? — мільганула ў галаве.— А-а, чуў, чуў... Гэта Дзям’ян Гарагляд крычыць на свайго сынка, вучыць яго, як раскідаць ліха на паноў, раскідаць лістоўкі. «Не так, сынок!»
«Ты б мог пад выглядам лаяльнасці авалодаць апаратам староства, падарваць яго знутры,— шэпча другі голас,— дэзарганізоўваць яго, ашукваць...»
Падаюць, як каменні, словы другога голасу: «Валенрадызм — гэта зброя роспачлівых, зброя слабых, якія страцілі апору ў народзе... Яны не маюць гістарычнай перспектывы. Разумееш? Нас жа чакаюць перамогі, бо мы з народам... Бо мы самі народ... Чуеш, Андрэй? Ідзі з народам!..»
Чый гэта поступ, упэўнены, спакойны, набліжаецца? Паддубны, крыху ссутулены Паддубны быццам засланіў бярозку. Ён ідзе па шляху, апіраючыся на кій, з клуначкам за плячыма, абходзіць свае райкомы, абдорвае ўвагай, ласкай адданасць, гераізм і выкрывае, кляйміць здраду. Час абвясціць бязлітасную барацьбу здрадзе... Здрада пачынае ўжо лапушыцца, атрутай плыве з Вільні, з Варшавы...
«Ідзі з народам!» — дайшло яшчэ мацней. Затрапяталася бярозка — вецер дзьмухнуў, шугануў па прасторах скрыжавання дарог і па жытніх хвалях панёс аж да лясных небасхілаў: «Ідзі з народам!»
І тут дзве постаці выплылі на шлях. Заўныўны голас паплыў, як звон лірнай струны. Ішоў сівы, сляпы дзед, абвешаны торбамі, а з ім хлопчык — павадыр. Ідуць яны павольна, ступаюць босымі нагамі — адзін вялікімі, сукаватымі, а другі дзіцячымі, загарэлымі. Дзед глядзіць бялкамі сляпых вачэй удаль і цягне сваё бесканечнае літанне:
Наше маленне
Прымі, божа,
Людцам на збаўленне
Прымі, божа,
Нашыя пакуты
Прымі, божа...
Так і пайшлі, мінаючы бярозы. Так і будуць ісці праз увесь шырокі край, будзячы ў людзях задуму і жаль...
Бабкі, цёткі абступяць іх у вёсках, будуць слухаць, шкадаваць, абдорваць хлебам, яечкамі, будуць прасіць, каб памаліліся за ўсіх жывых і памёршых. Адыходзячы, уздыхнуць, пашкадуюць усіх на свеце, хто ў нядолі і няшчасці...
Андрэй устаў, скінуў шапку. Ветрык развяваў яго валасы, а ён іх прыгладжваў рукою. З захапленнем, прыклаўшы руку да сэрца, азіраў неабсяжныя блакітныя прасторы, на якіх скрыжаваліся шляхі. Як бы стукнуўшы кулаком сабе ў грудзі, паўтарыў: «Ідзі з народам!.. Чуеце, таварышы! Толькі з народам!»
1 Э н д э ц ы я — «народова дэмакратыя» — партыя польскіх абшарнікаў, юнкераў.
2 С а н а ц ы я — аздараўленне (лац.).
У адзін з нядзельных дзён, калі пачынала наліваць жыта, Андрэй паслаў Макара Краўчука да Мірона Вадалея выканаць рашэнне раённага камітэта — «адправіць» яго за мяжу. На пасяджэнні тройкі былі сабраны ўсе грахі Вадалея. Разблытаўся і вузел з Казючком, якога Вадалей сапраўды пасылаў з лістоўкамі ў пастарунак. Шлях Вадалея стаў шляхам правакатара-двурушніка.
Бяссонніца мучыць Вадалея па начах. Як толькі ён стуліць вочы, усё нейкія пачвары акружаюць яго — калматыя, слізкія. Яны то ператвараюцца раптам у паліцыянтаў, то зноў робяцца пачварамі. Нехта крыкне, як быццам у акно:
— Мірон, што ты нарабіў?
Мірон расплюшчыць вочы, задыханы, увесь спацелы. «А што я нарабіў?.. Ах, няўжо? Хто гэта так крыкнуў — нехта невядомы? Людзі кажуць, што так ліха крычыць... Ну што, калі я ачысціў раён ад камсамольцаў і маладых партыйцаў. Хіба гэта так важна? Я ж старых не чапаю».
— На потым пакідаеш? — зноў крыкнуў нехта проста ў вуха.
«Хто гэта такі?» — азіраецца па хаце Вадалей, потым устае і старанна аглядае вокны. «Каго тут панясе цяпер? Усе спяць. Але што там... Нехта пайшоў па вуліцы... І так раптам, як быццам стаяў ля акна...»
Вадалей падыходзіць да вядра і прагна п’е ваду. Напіўшыся, уздыхае і, абыякава махнуўшы рукою, гаворыць сам сабе: «Не асіліць ім мяне... Маладыя... Толькі вось гэтая маці Казючка прыходзіла. Няўжо яна аб чым даведалася? Прыйшла і проста з парога накінулася:
— Ты майго сына звёў са свету?
Ледзь адчапіўся, няхай яе чорт...»
«Ліха» толькі намякнула. А калі б вяло гутарку далей, то магло б сказаць Вадалею:
— Ты пасылаў Казючка з лістоўкамі ў пастарунак, га? Пасылаў.
— Ты п’янстваваў з паліцыянтамі? Так, п’янстваваў.
— Ашукваў хлопцаў, членаў ячэйкі, гаворачы ім, што так трэба? Ашукваў.
— Навошта ты гэта рабіў, Вадалей? Сказаць табе чаму? Таму, што ты баязлівец і шкурнік. Табе няма ніякай справы да цярпення народа. Хочаш добра пражыць. Атрымліваеш ад паліцыі сярэбранікі, як Юда.
— Колькі ж ты чалавек выдаў ворагу, Вадалей? Шмат выдаў. Пасля глушэцкай дэманстрацыі ты выдаў усіх, каго толькі ведаў — у сваёй вёсцы і ў іншых вёсках. Так што ўжо не было каму ўзяць цябе на прыцэл. Увесь актыў арыштавалі. А ты, Мірон, жыў прыпяваючы і нават пачаў адкрыта піць з паліцыянтамі...
«Ліха» магло б яшчэ сказаць, што ў раённым камітэце партыі, дзе сакратарствуе гэты «малады» Андрэй, ужо вынеслі прысуд, за Вадалеем сочаць хлопцы на чале з Макарам Краўчуком. Але «ліха» не скажа пра гэта Вадалею, не.
Апошнія дні Мірона не пакідае страх. Удзень яшчэ сяк-так... Павалачэцца ў воласць або ў Глушэц. Нядаўна запрасіў яго камендант валаснога пастарунка ў карчму. Там ужо сядзелі і войт і солтыс з вёскі Вадалея. Гутарка ішла аб тым, як лягчэй правесці хутарызацыю. Камендант і войт падкрэслівалі, што яны спадзяюцца на дапамогу Мірона і што ён атрымае за гэта добрую плату. Войт казаў, што мужыкі не хочуць хутароў і што трэба іх угаворваць, а пра бунтаўшчыкоў даносіць паліцыі. На ўсё згодзен быў Вадалей. Але ў п’яным чадзе нікому і ў галаву не прыйшло, што свае вяскоўцы Вадалею ўжо не вераць.
Добра гэта ведае сам Мірон. Таму і не дае спакою паліцыі — просіць перакінуць яго ў Савецкі Саюз. Там жа... краіна велізарная, можна схавацца, ашукаць савецкіх таварышаў, нагаварыць ім пра сваё бясстрашша ў барацьбе з панамі і пра тое, што яму ўжо нельга было заставацца ў Польшчы, бо пагражала шыбеніца.
Камендант пастарунка, дакладваючы ў павятовай паліцыі пра становішча на сваім участку, сказаў пра Вадалея аб яго жаданні дапамагчы ў справе хутароў. Павятовы камендант нават прыкрыкнуў на пастарункавага каменданта:
— Хіба ж вы не разумееце, што Вадалей ужо непрыгодны? Дзе вашы галовы? Вадалей жа злодзей, пся крэў! Сваёю дапамогаю ён будзе толькі шкодзіць нам. Сяляне скажуць — паліцыя дружыць са зладзеямі...
— Што ж нам з ім рабіць, пане камендант?
— Яго трэба перакінуць у другі павет.
— Ён, пане каменданце, просіцца ў Савецкі Саюз.
— У Савецкі Саюз? Гэта цікава. Трэба падумаць. Прыйдзеце да мяне дні праз тры, атрымаеце адказ.
І Вадалею быў сфабрыкаваны савецкі пашпарт і ўручан самім камендантам павятовай паліцыі.
Але як ні стараўся Вадалей схавацца ад суседзяў са сваімі зборамі ў дарогу, нічога з гэтага не выйшла. Ужо адно тое, што прадаў каня, збрую і калёсы, усіх насцеражыла. Як гэта — раптам у рабочую пару прадаваць каня? На пытанні пра гэта ён адказваў, што і зямлю будзе прадаваць, што збіраецца адкрыць у Глушцы бакалейную краму. Людзі верылі і не верылі.
І вось надышоў дзень, ці, дакладней, ноч, калі Вадалей пакінуў вёску. Жонцы ён загадаў, каб нікому не гаварыла, куды ён пайшоў і каб па ім не гаравала. Ён, усемагутны Вадалей, забярэ яе адгэтуль, як толькі асталюецца ў Савецкім Саюзе, вядома, у гэтым цудоўным Крыме.
Людзі не так хутка даведаліся б пра гэта, каб не адзін выпадак...
Трэба ж было яму, Вадалею, наткнуцца, ідучы па дарозе, на сваіх вяскоўцаў на начлезе. Сяляне спалі ля гаснучага агню. Толькі двое сядзелі і курылі. Яны вось і аклікнулі Вадалея:
— Куды ідзеш?
Вадалей адказаў абыякавым тонам: «Долі шукаць», закурыў і пайшоў далей. А начлежнікі з сумненнем паківалі галовамі. У вёсцы ж старому і малому было вядома, што Вадалей ужо даўно хоча перабрацца за кардон, каб жыць там так, як жыў калісьці,— займаць дзесяць пасад адначасова і не ведаць ніякіх турбот. Ну, вядома, ён туды і пайшоў.
— Ну і няхай. Можа, не так часта паліцыя будзе прыходзіць у вёску,— казалі людзі.
У тую ж раніцу аб адыходзе Вадалея дазнаўся Андрэй. І Макар Краўчук адразу сабраўся ў дарогу.
...На паўстанку ў чакальні Макар убачыў толькі двух чалавек. Няма часу цяпер ездзіць людзям — пара сенакосу, набліжаецца жніво — усе заняты работай. Няўжо Макар памыліўся, і мярзотнік прабіраецца другім шляхам? Не можа быць! Але ў душу ўсё-такі закралася трывога. Закурыў і пачаў чакаць, калі адчыняць касу. У чакальні было так ціха, што два пасажыры гаварылі між сабою амаль шэптам. І таму так гучна аддалося ў вушах рыпенне вакзальных дзвярэй. Ну, усё ў парадку — увайшоў ён, Вадалей. Шчасце Макара, што Мірон яго не ведаў. А Макар, наадварот, бачыў Мірона ўжо некалькі разоў.
...Поезд імчаў на ўсход. Сярод усіх пасажыраў было двое, з якіх адзін назіраў за другім. «Не дапусціць нягодніка туды, дзе вызвалены народ,— у краіну свабоды».
Праз два дні Макар паведаміў Андрэю, што заданне выканана — Вадалей Савецкага Саюза не ўбачыць...
Часта задуманы сядзіць на парозе сваёй хаты Пятрусь Хадыка. Гэта бывае заўсёды вечарамі, калі захад сонца ў ружовых блясках дагарае далёка за жытам. На крок ад парога шуміць, здаецца, ніколі не сціхае кучаравая елка, на якой пасяліліся вераб’і, а крыху воддаль, ля крывога гуменца, пакалыхваецца высокая бяроза, якую ў свой час хацеў зрэзаць Мікіта Лазун.
Заміраюць далі ў апошніх блясках сонца, і мерна, паволі сціхае вясковы дзённы гул. Прайшлі з пашы каровы, ужо і пыл асеў, ад яго засталася толькі смуга, якая пахне сырадоем, а Пятрусь сядзіць на парозе, і на душу зыходзіць незразумелая туга.
Ці заміраючыя далі яе наводзяць, ці гэты бледны месяц, які пачынае прабірацца праз ваўняныя хмаркі, ці што іншае? Толькі Пятрусь пасядзіць-пасядзіць, устане, пойдзе ў хату і выйдзе на парог са скрыпкай. Нешта ўсё часцей і часцей бярэцца Пятрусь за скрыпку так, як бывала браўся найбольш за гармонік. Відаць, так тонка не перадасць настрой душы цяпер гармонік. На душу легла многае, набалелае, быццам чалавек страціў нешта дарагое... Шмат, шмат страт усякіх... І часам цяжка дыхаць пад гэтым прыгожым небам. Правядзе Пятрусь смыком па струнах, і дрыжачыя звонкія гукі пераклікнуцца ў глушы вёскі з канца ў канец, адаб’юцца ў сэрцы кожнага. Будзіць цішыню Пятрусь, пачынае выводзіць нейкую адмысловую мелодыю. Што гэта за мелодыя? Гэта і не полька, і не вальс, не песня. Гэта нейкая дума. Яна не ўзята ні з якіх нот, ні з чужых перапеваў, яна нарадзілася ў душы Петруся неяк сама сабою. Людзі, слухаючы, пытаюцца: «Што гэта такое іграе Пятрусь?» І ўсё роўна слухаюць. Нешта як быццам незразумелае, але знаёмае. Далёка ляцяць гукі скрыпкі Петруся, ляцяць, як быццам прамяністыя, над заціхлымі жытамі да дарог, да шляхоў, каб данесці на шырокія прасторы сваю тугу па тым, чаго няма. Не адна іскрынка загараецца ў сэрцах людзей, не адна ўцешная, салодкая думка-мара. Рассейваецца глуш, якая цісне душу, як камень, і нараджае змрочныя думы, якія падшэптваюць, што ўжо і выхаду няма з жыццёвых тупікоў. Гукі яго скрыпкі даляцелі і да вушэй паліцыі, і яна выклікала Петруся ў пастарунак. Пратрымаўшы двое сутак, сказала, каб больш не іграў, пагражала карай.
Няёмка саджаць чалавека за краты за тое, што іграе на скрыпцы, і таму некаторыя са звычайных паліцыянтаў з пэўнай нават пашанай глядзелі на Петруся, аднавокага чалавека, чалавека-мастака, які іграе нават часам над магілай Ткачука і Рамановіча, якія загінулі за свабоду свайго краю.
Пятрусь іграе на парозе сваёй хаты, будзіць навакольную глуш. А яна — гэтая глуш — ахутвае вёску заўсёды, даволі толькі вёсцы прыціхнуць. Былі часы далёкія, даўнія, калі жыла, панавала толькі глуш над бяздоллем людзей, калі вёскі туліліся ў непраходных пушчах, калі мядзведзі выходзілі са сваіх недасягальных сховаў на ўскраіну, бліжэй да вёскі, і рыкам-рэхам агалошвалі сваё прыбыццё. Нездарма тыя часы так і завуцца — глухімі. Тады не было на вёсцы скрыпачоў, тады жыла толькі жалейка, якая вылівала свой жаль. І выдумалі ж тады людзі сродак супроць глушы і яе страхаў. Гэтым сродкам была доўгая драўляная труба, змацаваная абручыкамі,— шырокая ў адным канцы, вузкая ў другім. Такая труба ляжала ў пракапанай канаўцы, каб не рассохлася,— ляжала ў той «жыле», якая і цяпер перасякае вёску. Труба клалася на крыжакі.
Калі над вёскай навісала разам з хмарамі невыносная глуш, асабліва ў асенняе змярканне, і пад сэрцамі ў людзей пачынала смактаць назойлівая туга, трубачы-мастакі ішлі да трубы.
Тады ў замшэлае, лясістае наваколле плылі працяглыя гукі, глухім рэхам аддаваліся ў асенніх прасторах і, спудзіўшы глуш, заміралі далёка, далёка...
— Ту-ту-ту-у-у... Ту-ту-у-у...— залівалася труба.
Замірала рэха, заміралі і сэрцы ў людзей з усмешкай уцехі, нават захаплення. Рабілася не так беспрытульна, не так адзінока.
— Як хораша трубяць,— казалі людзі.
Труба залівалася на розныя тоны, якія надавалі ёй, спаборнічаючы, трубачы. Яна выігрывала то нешта падобнае на салдацкую «зару», то працяглым басам нагадвала рык мядзведзя або тонкімі пералівамі перадавала цягучыя крыкі балотнай птушкі кнігаўкі, то пераходзіла на тоны жніўнай песні, загубленай у палях... Труба іграла, разганяла глуш. Труба падавала свой голас ад закінутых вёсак у далёкі, нязнаны свет, голас жальбы і пагрозы.
Так было калісьці...
Нешта падобнае насоўваецца часам і цяпер, калі ўжо няма безвыходнай глушы, калі па свеце прайшлі вялікія буры і з наседжаных гнёздаў спудзілі, а на прасторах былой царскай Расіі і выгналі паноў. Насоўваецца і напамінае старое, гаротнае. Напамінаючы, выклікае звонкія гукі з-пад струн скрыпкі Петруся Хадыкі.
Асаблівае жыццё ў Петруся — халасцяцкае, як быццам дачаснае, але затое таварыскае. Жыве з ім Макар Краўчук і падгаворвае свайго гаспадара як-небудзь купіць каня сумеснымі сіламі... Не хоча Пятрусь, баіцца клопату, цяжкасцей, а можа, баіцца і таго, што хапіцца за скрыпку не будзе ўжо не толькі часу, але і такой ахвоты, як цяпер. Вараць сабе самі халасцякі, латаюць адзежу, падмятаюць хату... Часам прыйдзе Дзям’янава Люба — памыць, паскрэбці ім стол, лавы, памыць вокны, забярэ бялізну абодвух з сабою... Дакарае іх за непарадкі ў пасудзе і, выгарнуўшы заляжалы попел з печы, запаліць у ёй. Варыць ім, грэе ваду, каб рашчыніць хлеб бабылям і заўтра прыйсці спячы яго. Такія свае прыходы найчасцей рабіла яна ў суботу, як кажуць, пад нядзелю. Наперабой Любе дапамагалі Макар і Пятрусь — падавалі патрэбныя рэчы, прыносілі ваду, дровы, увіхаліся, слухаліся, як малыя. А Люба — статная, узмажнелая, запнецца фартухом, перавяжа галаву хусткай, як каронай, каб не звешваліся валасы, мільгае па хаце то там, то там. І святлейшымі рабіліся змрочныя сцены хаты Петруся.
— Жаніўся б,— часам скажуць Петрусю бабы,— а то ў сукі парасцеш...
— Не... не хачу... Чырвонай зорачкі дачакаюся, тады... Панам смачна было б глядзець на маё вяселле. Сказалі б — ажаніўся, значыць, і скрыпку закіне,— адказвае Пятрусь.
Адчуваюць паны, якую шкоду робіць ім Петрусёва скрыпка, і рады былі б яе пазбыцца.
Люба, парабіўшы ўсе работы, наварыўшы есці бабылям, павячэрае разам з імі. Пасля вячэры Пятрусь бярэ скрыпку і ідзе на вуліцу. На гук скрыпкі прыходзіць з бубнам Лявон. Злятаецца моладзь, і пачынаюцца полькі, вальсы. Застаюцца ў хаце Макар і Люба — сядзяць, гутараць ўпаўголаса. Усё больш і больш туліцца Макар да Любы...
Але вось новы жыхар завітаў у хату Петруся. Ужо некалькі начэй начуе тут Кузьма, сын Мікіты Лазуна. Што за прычына прывяла яго сюды? Загадаў Мікіту граф Ельскі знайсці вялікі камень на полі на помнік здохламу сабаку-ганчаку, які за сваю гнуткасць быў празваны Вуж. На графскіх палях каменняў няма — іх даўно пазбіралі парабкі да аднаго, да самага дробнага. Каменні пайшлі на пабудову склепаў, на вадзяны млын, што стаіць воддаль за садам пры лесе, на грэблю, што ідзе праз альшанік да млына, на замошчванне падворкаў. А што засталося, граф прадаў на шашу і ў Глушэц. Так што няма каменняў на палях графа Ельскага. А на сялянскіх... зірні навокал — усё валуны і валуны бялеюць, як рассыпаныя галовы пасля якога бою. На межах тарчаць з зямлі вялікія камяні, пасінелыя, як глыбы горных скал, закінутых сюды невядома кім. Вось такі камень і патрэбен графу Ельскаму, каб паставіць помнік свайму любімцу Вужу. Яго павінен даставіць Мікіта Лазун. Што ж, гэта можна... Графская воля ўсемагутная. Што захоча, тое і зробіць з людзьмі. Графская ласка вышэй за ўсё. Бачыце, нават сабаку помнік ставіць. І Мікіта, усцешаны такою ўвагай пана графа, загадвае Кузьме ісці на поле выкопваць камень, каб потым, узваліўшы яго на воз, адвезці ў маёнтак. Нават ласкава загадваў Мікіта Кузьме — што то значыць быць з графам у дружбе... Ого... Такое шчасце не ўсякаму прыходзіць.
— Вось паснедаеш і пойдзеш...— гаварыў Мікіта, як быццам прыдобрываючыся. Загадаў нявестцы Ульяне прынесці сала да бліноў. Пыхкала люлька, моргала бяльматае вока. Мікіта соп у нос, пляваў на падлогу і наогул быў як у святочным настроі. Помнік панскаму сабаку — ці ж гэта не хаўтуры?
Кузьма пачырванеў. Галава як апусцілася, так і не ўзнімалася. Па руках прайшлі дрыжыкі, і далоні самі сціснуліся ў кулакі. Ведаў, што будзе бура, калі адмовіцца. Але ісці выкопваць камень на помнік для сабакі... не... І нага не скранецца з месца... Горшага ўніжэння не можа мець чалавек...
— Не, бацька, я не пайду выкопваць камень...— хоць цераз сілу, але наадрэз адмовіўся Кузьма,— помнікі ставяць толькі людзям.
Мікіта набіваў люльку, павольна таптаў пальцам табаку і гаварыў:
— Ну, хлопча, мусіць, з табою прыйдзецца гаварыць іначай. Сядай снедаць, я табе кажу!
— Я не хачу...— аднекваўся Кузьма.
— Як не хочаш снедаць, то бяры лапату і лом і ідзі адкопваць камень... Трэба сёння за дзень яго адкапаць і вывернуць з ямы наверх.
— Я адкопваць камень не пайду!.. Каб гэта помнік чалавеку, а то сабаку... Людзі сабакаром празавуць.
Гнеў, які дагэтуль стрымліваў Мікіта, прарваўся.
— Як не хочаш, то вон з хаты, каб я цябе не бачыў! Вон! — крычаў Мікіта і шукаў навокал, каб што схапіць у руку.
Кузьма, бачачы, што можа атрымаць па спіне, схапіў куртку і шапку са сцяны і, прыгнуўшыся, шмыгнуў за парог. А Мікіта ўжо з кіем бег за Кузьмою, бледны, узлахмачаны, і крычаў:
— І не вяртайся дахаты! Чуеш? Ні на парог! Набраўся розуму ад басоты — няхай яна цябе корміць! — Нешта пачварна-жудаснае было ў постаці Мікіты. Валасы ўздыбіліся, бяльматае вока заплыло цемнаватай навалаччу, нос чмыхаў і соп, а кій усё стук і стук... усё стук і стук аб зямлю. Нагрудны крыжык на чырвонай жычцы вылез з напаўрасхрыстанай сарочкі.
А Кузьма пабег за агароды... Пырснулі слёзы з вачэй. Ён іх выцер і прыбавіў кроку. Сцежка павілася праз кошаныя лугі ў альшанік, да рэчкі...
Кузьма пачуў, што нешта затупацела ззаду, але не аглядаўся. Упарта не хацеў аглядацца на вёску, дзе ў сваёй хаце з яго здзекаваліся, лічылі яго за апошняга, за тую анучу, якою вымаюць гаршкі з печы і выціраюць лаву ад памыяў. Тупаценне наблізілася, і раптам чорны вяртлявы Мурза з жоўтымі бровамі скочыў Кузьме на грудзі і паспеў лізнуць нос.
— Адыдзі, Мурза, мне не да цябе,— лагодна адсунуў рукою Кузьма сабаку і паспяшыў далей.
Мурза піснуў нешта, апусціў галаву, як быццам зразумеў, што трэба маўчаць, і бег побач з Кузьмою.
А Кузьма нічога не бачыў перад сабою, ды і не глядзеў. Апусціў змакрэлыя вочы ў сцежку, якая ўрэшце вывела ў сенажатныя прасторы, сярод якіх хавалася рэчка. Любіў Кузьма заўсёды глядзець на гэтыя прасторы — на прамяністыя росы, на навакольны лес, любіў лазіць па рэчцы, лавіць ракаў падсакай, а то проста рукамі. А цяпер — нішто няміла. Хутчэй бы да рэчкі. А там...
Вось і яна, ціхая, духмяная, у жоўтых гладышачках лілій на гладкай празрыстай паверхні. Сеў Кузьма на бераг, заглядзеўся ў ваду, а там рыбкі маленькія гуляюць, усё плывуць і плывуць, мігцяць серабрыстаю лускою... Белае воблачка застыла на сярэдзіне рэчкі, як цукровае, а навокал яго сінь, сінь...
І здаецца Кузьме, што гэта дно рэчкі такое бяскрайна-глыбокае, блакітнае, што можна апусціцца туды і памацаць рукамі кучаравае воблачка, прайсціся па блакітнаму дну і загубіцца ў сіняве.
Там няма ні бацькі, ні графа Ельскага, ні сабакі Вужа, якому Кузьма, на смех людскі, павінен рыхтаваць камень на помнік. Там чысціня блакітная, неабдымная... І затрэсліся плечы Кузьмы ад плачу...
Мурза сядзеў побач, соп, тупаў белымі лапамі. А то скавытне, адбяжыцца і зноў вяртаецца, гляне блішчастымі вачыма на Кузьму, пісне неспакойна і дыхае, як у спякоту. Заімгліліся вочы Кузьмы ад слёз. Ён бачыць толькі сінь бяздонную і ляціць, ляціць у яе...
Чыясьці рука тузанула за плячо, і раптам грозны голас:
— А ты куды?
Кузьма толькі адзін раз прыўзняў галаву і тут жа закрыў твар рукамі. Над ім стаялі ўстрывожаныя Сцяпан Касцевіч з граблямі і Пятрусь Хадыка з вудаю.
— Што з табою, Кузьма, чаго ты плачаш? — спытаўся Сцяпан.
Кузьма маўчаў, выціраючы вочы, хацеў супакоіцца. Сцяпан і Пятрусь селі побач і дапытліва глядзелі на Кузьму.
Кузьма, крыху супакоіўшыся, расказаў сваю бяду. Па меры таго, як ён гаварыў, твары ў слухачоў паважнелі, непрыкметна для сябе, хмурыліся.
— От жываед...— вырвалася ў Петруся.
— Нелюд...— дадаў Сцяпан.— Хто цяпер пойдзе рабіць помнік панскаму сабаку? Не тыя часы...
— І што ж ты цяпер тапіцца ўздумаў? — сурова, дакорлівым тонам спытаўся Пятрусь.— Гэта, брат, не работа...
Кузьма маўчаў.
— Добра было б, каб ты аддзяліўся ад бацькі,— сказаў стары Касцевіч,— узяў бы жонку і жыў бы...
— Ого... Аддзеліць ён... Якраз... Ён сам думае жаніцца...— адказаў Кузьма.
— Ужо чэрці ў пекле яго ажэняць... А табе, хлопча, як відаць, жыцця не будзе ў хаце. Шукай іншага спосабу. Пайдзі ў прымы да якой маладзіцы, удавы. Такія ёсць цяпер... А там будзе відаць... І ідзі дахаты, не сядзі тут. Здумаў, ліха ведае што,— ужо сварыўся на Кузьму Касцевіч.
— Дзе там — дахаты? Сказаў, каб ні на парог... Дахаты я не пайду. Хай ён задушыцца там.
Сцяпан з Петрусём пераглянуліся, як быццам хацелі дамовіцца — што ж рабіць з гэтым хлопцам?
Задача сапраўды была нялёгкая.
— Снедаў ты ці не? — спытаўся Сцяпан.
Кузьма моўчкі закруціў галавою.
Усе некалькі хвілін маўчалі, глядзелі на рэчку, якая плыла між тарфяных берагоў у свежай ранняй цішыні. Толькі часам спалохае цішыню плёск рыбкі, ды яшчэ далёкія ледзь чутныя бомы даносяцца невядома адкуль — недзе з палёў, з лесу, з дарог...
— Т-а-а-к,— працягнуў Пятрусь,— палажэнне тваё пікавае, брат. Зладзюга твой бацька, хоць ён і твой бацька... Хадзем, брат, ка мне. Паснедаем... Хоць жыццё маё пралетарскае, але нічога, ты не пабрыдзішся.
— Чаго брыдзіцца? Што ты, Пятрусь? — запратэставаў Кузьма.
— Ну і добра... Толькі па дарозе траўкі нарвём трусам... Уставай, хадзем... А там нешта вырашым. Прыйдзе Макар з работы... Не журыся!
Так і застаўся жыць Кузьма ў Петруся Хадыкі. Удзень браў матыку і па-за гумнамі, каб ніхто не бачыў, ішоў на поле акучваць сваю бульбу. Там заставала яго Ульяна, прыносіла ежу і пакідала яму, каб узяў з сабою. Гаварыла, што да бацькі і даступіцца нельга. Маўчыць і толькі часам роўкае, як бык. І раіла: «Не ідзі, Кузьма, пакуль што дахаты, бо ён можа цябе абязвечыць. Пачакай...»
Увечары Кузьма прыходзіў з поля да Петруся. Вяртаўся з работы Макар, а аднаго разу прыйшоў з ім і Піліп Гайдук. Гэта быў малады хлопец з носам, як люлечка, з блакітнымі, адкрыта наіўнымі вачыма, якія, здаецца, цвілі. Дзяды і прадзеды Піліпа былі парабкамі. Цяпер жыве яшчэ стары бацька, худы, спрацаваны, як высмактаны, і заўсёды, заўсёды маўклівы. Яшчэ чатыры гады засталося папрацаваць бацьку,— гэта значыць, што яму споўніцца шэсцьдзесят год, і тады, па закону, ён павінен будзе, як кажуць, жыць на ласкавым панскім хлебе — атрымліваць аж да смерці ўстаноўленую норму жыта, бульбы, якуюсьці долю грашыма. Бо дваццаць пяць год ужо адробіць у графа Ельскага бацька Піліпа і мае права на такую вось пажыццёвую пенсію. Мае права... Але ў паноў гэтае права на вадзе віламі напісана.
Піліп Гайдук, адзіны сын у бацькоў,— старэйшыя дзеці памерлі ў час вайны,— як быццам пераняў ад бацькі тую насцярожанасць, боязь, каб якая неспадзяваная крыўда не звалілася на плечы. З гэтым заўсёды жылі ў маёнтку. Таму Піліп сярод яшчэ незнаёмых хлопцаў вёскі Запалянкі быў нясмелым, часта без прычыны аглядаўся, як беспрытульны, пакрыўджаны. Але адно здарэнне азарыла душу Піліпа Гайдука. Пару год таму назад ён ішоў з Глушца па шляху і знайшоў беларускую газету. Ці хто яе кінуў знарок, ці згубіў выпадкова,— невядома, але газета ляжала на схіле травяной канаўкі, і яе падняў Гайдук. Газета называлася «Наперад». Гайдук сеў пад сасною і пачаў чытаць. Так захапіўся чытаннем, што і не заўважыў, як пачало ўжо вечарэць. Чаго там толькі не было ў гэтай газеце! І пра Пілсудскага і пра Вільню, а найбольш усё пра вёску, пра сялян, усё супроць паноў. Як жа іх не шкадавалі! Клялі, высмейвалі, бічавалі на ўсе лады. Уцехай напоўнілася сэрца Піліпа Гайдука, і, усхваляваны да глыбіні душы, ён прыйшоў дахаты, несучы ў кішэні газету, як невядома які скарб. Аказваецца, пішуць у газеце тое, што самому думаецца на адзіноце.
І як гэта яны ўмеюць — гэтыя пісары — падслухоўваць нашы думкі? Мудра гэта, дзіўна і цудоўна.
Ніколі не завітвала беларуская газета ў маёнтак графа Ельскага.
Калі не было беларускай газеты, то гэта не значыць, што сярод парабкаў не мела ходу ніякая літаратура. Мела! Сам граф Ельскі на свае ўласныя грошы выпісваў, напрыклад, для сваіх рабоў рэлігійна-цемрашальскі часопіс на польскай мове «Рыцэж непокалянэй»1, дзе культываваліся ўсялякія забабоны і гразёю абліваўся Савецкі Саюз. Выпісвалася газета «Унія», самая брудная з усіх бульварных газет Польшчы, хоць і рэдагавалася ксяндзамі, пад знакам крыжа і Хрыста. Святыя айцы цемры ігралі на інстынктах цёмных мас, як толькі хацелі. Панская ахмістрыня, што азначала — падхалімка і шпіёнка, хадзіла па чвараках2 у нядзелю і чытала парабкам аб цудатворнай сіле рымскага папы і аб тым, напрыклад, што ў Савецкім Саюзе ходзяць па стэпах цэлыя арміі здзічэлых людзей, што дачка цара Мікалая ІІ Ксенія блукае па сібірскай тайзе і з’яўляецца людзям у сонечным вянку. Або чытае разважанні аб тым, курыў Хрыстос ці не, а калі курыў, то што — папяросу ці люльку? Або яшчэ — якой вышыні быў той асёл, на якім Хрыстос уязджаў у Ерусалім.
Вось такой «духоўнай стравай» карміў сваіх рабоў граф Ельскі.
І таму незвычайным здарэннем было, калі маладому парабку Піліпу Гайдуку так нечакана трапіла ў рукі беларуская газета «Наперад».
Гайдук прынёс яе дахаты і прачытаў бацькам. Яны слухалі і палохаліся. «Ой, гэта ж тое самае, што мы думаем пра паноў на адзіноце і нікому не кажам».
— Кінь, не чытай,— сказаў бацька,— а то і сцены маюць вушы.
Але сын не кінуў. За ноч надумаўся напісаць у рэдакцыю, каб высылалі яму гэтую цудоўную газету. Напісаў так: «Дарагая рэдакцыя! Нейкі чалавек згубіў газету «Наперад», а я знайшоў яе, прачытаў і вельмі палюбіў. І прашу выслаць мне вашу газету бясплатна, бо я парабак,— не маю чым плаціць».
Рэдакцыя выслала Піліпу Гайдуку толькі тры нумары, а потым адказала, што высылаць бясплатна не мае больш мажлівасці. Але пасля знаёмства з беларускімі вершыкамі ў газеце Піліпа Гайдука самога пацягнула напісаць нешта падобнае. Так і зрабіўся парабак графа Ельскага паэтам. Калі прыйшоў на працу ў маёнтак Макар, тады яшчэ больш расшырыліся і загарэліся думкі Гайдука. І вось ён ужо нават прыходзіць у Запалянку, у хату Петруся Хадыкі.
Там збіраецца шмат хлопцаў, якім і чытае свае вершы Гайдук. Аднаго разу Пеця Ціханчук паклікаў і Андрэя, каб паслухаў.
— Добра піша хлопец,— казаў ён,— нават хвацка. Піліп чытаў:
Не век носіць ваду збан,
Бо на ўсё ёсць смерці час,—
Не век будзе ліхі пан
У балота таптаць нас.
Андрэй, праслухаўшы, павёў бровамі і замкнуў у губах набегшую ўсмешку. Слухаў далей. А Пятрусь Хадыка папрасіў:
— Пра сабаку... пра сабаку прачытай...
Піліп Гайдук чытаў:
Пан, сабака здох,
А пан Ельскі — вох!
Толькі не хапала,
Каб сам Ельскі здох.
Хлопцы рагаталі. Смяяўся і Кузьма.
Андрэй надзяліў паэта творамі Купалы, Коласа, а з рускіх паэтаў даў тры кніжачкі: Някрасава, Кальцова і Нікіціна. Абдораны такою ўвагай, Гайдук прамянеў, усё пацягваў паветра ў свой растапыраны кірпаты носік.
Але далёка яшчэ было да таго, каб Піліпа Гайдука зрабіць камсамольцам. Андрэй так і сказаў Пецю:
— Не спяшайцеся. Няхай асвоіцца з намі. Вельмі ён забіты і запалоханы...
Эканамічны крызіс ахапіў усю Польшчу неяк раптам, быццам знянацку, і ўсё больш і больш набіраў сваёй падрыўной сілы. Сяляне забілі трывогу, што патанела збожжа, асабліва жыта, патанелі свінні, каровы, коні, нават масла і яйкі... Падаражэла жалеза, цвікі, падаражэла адзежа, тканіна, табака, падаражэлі запалкі, соль, гарэлка... Скончылася мядовая для паноў «санацыя» пасля майскага фашысцкага перавароту. Цяпер гавораць, пішуць аб бюджэтных дэфіцытах, аб пагрозе зніжэння курса стабілізаванага злотага. Зніжаецца заработная плата рабочых на заводах, фабрыках, на шахтах. Выбухаюць забастоўкі. Пачынаецца ўздым рэвалюцыйнай хвалі ва ўмовах крызісу. Да ўлады прыйшоў генерал Славой-Складкоўскі — польскі Трэпаў.
Так празвалі яго камуністы. Калі Славой прыходзіць да ўлады, трэба чакаць расстрэлаў дэманстрацый, узмацнення паліцыі, пагоршання рэжыму ў турмах... трэба чакаць тэрору ўсюды, ва ўсіх відах і формах.
І тэрор прыйшоў. Ён прыйшоў не толькі ў гарады да рабочых, не толькі ў мястэчкі да богабаязных мяшчан, але і ў вёскі, у самыя глухія куткі не толькі Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны, але і самой Польшчы. Паліцэйска-адміністрацыйныя загады паплылі адзін за другім. Паліцыя павінна сябе апраўдаць, бо няма бюджэту на павелічэнне паліцыі, а павялічваць трэба.
І вось у кожнай падводзе павінен пад дугою вісець званочак.
Гэта нядаўняя новая выдумка генерала Славой-Складкоўскага — кожны селянін павінен мець званочак пад сваёй дугою. Спачатку ўсе думалі, што гэта так сабе, насмешка нейкая, але як пасыпаліся штрафы за невыкананне загаду, сяляне пачалі здабываць гэтыя праклятыя званочкі. Кожны званочак каштаваў пяць злотых, на што трэба было прадаць каля пяці пудоў жыта. Ну і выдумляюць паны неспадзяванкі, а ўсё для таго, каб апошні грош вырваць з рук. Але можна было бачыць, што не ва ўсіх былі сапраўдныя званочкі. Многія сяляне, каб не купляць званочкаў, рабілі свае, з бляшанак з-пад кансерваў. Унутры прывязваўся на дроце кавалак тоўстага цвіка або якая жалязяка — усё роўна звініць, абы толькі паліцыя не чаплялася, няхай ёй вочы павылазяць. Званочкі віселі пад самаробнымі дугамі, а ў каго была бляшанка завялікая, то прывязвалася да гужа, матлялася, як гладыш. Чорт яго бяры, абы быў, не да прыгажосці тут, калі трэба на званочак прадаваць пяць пудоў жыта. Паны, мусіць, хочуць ведаць, дзе паварочваецца наш брат удзень і ўначы,— набраліся страху на крэсах, што гатовы кожнаму кусту пры дарозе прывязаць званочак. Нездарма польскі Трэпаў — Славой-Складкоўскі сказаў у сейме, што паліцыя павінна зарабіць на сябе, павінна сябе апраўдаць. Вось яна і апраўдвае сябе на нашай скуры. Эх ты, нядоля, калі табе будзе канец? Званочкі... а тут яшчэ трэба прыбіваць дошчачкі да вазоў, каб было вядома, чый воз стаіць на рынку. А ну ж у возе знойдуцца лістоўкі ці бомбы, а гаспадара не будзе — можна без цяжкасцей і завочна пісаць пратакол. «Мудрасці» Складкоўскага распаўсюдзіліся і на іншае — пры ўездзе ў мястэчка ў рыначны дзень паліцыя бярэ грошы за ўезд, што і называецца па-польску — «в’яздовэ», або «рогатковэ». Як толькі селянін стане, зойме месца на рынку, зараз жа падыходзіць паліцыянт і патрабуе платы за месца. Скону на вас няма, паночкі! А тут яшчэ загадана па вёсках рабіць прыбіральні, бяліць звонку пахіленыя хаты, платы. І ўсяму спадарожнічаюць штрафы, штрафы, штрафы...
Польскі народ там, у цэнтральнай Польшчы, у насмешку назваў прыбіральні Складкоўскага яго імем: «Славойкі».
Рогат разлягаўся па ўсёй працоўнай Польшчы над «рэформамі» Славоя. Нават прамысловая буржуазія пускала сатыру за сатырай у сваёй прэсе па адрасу цыніка-жандара, легіянерскага эскулапа, які ўжо і сваю кніжку выдаў пад салдафонскай назвай «Клізмай і шабляй». Вось глядзіце, чым ён ваяваў у легіёнах — клізмай і шабляй — гэты рыцар прыбіральняў, які нямала праліў і яшчэ пралье рабоча-сялянскай крыві. У Польшчы пачынаюцца ўжо «рагатковыя» бунты, сяляне не хочуць плаціць рагатковага збору, прарываюць паліцэйскія кардоны пры ўездзе ў горад, і паліцыю, якая ўцякае пад іх націскам, даганяе, даганяе рогат народа...
* * *
Людзі не толькі ўсміхаюцца, але і смяюцца з паноў, гледзячы на высокую сасну пры дарозе. Хто ідзе ці едзе на кірмаш у Глушэц, абавязкова падымае галаву ўверх, як толькі наблізіцца да сасны. На самай яе верхавіне развяваецца пад нябеснай сінню чырвоны сцяг. Ён быццам плыве ўдаль насустрач ранняму сонцу. Людзі дзівяцца, як мог нехта забрацца на такую вышыню — гэта ж да першага сучка сасны каля трыццаці метраў гладкага ствала.
Не адзін сцяг развяваўся ў гэты дзень на прыдарожных соснах і бярозах. І на кожным заклікі: «Далоў фашысцкую дыктатуру Пілсудскага!», «Прэч крывавыя рукі ад СССР!», заклікі змагацца супроць хутарызацыі, не плаціць падаткаў, штрафаў, дапамагаць палітзняволеным у турмах, выкрываць і знішчаць правакатараў, дамагацца адкрыцця беларускіх школ...
Пасля разгрому Грамады пара прыгнечанасці і горычы прайшла па ўсіх вёсках Заходняй Беларусі. Паднялі галаву і пачалі муціць ваду кулакі.
Мікіта Лазун амаль кожную нядзелю склікаў гасцей. Зачасціў да яго і солтыс Барсук, які па-сапраўднаму пасябраваў з Мікітам.
Але і людзі не спяць...
У хаце Дзям’яна Гарагляда як быццам ціха. Так павёў сябе Дзям’ян, быццам яго ў вёсцы і няма. Зразумеў, цяпер не тое, што было пры Грамадзе.
Але гэта толькі здаецца, што Дзям’ян прыціх. Не, ён, як толькі сцямнее, збірае верных людзей і разам з імі едзе на начлег у такое месца, куды б не заглядала чужое вока. Параіў гэта Дзям’яну Андрэй. Ён і сам не раз ездзіў на начлег. Там абмяркоўвалі, як далей змагацца з панамі, якія сталі не толькі зласнейшымі, але і хітрэйшымі.
Мікіта Лазун нават неяк загаварыў з Андрэем, чаго раней ніколі не было. Здарылася гэта ў млыне Ельскага, куды Андрэй прывёз змалоць адзін-адненькі пуд жыта. І Мікіта прыехаў паглядзець, як спраўляецца яго Кузьма, які паслухаўся ўпрошванняў Ульяны і вярнуўся ў бацькоўскі дом.
Андрэй, чакаючы чаргі, стаяў ля свайго воза і любаваўся гэтым цудоўным кутком, дзе на адным беразе рэчкі раскінуліся лугі, а на другім навісаў бор. Мікіта падышоў, прывітаўся, памацаў на возе мяшок з жытам і спачувальна запытаўся:
— Чаму так мала?
— Больш няма,— суха адказаў Андрэй.
— Вядома, у турме не заробіш... А ў бацькі на ўсё сіл не хопіць.
— Бацька на мяне не крыўдзіцца...
— Мала што... Мусіць, хлопча, у турме было не соладка? Ды нашто яна табе? Толькі здароўе траціць... Чалавек ты граматны. Мог бы лёгка хлеб есці. А ты звязаўся з гэтымі свістунамі... гультаямі...
«Пасмяяцца з яго, напалохаць, ці што?» — падумаў Андрэй і загадкавым тонам прагаварыў:
— Ніхто не ведае, што будзе заўтра...
— А што? Можа, што чуваць?
— Усяго не пераскажаш. Хіба вы не ведаеце, што да графа Ельскага ноччу прыходзілі нейкія людзі і сказалі, што ён хутка страціць свае землі?
— Не можа быць. Гэта брахня! — Голас Мікіты задрыжаў.— Бог не дапусціць да гэтага. Я і табе раіў бы зайсці ў царкву, памаліцца богу, каб ён добрае палажыў на душу.
— Вы ўжо маліцеся за нас. А нам, грэшнікам, што рабіць з малітвамі?
— Ох, божа, божа...— паківаў галавою Мікіта,— вось якія сталі людзі. А я табе хацеў параіць схадзіць да графа, папрасіць яго, каб ён за цябе слова сказаў у старосты.
— Калі я пайду да Ельскага, дзядзька, ведаеце, што будзе?
— Што?
— Сонца стане ўсходзіць там, дзе яно заходзіць, а заходзіць — дзе ўсходзіць. І Ельскі не будзе спаць.
— Не гавары так! Грэх! — стукнуў кіем аб зямлю Мікіта.
— Дык вось таму мне лепш і не хадзіць. Праўда? Няхай сонца ўсходзіць па-ранейшаму.
— Глядзі, хлопча, зноў пападзешся. Нагайка па табе сумуе...
— Па кім нагайка, а па кім — палка, мужыцкая дубінка,— адказаў Андрэй з усмешкай.
— Ну, мялі, мялі свой пудзік, наясіся,— са злосцю прамовіў Мікіта і пайшоў.
Па ўсім было відаць, што багацеі ў Запалянцы да нечага рыхтуюцца. Пагаворваюць, што рыхтуюцца да падзелу зямлі на хутары. Нездарма прыязджаў зямельны начальнік і спыняўся ў Мікіты.
Уважліва сачылі за Мікітам Дзям’ян Гарагляд, Пятрусь Хадыка і Пеця Ціханчук. Так ім загадаў Андрэй, якому даволі часта даводзілася адыходзіць з дому — то ў раёны, то ў Глушэц. Вядома, такія частыя адыходы былі небяспечнымі, аб іх маглі данесці паліцыі. Але... трэба.
Андрэю ўдалося ўрэшце праз Захара Зубца звязацца з акруговым камітэтам, і яго «па ланцужку» запрасілі на нараду і кааптавалі ў члены камітэта. Даручылі заняцца арганізацыяй беларускага спажывецкага кааператыва ў Глушцы, каб мець хоць якую-небудзь легальную базу. І Андрэй стаў на чале аргкамітэта, а намеснікам Максім Рунда. Трэба было дапамагаць Максіму і ў стварэнні прафсаюза рамеснікаў у мястэчку. Ды і другіх спраў было нямала.
Так заглохлая пасля разгрому Грамады праца разыходзілася ўсё большымі кругамі. А ў цэнтры ўсяго была падрыхтоўка да кірмашу ў так званую пятроўку.
Рыхтаваліся заўчасна і з такой канспірацыяй, што паліцыя нічога не заўважала. У апошнюю ноч перад кірмашом пайшлі камуністы і камсамольцы з лістоўкамі і флагамі на дарогу, скрыжаванні, шляхі.
Вось так і ўзвіўся на высокай сасне над дарогай у Глушэц чырвоны сцяг. Ён вісеў цэлыя два дні — больш, чым усе сцягі, якія вывешваліся калі-небудзь у акрузе.
Паліцыянты прыйшлі да гэтай «злыбяды» — сасны толькі пасля абеду. Убачылі — пад сасною спіць чалавек. Пачалі штурхаць яго нагамі. Чалавек пачухаў патыліцу, насунуў падраную кепку на галаву і зноў лёг. Тады старшы паліцыянт падышоў да яго бліжэй і крыкнуў яму ў вуха:
— Уставай!
Чалавек прыўзняў галаву, глянуў вакол і адразу сеў.
— Чаго вы, паночкі, хочаце ад мяне? — запытаўся ён плаксівым голасам.
— Хто ты?
— Я? Я — Рыгор Малахай з Запалянкі. Ішоў з Глушца, ногі забалелі, паночкі. Вось і лёг трошкі адпачыць.
— Не дуры нам галавы, стары чорт! Вывесіў сцяг на сасне і лёг сабе адпачываць.
— Сцяг? Які сцяг? Дзе? Божа міленькі, збавіцель высокі... Я не ведаю ніякага сцяга,— пачаў хрысціцца Рыгор. І ўстаў на ногі.
Паліцыянт паказаў на сцяг. Малахай глянуў з-пад далоні ўверх.
— Ага... вісіць... вісіць, паночкі. Дальбог вісіць. І трэба ж то камусьці ўзабрацца на такую вышыню...
— Ты вось што, стары чорт... пойдзеш зараз у Глушэц, у пастарунак вось з гэтым панам,— сказаў старшы і паказаў на аднаго з паліцыянтаў.
— Я? У пастарунак? Чаго?
— Там табе скажуць...
Як ні прасіў Рыгор, як ні маліў, нічога не памагло.
Паліцыянт з Рыгорам пайшлі, а астатнія пачалі думаць, як жа быць з гэтым сцягам? А ён, як і раней, развяваўся пад сінню нябёс, наганяючы на паліцыянтаў злосць і трывогу. Блізкі локаць, ды не ўкусіш...
Тым часам на шляху паказаліся фурманкі — людзі вярталіся з кірмашу. Усіх мужчын паліцыянты затрымлівалі, загадвалі лезці на сасну. Спачатку людзі адмаўляліся, а потым, падагнаныя нагайкамі, лезлі. Але падняцца па голым ствале вышэй дзесяці метраў ніхто не змог. Злосць душыла паліцыянтаў. Падумаць толькі, больш пяцідзесяці чалавек прабавала лезці і...
Пакінуўшы двух паліцыянтаў пільнаваць сасну, старшы з астатнімі паехаў у Глушэц.
Назаўтра ранкам прыбыў камендант павятовага ўпраўлення паліцыі са світаю чалавек дваццаць — афіцэраў і радавых,— усе верхам на конях. Камендант паглядзеў на сасну, на сцяг і, прамармытаўшы «пся крэў», сказаў сваім падначаленым:
— На такія справы здольны толькі камуністы... Толькі і астаецца адно — спілаваць сасну.
Так і зрабілі. Звалілі сасну два батракі з маёнтка Ельскага, які віднеўся недалёка.
А праз тры ці чатыры дні пасля гэтага здарэння паліцыя арганізавала паход на вёскі па ўсім павеце.
Адной з першых трапіла пад удар Запалянка. Відаць, набалбатаў у пастарунку Малахай,— паліцыя паводзіла сябе тут асабліва злосна. А калі б яна ведала яшчэ, што сцяг на сасне павесіў ціхі і непрыкметны Пеця Ціханчук!
Паліцыя наклала за адзін дзень больш дваццаці штрафаў: то за комін, то за сметнік, то за сабаку, то за дзіравы плот, то за тое, што няма дошчачкі на сцяне хаты з прозвішчам гаспадара, то за тое, што нехта адпачываў у хаце на лаве. Значыць, не хоча працаваць. Аднаго аштрафавалі нават за тое, што ў гутарцы слова «трава» вымавіў «тшава». Хацеў дзядзька ўжо вельмі залагодзіць паліцыю, каб не чаплялася, намагаўся гаварыць па-польску і думаў, што якраз найлепш па-панску будзе, калі скажа не трава, а «тшава».
Паліцыянт ішоў па падворку з блакнотам у адной руцэ, з алоўкам у другой і прыглядаўся, дзе і да чаго прычапіцца. Урэшце тыцнуў алоўкам на студню і грозна пракрычаў:
— Чаму ля студні крапіва расце? Быдла! Дзікусы!
Дзядзька кашлянуў, каб перабіць страх, і развёў рукамі:
— Бог ужо так зрабіў, што яна тут вырасла... Ды колькі яе тут... дзе-нідзе... а то ўсё тшава, пане... А тшава, пане, рэч карысная і патрэбная... Ды крапіву падчас варым, ямо...
Дзядзька разахвоціўся ў гутарцы і дадаў:
— Эге... часам бывае так, што крапіва ў нас першая ежа... А тшава, пане, яе і конік з’есць... і кароўка...
Паліцыянт слухаў, слухаў, твар хмурыўся, і ўрэшце вочы наліліся злосцю.
— Ты што, пся крэў, стары д’ябал, пасміхацца задумаў з мовы польскай? Якая табе тшава! Трава, дзікусе, а не тшава... Заплоціш штраф...
І аловак запрацаваў па блакноце.
— Давай, плаці пяць злотых,— прамовіў паліцыянт, працягваючы дзядзьку квітанцыю.
— Ой, пане, за што ж гэта? Няхай сабе будзе трава... Яно ж па-нашаму і ёсць — трава...
— Я табе дам — «па-нашаму»,— плаці штраф!
— Я не маю, паночку... Ды за што ж тут плаціць?
— А-а... не хочаш? Два дні арышту, калі не хочаш плаціць... Атрымаеш позву з гміны,— сказаў паліцыянт і пайшоў на вуліцу.
Дзядзька спяшаўся за ім і ўсё казаў: «Пане... пане...», а потым папярхнуўся, закашляўся і змоўк. Пачухаў патыліцу, безнадзейна махнуў рукою і падаўся ў хату, нешта мармычучы сабе пад нос.
Сцяпана Касцевіча аштрафавалі на дваццаць пяць злотых за трэскі ля дрывотні. Усё гэтыя вуллі. Абчэсваў дошкі і зарабіў аж дваццаць пяць злотых. Грошай, вядома, няма. Прыйдзецца адседжваць.
Да Дзям’яна Гарагляда ніяк не маглі прычапіцца. Падворак падмецены, комін цэлы, сабакі няма. Два паліцыянты заглянулі і ў хлявы. Ну, што там возьмеш? Хлеў і ёсць хлеў — гной, салома.
Уздумалі яны зайсці ў сенцы. І там як быццам усё ў парадку. «Ну ж,— думае Дзям’ян,— мусіць, абыдзецца... хоць раз...» І вось няшчасце. Прыйшло яно адтуль, адкуль ніколі б і не падумаў. Угары, на жэрдачцы пад страхою, сядзелі галубок з галубкаю — Міціны прыгожыя птушачкі. А адтуль на цёмны круг паліцыянтавай шапкі капнуў шэранькі мокры чарвячок. Дзям’ян заўважыў гэтае «няшчасце», стрымліваў смех і чакаў, што будзе. Але паліцыянт спакойна разглядаўся па кутках сенцаў. І шэранькі чарвячок таксама спакойна красаваўся на шапцы. «Ну ж,— думаў Дзям’ян,— няхай пройдзецца па вуліцы з гэтай кветкай...» Але... заўважыў чарвячок другі паліцыянт. Усё прапала.
— Ты дзе трымаеш галубоў, пся крэў! — крыкнуў збянтэжаны, пачырванелы паліцыянт, трымаючы шапку ў руцэ.— Ты, мусіць, на тое іх і пасадзіў там, каб людзям гадзілі на галовы? Га?
— Ну, што ты зробіш з дурною птушкаю? Ёй жа не загадаеш,— адказаў Дзям’ян, паціснуўшы плячыма.
— Не загадаеш... Не загадаеш...— перадражніў Дзям’яна паліцыянт.— Кацапе, пся крэў!
І аловак ярасна пачаў нешта выпісваць на блакноце.
— Плаці дваццаць пяць злотых! — крыкнуў паліцыянт.
— Плаціць не буду, бо няма за што, ды і грошай няма.
— Адседзіш пяць сутак, то будзеш ведаць — за што...
Навалілася паліцыя і на Петруся Хадыку. Аштрафавала за тое, што яго драўляная нага якраз ляжала на стале. Нешта рамантаваў у ёй Пятрусь у гэты час і, каб зручней было гэтую «нагу» пераварочваць ды да таго ж бліжэй да акна,— паклаў на стол.
Як зайшлі ў хату фараоны, дык адразу ж без доўгіх гутарак і ўсмалілі штраф дзесяць злотых.
— Людзі хлеб кладуць на стол, а ён...— упікалі паліцыянты Петруся.
— Мой стол, мая нага, мой хлеб,— што хачу, тое раблю. Дзесяць злотых я вам не дам. Іх у мяне няма. А каб меў, таксама не даў бы, бо няма за што даваць.
— Прыпішы яму яшчэ пяць злотых за такі адказ,— прамовіў адзін з пісакаў.
— Пішыце, пішыце,— вы больш нічога і рабіць не ўмееце. Пішыце... наша спіна ўсё вытрымае...
— Маўчы, д’ябал аднавокі, бо яшчэ дадамо!
Тацяна Ціханчук так сварылася з паліцыянтамі, што хацелі ўжо яе арыштаваць. Але неяк абышлося.
Так праз некалькі дзён усе запалянцы пайшлі ў Глушэц адседжваць штрафы ў валасным астрозе.
Андрэй сказаў бацьку:
— Пайду адседжу я... Мне ўжо не прывыкаць.
* * *
Валасны астрог з чырвонай цэглы поўны сялян з навакольных вёсак. Пахне прэлымі анучамі, потам, табачным дымам.
Адзінае акенца ў кратах амаль пад самай столлю, прыкрытае ад вуліцы бляшаным казырком, ледзь прапускае палоску святла на нары. І каб разгледзець куткі, трэба прывыкнуць да паўзмроку. У аддаленым кутку, за печкай, чарнее ў падлозе чатырохкутная яма. Гэта прыбіральня. Усё пранікае гэты смурод — удушлівы, цяжкі. Але сяляне ўсё роўна спяць — на нарах, на падлозе, задраўшы бароды, храпуць на ўсе лады, чухаюцца праз сон, уздыхаюць. А раніцой вымаюць з-пад галоваў свае торбачкі і снедаюць: хто есць хлеб з салам, хто з цыбуляй, а хто адзін толькі хлеб з вадою.
Увагу Андрэя ды і ўсіх прыцягнуў чалавек у новай світцы з белага саматканага сукна. Паголеныя белыя, гладкія шчокі рэзка адцяняюць чорную «купецкую» бародку. Валасы блішчаць ад масла, падстрыжаныя «пад гаршчок». Проста — іканапісны бог... І нос прамы з лёгкай гарбінкай. Андрэй ледзь не прызнаў у ім карчмара Антона Шчыгельчыка. Вельмі ж такі падобны. Але ў Антона грубейшыя рысы твару, а выраз ласкавейшы.
Сядзіць гэты іканапісны «бог» у кутку каля печкі, і такая крыўда і абурэнне адбіты на яго твары, што ён амаль увесь час стогне. Рукі яго, скаваныя жалезным ланцужком і замкнёныя на замочак, ляжаць на каленях. Але дзіўна, нягледзячы на яго такі журботны выгляд, гэты чалавек не выклікае ў людзей спачування. Нешта ханжаскае праглядае ў яго вачах. Адкуль жа гэты тып у такой добрай сялянскай світцы, з такімі гладкімі, пухлымі шчокамі?
Аказваецца, яго прывезлі сюды з глыбокага Палесся. Гэта арыстакрат пушчы — кулак. На вяселлі ў вёсцы паміж родзічамі ўзнікла спрэчка за зямлю. Гэты кулак быў злосны на аднаго суседа і падгаварыў людзей супроць яго. Узнікла два лагеры. П’яныя людзі выскачылі ў сенцы і схапіліся за лапаты, за сякеры. Вынік усяго — двое забітых. Усіх паліцыянты прывезлі ў Глушэц і кінулі ў астрог, а разам з імі і выкрытага яго хаўруснікамі нагаворшчыка.
Так ён і сядзіць, гэты «бог», стогне, вохкае, не спускаючы вачэй са сваіх жалезных наручнікаў.
Скончыліся крывавыя інтрыгі адкормленага драпежніка. Сяляне спачатку цікавіліся яго лёсам, але потым пасля доўгіх распытванняў адчулі, што тут нешта не так, як расказвае гэты чалавек у белай світцы. Па адным усе адварочваліся ад яго, а потым як быццам і зусім забыліся.
Андрэй з цікавасцю глядзеў на гэты экземпляр, як ён назваў арыстакрата палескай пушчы, і нават крыху пагаварыў з ім. «Арыстакрат» расказваў такім жаласлівым голасам, як быццам яго распялі на крыжы, і, ківаючы носам, як дзюбаю, усё паўтараў:
— Вось да чаго дажыўса...
Гутарка «арыстакрата» выяўляла ў ім сакуна.
На другі дзень гэтага кулака і ўсю групу выклікалі ў пастарунак на допыт. Вярнуліся з допыту толькі трое. Адзін з іх, касматы селянін, як толькі зачыніліся дзверы астрога, зняў шапку і з усёй сілы кінуў яе сабе пад ногі. Падняў рукі, сціснутыя ў кулакі, і крыкнуў:
— Людзі добрыя! Дзе ж праўда на свеце?! Мяне зрабілі вінаватым за ўсё!
Схапіўся за галаву рукамі, запусціўшы пальцы ў валасы, быццам хацеў вырваць іх, і так некалькі хвілін стаяў, аслупянеўшы, з нерухомым позіркам, як у вар'ята.
Потым кінуўся на нары, забарабаніў кулакамі па дошках, застагнаў:
— У мяне ж сямёра дзяцей... Хто іх будзе карміць? А гэты крывапівец пайшоў на волю... Яму нічога, бо ён багаты... А-а-а-х...
Бразнулі ключы ў дзвярах. Увайшоў паліцыянт і звярнуўся да гэтага селяніна, вымаючы з кішэні жалезныя наручнікі з замком:
— Дык гэта ты такі бандыт? Ого-го! Цяпер, брат, давай свае лапы...
— Не дам! — крыкнуў селянін.— Я не вінаваты... Я нікога не забіў... Забіў той, каго выпусцілі... багацей...
— Я нічога не знаю. Давай лапы...
— Не дам!
— Цо-о-о? — нахмурыўся паліцыянт.
І ўдар спрытна выгнутым кулаком пад грудзі сагнуў селяніна ў крук. Але гэта толькі на хвіліну. Трымаючыся за жывот, селянін раптам скочыў на нары, стаў у кутку.
— Не дамся! — закрычаў ён звар’яцелым голасам.
Быў выкліканы на дапамогу другі паліцыянт. Яны ўдвух ламалі селяніну рукі, паваліўшы на нары. Нешта хрыпела, стагнала, храпло — да крыві, да знямогі...
Дзверы загрукаталі і зачыніліся. Арыштаваныя, стоўпленыя ў кутку, кінуліся да скаванага селяніна. Нехта крыкнуў:
— Вады!.. Вады на твар!..
...Пасля абеду дзяжурны паліцыянт упусціў у астрог новага чалавека з мяшочкам у руцэ. Андрэй глянуў на яго і ўсміхнуўся. Арцём Світка! А той Арцём так узрадаваўся сустрэчы з Андрэем, што яго скуласты твар нават пачырванеў ад хвалявання.
— Ну што, брат, церпім за свабоду! — са схаванай насмешкай кінуў ён і сеў побач.— Даўно не бачыліся...
— За што цябе? — запытаўся Андрэй.
— Эх-х... За сабаку і за ружжо... Пачаў я хадзіць на паляванне і вось — напаляваўся... Сабаку застрэлілі, ружжо забралі і дваццаць пяць злотых штрафу налажылі... Вось і прыйшоў... Душа з іх вон!..
Андрэй разглядаў Арцёма, таго Арцёма, які на дэманстрацыі «з’ездзіў» па пераносіцы каменданта пастарунка і падняў з зямлі яго, Андрэя. Нейкім асавелым выглядаў ён цяпер. І Андрэй запытаўся:
— А наогул... як жыццё... у вашых Дубах?
— Што — жыццё? Падаткі грабуць, штрафамі мучаць... Невясёла, брат...— І, памаўчаўшы, дадаў: — Палессе наша мераюць... Панаехалі нейкія паны... Асушваць будуць... Кажуць, для асаднікаў... Мала, брат, радасці...
— Можа, што чуў пра Апанаса Хмеля?
— Чуў... Прыслаў жонцы пісьмо... Піша, каб не чакала. Засуджан на дзесяць год турмы... Аляксей Верас атрымаў сем год... Нядаўна іх судзілі... А той, што быў сакратаром у камітэце Грамады, у нашай воласці падаткі збірае...
— Ведаю,— сказаў Андрэй,— Кананец...
— Ведаеш? Гваздануць бы яго... га? Такі гад... З паліцыяй ездзіць, як пан... Папяросай дыміць... Партфель пад пахаю. На людзей, брат, не глядзіць. Такое мурло...
Андрэй ціха прамовіў:
— Асцярожна з гэтым... Усяму прыйдзе свой канец...
— А Мірона Вадалея няма, брат,— гаварыў далей Арцём.— Недзе прапаў. Уродзе таго, што за гранічку шмыгнуў. Эх!.. Выпусцілі птушку. Але я думаю, там разбяруцца. Дадуць яму, што заслужыў.
Андрэй прамаўчаў.
І адразу неяк атрымалася так, што Арцём стаў у астрозе свайго роду старастам. Увечары, калі клаліся спаць, ён усім дзяліў месцы на нарах і на падлозе, каб не было мітусні, спрэчак. Браў у рукі агрызак мятлы, асаджанай на палку, і, тыцкаючы ёю на нары, прыгаворваў:
— Ты кладзіся тут... А ты тут... Што, не хочаш?.. У нас, брат, свая дысцыпліна... Вось яна...
І тыцкаў якому-небудзь дзядзьку мятлою пад нос. Дзядзька, агледзеўшы высокую постаць скуластага чалавека, паслухмяна клаўся на паказанае яму месца.
А калі ўсе ўкладваліся і рабілася ціха, Арцём садзіўся, падкручваў кнот у лямпе. Закураная, з дзіравым шклом, заклееным паперай, з праржаўленым кругам, яна чадзіла, разліваючы, як факел, цьмянае, змрочнае святло над шэрым зборышчам людзей. Садзіўся Арцём і загадваў:
— А ну, расказвайце што-небудзь.
...Мінула яшчэ два дні. Андрэй адбыў свой тэрмін. На развітанне ён сказаў Арцёму:
— Бывай здароў, Арцём. Я цвёрда перакананы ў тым, што ты хутка прыйдзеш да нас у партыю і будзеш добрым камуністам.
— Бывай здароў і ты, брат. Не знаю, ці буду я ў партыі, але пра мяне ты пачуеш...
Новага ксяндза Абнорскага Андрэю давялося ўбачыць толькі раз і то мімаходзь.
У Глушцы насустрач ішоў — ступаў энергічным крокам малады канонік. У яго быў зямлістага колеру паголены твар з крыху выстаўленай наперад ніжняй сківіцай.
Пад сіне-жаўтаватымі вачыма цёмныя падцёкі. Вочы, здаецца, урэзваліся ў наваколле. Яны кальнулі і Андрэя, які, абмінаючыся, таксама глянуў яму ў вочы і адчуў пах парфумы ад чорнай, аздобленай каптуром на плячах сутаны, якая шумна шуршала ў такт крокам. Андрэй нават азірнуўся. «Якая імклівасць у хадзе,— падумаў ён.— А з вачэй глядзіць проста захопніцтва. Хто гэта?» Пасля даведаўся, што гэта новы ксёндз. Няма чаго казаць — езуіт вытрэніраваны, ці сказаць інакш — разбойнік у сутане. Ён і пакінуў такое ўражанне ў Андрэя. Гэты ксёндз пасля прыбыцця ў Глушэц адкрыў пры касцёле кузню, і можна было бачыць не раз, як ён сам гваздаў молатам па гарачым жалезе, акружаны мяшчанамі і сялянамі. Потым ксёндз адкрыў касу Стэфчыка — гэты польскі рабаўніцкі кааператыў, дзе сам быў старшынёю. Дзяўчаты ў вёсках пачулі, што ксёндз фатаграфуе задарма, і пачалі хадзіць да яго фатаграфавацца. Пры гэтым казалі, што ксёндз вясёлы і дазваляе сабе непрыстойнасці ў адносінах да дзяўчат.
Так ксёндз Абнорскі ўкараняўся ў масы. Усюды паспяваў ён — на ўсякія ўрачыстасці, ці, як кажуць паны, «імпрэзы». Не так даўно на базарнай плошчы ў Глушцы асаднікі зрабілі свой адмысловы сход пад кіраўніцтвам аднаго з буйнейшых асаднікаў павета войта Буякоўскага. Дзень быў святочны. На плошчы стаялі сталы ў некалькі радоў, а каля іх крэслы і лаўкі. У канцы стала сярэдняга раду сядзеў, як капна сена, войт Буякоўскі ў мундзіры капітана пяхоты. Абскубленая сівая галоўка войта тарчала з каўняра, як гулька. Абапал сядзелі члены камісіі і сярод іх, ля левага бока войта, з саладжавай мінай ксёндз Абнорскі. Адкуль такая незвычайная нарада? Аказваецца, гара нарадзіла мыш. І з прычыны такіх мышыных народзін можна і пакрасавацца,— адкрыць нараду такога «перадавога» грамадства, ды яшчэ на базарнай плошчы. Міністэрства земляробства і меліярацыі асушыла сто гектараў Палесся, пракапала некалькі канаў, паладзіла старую дарогу да Тэлехан. Было многа слоў, балбатні, позы вялікіх дзяржаўнікаў. І вось гэтыя дзяржаўнікі сабраліся адкрыць таргі на асушаную зямлю. З другога боку, такою нарадай трэба было развеяць змрочныя настроі, народжаныя крызісам. Ажыўленне, расшырэнне ўнутранага рынку — адзін з першых спосабаў барацьбы з крызісам. Так і гаварыў войт Буякоўскі, адкрываючы нараду. Гаварыў, што «асушка гэтай плошчы — выдатны пачатак геніяльных планаў нашага маршала Пілсудскага ў мэтах насаджэння культуры, дабрабыту, замацавання польскасці на ўсходніх крэсах Рэчы Паспалітай. Бог нам у гэтым дапамога». Войт гаварыў усхвалявана, з кароткімі перапынкамі, часта выціраў хустачкай свой патрыятычны пот на раскіслым твары і заклікаў не пашкадаваць ні сіл, ні сродкаў, каб асушаную зямлю належным чынам асвоіць.
Уся нарада на базары, дзе ў свой час ад паліцэйскіх куль загінулі людзі ў барацьбе за незалежнасць сваёй краіны, была не чым іншым, як адкрытай, нахабнай правакацыяй каланізатараў у адносінах да беларускага сялянства. Гэтая нахабнасць асабліва выявілася ў ваяўнічай прамове вялебнага пробашча Глушэцкай парафіі, як назваў яго войт, даючы слова ксяндзу Абнорскаму. Ксёндз казаў, што «тут, на ўсходніх рубяжах Рэчы Паспалітай, заўсёды была пакрыўджанай святая вера каталіцкая, што святы айцец, намеснік Хрыста на зямлі, рымскі папа чуе, як і чуем мы, як сцены не адной царквы плачуць, каб вярнуцца на лона касцёла, што бальшавікі хочуць адарваць гэтыя землі, адваяваныя нашымі продкамі, ад нашай Рэчы Паспалітай. Што трэба пастаяць за каталіцкую веру, бо вера — гэта апора дзяржавы. Укараняючы польскасць сярод тутэйшага люду, трэба прыступіць да выканання патрыятычнага пачыну маршала Пілсудскага — да збірання сродкаў на пабудову ста польскіх школ для крэсаў усходніх. Наша святая курыя дасць свой належны ўклад — адкрыюцца зборы і па касцёлах у час набажэнстваў. Наш паважаны войт, герой «чыну легіянерскага», пан капітан Буякоўскі не пашкадуе сіл, каб арганізаваць зборы па ўсёй гміне. Вы, панове, яму ў гэтым дапамога. Дык няхай благаславіць бог і яго найсвентшая матка нашыя патрыятычныя пачыпанні для славы айчызны...»
Пасля выступленняў іншых асаднікаў, якія ўжо мелі больш тэхнічны характар, зашамацелі паперы, зарыпелі пёры, заляскалі лічыльнікі. Пачаліся подпісы кантрактаў на арэнду асушанай зямлі. Усё было добра, усё ішло да пераможнага канца. Заставалася ўжо толькі ўстаць і пайсці маршам да касцёла, каб паслухаць святую імшу з выпадку таго, як гара нарадзіла мыш, калі ў ідылію каланізатараў уварваўся крык: «Ратуйце! Матка боска... ратуйце! Ратуйце! Забіе! Забіе!» Галовы ўсіх павярнуліся туды, адкуль пачуўся дзікі, роспачлівы крык. Да сталоў падбег задыханы, збялелы, мокры ад поту п’яны асаднік. Казырок аблезлай рагатай шапкі звісаў не над ілбом, а над скронню, падношаны мундзірчык ваеннага крою ад каўняра да пахі быў падраны, твар цямнеў сінякамі на шчоках. Асаднік бездапаможна дрыжаў і, дыхаючы, толькі выгукваў: «Ох... ох...» У вялікім жа страху пабыў недзе гэты асаднік, бо аж слова вымавіць не можа перад сваімі калегамі.
— Цо з панам, пане Стэцкі? — звярнуўся да яго войт.
— Ох... Ох... адзін хлоп хацеў мяне забіць у карчме...— нейкім здзяцінелым тонам адказаў пан Стэцкі.
— А чаго, пан, лазіш па корчмах? Не далучаешся да патрыятычнага чыну?.. Нягожа...
— Я толькі на хвілінку... на едэн кілішэчэк... А тут гэты хам...— плаксіва апраўдваўся патузаны ваяка, ужо скінуўшы шапку.
— Добры кілішэчэк... Пан ледзьве стаіш на нагах. Дзе твая фура?
— Ля карчмы... на дварэ...— лямантаваў асаднік, а ногі яго ўсё яшчэ дрыжалі і дрыжалі.
— Разбяромся ў звёнзку... Зараз пан пойдзе з паліцыянтам да сваёй фуры... А то, пан, выглядаеш, як тое пудзіла ў агародзе...
— Куды? Зноў да карчмы? — ускрыкнуў Стэцкі і задрыжаў.— Няхай мяне бог бароніць... Не пайду!.. Заб’е мяне хлоп.
Усе прысутныя асаднікі, азадачаныя, засаромленыя, паглядалі спадылба на свайго абшарпанага калегу і паунурвалі галовы ў стол. Хутчэй бы скончылася гэтая паскудная камедыя! А то людзей прыбывае ўсё больш і больш, хоць перад гэтым неяк і цікавасці ні ў каго не было. Людзі падыходзілі і тут жа адыходзілі. У асаднікаў свае справы, а ў нас — свае,— можна было прачытаць на твары кожнага.
Ксёндз Абнорскі пераводзіў вочы то на Стэцкага, то на войта і ўсё казаў:
— То нічога... То нічога...
А потым дадаў, звяртаючыся да Стэцкага:
— Не шануеш, пан, бога і сам сябе... Уся Рэч Паспалітая глядзіць на цябе...
Асаднік Стэцкі, які паміж асаднікамі выглядаў, як асаднічак, пачаў хрысціцца, ды так хутка, што далонь віляла перад носам, як ветраны млынок. Пачуліся словы надмагільнай малітвы «Здровась, Мар’я...».
Усе пераглянуліся паміж сабой і затаілі ўсмешкі.
— Звар’яцеў, пся крэў...— прамовіў нехта.
Не ведалі асаднікі, што такога страху іх калегу Стэцкаму нагнаў не хто іншы, як Дзям’ян Гарагляд. Ён прадаў цялушку, заплаціў паліцыянту штраф за тое, што не было імянной дошчачкі пры возе, і са сваім пакупцом зайшоў у карчму выпіць барыш. У карчме было цесна за сталамі, і Дзям’ян папрасіў чалавека ў рагатай шапцы крыху адсунуцца — даць месца.
— Каму адсунуцца?! — крыкнула рагатая шапка.
— Я прашу трошкі... Мы тут доўга не будзем,— прасіў Дзям’ян.
— Няма тут вам месца... хамам...
— Ты сам хам,— адказаў Дзям’ян,— цябе просяць, як чалавека, а ты...
Рагатая шапка ўсхапілася з месца, нават стукнула кулаком па стале.
— Ты знаеш, хто я? Я — легіянер, асаднік Стэцкі, а ты хам, бальшавік! Выносся адгэтуль!
І Стэцкі штурхануў Дзям’яна ў плячо.
Тут яму Дзям’ян і даў здачы — як пачаў адкладаць аплявухі ў правую і левую шчаку, так што галава Стэцкага клалася то на адно плячо, то на другое.
— Ты за што пхаешся, сабакар?! — крычаў Дзям’ян.— Прыйшоў на нашу зямлю і яшчэ будзеш пхацца...
І раз’ятраны Дзям’ян схапіў Стэцкага за каўнер мундзіра. Мундзір затрашчаў, і дзверы карчмы адчыніў лоб Стэцкага. Дзям’ян выкінуў ваяку Пілсудскага на ганак. Стэцкі пабег па тратуарчыку, абхапіўшы галаву рукамі, з дзікім пісклявым крыкам: «Ратуйце! Забіе! Паліцыя! Паліцыя!»
А Дзям’ян, адпачыўшы, ужо сядзеў у карчомным гомане за сталом і, трымаючы чарку ў руцэ, прыгаворваў да свайго пакупца:
— Не бойся, чалавеча, цялушачка мая добрая. Харошай пароды. Будзеш мець з яе дастатак і ўцеху... Будзь здароў!
Мерна шуміць лясок сярод жытняга поля. Сасёнкі, змяшаўшыся з бярозкамі, туляцца верхавінамі адны да другіх. А навокал каласамі шапаціць жыта.
Сюды, у гэты лясок, хутка прыйдуць людзі на сваю першую масоўку пасля разгрому Грамады. Яны прыйдуць, каб разам вырашыць, якой платы дамагацца ад паноў за жніво і што рабіць, калі паны на такую плату не згодзяцца. А тут яшчэ пранеслася чутка, што паны задумалі царкву ў Буславічах перарабіць на касцёл і што поп Іван Шпак ім у гэтым першы памочнік.
А потым — восень. Наваляцца паны рэзаць зямлю на хутары. Нельга і да гэтага дапусціцца. І трэба зрабіць так, каб паліцыя не пранюхала пра сходку ў лесе, каб не прабраліся сюды шпікі або кулацкія прыхлябаі. Андрэй строга наказаў сакратарам ячэек раёна падбіраць на масоўку людзей правераных, не больш пятнаццаці чалавек ад кожнай вёскі. Выступіць на масоўцы павінны тры чалавекі — Піліп Гайдук, Дзям’ян Гарагляд і Андрэй.
Шуміць лясок, шапаціць калоссе на неабсяжным полі. Людзі ідуць групкамі і то хаваюцца з галавою ў жытняе мора, то зноў выплываюць. Увішны Пеця Ціханчук сягоння накшталт развадзяшчага — усюды стаяць яго пасты, сустракаюць і праводзяць гасцей да месца збору.
Андрэй з Дзям’янам Гараглядам ляжаць на ўскраіне лесу, у самым жыце, і гавораць пра царкву ў Буславічах, пра панскага прыхвасня папа Івана Шпака.
Народ настроены ваяўніча: «Лепш спалім, а не аддамо царквы панам!» Дзям’ян усміхаецца. Любіць ён, калі бунтуюць.
— Прыйдзецца, відаць, табе, дзядзька Дзям’ян, узяць на сябе каманду, калі дойдзе да справы...
Нахмурыўся Гарагляд. Відаць, не цікавіць царква яго, усё ж у знак згоды кіўнуў галавой. Разумее, што справа не ў царкве, а ў панскім гвалце, ды і таму папу, што прыходзіў тады з паліцыянтамі ў лес яснавяльможнага графа, дасадзіць прыемна. Хоць і многа мінула з таго дня, а помніць Дзям’ян, як яго і суседзяў збівалі паліцыянты на вачах у гэтага папа.
...Людзі стаялі сціснутым кругам і крыкамі адабрэння перапынялі прамову Піліпа Гайдука.
— Калі паны будуць не згодны з нашымі дамаганнямі, будзем баставаць і нікога не дапусцім на жніво. Няхай загіне панскі хлеб, калі так...
Малады батрак расказаў і аб сяброўстве папа з ксяндзом Абнорскім, пра іх сустрэчы ў графскім садзе.
Падумаць толькі, нейкі год назад з Піліпа цяжка было слова выцягнуць, а цяпер гаворыць ужо не менш чвэрці гадзіны і ні разу нават вачэй не апусціў. «А хіба мала такіх хлопцаў? — думае Андрэй і любоўным позіркам абводзіць круг.— А заўтра будзе яшчэ больш...»
Няхай шуміць лясок, няхай шапацяць каласы. Яны не перашкаджаюць людзям слухаць праўду пра сваё жыццё, пра жыццё братоў за рубяжом. Расказвае Андрэй, і перад вачыма слухачоў паўстаюць велізарныя заводы на Волзе, на Урале, электрастанцыі на Дняпры і неабсяжныя палі, не парэзаныя на палоскі...
А каласы ўсё шапацяць і шапацяць...
І раптам у гэтае размеранае, ласкавае шапаценне, у размераны шум лясочка ўварваўся голас:
— А ты чаго тут?
Усе павярнуліся. Селянін сярэдніх год цягнуў за каўнер шэрай кашулі хлопца са збялелым тварам.
— Суседзі! Я магу прысягнуць — гэта прадажнік! Я жыву ў самай крайняй хаце і два разы бачыў, як гэты сукін сын развітваўся з паліцыянтам. А ўчора яго нібы арыштавалі... Але, бачу, увечары прыйшоў дахаты.
Ад хвалявання селянін забыўся, што трэба мацней трымаць злоўленага. Той, каго ён назваў прадажнікам, выбраў момант, вырваўся і шмыгнуў у кусты. Некалькі хлопцаў пабеглі за ім. Але прадажнік паспеў схавацца ў жыце.
...Ішлі глухою дарогаю, не спяшаючыся.
— Гэта Лайко, сын хутараніна,— гаварыў Андрэй пра таго, што ўцёк.— Быў некалі актывістам. І вось куды скаціўся. Кулачок. Такіх цяпер нямала. Трэба што б там ні было адшукаць яго. Інакш можна чакаць арыштаў. Вось якая штука! І як ён пралез? Не, не навучыліся мы яшчэ канспірацыі.
У голасе Андрэя адчувалася горыч.
— Я вазьмуся за гэтую справу,— сказаў Захар.— У мяне ў той вёсцы ёсць знаёмыя хлопцы.
— Калі не паспее схавацца...— заўважыў Максім Рунда і загаварыў пра гандляра салам Карнікевіча: — Спакою няма ад яго. Убачыць мяне на вуліцы і крычыць: «Камуніст! Калі Саветы сюды прывядзеш?» Напіваецца гэты хам і разбівае са сваімі сабутэльнікамі вечарынкі...
Захар жа зноў загаварыў пра падаткі. Расказаў, як забралі зборшчыкі палатно, хусткі, бацінкі...
— Але ўсё ўдалося адабраць назад. І ведаеце хто памог? Дзеці. Расхапалі з вазоў і пабеглі. Праўда, дасталося хлопчыкам па спінах ад паліцыянтаў. А на другі дзень,— уздыхнуў Захар,— паляцелі, каб ім пуста было...
— Многа?
— Чалавек дваццаць конных, калі не больш... Усіх, хто трапляў пад руку, білі гумавымі палкамі. Застрэлілі больш дзесятка сабак. Штрафаў налажылі без ліку. І паскакалі ў другія вёскі рабіць тое самае. Ой, людзі... А тут яшчэ гэтая царква. І да яе дабраліся... Вось ненаедныя...
Развітваючыся з Захарам, Андрэй усміхнуўся і спытаў:
— Ну як, Захар, дацягнем да восені? Добра было б дацягнуць.
— Дацягнем, Андрэй. Гэтага гада мы абавязкова зловім, гэтага Лайко, як ты кажаш. Што да канспірацыі, ты праў. Увесь час у нас бываюць правалы. Маладых многа, толькі пачынаюць. Ну, бывайце, браточкі, мне тут звяртаць.
Андрэй пайшоў з Максімам.
Усё рашэнні і рашэнні. І ўсё аб адшчапенцах, аб ворагах. Вырашылі і аб Кананцы — падкінуць яму запіску, прыгразіць, каб перастаў рабаваць народ.
Пачалася цяжкая паласа барацьбы. Фашызм падбіраецца да мас.
— Ты кажаш, Максім, што лопнуў наш кааператыў?
— Ага. Толькі ўчора атрымалі паперку з акруговага суда, што не лічыць магчымым цяпер зацвердзіць адкрыццё кааператыва. І ўсё.
Дарога плыла лесам, праўда, не вельмі густым, але ўсё ж неба не здавалася такім шырокім і бясконцым, як там у полі.
Ішлі моўчкі. Андрэй з цікавасцю разглядаў Максіма — пасля звароту з турмы ён бачыў яго толькі тры разы і то сярод людзей. Успомнілася першае знаёмства з Максімам у Грышы. Тады была і Вольга...
Максім Рунда ні ў чым, здаецца, не змяніўся. Той жа хітраваты позірк жывых шэрых вачэй, таксама заікаўся, калі трэба было сказаць аб чым-небудзь. Кепка заўсёды ссунутая на патыліцу так, што здавалася, нібы ён збіраецца шуснуць у жыта або толькі што вынырнуў дзе з кустоў. Неўгамонны Максім і няўлоўны. Многа яму дапамагае ў гэтым яго прафесія. Калі заўважае, што ў мястэчку згушчваюцца паліцэйскія хмары, ён набірае з сабою лістовак і ідзе тады на вёску рабіць каму-небудзь печ. Ужо было некалькі вобыскаў у Максіма, часам у яго адсутнасць, але нічога не знойдзена «крамольнага».
Удалая схаванка ў Максіма для літаратуры. Ох, каб ведаў аб ёй карчмар Шчыгельчык!.. Максім Рунда добрай думкі пра Якава, сына каваля Міхала, але не церпіць Цукермана. Гэты Цукерман, якога так і звалі, як ахрысціў яго ў свой час Андрэй,— чык-чык, аказаўся «тэарэтыкам» не на жарты. У дыскусіі з Якавам і Рундам, плюючы сабе на бараду, ён гаварыў, што да ўсіх краін Еўропы крызіс даходзіць, а вось да Амерыкі — не. Адсюль гэты трыбухаценькі Ісэр Цукерман рабіў вывад, што манапалізаваны капіталізм можа мірным спосабам перайсці ў сацыялізм. А значыць, не патрэбна рэвалюцыя. Усё прыйдзе само сабою.
— Каб яго халера ўзяла! — ускрыкнуў Андрэй.— Вось табе купчык і вылез з мяшка, як тое шыла,— ха-ха-ха...
І далей сцвярджаў гэты Цукерман, што ў капіталістычных краінах пачаўся пераход членаў з кампартый у сацыял-дэмакратычныя партыі...
— Ну і шантрапа! — абураўся Андрэй.— Як ад яго пазбавіцца?
Усё ведае Цукерман, што трэба яму ведаць. А ўсё гэта балбоча бундаўская газета «Фолксцайтунг». Не расстаюцца з ёю Цукерман і аптэкар Бурштэйн. Апошні ходзіць у прыўзнятым настроі, неяк незвычайна задраўшы галаву, як пераможца. Пры вітанні з кім-небудзь яшчэ ніжэй схіляецца, чым заўсёды. Бурштэйн думае, што Фэйга, дачка старога яўрэя, гаспадара маленькай чайной, цяпер ужо згодзіцца выйсці за яго замуж.
— Але нешта ўсё не ўдаецца,— кажа Максім. Заўсёды вылятае ён ад гэтай Фэйгі пачырванелы, збянтэжаны і, ідучы, вельмі ўжо гулка бохае камашамі па тратуарчыку. Бо якая ж тут можа быць удача, калі Фэйга, адна з прыгажэйшых яўрэйскіх дзяўчат мястэчка, да таго яшчэ спявачка, атрымала ўжо два лісты ад Грышы Плоткі. Фэйга стараецца сустрэць Максіма. Калі сустрэне, пакліча да сябе і пакажа гэтую вестку аб любімым хлопцу, вестку невядома адкуль. На паштовай пячатцы, на канверце, адзін раз было напісана «Варшава», а другі раз — «Беласток». Вось і шукай ветру ў полі — хочацца адказаць хлопцу, ды няма як. Наіўная Фэйга думае, што Максім ведае ўсе шляхі-дарогі, і просіць пераслаць ад яе ліст Грышу. Максім толькі фукне ў губы і засмяецца.
— Не-е... так нельга... нельга... Што ты? Не бядуй, хутка ўбачышся са сваім Грышам...
Фэйга не верыць да канца Максіму. Ёй пачынае здавацца, што Грыша недзе тут блізка, можа, нават і ў Глушцы, але гэты лайдак Максім не хоча ёй сказаць.
Атрымалі два лісты ад Грышы і яго бацькі. Абрам супакоіўся, прымірыўся з цяжкім, трывожным лёсам сына. Але старая Рахіль не забылася папрокаў мужа і часам дражніла яго.
— Грыша жывы, ён робіць нешта вялікае, харошае для ўсіх... Хлопец мае галаву. Ты такой галавы ніколі не меў...
Абрам у душы хоць і радуецца за сына, аднак робіць выгляд, быццам не звяртае ўвагі на словы жонкі. Але потым усё ж не вытрымлівае:
— Ух... Ты ўжо нагаворыш. Ого, ты... Ты ж у нас вялікі філосаф... вялі-і-кі філосаф!
— Не такая вар’ятка, як ты!..
— Ай, ай... Ідзі гаршкі мыць. Філосаф...— хмурыцца Абрам.
Пасля такой «мілай» гутаркі з жонкай Абрам бярэцца за работу і зноў успамінае свайго Грышу, які... пайшоў далёка... далёка пайшоў... і, відаць, калі бог паможа, будзе вялікім чалавекам. А тое, што жонка дражніць яго, на тое яна жонка. Нездарма адна з яўрэйскіх малітваў пачынаецца словамі: «Дзякую табе, божа, што ты не стварыў мяне жанчынай».
— А як трымаецца Ігнат Вярэня? — спытаўся Андрэй.
— Ох! — махнуў безнадзейна рукою Максім.— У царкву пачаў хадзіць.
— У царкву? — паўтарыў Андрэй.— Гм... хоць... гэтага можна было чакаць...
— Выстойвае гадзінамі ў царкве.
— Чынна, як прававерны мешчанін...— падхапіў Андрэй.
— Мы аднаго разу падпільнавалі яго за царкоўнай агарожай і прапанавалі яму грошай на свечкі. Але ён прайшоў міма нас моўчкі,— іранізаваў Максім.
— Загіне,— пацвердзіў Андрэй,— калі не пераможа гэтага крызісу.
— Надзеі на яго няма,— з перакананнем прамовіў Максім. У гэтых простых словах Максіма, сказаных непасрэдна, Андрэй адчуў праўду. «Няма надзеі на Ігната»,— паўтарыў ён сам сабе. Памрэ Ігнат ад інтэлігентшчыны. Паміраючы, усё роўна будзе будаваць паветраныя палацы. І Пісараў яму не дапамог сваімі выказваннямі аб мары і рэчаіснасці.
Выкінуць бы Ігната з гэтай абстаноўкі, поўнай мяшчанскай абыякавасці. Трэба, каб ён дасягнуў хоць адной перамогі сваімі ўласнымі сіламі. Можа, тады ўтрымаўся б на нагах? Але сапраўды ён блытаецца ля ног, гэты Ігнат. Трэба ж ісці далей, час не чакае.
Час у вёсцы па традыцыі яшчэ вылічаўся ад аднаго прастольнага свята да другога.
І вось надышоў так званы святы спас. «Святы спас — яблыкаў прыпас»,— гавораць людзі, бо ў гэты дзень свенцяць садавіну. Людзі нясуць яблыкі, грушы ў царкву, дзе поп іх кропіць вадою, якая чамусьці называецца святой. Але калі спас прыпасае яблыкаў, дык поп Іван Шпак прыпас сваім прыхаджанам нешта іншае...
Камуністы гаварылі сялянам пасля невялікай нарады ў хаце Сцяпана Касцевіча, што трэба не дацца ксяндзам. Пілсудскі ў змове з езуітамі разумеў добра, што рэлігія ёсць бадай самы лёгкі сродак для таго, каб правесці паланізацыю і фашызацыю беларускай вёскі, а тым самым расчысціць дарогу для поўнага заняволення, пакласці канец імкненням да ўз’яднання са сваімі ўсходнімі братамі. Бо лабавой атакай народ ужо не возьмеш. І таму спроба аблытаць розумы пачынаецца ўжо на грунце рэлігійным. Урад Славоя-Складкоўскага афіцыяльна ператварыў духавенства ўсіх хрысціянскіх культаў у сваіх чыноўнікаў — вызначыў яму месячную зарплату. Гэта каб зрабіць яго залежным ад дзяржавы і незалежным ад сваіх прыходаў. Ну што ж, некалі так упершыню зрабіў Напалеон. Чаму ж не можа зрабіць гэтага Пілсудскі? Нездарма ж яго ўжо малююць у беларускім сатырычным часопісе «Маланка» так, што на галаве, на рагатай шапцы, узвышаецца другім паверхам напалеонаўскі капялюш, а трэцім — мусалінаўская камілаўка. «Салому еш, а форсу не траць»,— гаворыць польская прымаўка. Поза часам выратоўвала ашуканцаў перад зрокам народнай праўды. Але ці выратуе яна цяпер, пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі?
Так гаварыў Андрэй на нарадзе ў сваёй хаце.
— І так наш поп Іван Шпак будзе ўжо атрымліваць заработак ад паноў...— заканчваў Андрэй.
— Ён яго і раней атрымліваў, халера яго не брала, калі памкнуўся тады ісці ў лес з крыжам ратаваць графа.
— Чаго ўжо тут у нас не робіцца — і хутары хочуць зрабіць, і рэчы за падаткі бяруць, і штрафамі мучаюць, школы не даюць... А вось яшчэ і веру сваю ў людзей адабраць хочуць,— абураўся Сцяпан Касцевіч.— Хоць я там...— паскроб ён за вухам,— і не такі веруючы, але... калі такое дзеецца, дык я за народ. Не цярплю аблуды. Трэба свайго трымацца.
— А ражна яму ў бок, а не веру... Нічога не даць! Як народ не захоча, то яны нічога не зробяць! — крычала Тацяна Ціханчук.
Так і паплыла трывога, як бывае, калі вецер, прыпаўшы да зямлі, імчыць перад сабою сухое лісце і дарожны пыл.
У дзень спаса па новаму стылю ніхто з усёй ваколіцы ў царкву не пайшоў. З вёскі Запалянкі адзін толькі Мікіта Лазун са сваім сынам-лесніком аказаліся паслухмянымі выканаўцамі волі папа Івана Шпака і графа Ельскага.
У той час, калі людзі выязджалі з плугамі, баронамі на поле, Мікіта з сынам дэманстратыўна крочылі па самай сярэдзіне вуліцы. Мікіта — у новай шэрай куртцы, расшпіленай наперадзе, відаць, для таго, каб людзі бачылі, як у яго на белай сарочцы матляецца крыжык на чырвонай стужачцы. Сын — у леснікоўскай зялёнай рагатай шапцы і ў мундзіры. Абодва неслі ў хустках яблыкі.
Людзі праводзілі іх насмешлівымі позіркамі.
Потым ужо пад вечар усе гаварылі, што ў царкве было пяць нейкіх бабак, Мікіта з сынам, ну і сам поп Іван з дзяком. Харысты — дзяўчаты і хлопцы — на клірас не прыйшлі: усю абедню спяваў адзін дзяк.
Але праз трынаццаць дзён надышоў праваслаўны спас. Абозамі ехалі падводы рознымі дарогамі пад царкву ў сяло Буславічы.
Пад буславіцкую царкву таксама павінна прыбыць паліцыя. Як жа ёй не прыбыць? Людзей сабралася вельмі шмат. Ужо на некаторых падводах пачаўся нават гандаль яблыкамі, грушамі. Сярод вазоў узвышаецца стракаты папугай на катрынцы, якая пілікае ўсё, што хоча, а найбольш «Разлуку», «Златыя горы». Стары яўрэй-катрыншчык, апрануты ў запыленае выветранае паліто, умела заклікае людзей купіць білецік, даведацца пра свой лёс. Хлопцы ігнаруюць гэтыя «лёсы», падыходзяць толькі падзівіцца на заморскую птушку з закручастай дзюбай, якая, відаць, задаволеная сваім становішчам, з цікаўнасцю разглядае шумлівы збор. Затое ідуць да катрыншчыка дзяўчаты, просяць білецік, і паслухмяны навучаны папугай выцягвае ім пад гукі катрынкі канверцік за канверцікам.
Сонца найбольш, здаецца, свеціць ля царквы, дзе на мяккай зялёнай траве размясціліся жанчыны. Тут маладзіцы з дзецьмі і без дзяцей, і старыя бабкі з загарэлымі тварамі, і дзяўчаты са смехам на ружовых вуснах. Сонца прасвечвае, харошыць твары ўсіх, і зіхацяць у праменнях каляровыя хусткі, якія чакалі прастольнага дня. Ёсць сінія з жоўтымі кветкамі, ружовыя — з белымі, зялёныя — з чорнымі і іншыя, і іншыя.
Павольны святочны гул плыве навокал царквы... Вырываюцца словы скаргі і словы для смеху, і задумнае гараванне, і дзіцячы шчэбет, калі малыя ручаняты абдымаюць шыі матак. Усё, чым жыве селянін дома, перанесена гутаркамі сюды, за каменную агарожу, над якою апусцілі свае галіны бярозы, клёны, таполі. У шматгалосы гул увесь час урываецца набожнае завыванне старца-жабрака. Так і далятае адно і тое ж: «Божа, успом-мні... Божа, успом-мні...» Ля агарожы стаяць мужчыны, кураць — хто люльку, хто цыгарку, гутараць паміж сабою з яснымі тварамі. Моладзь трымаецца асобна — хлопцы прыйшлі сюды не для малітвы, а для сустрэч са знаёмымі, з сябрамі. Ды наогул тут месца выгоднае для абмеркавання ўсякіх спраў. Ужо недзе воддаль, сярод вазоў, прывабна зайграў гармонік. Будуць тут і смех і танцы на травяністым майдане. Няхай сабе крывяцца старыя на такую знявагу багоў, бо вось, бачыце, царква адчынена насцеж, і адтуль у сутоннях пабліскваюць пазалотай іконы святых. Спеў хору на клірасе разам з пахам воску і кадзільнага дыму плыве хвалямі з царквы і асядае сярод незлічонага людскога зборышча. Няхай сабе крывяцца старыя — маладосць бярэ сваё.
Сярод натоўпу пахаджвае малады попік Чадзюк, выхаванец Віленскай духоўнай семінарыі, раўніцель веры праваслаўнай. Ён ідзе ў новай расе з залацістым новым крыжам на грудзях, трымаючы капялюш у левай руцэ, а правай апіраючыся на палку. Русавалосую галаву трымае прыўзнята, неяк нават горда. У свой час, будучы яшчэ студэнтам, Чадзюк прапанаваў сваю ахвяру на МОПР.
Попік Чадзюк любіць гаварыць пра мудрасці св. Аўгусціна, тэарэтыка, ідэолага хрысціянскай царквы наогул, і гаворыць, што ад гэтых асноў мала што засталося на практыцы. Андрэй у адказ гаворыць аб шляхах філасофскай мыслі. Выказвае думку, што царква перастала ўжо быць сродкам арганізацыі мас для вялікіх спраў. Паміж інтарэсамі народа і царкоўнай іерархіяй легла бяздонне, бо царква стала служкаю пануючых, прыгнятаючых класаў.
— Як вам падабаюцца паводзіны вось нашага айца Івана Шпака? — часта пытаюцца ў Чадзюка.
— Зусім не падабаюцца,— адказвае попік Чадзюк,— я з ім заўсёды спрачаўся. Ён запрасіў мяне сёння да сябе ў госці. Я прыбыў, памаліўся, але ў гасцях быць адмовіўся. Не магу двурушнічаць... Не, не...
Звон ударыў на «Верую», ударыў некалькі разоў, расплыўся дрыжаннем па наваколлі і патануў у людскім шуме.
Попік перахрысціўся.
Перахрысціліся жанчыны і далей працягвалі свае бясконцыя расказы пра жыццё-быццё. Пераліваюцца, скачуць галасы, перабіваюць адзін другога, зліваюцца ў адзін гул. Прыслухацца: ці то ручаіна цурчыць, ці ценькаюць недзе цымбалы.
— А лянок, лянок харошы...
— Не, не выжыла, здохла наша кабылка...
— Вось ужо будуем пяты год хату і ніяк не скончым...
— Забралі жывадзёры апошняга сына ў турму...
— Ой, як быццам хто адабраў яе ў мяне... Учора захварэла, а сёння памерла мая дачушка...
І бліскаюць слёзы на сонцы, застываюць твары ў задуме, мільгаюць ціхія ўсмешкі. А з воддалі ўсё далятае адно і тое самае — жабрачае: «Божа, успом-мні... Божа, успом-мні...»
Недзе ценькаюць цымбалы, ценькаюць... Ці на шляху пад бярозай сярод палёў, ці на дарозе ў бары ў шуме соснаў. Ценькаюць, усё ценькаюць цымбалы...
Ужо набліжаецца канец абедні. Гэта адчулі ўсе. Жанчыны з шумам пачалі падымацца з месц, як тыя пералётныя птушкі са сваіх стаянак-прыпынкаў. Людзі групамі выходзілі з царквы.
Ужо апусцела царква. Доўгім провадам пайшлі людзі на шлях. Некаторыя гаспадары пачалі ўжо запрагаць коней.
Аж вось яны... Адкуль узяліся — невядома. На некалькіх падводах паліцыянты пад’ехалі амаль да брамы з наёжанымі блішчастымі штыкамі, з пасачкамі шапак пад падбародкамі. Адным словам, у поўнай баявой гатоўнасці. Сышлі з падвод і натоўпам чалавек у пяцьдзесят спыніліся ля агарожы. З асобага вазка вылез ксёндз Абнорскі з крыжам на грудзях і ў шапцы з бамболкамі. Усе, на чале з ксяндзом, накіраваліся ў царкву. Адтуль ішоў насустрач поп Іван Шпак. Аказваецца, у царкве засталася прыемная для папа кампанія — так чалавек дваццаць. Сярод іх і Мікіта Лазун з сынам-лесніком. У прысутнасці гэтых «прадстаўнікоў грамадства» поп Іван Шпак павінен перадаць пад апеку ксяндзу цудатворную ікону божай маці жыравіцкай, каб пазбавіць царкву сілы і ўплыву. Вось зараз пасля абрадавага рытуалу два «прадстаўнікі грамадства» вынесуць яе на воз, і паедзе гэтая маці божая аж у Глушэц, у касцёл. Вернецца тады, калі царква стане паслухмянай рымскаму папе, стане уніяцкай. А народу скажуць поп і ксёндз, што сама маці божая пажадала такога «абнаўлення».
«Хутчэй на званіцу!» — крыкнуў нехта. І хлопцы — туп-туп — пабеглі ў цёмную адтуліну, а там — па каменных сходках вітай лесвіцы. А маці божую ўжо нясуць... Ужо нясуць, прыбраную ў вуалі, у барвінкавыя вянкі, у вышываныя ручнікі.
Першы ўдар звона, а потым — бом-бом-бом-бом-бом-бом-бом-бом...
«Няйначай загарэлася царква ці што іншае...» — падумалі людзі, якія адыходзілі і ад’язджалі дахаты. І шумна — бягом, бягом — павярнулі назад. Вось ужо блізка, вось натоўпам плывуць... плывуць, як лавінай. А насустрач паліцыя з наёжанымі штыкамі, а за імі пасоўваецца прыбраная маці божая жыравіцкая ў суправаджэнні ксяндза Абнорскага і папа Шпака. Адкуль узяўся попік Чадзюк, які праціскаецца між вазоў? Узняў рукі, сціснутыя ў кулакі, і крыкнуў:
— Брацця! Цудатворную ікону божай маці жыравіцкай забіраюць ксяндзы-езуіты! Пастаяць за веру праваслаўную!
Гэтага было даволі. Жаночы натоўп ірвануўся з крыкам, дзікім крыкам, сціснуўшы з бакоў кардон паліцыі. І ўсе ўбачылі, як ікона шуганула ўгару ў жаночых руках, а тыя, што неслі, паляцелі ў бакі.
А звон усё гудзеў: бом-бом-бом-бом-бом-бом...
Дзесяткі жаночых рук схапіліся за ікону, сашчаміўшы зубы і губы на бледных, скамянелых тварах. Неслі ікону назад у царкву. Паліцыя націскала, штурхала навокал прыкладамі, дабіралася да іконы. Але жанчыны апусцілі яе нізка, нагнуліся і закрылі сабою. Паліцыя пусціла ў ход нагайкі, гумавыя палкі. І пачалі яны свістаць — эх, па хустках шаўковых, па вышываных, па кофтах квяцістых, па галовах, па спінах.
А жанчыны не адгіналіся, усё ішлі і ішлі — упарта, крок за крокам набліжаліся да царквы. Тады ўжо ў атаку рынулі мужчыны, калі ўбачылі рассечаныя кофты на спінах жанчын. Адным напорам сапхнулі паліцыю ўбок з крыкамі: «Прэч, каты!» Поп Шпак хрысціць крыжам усіх і просіць: «уступіце, брація, бо царкву святую закрыюць!» А яму насупраць скамечаны, з напружаным чырвоным тварам, з раскіданымі валасамі крычыць Чадзюк: «Не ўступайце, брація ва Хрысце. Маці божая, памажы ім!» Але гэтая маці божая, мусіць, не змагла дапамагчы, бо паліцыя адбіла напор мужчын, пачала ціснуць іх да вазоў, а гумавыя палкі, як завіруха, узвіваліся над галовамі і падалі ўдарамі па спінах, па плячах. Паліцыянты акружылі ікону, пачалі адцягваць жанчын, але разам з імі цягнулася і ікона.
Андрэй, Захар, Максім і Віктар Кухта стаялі на царкоўнай агарожы пад галіністым клёнам і назіралі за ўсім, што адбывалася на плошчы. Яны вырашылі не ўмешвацца ў бойку з паліцыяй, калі яна пачнецца,— неяк не да твару камуністам біцца за ікону, за царкву.
Калі ж у бойку кінуліся мужчыны, Андрэй глянуў на сваіх сяброў і сказаў:
— Народ б’ецца, а мы... у баку... Неяк няёмка...
— Хадзем, чаго стаяць? — сказаў Захар.— Не за царкву ж будзем біцца, а супраць згубіцеляў нашых. Хадзем... Не аднаму чорту морду расквасім...
Ва ўсіх адлягло ад сэрца. Саскочылі з агарожы, тут жа набралі камення і пачалі прабірацца наперад. Захар ужо крычаў:
— Далоў чорную саранчу!..
І каменні градам паляцелі ў паліцыянтаў.
А звон гудзеў усё гучней і трывожней — бом-бом-бом-бом-бом! Клікаў усіх на ратунак з бліжэйшых вёсак. І людзі беглі дарогамі праз палі, далучаліся да натоўпу.
А тым часам паліцыянты адарвалі Тацяну Ціханчук ад іконы і тузаюцца з ёю. А яна, спацелая, з рассечанай нагайкай шчакою, у падранай кофце, раз’ятраная, як тыгрыца, выкручваецца ад іх, плюе на іх і крычыць:
— Вам бога нашага захацелася! Маеце свайго — маліцеся, хай вы сканайце!
Крутнулася адным парывам, вырвалася і тады... зрабіла сялянскі непрыстойны рух. Адвярнулася да паліцыянтаў спіною і нагнулася.
— Наце! Вось вам... а не матку боскую!
Натоўп мужчын грымнуў смехам, і аглоблі замаячылі ў руках, як пікі.
А паліцыянты попіка Чадзюка прывязалі ўжо да плота далёка ад натоўпу, дзе ён крычаў, пратэставаў, стагнаў, клікаў на дапамогу матку боскую, але голас яго ўжо губіўся ў шуме, не даходзіў.
Ксёндз Абнорскі стаяў збоку, склаўшы рукі на жываце, і гаварыў:
— Божа, даруй ім, бо яны не ведаюць, што робяць...
Да каго адносіліся гэтыя словы? Вядома, не да паліцыянтаў. Бо яны ўжо кінуліся на мужчын не з гумавымі палкамі, а з прыкладамі. Але ў адказ засвісталі аглоблі ў руках, паліцыя адкацілася. Яшчэ адзін напор, і грозныя ваякі пачалі ўцякаць. Аднекуль паляцелі каменні. Адзін трапіў у спіну ксяндзу Абнорскаму. Ён аглянуўся і паспяшыў да свайго вазка. Паліцыянты ў бяссільнай злосці пачалі страляць з рэвальвераў па званіцы — туды, адкуль гудзеў і гудзеў набат. Яшчэ відзён у сціску людзей Іван Шпак. Натоўп хлынуў да брамы і пацягнуў з сабою барадача. Рука Дзям’яна Гарагляда пракралася і пацягнула папа за каўнер.
Крыж выпаў з рук, і поп Шпак асунуўся ў людскі вір. Ніхто не бараніў папа. Ён упаў у сціску, у мітусні, і людзі імклівым натоўпам прайшлі па ім — наступалі яму на ногі, на грудзі, на твар... Жанчыны высока, амаль бягом, неслі выратаваную ікону ў шырока адчыненыя дзверы царквы.
З гоманам адыходзілі і ад’язджалі людзі. Царкоўны вартаўнік замыкаў царкву. Звон... заціх. Толькі яго хвалі яшчэ гудзелі і раставалі ў прасторы.
Нехта пабег адвязваць ад плота попіка Чадзюка, бо ён быў забыты ўсімі.
Усё сціхла ля царквы. На плошчы ляжаў поп-здраднік Іван Шпак, раскінуўшы рукі. Да яго, абыякава пазіраючы, з ключамі ў руцэ набліжаўся вартаўнік.
Перадапошняе было — гэта ліст ад Паддубнага. Прасіў Андрэя наведаць Ганну Каравай, бо даўно ўжо не атрымліваў ад яе лістоў. Пісаў, што ён яшчэ ўсё пад следствам, ніяк не можа закончыцца яго справа, хоць выклікалі на допыт ужо некалькі разоў. І Андрэй, не адкладаючы, паехаў у вёску Навасады. Там ледзь не трапіў у рукі паліцыі. Можа, гадзіна, не больш, як яна выйшла ад Ганны, і тады зайшоў Андрэй. У сенцах яго сустрэла Ганна, сумная, заплаканая. Хата была адчынена насцеж, і там Андрэй убачыў кучу дошак, з якіх тарчалі заржавелыя цвікі. Аказваецца, паліцыянты ўзарвалі падлогу ў хаце, усё шукалі, усё шукалі невядома чаго. Андрэй зразумеў, чаму так доўга цягнецца следства Паддубнага. Паны не маюць дастаткова матэрыялу для абвінавачвання.
Ганна і ўзрадавалася Андрэю і спалохалася. Бо прыйшоў ён якраз пасля паліцыі — як тут думаць, хто яго ведае? Зайшлі ў хату, Андрэй развеяў яе сумненні, паказаўшы ліст ад Паддубнага. Ганна ж казала, што піша часта да яго. Значыць, пракуратура затрымлівае лісты.
У калысцы спала малое, Андрэй спытаўся:
— А гэта што?
Ганна ўсміхнулася і адказала:
— Як хто? Гэта малы Паддубны...
Таіўся стары са сваім раманам. Ніколі нават і не заікнуўся пра гэта ў турме. Вось канспіратар...
Ганна павесялела. Сагнала муху з тварыка дзіцяці і пачала расказваць жудасную гісторыю пра з'яўленне на свет сына Івана Паддубнага, якога яна назвала таксама Іванам.
На восьмым месяцы пасля арышту Паддубнага прыйшла паліцыя з вобыскам і арыштавала Ганну. І яна, моцная, рослая, ішла ва ўсёй красе мацярынскай пад канвоем. А пад сэрцам стукала, варушылася яно...
Трымалі ў пастарунку цэлы тыдзень у халодным падвале, на голай цэментаванай падлозе — ні лаўкі не далі, ні табурэткі. Прыязджаў нейкі шпік з павета, з дэфензівы, і вадзілі Ганну на допыт па некалькі разоў у дзень. Усё пыталі, чым займаўся Паддубны, а яна ўсё адказвала: «Не ведаю...» Перасыхала ў горле, і не давалі ёй напіцца вады. Ганна, вярнуўшыся ў падвал, нават дакраналася языком да мокрых, слізкіх сцен. Потым садзілася ў куток, стуліўшыся хуталася ў хустку.
Калі ж на чацвёрты дзень адабралі хустку, Ганна ўдзень і ўначы да знямогі хадзіла па камеры, снавала з кутка ў куток, каб сагрэцца. Жоўтыя кругі плавалі перад вачыма, галава вяла ўбок,— Ганна апускалася на падлогу і тут жа засынала. Будзіў яе паліцыянт ударам бота ў бок і зноў вёў на допыт. На пяты дзень пачалі біць гумавымі палкамі. Ганна нахілялася, як магла, каб толькі не трапілі ў жывот, каб толькі не ў жывот. На шосты дзень білі гумаю і штурхалі ботамі, але траплялі ў тугія грудзі нахіленай Ганны, загнанай пабоямі ў куток. Толькі адзін спрытны ўдар бота зрабіў сваё. Ганна ўскрыкнула ад болю, збялела і асунулася на падлогу самлелая. Каты спалохаліся, баяліся, каб не памерла, пырскалі, аблівалі вадою. Калі Ганна апамяталася і, уся расслабленая, ледзь узнялася на ногі, каты адвялі яе назад у падвал, вярнулі ёй хустку, паставілі вядро з вадою. Ганна ўсю ноч піла ваду і сядзела прыціхлая ў кутку, прыхінуўшыся да мокрай сцяны.
На сёмы дзень выпусцілі Ганну дахаты.
Восень цвіла бабіным летам. Тонкая шэрань лягла на павуцінне, разасланае на скошаных сенажацях, на пашах. Панылы небасхіл павіс далёка-далёка над лазнякамі. На дарозе няма нікога. Толькі ідзе адна Ганна. Ідзе яна павольна, пераступаючы з нагі на нагу, і час ад часу хапаецца за жывот. Прыстане, бледная, сціснуўшы зубы, а потым пасоўваецца далей. Ці то шуміць навакольная асенняя цішыня ў лагодных блясках сонца, ці гарачка ў галаве? А можа, гэта лес пакалыхваецца непрыкметна, хаваючы сонечныя бляскі пад сабою? Як жа хочацца легчы, заснуць, заснуць... Вось тут, на траве, пад арэхавым кустом, які чамусьці мае чырвона-жоўтыя лісці. Ой, ой... І сашчаміліся зубы, пасінелі вусны...
Ганна апускаецца на калені... паўзе... паўзе за куст — бледна-сіняя, страшная ад болю. Вось тут, вось тут... нават вее халадочак. Ой, як добра... І Ганна сціхла, як нежывая, заплюшчыла вочы... Толькі пасохлыя губы варушацца... А потым кальнула — раз, другі, заныла нясцерпна. Ганна скурчылася, падагнула ногі пад жывот і стогне, стогне, але не крычыць... Хоць бы крыкнуць, хоць бы крыкнуць... Але крык засеў пад сэрцам глыбока-глыбока — там, дзе боль. І не вырвацца яму, ніяк не вырвацца... Курчыцца Ганна, поўзае ля куста. А навокал — цішыпя лагодная, мяккая, застыўшая. Яна павісла над Ганнай — рослай, моцнай жанчынай. Яшчэ адзін уздых, яшчэ адзін... і канец... канец усяму... Бывай, Іван, не прыйдзеш больш, не пастукаеш у акно ў асеннюю цёмную ноч да мяне, адзінокай. Толькі адзін уздых, яшчэ адзін. Ах... вось яно... крыкнула тоненька, пранізліва... І разарвалася застыглая цішыня... Вось яно — куга, куга! Як жа доўга прасілася на свет... Рукі інстынктыўна мацаюць, шукаюць... Ах, дзе ж яно? Ганна намагаецца ўстаць, аперлася на локаць, і бліснула першая найхарашэйшая ўсмешка. Дзе хустка? Хутчэй хустку... кволае, маленькае... загарнуць. Загарнула, седзячы, паклала бліжэй да куста... А самую зноў пацягнула легчы... Лягла на бок і не спускала вачэй з прыціхлага маленькага стварэння...
А яно паварушыла галоўкай і закрычала зноў. Недалёка пачуліся крокі, і над Ганнай стаў мужчына з клуначкам за спіной. Гэта быў Антон Данілюк, які вяртаўся са сваёй Валыні да Мар’яны ў Дзяды.
— Що з табою, жінко? — спытаўся ён.
— Вось што... радзіны...— сказала кволым голасам Ганна і вачыма паказала на дзіця, сарамліва ўсміхнуўшыся.
— О, гэта так прычына! Я зараз скочу на вёску і прывяду падводу і бабку...
Так Данілюк і завёз Ганну дахаты.
— Вось як было, даражэнькі таварыш,— канчала свой расказ Ганна.
Дзіця заварушылася ў калысцы, лыпнула вачыма і прачнулася. Ганна падышла і паклікала Андрэя:
— Паглядзіце, які камунісцік...
Андрэй вярнуўся ад Ганны і напісаў ліст Паддубнаму, ліст алегарычны — усё роўна, як зашыфраваны. Ганна ў сваю чаргу абяцала выслаць яму пасылку.
Але, калі Андрэй вярнуўся дахаты, яго сустрэла новая горкая нечаканасць. Выбыў са строю Пеця Ціханчук.
Заўсёды дысцыплінаваны як удзень, так і ўначы, пільны вартавы моладзі, ён пад крылом Андрэя вырас у свядомага, адукаванага камсамольца. Даўно сачыла за ім паліцыя, вастрыла зубы, каб адпомсціць яму і яго маці Тацяне. Удала правялі кампанію па вывешванню сцягоў у гонар антываеннага дня, усё было ў парадку. Але трэба было паспрачацца з хлопцамі на вуліцы, ля таго самага асірацелага, замкнутага клуба.
У спрэчках Пеця выказаў думку, што каб яго ўзялі ў дэфензіву, то ён трупам упаў бы, а шпікі ад яго нічога б не даведаліся.
Падтрымліваў яго камсамолец з другой недалёкай вёскі Саша Грынявіцкі, хлопец з птушыным тварам, такі яшчэ малады, што мог бы быць піянерам. Ён бліскаў вачыма і ўсё казаў: «Правільна! І я так кажу!» Хлопцы або згаджаліся, або маўчалі, а двое пярэчылі. Хто мог перадаць гэтую спрэчку паліцыі? Хіба жабрак Рыгор Малахай, які сядзеў на прызбе ля сцяны крыху воддаль, апершыся на кій, так што на яго ніхто не звяртаў увагі. Бо з моладзі ніхто не пойдзе на такую агіднасць. Назаўтра прыехалі паліцыянты і забралі Пецю. А праз два дні ішла Люба Гарагляд рана з Глушца і пры шляху, у жытняй разоры, убачыла чалавека. Гэта быў Пеця. Яна пазнала яго па вопратцы, бо па твары адразу пазнаць нельга было. Гэта быў не твар, а нешта скрамсанае — у ранах, у сіняках з запеклай крывёю. Вочы заплюшчаны, запухлыя. Пеця ляжаў у разоры нерухома. Ён паміраў. Люба нарабіла крыку: «Пеця! Пеця!», прыклала вуха да грудзей і не пачула біцця сэрца. Прыгаршчамі хапіла расы з травы і пачала мачыць яму лоб, павекі, вусны. А з вачэй яе, як тыя расінкі, падалі слёзы. Затым яна ў роспачы выбегла на шлях — з-пад рукі глядзела, глядзела ўдаль: можа, хто едзе. Нават падбегла на ўзгорак. Нехта пляцецца на падводзе, але вельмі павольна. Вярнулася назад. Здалося ёй, што Пеця ўздыхнуў. Але — не... Ляжыць нерухома. Яна, ломячы рукі, пабегла насустрач падводзе. Падбегла і ўзрадавалася — ехаў дзядзька Анупрэй Чарняк. Той, даведаўшыся, у чым справа, пагнаў каня.
— Ой, божа мой, што зрабілі з хлопца?! Пецечка! Пецечка! — крычаў Анупрэй. І сказаў Любе: — Ён жывы... цёплы... Пачакай...— І выняў з торбы бутэльку гарэлкі.
Адкаркаваў, даў панюхаць. Грымаска прабегла па скрамсаным твары і замёрла. Тады Люба прыўзняла Пецю, і Анупрэй уліў крыху гарэлкі ў рот.
Губы заварушыліся, зварухнуліся павекі.
— Зямля яго выратавала,— сказаў Анупрэй,— яна адцягнула боль... Каб ляжаў у хаце, памёр бы...
Не памёр Пеця. Пасля фельчарскага агляду ляжыць у сваёй хаце з забінтаваным тварам, з кампрэсам на грудзях. А пры ім сядзіць маці Тацяна і ціха роніць слязінку за слязінкай. Стрымаў сваё слова сын — не выдаў.
* * *
А жыццё зноў патрабавала ўвагі да новых спраў.
Надышло яно — апошняе. За гарою, у полі, ляжалі ланцугом сяляне з каламі ў руках. Ужо была памятай жытняя пожня, выпаласканая дажджамі, высушаная сонцам і ветрам. Жураўлі садзіліся на яе адпачыць па дарозе ў вырай. Асеннія небасхілы ўсё ніжэй і ніжэй апускаліся на зямлю. На сэрца сыходзіла зацішша і трывога перад зімой.
Сяляне ляжаць ланцугом за гарою, як салдаты. Зараз павінна прыйсці сюды камісія з каморнікамі, пачаць абмер зямлі. На чале камісіі — Мікіта Лазун. Хутары насоўваюцца, хутары, як асеннія хмары. Чуваць гоман... Вось яны ўжо ідуць. Каморнікі расстаўляюць свае прылады. Мікіта такуе, як глушэц:
— Адгэтуль... адгэтуль можна бачыць усю мясцовасць...
У камісіі і солтыс Барсук і — на смех людскі — жабрак Рыгор Малахай. Значыць, павінны быць людзі не толькі ад заможных, але і ад бедных. Спрытна, а для людзей смешна. Для дапамогі, апрача зямельнага камісара, прыбыло дзесяць паліцыянтаў. Ну, гэта раз плюнуць.
Пасярэдзіне ланцуга, крыху высунуўшы галаву наперад, ляжаў Дзям’ян Гарагляд. Ніхто з камісіі не заўважае людзей, падрыхтаваных да наступу.
Людзі пад гарой пахаваліся ў альховыя кусты, толькі галовы дзе-нідзе тарчаць з зялёнага лісця. А ззаду — ручаіна. Нешта вымахвае рукою бяльматы, злавесны Мікіта з гары, паказваючы абсяг зямлі. Каморнікі глядзяць у свае прылады, як у біноклі. Паліцыянты стаяць з вінтоўкамі ў руках і кураць. Ці доўга трэба чакаць? Дзям’ян свіснуў. І ўсе рвануліся з кустоў з крыкам «ура», як на вайне. Паліцыянты не паспелі апомніцца — сяляне-ваякі былі ўжо на гары. Першае, што было чуваць, гэта як трашчалі землямерныя прылады ад удараў калоў, а потым — нейкія чамаданы. Мікіта, убачыўшы Нічыпара Байдака з калом, заморгаў вокам і крыкнуў:
— Нічыпар! І ты?
— Не пайду з табою! Пайду з людзьмі, з народам! — адказаў Нічыпар і бахнуў калом па блішчастым чамадане.
— Вон адгэтуль! — крычалі сяляне Мікіту, і калы ўзняліся над яго галавою. Мікіта прыгнуўся, баронячыся, і пабег услед за солтысам. Паліцыя з каморнікамі стаялі, крыху адбегшыся. Перачакаўшы, пайшлі ў атаку з настаўленымі вінтоўкамі. Адзін стрэл прагучаў угару.
Сяляне не адступалі. Калі паліцыянты пачалі біць сялян прыкладамі па плячах, сяляне з крыкам пусцілі ў ход калы. Збілі з ног двух паліцыянтаў, прабеглі па іх і гналі далей.
Камсамолец Саша Грынявіцкі, сувязны, у расхрыстанай зрэбнай сарочцы, у каўняры якой і гузіка не было, прыбег, засопшыся, на хутар, дзе адбывалася нарада камуністаў, і паведаміў, што камісія прагнана з гары і паліцыя з каморнікамі ўцякла з вёскі на падводах.
Становішча рабілася напружаным. Трэба было чакаць, што паліцыя з большымі сіламі вернецца і пачне чыніць расправу. Ганцы паляцелі ва ўсе навакольныя вёскі папярэдзіць, каб усюды выставілі варту не толькі на ноч, але і на дзень. Удзельнікі нарады ўпершыню за ўвесь час сваёй працы пасля партызанства прыйшлі на збор з рэвальверамі. Ганцы данеслі, што за дзень адбыліся сутычкі з паліцыяй яшчэ ў пяці вёсках і ўсюды перамаглі сяляне. Але адзін ганец як пайшоў, так і не вярнуўся. Пачакалі і вырашылі паслаць Сашу Грынявіцкага. Чакалі доўга. Пачало ўжо цямнець, а Сашы ўсё не было. Трывога ахапіла ўдзельнікаў нарады. Захар Зубец прапанаваў пакінуць хутар. Застанецца адна Люба Гарагляд — яна накіруе ганцоў куды трэба. Так і хацелі зрабіць. Падняліся ўжо, каб выйсці, як раптам цёмнае акно затрашчала ад стуку. Усе ўбачылі на адзін момант птушыны твар Сашы і пачулі адзін крык: «Уцякайце!»
Саша крыкнуў і знік.
Усе спусціліся ў склеп, які меў асобны выхад на двор. У гэты самы час паліцыянты з сабакамі акружалі хату. Трэба дабегчы да ляска. Туды — чаго б гэта ні каштавала! Прыгнуўшыся, ішлі ў цемры адзін за адным і бачылі, як паліцыянты свяцілі ліхтарыкамі ў вокны цёмнай хаты. І трэба было камусьці наступіць на жардзіну, якая з грукатам пакацілася з кучы і пацягнула за сабою іншыя. Сабакі забрахалі неяк раптоўна і заўзята. А потым кінуліся за ўцекачамі. Паліцыянты адкрылі густую страляніну. Значыць, іх было многа. Уцекачы разбегліся па адным у розныя бакі, але мэтай для ўсіх застаўся лясок, за якім балотнай далінай цягнуліся пералескі. Сабакі не сціхалі і, здавалася, вось-вось насцігнуць. Паліцыя без парадку страляла над цёмным глухім полем. Толькі б хутчэй у лес! Паліцыя зразумела намеры ўцекачоў і пайшла ў абход. Першымі дабеглі да лесу Андрэй, Захар і Люба... Цяпер задача — прарвацца да балотнай нізіны. Але задача гэтая была ўжо нялёгкай. Сабакі няспынна брахалі. Люба чамусьці адстала. Андрэй аглянуўся — няма. Што за прычына? Аказваецца, адарваўся каблук ад чаравіка і яна села, каб разуцца зусім і бегчы босай.
Але брэх сабакі прымусіў яе легчы. І яна легла пад кустом. Ляжала так ціха, не дыхаючы, як быццам урасла ў зямлю, як быццам памерла. Сабака вылецеў з кустоў і стаў над Любай. А яна ляжала.
Сабака не брахаў. Ён пастаяў ціха, панюхаў Любін каптан, ногі і падаўся ў кусты, угнуўшы галаву. Люба крыху пачакала, затым ціха-ціха прыўзняла галаву, паслухала. Брэх чуўся недзе ўжо на ўскраіне ляска. Люба накіравалася ў процілеглы бок і хутка выйшла на поле. За хмарамі сонна блукаў месяц. У глухім змроку танула зямля. Па брэху сабак Люба здагадалася, што недзе там яе сябры. Адышлася ад ляска далей у поле і пайшла абходамі да балотнай нізіны. А сябры набліжаліся да ручаіны.
Аднекуль вынырнуў Марцін Шапко і ледзь не спаткнуўся на Андрэя і Захара.
— Хлопцы, вы? — ускрыкнуў шэптам і ўпаў на зямлю, папоўз.— Яны блізка, спускаюцца сюды.
— Дзе Віктар і Максім? — спытаўся Андрэй.
— Віктара бачыў тут, недалёка... Дзе Максім — не ведаю...
Падышлі да дрыгнявістага месца, да тарфянага куп’я.
Андрэй сказаў:
— Пакуль не страляюць, пераскочым ручаіну, а там, калі што, можам нават адказаць стрэламі...
А сабакі вось тут недзе блізка сабраліся ўсе і ўжо не толькі брэшуць заядла, але і вурчаць. Напэўна, высачылі Віктара. Хлопцы толькі намерыліся перайсці ручаіну, як стрэлы адзін за другім вухнулі недалёка. Сковыт паплыў і згубіўся ў брэху, які пачаў аддаляцца. Відаць, што страляў Віктар. Не зусім добра, што выявіў сябе, усіх. Бо ў адказ з-пад ляска сыпнулі стрэлы, як па камандзе. Захар Зубец злёгку войкнуў і апусціўся на зямлю.
— Мусіць, паранілі,— сказаў ён.
— Куды? — спыталіся ў адзін голас і Андрэй і Марцін.
— У нагу...
Сабакі зноў набліжаліся. Андрэй выняў з кішэні рэвальвер.
— Марцін, Захар,— адкажам, можа, адхлынуць! Падрыхтуйце рэвальверы!
З калена ўсе трое адкрылі пальбу. І тады да сяброў падбег Віктар. Трэці стрэл і апошні даў разам з усімі і ён. Штаніна на правай лытцы Захара змакрэла ад крыві.
— Марцін, вядзі Захара ўздоўж ручаіны. Мы пачакаем Максіма. Калі жывы, павінен падысці на нашы стрэлы. Недзе і Люба згубілася,— сказаў Андрэй і стаў зараджаць рэвальвер.
Пасля стрэлаў настала зацішша. Паліцыя не страляла. Прыціхлі і сабакі. Толькі час ад часу адзіночны брэх прарываўся ў цішыні, і то ўжо ў аддаленні.
Блізкі шолах кустоў насцярожыў хлопцаў. Пальцы ляглі на куркі рэвальвераў. Нехта вынырнуў з кустоў і ішоў так, што мог абмінуць Андрэя і Віктара. Сябры, прыгнуўшыся, прыгледзеліся, і Андрэй шапнуў: «Максім...» Цень спыніўся і не рухаўся з месца. «Максім»,— паўтарыў гучней Андрэй.
— Гэта вы стралялі? — спытаўся ён.
— Мы, Максім,— пазнаў па голасу Андрэй Максіма Рунду.
— Але здорава... Яны... Яны сюды не пойдуць... Пабаяцца...
— Мы падамося ўздоўж ручаіны. Ужо Марцін павёў туды параненага Захара,— сказаў Андрэй.
— Што? Захар паранены? — шэптам зжахнуўся Максім.
— Так... у нагу...
Пайшлі. Ідучы, пачулі, як здалёк глуха даляцеў брэх сабакі. Можна было думаць, што паліцыя адышла.
— Але... дзе ж наша Люба? — зноў запытаўся Андрэй.
Урэшце дайшлі да Захара і Марціна. З імі была і Люба. Яна таксама, як і Максім, ішла на стрэлы і сустрэлася з Марцінам і Захарам.
Вырашылі выбрацца з кустоў бліжэй да поля, на сушэйшае месца. Трэба нешта рабіць з нагою Захара. Люба падрала ўжо сваю хустку. Адарвала кавалак кофты пад каптанам, намачыла ў ручаіне.
Селі на сухой мураве пад кустом пры ўскраіне нізіны. Сябры растапырылі крылы сваіх пінжакоў, атулілі навокал Захара. Віктар свяціў ліхтарыкам. Люба асцярожна выцірала рану, якая ўжо крыху прысохла. Куля прабіла лытку навылет. Пухліна разышлася па назе — прыйдзецца везці Захара на падводзе. Куды ж цябе пакуль што дзець? Эх ты, доля цярністая...
— Нічога, Захар будзе здароў... Тыдзень часу, і ўсё загоіцца,— сказаў Андрэй.
Ляжалі ціха, моўчкі адпачывалі. Навокал панавала ўжо глухая цішыня. Здалёк данеслася загубленае, беспрытульнае кігіканне кнігаўкі над балотам.
Неўзабаве пацягнула лёгкім ветрыкам, ад якога, здаецца, ускалыхнуўся змрок над палямі. Набліжалася світанне.
«Падвёў ганец. Але не схаваецца, знішчым правакатара, знішчым...» — думаў Андрэй, пазіраючы ў навіслае цёмнае неба без зор.
Тое самае думалі і яго сябры...
...Ляжы не ляжы, а трэба да світання ўправіцца з Захарам. Удзень будзе цяжэй. Аб старой канспіратыўнай хаце, у цёткі Любы, ужо няма гутаркі. Там, напэўна, сядзіць шпік. Што зрабіў Саша Грынявіцкі? Ці паведаміў, каму трэба, што хата ўжо расканспіравана? Можна думаць, што нешта зрабіў. Але ўсё роўна трэба праверыць.
Андрэй устаў.
— Люба, хадзі сюды,— паклікаў ён.
Яны адышліся недалёка, каб ніхто не пачуў іх гутаркі. Люба стаяла перад Андрэем, абвітая змрокам, без хусткі, і твар бялеў у змроку няўлоўна.
Ветрык узварушваў яе крыху раскіданыя валасы.
Пачуццё гордасці кранула сэрца Андрэя, калі ён глядзеў на Любу.
— Люба,— пачаў Андрэй.— Захар ісці не зможа. Патрэбна падвода... І патрэбна яна ўжо зараз, бо хутка пачне світаць. Што можам зрабіць? Куды можна кінуцца найбліжэй?
— У вёску яго не павязеш. Трэба на хутар,— адказала Люба.
— З больш знаёмых людзей найбліжэй хто?
Люба памаўчала, шукаючы ў памяці знаёмага.
— Ды хто? Толькі дзядзька Анупрэй.
— Ці згодзіцца ён?
— Па-мойму, згодзіцца...
* * *
Саша Грынявіцкі пасля таго, як крыкнуў у акно: «Уцякайце!», памкнуў у поле. Абы толькі далей ад паліцыі. Адбегся за ўзгорак і лёг у даліне. Сэрца яго стукала моцна. Ці вырвуцца хлопцы, ці паспеюць? Але, калі загучалі стрэлы, здагадаўся, што ўцяклі. Вось добра, вось добра. Як бы прабрацца да іх. Не, гэта цяжка. Трэба пайсці зараз у вёску і расказаць усім, што Міхась Жаўна правакатар. Яго ўзяла паліцыя ў вёсцы, і ён выдаў... Выдаў дарагіх таварышаў. Ці жывыя яны застануцца? Бачыце, колькі сабак за імі гоніцца і груганы страляюць.
І Сашу часам хацелася плакаць. Не вытрымаў, устаў, выйшаў на ўзгорак. Далёка ўжо брэшуць сабакі. І такая трывога і разам з тым беспрытулле наўкола! Што робіцца ў вёсцы? Спяць людзі ці не? Пабягу ў вёску.
І Саша пабег. На хвілінку спыняўся, слухаў, а затым зноў бег. Вёска, можа, і не спала, але маўчала. Недзе схаваўся і вартавы. І сюды, хоць глуха, але даляталі брэх сабак і стрэлы. Саша прайшоў праз усю вёску і нікога не сустрэў. Тады з нейкай роспачы ці злосці стаў пасярэдзіне вуліцы і зацягнуў на ўвесь голас, як гэта рабіў у кампаніі хлопцаў:
Смело, товарищи, в ногу,
Духом окрепнем в борьбе,
В царстве свободы дорогу
Грудью проложим себе!
Людзі ў хатах падымалі галовы са сваіх пасцеляў, падыходзілі да вокнаў. Прачнуўся Дзям’ян Гарагляд, глянуў у акно і з усмешкай падумаў: «Можа, ужо рэвалюцыя пачынаецца?»
А Саша, праспяваўшы дзве страфы, пабег з Запалянкі дамоў.
* * *
Развітаўшыся з сябрамі, Андрэй падаўся пералескамі ўздоўж ручаіны, каб дабрацца да хутара Анупрэя Чарняка.
Бялёсае, халоднае світанне без сонца рассцілалася па палях, адкрывала вачам узгоркі і даліны, разорыстыя, усыпаныя каменнем палеткі.
На брэх сабакі, прывязанага на ланцугу, выйшаў дзядзька Анупрэй. Узлазілі потым адзін за другім па драбіне на сена, высока, аж пад страху. Там ужо ляжаў Захар.
— Ну, як табе? — спытаўся ў яго Андрэй.
— Добра, Андрэй... добра...
Аказваецца, у дзядзькі Анупрэя знайшліся ёд і карболка. Сам дзядзька прамыў рану, аблажыў лісткамі трыпутніку, харашэнька забінтаваў. Ён цяпер з задаволеннем расказваў пра сваю лекарскую работу, ганарыўся ёю. Ён жа вядомы вясковы ветэрынар. Сякое-такое лякарства ў яго заўсёды знойдзецца.
— Зажыве хутка... рана невялікая. Але як гэта магло трапіць уначы? — гаварыў ён.— Зараз Люба прынясе нам есці. Але... хлопчыкі... я думаю, нічога не будзе з вашага адпору — паб’юць зямлю на хутары ўсё роўна.
— Гэта ім не так лёгка дасца, — адказаў Андрэй,— патрацяць пораху нямала.
— Учора, Андрэй Сцяпанавіч (так дзядзька Анупрэй заўсёды зваў Андрэя), быў я ў вашага бацькі... Таксама лячыў яго.
— А што?
— Што? Атрымаў гасцінца прыкладам па лапатцы, і плячо адняло... Змазаў яму ёдам.
— Ну што ж,— паскроб за вухам Андрэй,— у бойцы трэба чакаць, што могуць ударыць. Ляжыць бацька ці ходзіць?
— І ляжыць і ходзіць. Маці ваша сварыцца... Што не трэба было выскакваць наперад і ўсё такое. Кляне паліцыянтаў на чым свет стаіць.
— Ну, маці заўсёды...— адмахнуўся рукою Андрэй.
— Але людзі думаюць, значыць, не паддацца... Мікіта Лазун — ха-ха-ха... прасядзеў недзе ў кустах на лугу цэлы дзень. Кузьма яго тут араў недалёка, дык расказваў. Кузьма хоча зусім уцячы з дому. Мікіта замыкае сала, а нявестка масла носіць у Глушэц прадаваць. Хлопец вернецца пад поўдзень з арання галодны, і няма чаго есці. Мікіта пойдзе або на поле, або ў маёнтак. Хлопцу пакінуць скібку хлеба і забеленую зацірку,— усё гаварыў Анупрэй, а потым вяртаўся да таго самага.— Эх, шкада вас, хлопчыкі, каб хоць што было з гэтага... Парэжуць зямлю, парэжуць...
— А потым прыйдзе час — іх парэжуць,— уставіў Захар.
«Апалітычны як быццам дзядзька Анупрэй,— падумаў Андрэй,— толькі душу мае таварыскую, і гэта яго трымае на паверхні».
— Андрэй Сцяпанавіч, зойдзем у хату, паснедаем,— запрашаў Анупрэй ужо на падворку.
Андрэй адмаўляўся, дзякаваў, спасылаўся на недахоп часу. Але дзядзька Анупрэй запрашаў урачыста, як на вяселле. Ён умеў запрашаць.
— Не, не, Андрэй Сцяпанавіч... Я не дапушчу, каб вы... Не, не... Хадземце... Няма часу? Ды сёння вам часаць няма чаго. Начасаліся за ноч, дзякуй богу... Го, го! Такія штурмы вытрымаць!
Андрэй ведаў, што без чаркі ў дзядзькі Анупрэя не абыдзецца, і таму не хацеў заходзіць, але бачыў, што Анупрэй здаволены тым, што вось Андрэй, сын Сцяпана Касцевіча, давярае яму ахову свайго таварыша. Ён гэтую функцыю выканае з гонарам. Не будзе другам Сцяпана, калі не выканае.
— А вашага таварыша мы ўхаваем, вылечым. Калі прыйдзе паліцыя, бутэльку ім на стол пастаўлю, мёду... Чорт іх бяры... Нажаруцца і пойдуць...
Затым паціснуў плячыма і дадаў:
— Што ты зробіш? Трэба ім чымсьці горла заткнуць.
Ну... у гэтым хіба і сіла Анупрэя. Паілі ўсё жыццё царскіх ураднікаў, стражнікаў, пісараў, нават станавых прыставаў. А цяпер тое самае паўтараецца з панскімі «ахоўцамі парадку».
Андрэй уступіў просьбе Анупрэя і пайшоў за ім у хату. Анупрэй вёў Андрэя, як невядома якога госця. Калі ўвайшлі ў пярэднюю, першае, што зрабіў Анупрэй,— гэта павыганяў дзяцей. Потым схапіў нейкую анучку і, узмахваючы ёю, пазмятаў лавы, затым праверыў, ці добра стаіць стол, ці не хістаецца. Стол якраз хістаўся. Дзядзька знайшоў трэсачку, падклаў пад ножку стала. І тады паляцеў у кухню. Там даў загад, каб усё было гатова і каб снеданне падавала на стол толькі Люба.
Яна і ўвайшла з дзядзькам, заслала стол абрусам, дзядзька паставіў бутэльку гарэлкі і паклаў пачаты бохан хлеба.
— Нож, Люба, захапі на кухні...— падганяў Анупрэй.
* * *
Як жа пакутліва-павольна ідзе час. Напружанне ў дэфензіве такое, як быццам хто зубамі грызе жалеза. А скрыгат, гэты нязмоўкны скрыгат уразаецца ў душу. Ці рыпнуць дзверы, ці зарыпяць боты шпікоў, паліцыянтаў, ці перасунулася дзе крэсла — усё скрыгатам аддаецца ў сэрцы. Усіх рассадзілі па адным — баяцца, каб не дамовіліся, як што гаварыць. І невядома, каго першага выклікалі на допыт. Тупаюць ногі па калідоры, бразгаюць ключы, замкі, бахаюць дзверы, часам пачуецца рык паліцыянта: «Холера!» І зноў стане ціха, злавесна, прыгнятаюча ціха.
Ходзіць Андрэй па сваёй камеры, заклаўшы рукі назад. Арыштавалі яго рана, у Глушцы, у Акруговай управе таварыства беларускай школы, дзе ён ужо вось паўгода выконваў па сумяшчэнню функцыі сакратара. Таварыства беларускай школы — культурна-асветная арганізацыя — апошняя легальная апора для працы, якая засталася яшчэ з часоў Грамады. Андрэй амаль усю ноч праседзеў над пратаколамі гурткоў, над рознымі данясеннямі. Змяншаецца лік бібліятэк у акрузе. Паны прышываюць бібліятэкам камуністычную прапаганду, забіраюць творы Максіма Горкага, Анры Барбюса. А цяпер пачынаюць закрываць бібліятэкі зусім, кніжкі канфіскуюць. Некаторымі акруговымі ўправамі, як, напрыклад, беластоцкай, фашысты хочуць авалодаць — накіраваць яе працу ў згодніцкае фашысцкае рэчышча. Да глушэцкай ніяк не могуць падкапацца.
Андрэй перагортвае пратаколы і адчувае, як за яго плячыма, за акном, нібы стогне асенняя слатная ноч. Ці то так вецер прабягае па дахах, ці хто далёка адгэтуль не зачыніў варот, і яны ўсё час ад часу бухаюць. Ля печкі сядзіць бабка, гаспадыня хаты, пра прысутнасць якой нават і забывае Андрэй. Бабка не то дрэмле, не то так заплюшчвае вочы. Потым пазяхае, нешта шэпча сама сабе. Яна чымсьці нездаволена, бо раптам з шэптаў вырываецца голасна:
«А хваробу табе, а не зямлі!..» І пачнецца такое насавое мармытанне, што Андрэй доўга спадылба глядзіць на бабку. «Хіба ты ў мяне сын?» — ужо мацней крыкне бабка і працягне: «Бадзя-яга...» Да свядомасці Андрэя даходзіць, што бабка не хоча выдзеліць зямлі сыну. А потым яна звяртаецца да Андрэя:
— Кладзіся спаць... Прычапіўся да гэтых папераў... Паперы пачакаюць. От, я вельмі мала сплю...
Старая пазяхне яшчэ раз, пачухаецца і ўрэшце пойдзе ў сваю палавіну на печ.
Андрэй выпрастаецца, пацягнецца ад стомленасці, закурыць і пройдзецца па пакоі.
Раз-два, раз-два — чуюцца крокі Андрэя. Вецер пазвоньвае бляшанымі дахамі, і недзе тыя вароты — усё бух і бух.
І вось цяпер Андрэй ходзіць па іншым «пакоі» — з акенцамі ў кратах і аблупленымі сценамі. Хваляванне сцішваецца, асядае недзе на «дно». Позірк спыняецца на ўсім павольней, хоча прыкмеціць усе падрабязнасці. Вось нехта надрапаў на сцяне, відаць, цвіком, галаву Пілсудскага з выскаленымі зубамі — наогул нешта падобнае на тыгра. Побач надпіс: «Не заб’еш — будзем жывы». Шмат чаго напісана на гэтых сценах. Можна сустрэць і лозунг, і лаянку, і трагічную лірыку. Адна фраза абрываецца на паўслове: «Кроў мая...» Відаць, не дапісаў скатаваны, нешта перашкодзіла. Так, разглядаючы, Андрэй заўважыў у адным месцы, дзе адпаў тынк, шчыліну паміж дошкамі і прыпаў да яе вокам. Разам з тым, як глядзеў, твар рабіўся змрочны. Адышоўся на момант і зноў прыпаў. У суседняй камеры на падлозе ляжаў Якаў Кушалевіч, сын каваля Міхала. Ён ляжаў, апёршыся на локаць, прытуліўся галавою да сцяны, і па шчоках цяклі, быццам самі сабою, ціхія пакутлівыя слёзы. Святло з акенца падала на яго кучаравыя мяккія валасы, на бронзавы твар у сіняках. Якаў слёз не выціраў — яны так цяклі і цяклі, не спыняючыся. «Значыць, Якаў быў на допыце... Значыць, прызнаўся...» — сказаў сам сабе Андрэй і хутка захадзіў па камеры. Якаў Кушалевіч заўсёды чытаў даклады на сходах ячэек Глушца аб міжнародным становішчы. Апрача гэтага, ён, член гарадскога камітэта, адказваў за МОПР. Уся сям’я каваля Міхала стала сям’ёй мопраўскай — адтуль ішлі і грошы, і пасылкі ў турмы. Дапамагалі ў гэтай працы браты, сама маці і нават Міхал. Усё адсылалася непасрэдна са станцыі, каб ашукаць пільнасць паліцыі. На тое ж ёсць балаголы ў мястэчку, каб давезлі.
І вось Якаў прызнаўся, ляжыць у камеры на падлозе і плача — плача, што не вытрымаў. Што скажуць хлопцы, што скажа брат Хаім і наогул уся сям’я? Як жа будуць смяяцца бундавец Бурштэйн і ўсе купчыкі. Яшчэ ж нядаўна ён сказаў Бурштэйну: «Ты — буржуазны хамут...» Як жа ён гляне ў вочы Андрэю, якому некалькі дзён таму назад расказваў старадаўнія казкі...
І новая хваля слёз залівае вочы Якава.
Андрэй глянуў яшчэ раз у шчыліну — плача Якаў, плача — і перастаў глядзець. Па калідоры праляцеў такі крык, як быццам недзе выбухнуў пажар, і клубок слоў прарваўся, заклекатаў і сціх. Андрэй паспеў толькі схапіць: «Калі Касцевіч вінаваты, няхай адказвае... А я што? А я што?» Гэта — Цукерман. Безумоўна, ён будзе сыпаць. Гэты слюнявы местачковы дэмагогік апошні час быў нездаволены тым, што яго не дапускаюць (у прыватнасці Рунда) да арганізацыйных сакрэтаў. Вядома, як гэта можа быць, каб ён, сын купчыка, ды ў мястэчку не меў улады? Кіруюць тут нейкія мужыкі, балаголы, кавалі... А ён не... Ад яго толькі патрабуюць працы, хоць на самай справе апошні час яго ўжо абыходзілі зусім.
Бразнуў замок, і дзверы неяк павольна і цяжка адчыніліся.
— Касцевіч... да пана кіроўніка...— стрымана, як праз зубы, прамовіў паліцыянт.
«Пан кіроўнік» — гэта і быў кіраўнік дэфензівы... Малады, адно вока меншае і крывавае. Ягомасць з драпежнай нервовасцю ў рухах.
— Пан мне адкажа на адно пытанне. Гэта пан кіраваў усёй падрыўной камуністычнай дзейнасцю ў акрузе пасля выхаду з турмы?
— Не... Нічога не ведаю... Працаваў дома на гаспадарцы...
— Раджу прызнавацца, лепш будзе.
— Я не маю ў чым прызнавацца...
Драпежная істота злёгку ўсміхнулася і націснула на кнопку званка на стале.
Увайшоў ягомасць у мундзіры зеленаватага колеру, з апухлымі шчокамі.
— Так пан да віны не прызнаецца? — паўтарыў кіраўнік.
— Я не маю ў чым прызнавацца...
Гэты кіраўнік катоўні кіўнуў носам на ягамосця з апухлымі шчокамі, што ўжо аглядаў Андрэя свінымі вочкамі, як калючкамі, і сказаў:
— Забраць яго... Аформіць пратакол.
«Афармленне» працягвалася двое сутак. І ўсё фазамі.
Мінула першая фаза — мардабіцце, настала другая — нагабіцце, за ёй трэцяя — гумабіцце. А далей — вязанне ў крук з палкай пад каленямі і пампаванне вады ў нос, біццё па пятах гумай. А пратакол, гатовы да подпісу, як ляжаў на стале, так і ляжыць. З другога боку, у пакутніка, здаецца, нічога не засталося, ні рук, ні ног — усё анямела. Толькі застаўся некранутым невялічкі вузялочак у галаве — ён чуе, як гарыць усё цела, ён яшчэ думае і не хоча не думаць... Гэты «вузялочак» чуе нават, як шуміць лес, як шапацяць каласы, чуе голас з далечыні: «Радзішчаў!» Так, так... люблю Радзішчава... люблю нейкай асаблівай любоўю сярод прыгожых бяспрыкладных... Радзішчаў... у далёкім змроку прыгоннай, глухой, кайданнай Расіі першы кінуў выклік царскай пачвары. Сорак адзін дзень катаванняў вытрымаў Радзішчаў... Высакароднейшы з высакародных...
Думка прабіваецца, як праменьчык зорачкі праз імглу.
Андрэй, ачнуўшыся ад цяжкага забыцця, памацаў рукою навокал сябе. Падлога... Ледзь расплюшчыў заплыўшыя крывавай пухлінай вочы і ўбачыў святло на сцяне ўгары... Гэта, відаць, акенца ў кратах. Павёў вачыма па столі, па сцяне. Стомленая галава зноў прыпала да падлогі, і вока заўважыла лужынку ўласнай крыві. А губы тут жа адчулі яе смак. Нагамі нельга паварушыць... Як быццам да іх прывязаны калодкі. Глухі, цягучы боль... Адпачыць, адпачыць, адпачыць... «А ты, Оля... не... Надзя... Надзя... ты не плач... Хаваеш слёзы... Я ўсё бачу... Я табе многа, многа чаго раскажу. Жыццё пражыць трэба прыгожа... для народа... Інакш... мы не маем права на жыццё. Інакш... мы ператворымся ў нікчэмнасць... Ух... як я не люблю мяшчанства... Ты ведаеш гэта. Гэта нешта растлусцеўшае, хцівае, драпежнае, згубна зайздроснае... Чартапалох...»
На калідоры раптам пачуўся лямант: «Ой, паночкі, ой, што ж вы робіце!.. Ой, ой, ой!..» Дзверы грукнулі, бразнулі ключы... І крокі паліцэйскіх ботаў затупалі заўзята, грузна па калідоры. Лямант прымусіў Андрэя прыўзняцца, як па трывозе: «Хто гэта крычыць? А-а... Марцін Шапко... Мужыцкі філосаф... Ах, Марцін, Марцін... Яшчэ рабская ў цябе душа... Паночкі... Паночкі... Якія тут табе паночкі?!»
Андрэй злосна агрызнуўся, аж грудзі ўзняліся і кальнулі болем... Кашлянуў, плюнуў... кроў...
Ці гэта ўжо канец? Ці яшчэ будуць «фазы»? Цямнее ў камеры. Ужо вечар. Цямнее ў вачах. Бацька, напэўна, прыходзіў ужо даведацца. Ну, вядома, не дапусцілі...
Вось і цемра. Думкі сцішваюцца, заміраюць. А потым успыхваюць, як спалоханыя птушкі. І халаднее там, дзе сэрца. Нельга дапаўзці да вядра з вадою. Боязна зварухнуцца.
Усё ж такі прыйшла яшчэ адна фаза. Перш на калідоры пстрыкнуў электрычны выключальнік. Лямпачка ля самай столі асвятліла камеру. Дзверы спаважна рыпнулі. Увайшлі два паліцыянты.
— Уставай.
Андрэй сеў, паспрабаваў падняцца на ногі, але тут жа асунуўся назад.
Паліцыянты падхапілі яго пад рукі, і ногі Андрэя пацягнуліся па падлозе.
Перад шпікам, прыхінуўшыся плячом да сцяны, стаяў Захар Зубец з апушчаным акрываўленым тварам. Кашуля на грудзях падраная. Яго загналі аж на трэці паверх: ён не даваўся біць. Схапіў крэсла і размахнуўся. Шпікі адступілі і доўга ніяк не маглі дабрацца да Захара, які ўмацаваўся ў кутку, узброены крэслам. Урэшце аднаму шпіку ўдалося сваёй кулясай зачапіць за крэсла, падскочылі на дапамогу другія, і Захар быў абяззброены.
Пачалася рукапашная барацьба. Шпік цягнуў Захара да адчыненага акна і хацеў выкінуць з трэцяга паверха. Добры выпадак, каб потым напісаць у газеце, што арыштаваны сам уцякаў праз акно і разбіўся. Але Захар схапіў шпіка за каўнер мундзіра пад горлам і сказаў:
— Упаду я, упадзеш і ты...
І як шпік ні намагаўся вырвацца з рук Захара, а затым скінуць яго — не ўдалося. Павісаў Захар палавінай спіны за акном, павісаў і шпік. Прыйшлося адмовіцца шпіку ад такога памеру. Тады тыя, што стаялі і сачылі за ходам барацьбы, баючыся прыкласці сваю руку да такой рызыкоўнай справы, накінуліся на Захара, як сабакі. І вось ён стаіць ля сцяны з акрываўленым тварам. Эх, Захар, Захар... натура твая... дадаў ты сабе лішніх пару год турмы, калі не што яшчэ горшае.
— Вы ведаеце гэтага чалавека? — спытаўся шпік у Андрэя, паказваючы на Захара.
Андрэй знарок доўга глядзеў на Захара і потым закруціў галавою: «Не... не ведаю...»
— А ты яго знаеш? — спытаўся шпік у Захара, паказваючы на Андрэя.
Захар павольна ўзняў свой збіты, знявечаны твар, глянуў на Андрэя, і ледзь прыкметныя іскрынкі радасці мільгнулі ў вачах.
— Бачу першы раз у жыцці...— адказаў Захар і дадаў: — Я толькі вас ведаю, доўга буду помніць...
— Ото, холера...— прамовіў шпік.
Прывялі Марціна Шапко, таксама пабітага. Ён трымаўся за жывот, крыху сагнуўшыся. На твары адбілася і цярпенне і маленне.
— Ведаеш Захара Зубца?
— Ведаю,— адказаў Марцін.
— Вы хадзілі на хутар разам?
— Ага... хадзілі... ці не... я нешта забыўся...
Напорысты позірк Захара не сходзіў з твару Марціна.
Ён гэта адчуваў і пачынаў блытацца.
— Гавары выразней! — раўнуў шпік і ўзяў нагайку.— Літаратуру ён вам даваў — лістоўкі, брашуры?
— Гэта было... Чыталі разам... Што праўда, то праўда...
«Вясковая ты бочка,— думае Андрэй, слухаючы Марціна,— бухні ў цябе, ты і адгукаешся...»
— Каб цябе халера ўзяла,— паважна вымавіў Захар,— сабака!..
— А Касцевіча ведаеш? — не ўнімаўся шпік.
— Бачыў раз, яшчэ пры Грамадзе.
— Му-гу... пры Грамадзе...— злавесна мармытаў шпік,— а на хутары разам не былі?
— Штосьці не... Не помню... Не было такога...
Нагайка раптам перацягнула Марціна цераз галаву па спіне.
— Ой, за што ж вы, паночку, б’яцеся? Я не помню, можа, і быў...
Прывялі Максіма Рунду, бледнага, з апухлым пасінелым вокам.
Гэты адмаўляў усё і так лёгка, як быццам пераскакваў цераз што-небудзь.
...Назаўтра ў следчага паўтарылі свае непрызнанні тыя, хто не прызнаўся ў дэфензіве. Адмовіліся ад сваіх паказанняў і Марцін, і Якаў. Пацвердзіў амаль усё Ісэр Цукерман — глушэцкі «тэарэтык». Ён думаў, што яны вызваляць, але гэтага не адбылося.
Канвой. Кайданы. Станцыя. І турма. Дарога ўжо знаёмая...
Прыйшоў Сцяпан Касцевіч з касьбы з сынам Міколам. Мог бы касіць яшчэ, але трэба падрыхтавацца ў дарогу. Дарога недалёкая — усяго ў Глушэц, але непрывычная і таму цяжкая. Выклікае старога Сцяпана сам староста. Чаго? Нашто? Думалі, гадалі і ні да чаго выразнага прыйсці не маглі. Дзям’ян Гарагляд тарочыць, што не інакш, як на службу хочуць паставіць. Усё жыццё чалавек будаваў чыгункі, тэхнікам быў, а цяпер прыкладамі вінтовак па плячах яго б’юць і сілы няма плаціць падаткаў і штрафаў. Можа, хочуць паддобрыцца паны? Не хочацца ісці да гэтых злыдняў, што ўсё жыццё разбілі, але што ты зробіш? Няволя... Цяпер шарваркі пайшлі ў ход, гоняць людзей ладзіць дарогі, мусіць, вайну чуюць. Манеўрамі вось поле стапталі. Гэта ўсё на Савецкую Расію, аб якой народ сніць удзень і ўначы. Не выйдзе справа, паны, няхай толькі пачнецца. Мы ведаем, што рабіць. На Заходняй Украіне выбухнулі сялянскія паўстанні — сяляне паляць маёнткі, фальваркі, хутары асаднікаў. Славой-Складкоўскі — польскі Трэпаў — па загаду Пілсудскага паслаў ужо эскадроны войска, каб задушыць паўстанні. Пачалася гэтая работка ўжо і на Беларусі.
І вось клічуць... Клічуць старога Касцевіча, каб уцягнуць яго ў свае цянёты. Можа, наглядчыкам хочуць паставіць на шарварачных работах? Ёсць ужо такія наглядчыкі. Ходзяць з папкаю пад пахаю, як гусакі. Напрыклад, Барыс Кананец перастаў быць зборшчыкам падаткаў, спалохаўся папярэджання камуністаў, стаў наглядчыкам на шарварках. Не кіем, дык палкай.
Такім чынам, трэба ісці... І сеў стары Сцяпан паладзіць сабе боты. Не пойдзеш жа ў падраных. Трэба прышыць пару латак, падбіць кавалачкі скуры да падэшвы, якая пратапталася. Жонка Кацярына пайшла ў поле паглядзець лён. Павінна хутка прыйсці. І сядзіць Касцевіч адзін і пастуквае малатком.
А думкі самі сабою ўсё плывуць і плывуць.
Вось ужо трэці год, як сын Андрэй у турме. Ніколі ён не сыходзіць з памяці. Гляне стары Касцевіч на партрэт Радзішчава на покуце і заўсёды ўспомніць сына.
На чатыры гады турмы засудзілі сына. Ездзіў і ён — бацька — на суд, у Гродна. Ведае ён гэты горад, як і ўсе гарады на Беларусі, як і ва ўсёй Расіі. Нават прыемна было пабачыць яго, тут ён быў апошні раз у 1908 годзе. Не тое цяпер, не тое... Тады ён ішоў у мундзіры тэхніка, працаваў на пракладцы чыгункі да Аўгустова, хадзіў на «изыскания» ў аўгустоўскія лясы, балоты. Эх, а цяпер... ішоў па тратуары з торбачкай у руцэ, а сын крочыў скаваны разам з другімі пасярод вуліцы пад канвоем. Потым сядзеў у зале суда прыціхлы, зрэдку пасярэбраны сівізною, і глядзеў, як праз імглу, на суддзяў, на ўсю цырымонію расправы. У перапынках падыходзіў да сына, выкладаў з торбачкі ежу, гаварыў пра жыта, пра авёс, пра тое, што зямлю парэзалі ўжо на хутары.
Пяцьдзесят чалавек коннай паліцыі ўварвалася ў вёску. Шмат людзей і яго самога пакавалі, папрывязвалі да платоў на вуліцы. Стаялі людзі, як пакутнікі, тварамі да плота, і аглянуцца нельга. Жанчын і дзяцей паласавалі нагайкамі. У многіх развярнулі печы, у тым ліку ў Дзям’яна Гарагляда, у Петруся Хадыкі... у Тацяны Ціханчук... Расказваў, што Макар Краўчук пайшоў на ваенную службу, прыслаў ліст да Любы. А Любу пабілі моцна нагайкамі. Паліцыянты прымушалі яе лезці на сваю ўласную страху і здзіраць яе. Яна адмовілася, усё ж такі не палезла. Ну, і накінуліся, як ваўкі. Дасталося і Маланні. Парабка Мікіты Лазуна — пастуха Сашу Грынявіцкага — таксама збілі, бо не захацеў бегчы ў другую вёску паклікаць солтыса... Гэта ў іх завецца пацыфікацыя...
Усё расказваў сыну стары Сцяпан, расказваў з дрыжаннем у сэрцы. Часам і сляза набягала на вока.
— Правільная ваша работа, сынку... Так жыць нельга, як жывецца... Але шкада маладосці вашай... Ой, шкада... Ну, як табе... не баліць нічога?
— Не... зарубцавалася ўсё... Вось гэтая маладосць, тата, яна і выратоўвае...
— Цяжка, сынку, цяжка... Солтыс Барсук сабакам стаў, даносіць на маладых паліцыі. І змяніць яго нельга... Цяпер раду выбралі нейкую ў вёсцы. Старшынёю Мікіта. Той клуб хочуць адпячатаць. Іхнія нейкія тэатры будуць прыязджаць. На ліха яны каму патрэбны... Бізуны... а потым тэатры... Новы поп у нас.
— Гэта я ведаў... Яшчэ ж тады... Як змясілі Шпака, то новы прыехаў. А вось у газетах нідзе ні гу-гу не напісалі пра бойку за царкву. Баяцца езуіты...
— У раду ўцягнулі і Рыгора Малахая. Нешта хлопцы кажуць, што і ён даносіць паліцыі. Лахудра гэтая... Бычка навучыў ездзіць... Запрагае ў каламажку на двух колах, з дугою, і ездзіць жабраваць. Падазраюць, што гэта ён выдаў тады Пецю Ціханчука. Пеця ходзіць, але нічога рабіць не можа... Белы як палатно... Кашляе...
Слухаў сын і разумеў, бачыў выразна, што фашызм глыбока запускае кіпцюры на вёсцы. А бацька спяшаўся, імкнуўся вылажыць усё, бо зараз скончыцца перапынак і зноў пачнецца расправа.
— Прывітанне табе ад дзядзькі Дзям’яна, ад Любы, ад дзядзькі Анупрэя, ад Нічыпара Байдака. Гэтыя дзядзькі цябе вельмі шкадуюць. Вось мёду слоічак — гэта Анупрэй даў... Ага... я і забыўся... Прыходзіў той малады поп Чадзюк. Пакінуў дваццаць злотых, каб табе перадаў... Я і браць не хацеў, але ён настояў. Відаць, чалавек нядрэнны. Пераглядаў твае кніжкі і доўга ўзіраўся на той партрэт.
— На Радзішчава? — падхапіў сын.
— Ага.
Усё, здаецца, расказаў стары... Але дзе там усё... Каб хоць збольшага. Ці варта казаць, як плакала маці, калі пачула пра арышт, як сумна, як цяжка было ў сям’і. Здавалася, што і ўвесь свет засмуціўся.
Усё ж такі Андрэй паспеў яшчэ спытацца, усміхнуўшыся:
— Ну, а як там, тата... шпакі жывуць?
Усміхнуўся і тата.
— Усё ж такі не забыўся... Жывуць, лятаюць. Зацягнуў старую барану на гумно, можа, буслы сядуць. Кажуць, шчасце ў дом...— гаварыў, праяснеўшы ад усмешкі, бацька...
Малаток — тук-тук аб падэшву. Стары Касцевіч наколвае яе шылам. Спыніцца над работай, аглядае свой зношаны бот і нічога не бачыць. Усё думкі засланяюць. Ну, вернецца сын з турмы... А далей што? Тое самае будзе. І кіне стары позірк на Радзішчава, які таксама глядзіць на яго, сочыць за яго рухамі і, здаецца, кажа: «Я не тое бачыў, грамадзянін... У вялікай неабдымнай Расіі — сялянскай, прыгоннай ужо няма «чудища»... Глядзі туды...» І стары, непрыкметна для сябе, пачынае ціха насвістваць нейкую песеньку, якая пераходзіць на голас:
То-о-о не ветер ве-е-тку клонит,
Не дубравушка шумит...
Рэдка-рэдка калі спявае стары Касцевіч адзін сам сабе. А як заспявае, то найчасцей вось гэтую — сваю любімую. Запала яна яму ў душу даўно-даўно і засталася назаўсёды. Прамяраў далёкія шляхі, жыў на поўдні і на поўначы, і заўсёды ў мінуты роздуму, адзінокай тугі прыходзіла на памяць вось яна — гэтая задушэўная песня. Тут і лучына ёсць, так, як дома, далёка ў глушы, у дзедаўскай хаце... І асеннія лісты...
Тук-тук-тук — малатком... Накол шылам... і песня...
— Эх!..— уздыхне сам сабе Сцяпан Касцевіч і паківае галавою. Бот ужо гатовы, трэба вымаць калодку, і рука палезла ў халяву. Нешта доўга няма Кацярыны з поля... А песня льецца далей...
Сыне, мой сыне... Каб хоць вы дачакалі чаго-небудзь... маладыя... А нам... мусіць, ужо... Эх...
Д-о-о-о-горай, моя-я лучи-и-ина,
Догорю-ю с тобо-о-о-ю я...
Нездарма спявае Сцяпан Касцевіч, нездарма...
* * *
Назаўтра рана Касцевіч пагаліўся, памыўся, расчасаў вусы, валасы. Паснедаўшы наспех, пачаў апранацца. Дастаў з скрынкі памятку мінулага — мундзір чыгуначнага тэхніка. Праўда, падношаны ён, ужо выцвілы, але ўсё ж такі мундзір. Рэдка калі надзяваў яго Сцяпан.
А цяпер, калі трэба ісці да начальства, хоць супроць волі, што ж адзець? Толькі гэта. Няхай паны ўбачаць, што і мы некалі штосьці значылі. Сцяпан апрануўся, і цьмяна-белыя металічныя гузікі бліснулі ў два рады эмблемамі — тапор-якар, тапор-якар накрыж... Рука неяк сама, як па прывычцы, пачала зашпільваць гузікі — хутка, без затрымкі. Пальцы прабеглі зверху ўніз, як па клавішах гармоніка. Нават выпрастаўся стары Касцевіч, стаў сабраным, паважным. Толькі шапку на галаву надзець з цёмным аксамітным аколышкам, з цёмна-блакітным верхам і кукардай — тапор-якар накрыж — і можна ісці на ўчастак, дзе чакаюць рабочыя распарадку дня. Але шапкі няма, ды і непатрэбна яна. Не на службу ж ідзе. Надзеў старую кепку, узяў кіёчак у рукі і сказаў Кацярыне:
— Ну, бывай... Не журыся...
— Не за свет жа ідзеш... Чаго мне журыцца? Даволі таго, што нажурылася за жыццё. Кожны год праводзіла цябе вось у гэтых гузіках за свет. А сама адна ўсякае гора перажывала.
— Ну, ціха, ціха... Не мы з табой натварылі гэтага гора. Яму, бачыш, і канца няма. Ніяк мы яго не адолеем... Можа, чаго добрага, арыштуюць мяне, дык прыйдзі...
— Ой, каму ты патрэбен. Ім ёсць каго арыштоўваць без цябе.
— Ад паноў можна ўсяго чакаць. Ну, бывай... Не забудзь парасятам вікі нажаць.
І Сцяпан Касцевіч пайшоў.
Калі ішоў праз вёску, ішлося яшчэ так-сяк, а як апынуўся на глухім шляху, невясёлыя, тужлівыя думкі агарнулі старога. Куды ён ідзе? Да каго? Нашто? Да згубіцеляў сваіх. Ацяжэлі ногі, як быццам хто іх наліў волавам. Можа, вярнуцца? Што яны мне зробяць, старому? І Касцевіч прыпыняўся, скручваў цыгарку. Пры шляху — бярозавы лясок. Так і хочацца легчы тут і нікуды не ісці. Але пляцецца далей... з нагі на нагу... Супакоіўся крыху, калі думкі пабеглі ў мінулае. Убачыў сябе маладым — далёка, на быстрацечным бурлівым Днястры. Пачуў голас: «Касцевіч!» Нават азірнуўся — хто ж гэта кліча? Гэта ж голас інжынера Міхайлава, начальніка чыгуначнай дыстанцыі. Так, яго голас... І памяць уваскрасіла, як прымалі чыгуначны мост на Днястры. Сівы, суровы Міхайлаў ішоў наперадзе прыёмнай камісіі. Ён крочыў упэўнена і, здавалася, павольна, але інжынерыкі вымушаны былі ісці за ім подбегам, каб не адстаць. З камісіяй ішоў і ён, найлепшы тэхнік ва ўсёй дыстанцыі, Сцяпан Касцевіч. Інжынер Міхайлаў пільна ўглядаўся ўдаль, дзе ў іскрах ранняга сонца ільсніўся мост-прыгажун. І раптам, не даходзячы да моста, ён спыніўся і працягнуў руку так, як працягваюць палкаводцы на полі бою.
Інжынер Міхайлаў прамовіў:
— Той бок моста ніжэйшы... Праверыць...
Атарапелі інжынеры, аж дыханне ім заняло. Пераглянуліся паміж сабой. Аказалася, на запалачны карабок быў ніжэйшы адзін бок моста. Вось вам вока інжынера! Калі Сцяпан Касцевіч расказваў сваім сялянам гэтую інжынерную быль, тыя заціхалі, упадалі ў задуму і толькі ахалі: «Вось гэта дык... ах, ах...»
«Касцевіч! Куды ідзеш?» — зноў той самы голас. Сцяпан нават спыніўся і падумаў: «Ці не на ўчастку я?» Не... Маўклівы шлях. Направа цямнее лес... Не. Ён чуў некалі гэты голас блізка, з вока на вока, калі прыязджаў на праверку работ інжынер Міхайлаў. «Хто адказны за гэты ўчастак?» — пытаўся ён у інжынера. «Тэхнік Касцевіч»,— адказваў інжынер. «Узорны парадак... Адзначыць у загадзе па дыстанцыі...» — гаварыў Міхайлаў і ішоў далей. Эх, было, было... А цяпер... пляцецца прыбіты, загублены Касцевіч па шляху. Ідзе, як не сваімі нагамі. Вось ужо блізка і той палац, маячыць ён па-над лесам на гары, куды і трэба ісці.
Дрыжачаю рукою апёрся Сцяпан Касцевіч на парэнчу, каб падняцца па сходах на высокі ганак. «Іду, як на якую пакуту»,— падумаў ён сам сабе. Вось і вялікія масіўныя дзверы з рознай закручастай разьбою. Дзе здаралася бачыць такія дзверы? Не то ў Кіева-Пячорскай лаўры, не то ў Маскве. Сцяпан увайшоў у вялікую прыёмную з двума камінамі і трохручнымі залацістымі падсвечнікамі на сценах. Пісарчук за адзіным тут невялічкім столікам запісаў яго.
Калі паклікалі Касцевіча, ён жвава, як са сну, усхапіўся на ногі і, ідучы за нейкім панам, прыгладжваў рукою валасы. Так рабіў ён некалі, як уваходзіў у кабінет інжынера, каб далажыць аб ходзе работ на сваім участку. І тут, забыўшыся, што не туды ідзе, міжвольна хацеў прывесці сябе ў парадак.
У кабінеце старосты Касцевіч стаў ля парога і пакланіўся, нічога не кажучы. Сказаць «дзень добры» не пасмеў. Хто яго ведае, які тут вядзецца парадак? Можа, простаму мужыку і нельга першаму вітацца з панам?
Староста ўстаў і з момант не спускаў вачэй з мундзіра Сцяпана Касцевіча. Здавалася, што ён быў неяк і здзіўлены і азадачаны.
— Прашу бліжэй...— прамовіў ён, пераводзячы позірк з мундзіра на палатаныя боты. Глянуў на іх нібы мелькам і хутка адвёў вочы. Асунуўся ў крэсла і запрасіў Касцевіча сесці.
— Т-а-а-к...— працягнуў староста,— гэта вы бацька Андрэя Касцевіча?
— Так, я...— адказаў Сцяпан.
— Як гэта магло стацца, каб сын такога пачцівага чалавека, як вы, зрабіўся дзяржаўным злачынцам?
Сцяпан памаўчаў, заварушыўся ў крэсле, у якім яму рабілася не толькі цесна, але і душна, і прамовіў:
— Відаць, пане староста, не ён тут вінаваты ў гэтым. Я свайго сына заўсёды вучыў на добрае.
— А ён вось і выкалеіўся, пайшоў па дарозе злачынства, каб шкодзіць дзяржаве.
— Не, пане староста, мой сын людзям ліхога не думае. Ён думае, каб было лепш усім.
Староста заморгаў вачыма і на момант не ведаў, што казаць.
— Памыляецца ваш сын... Па блуднай дарозе пайшоў...
Касцевіч змоўчаў, паціснуў плячыма.
— Дык вось што, пане Касцевіч, паклікалі мы вас... Хочам прыцягнуць вас да дзяржаўнай работы. Дзяржава карае, яна і мілуе... Ваша кваліфікацыя?
Сцяпан Касцевіч узняў вочы на старосту. Ён не разумеў гэтага закручастага слова «кваліфікацыя». Нешта не чуў ён яго за сваё жыццё.
Староста паўтарыў: «Ваша спецыяльнасць?»
Ну, гэта ўжо іншая справа, гэта зразумела.
— Чыгуначны тэхнік-будаўнік...— адказаў Сцяпан.
— Вы працавалі на пабудове чыгунак?
— Так...
— А шасейныя дарогі можаце будаваць?
— Магу...
— Масты?
— Таксама магу... І дамы магу...
Староста стукнуў па стале кулаком і ўсхапіўся з крэсла.
— І сын такога бацькі ў турме? Шкоднік дзяржавы! Гэта ганьба!
— Я ж яго, пане староста, у турму не саджаў... Ды ён і сам не прасіўся... Пасадзілі вось...— сказаў Касцевіч і развёў рукамі.
Староста закурыў і зноў сеў на крэсла.
— Ну, добра...— пачаў ён памяркоўным тонам,— усё гэта можна загладзіць, разумееце? Можна загладзіць... Вы згодзіцеся працаваць наглядчыкам на шарварачных работах па рамонту дарог? Будзеце мець добрую аплату...
— На шарварках...— адказаў адразу Сцяпан Касцевіч,— не... Не хачу... Гэта азначае нажыць сабе ворагаў сярод людзей. На гэтыя ж работы людзі выганяюцца, каб рабіць задарма.
Староста скрывіўся. Які ж нетактоўны гэты тэхнік. Няўжо ён наіўны?
— Што значыць выганяюцца? — буркнуў староста,— недарэчы гаворыце... Інтарэс дзяржавы гэтага патрабуе. Ну, але добра... Дык, можа, пойдзеце працаваць на пабудову шасейных дарог?
— Ну, гэта... можна падумаць..— крэкнуўшы, адказаў стары Касцевіч.
— Толькі адна ўмова, пане Касцевіч... Вы павінны будзеце набіраць такіх людзей, якія не замешаны ні ў якай антыдзяржаўнай рабоце... Што датычыць вашага сына, то мы пастараемся паўплываць на яго прысуд. Апеляцыйнага суда яшчэ не было?
— Не...
— Ну, вось... Колькі сыну засталося сядзець?
— Ды яшчэ... паўтара года...
— Я думаю, што на апеляцыі яму зменшаць прысуд. Ва ўсякім разе, не дададуць...
«Загаварыў мяне гэты пан... Што і не выкарабкацца»,— падумаў Касцевіч.
— Што да падбору людзей, тут я буду бяссільны...— пачаў гаварыць Касцевіч.— Як можна ведаць, хто што робіць, думае?
— У гэтым вам дапаможа кіраўнік следчай паліцыі... Трэба сачыць, трэба сачыць, бо ўсюды сягае камуністычная прапаганда... Вось нядаўна... Быў у нас на адной дарозе наглядчык за работамі. І што ж вы думалі? Хлопец і курсы дарожныя скончыў, ведае сваю справу... У торбе сваёй заўсёды, ездзячы на веласіпедзе, развозіў і раскідаў камуністычныя лістоўкі сярод рабочых. Аж пакуль яго не прылапалі... Вось я і... папярэджваю вас...
Касцевіч слухаў і, невядома як гэта здарылася, два разы закруціў галавою, а потым, калі староста скончыў, вырвалася ў яго, як быццам у душы адскочыла спружына:
— Мм... не... З паліцыяй я нічога супольнага мець не хачу,— катэгарычна заявіў ён.
— Ну...— сумеўся староста,— я з вас сышчыка рабіць не збіраюся. Ваш абавязак, калі што заўважылі, сказаць паліцыі. І толькі...
— А ці ж гэта не тое самае? — нават павысіў голас стары Касцевіч.
— Не... не...
Запала маўчанне. Староста закурваў, затым адчыняў шуфляды свайго стала, чагосьці шукаў. Усё гэта, відаць, рабілася для таго, каб надумацца, з якога боку яшчэ падысці да гэтага пасівелага тэхніка. Староста так нічога і не прыдумаў.
— Такі парадак. Такі парадак, пане Касцевіч. Як бачу, вам не шкада свайго сына,— вярнуўся да першага матыву староста.
— Маё шкадаванне бяссільнае, каб яго выратаваць з турмы.
— Мы ж вам хочам дапамагчы ў гэтым.
— Такою цаною?.. Не...— цяжка закруціў галавою Сцяпан, не вытрымаў, дадаў: — Сыны нашы ўжо разумнейшыя за нас... Яны ведаюць, дзе добрае, а дзе злое...
— Значыць, вы заадно са сваім сынам? — запытаўся староста і ўставіўся на Сцяпана.
— Супроць сына я не пайду, пане староста,— пакутліва-ўсхвалявана адказаў стары Касцевіч і апёрся на парэнчы крэсла, каб устаць.
— Ну што ж... гэта справа ваша... Будзеце шкадаваць аб сваёй памылцы,— штучна-абыякава сказаў староста.
Стары Касцевіч ужо стаяў перад сталом, апусціўшы рукі. Гузікі па падношаным мундзіры паблісквалі эмблемамі тапор-якар накрыж. Староста не мог на іх глядзець. Непрыдатнымі тут аказаліся гэтыя эмблемы, якія некалі гарэлі на сонцы ў стэпах украінскіх, у тайзе сібірскай, на шляхах Беларусі, Літвы і былі гонарам і славай. Як жа пайшло жыццё назад! Ссутулены ўжо стары Касцевіч, а тут перад сталом старосты выпрастаўся. «Глядзі, староста, на мяне, абвеянага рознымі вятрамі... Я прайшоў праз іх, каб апошнія гады свайго жыцця аддаць роднай мясціне... І тут аказаўся непрыдатным мой мундзір... Цераз вас, паны, цераз вас... Глядзіце на сваю нікчэмнасць...» — хацеў так сказаць Касцевіч гэтаму блішчастаму пану, але сказаў інакш:
— Замнога крыўды было і ёсць, пане староста, каб можна было дамовіцца... Трэба было пачынаць інакш з народам... Можа, што і было б... А так... не... Бывайце здаровы!
— Да пабачэння...— буркнуў староста сабе пад нос, перагортваючы паперы.
Ён нічога не мог адказаць. Ён не мог ужо знайсці сур’ёзных доказаў. Для яго засталіся зброяй толькі гвалт, прымус... Ішоў Касцевіч з староства ўжо злосны. Калі стрымліваўся, каб не выказаць злосці там, то цяпер па дарозе даў волю сваім пачуццям. «А хваробу вам, а не дарогі... Каб вам лягчэй было нашага брата лавіць... А хваробу...» Выціраў спацелы твар хустачкай і пляваўся. «Вы думаеце, людзі не ведаюць, нашто вы так узяліся за дарогі? Ведаюць, усё ведаюць... На Савецкую Расію зубы вострыце, крывапіўцы... Патрушчыць яна вам косці... паспрабуйце...»
Ішоў стары Касцевіч у Глушэц. Ёсць справы — заадно трэба іх упарадкаваць. Трэба зайсці да каваля Міхала, можа, плуг ужо гатовы? Заглянуць на пошту, можа, ёсць ліст ад Андрэя? Нешта даўнавата прысылаў. Як ён там... гэты няўрымслівы сын?
Пабываў стары ў Міхала, атрымаў і ліст ад Андрэя, і можна ўжо ісці дахаты. Не... яшчэ трэба зайсці ў воласць, даведацца, колькі ж плаціць за тое, што яму, як і ўсім, адмералі хутар. Мусіць, многа. Усё плаці і плаці. У воласці сустрэў ён знаёмых сялян з блізкіх і далёкіх вёсак. Ды і наогул Касцевіча ведалі ўсе. Расступіліся, вітаючыся, давалі яму дарогу. Адчувалася тут свая пашана да гэтага чалавека, які некалі «варочаў справамі». Кожнаму хацелася загаварыць з ім, перакінуцца словам, папрасіць парады ў чым-небудзь. Нават нехта сказануў у гутарцы: «Не свецяць цяпер твае гузікі, Касцевіч... Няма ім прастору...» А некалькі галасоў дадалі, як быццам уздыхаючы: «Ня-м-а-а...»
Скончыў свае справы Касцевіч. Развітаўся з сялянамі і выйшаў. Па дарозе недалёка ад воласці яго затрымаў паліцыянт.
— Прашу вас са мной у пастарунак...
— Чаго?
— Пан камендант мае справу да вас.
— Якую?
— Там даведаецеся... Я сам не ведаю...
Стары Касцевіч паціснуў плячыма і пайшоў за паліцыянтам. Далучыўся да іх шпік у цывільнай вопратцы, які звярнуўся да паліцыянта:
— Як ты яго вядзеш? Няхай ідзе наперадзе...
— Ну, навошта старога гнаць? Няхай ідзе так,— адказаў паліцыянт.
Стары зразумеў, што з ім будзе нешта дрэннае. Вунь і пастарунак. Доўгі падворак, абнесены цаглянай пабеленай сцяною. Белы дом са слупамі на ганку. Вось дзе жыве ўся каманда для катавання. Чаго ж яны мяне вядуць? І чаго мне было заходзіць у гэтую воласць?
Сеў стары ў пастарунку на лаўку і чакае. Чуе, як звіняць тэлефоны, як гавораць гарластыя галасы, тупаюць боты...
Усё нейкае нібы звярынае. не ведаць лепш і не бачыць гэтага добрым людзям.
Як бура, вылецеў камендант, брухаты, з малою завостранай галавою, з вялікімі вушамі, з вочкамі навыкат.
«Ну чыста, як жаба на купіне...» — мільганула ў Касцевіча.
— Дзе ён?! — крыкнуў камендант.— Ах, вось... То ты такі стары сабака? Га?
— Чаму ж гэта я сабака? — адказаў Касцевіч.— За што вы мяне так?..
— Бачыце? — зірнуў на паліцыянтаў камендант.— Умее, псяюха, гаварыць... Гм... Бачыце яго? І гузікі мае...
«Вось злыдні... божа, божа... Як вас зямля носіць?» — прыйшло на думку Касцевічу.
«Жаба на купіне» аглядала старога, мацала вачыма і пачмыхвала ў нос.
— Відаць, ты таксама марксіст, як і твой сын?..
— Не ведаю я гэтай граматы...— закруціў галавою Касцевіч.
— Не ведаеш?.. Гм... Пся крэў... Вось мы зараз даведаемся... Хадзі за мной... Пагаворым...
Пайшлі. Следам — некалькі паліцыянтаў. Прайшлі адзін пакой, другі, трэці. У чацвёртым камендант крутнуўся на адной назе тварам да Касцевіча і з размаху ўдарыў яго па шчацэ. Нехта штурхнуў пад бакі, нехта пад ногі. Стары ўпаў. І тут засвісталі нагайкі, гумы.
— Па гузіках яму, па гузіках...— камандавала жаба.
Пачуўшы такое, Касцевіч перакуліўся з боку на жывот — лёг на свае гузікі. І ўдары пасыпаліся па спіне.
— Даволі,— сказала ўрэшце жаба,— даволі старому. Падняць яго... Га-га-га... не выратавалі цябе твае гузікі.
А потым з асалодай садыста пачаў гладзіць старога па шчацэ, прыгаворваючы:
— Ах, мой старычок... Пабілі цябе... Нічога, перастане... Даць яму вадзічкі памыцца... А то вось і кроў праліў за марксізм... Ах, мой божа... Што за няшчасце?
Стары Касцевіч сядзеў сагнуты, уставіўшы панурыя вочы ў падлогу. Валасы раскідаліся па лбе і свяцілі серабрынкамі. Прынеслі вады, ён да яе не дакранаўся, нягледзячы на запрашэнні жабы.
— Абмыць яго! — загадала жаба. Паліцыянт, намачыўшы хустачку, выцер твар Касцевічу.
— А цяпер... выведзіце яго... Трэба ж дапамагчы старому...
Касцевіч устаў.
— Я пайду сам... Не турбуйцеся...— прамовіў ён стрымана, спакойна...
— Калі скажаш каму, што цябе білі, дастанеш больш,— сказала жаба.
Усе расступіліся і, як па камандзе, правялі старога Касцевіча вачыма. Следам за ім пайшоў аж на ганак толькі адзін паліцыянт.
...Нікуды не заходзіць, толькі нікуды не заходзіць... І ні з кім не сустракацца... Як-небудзь абысці галоўную вуліцу стараною і — на шлях. «Ну што ж, адпомсціў пан за нязгоду... адпомсціў, сукін сын... Відаць, гэтага тут не мінеш... Але ганьба не мне, а табе, блішчасты разбойнік у крэсле!» Так вымаўляў стары Касцевіч, прабіраючыся бакавою глухою вуліцай. Не хацеў нікуды заходзіць, аднак зайшоў. Якраз трапіла на вочы шыльдачка над дзвярыма зацішнага ў бэзах доміка з надпісам: «Піўная». «А!.. Зайду... лягчэй будзе...» І стары цяжкаю хадою ступіў на сходкі ганачка. У піўной, на шчасце, нікога не было з наведвальнікаў. Стары Касцевіч, стоячы, прагна выпіў вялікую чарку гарэлкі. Мілавідная гаспадыня паднесла, не пытаючыся, бутэрброд з кавалачкам каўбасы і ўсё запрашала сесці.
— Не маю часу, маладзічка,— адказаў Касцевіч, хоць самому і хацелася перакінуцца словам.
А гэтая маладзіца, як знарок, неяк асабліва ўзіралася ў старога Касцевіча, як быццам яна што сапраўды ведала. «Мусіць, мне толькі так здаецца,— падумаў Сцяпан.— Трэба ўцякаць...» Развітаўся з маладзіцай-гаспадыняй, якая быццам вось-вось хацела нешта запытацца, і выйшаў. На шляху ўжо стала вальней і лягчэй, хоць палявы вецер не раз змахваў з твару набягаўшую слязу. Узбіраўся стары на ўзгорак, знікаў за ім у даліне і зноў выплываў на роўнядзь — ішоў павольнаю, ёмкаю ступою, несучы ў сабе пракляцці і жаль. Выняў з кішэні ліст сына і пачаў чытаць на хаду. Піша, што здаровы і вясёлы, што добра яму сярод таварышаў, што хутка будзе апеляцыйны суд. Просіць, каб тата і мама не сумавалі, каб шанавалі сваё здароўе. Эх... здароўе... Згарнуў ліст, глянуў навокал сябе... Чорная постаць крыжа кідае цень на скрыжаванне дарог. Спыніўся стары, кладучы ліст у кішэню. Глянуў навокал — пустынна і сумна. Скінуў шапку, і вольны вецер пачаў прыгладжваць яго пасярэбраныя валасы.
«Андрэй, сынок, адгукніся! Тут чатыры дарогі, адгукніся з якой-небудзь... Мне цяжка, сынок!» Стаіць Сцяпан Касцевіч і бачыць знаёмыя цёмныя вочы. Паміж бровамі раннюю маршчынку, якая нарадзілася над кнігамі ў асеннія і зімовыя ночы... А губы варушацца і кажуць: «Тата, ты ўжо ідзеш маёй дарогай... Іншай дарогі няма...» — «Сын мой, сын дарагі... Не паспець мне ўжо за вамі... Твая праўда, сынку, твая вялікая праўда!.. Жыццё наша распята, як вось гэты Хрыстос на крыжы... Трымайся ж, сынку, за свабоду... за свабоду!.. За Расію трымайся, сынку!..»
Гаручыя вочы глядзелі на Сцяпана, а губы вымаўлялі:
— На тое мы і ёсць!..
Праз тыдзень захварэў стары Касцевіч.
* * *
Нудна, пакутліва ў хаце. Бзыкаюць мухі, б’юцца аб шыбы вокнаў. За вокнамі, на дварэ, шмат сонца, зеляніны, прысад і траў. А ў хаце пуста, адзінока. Усе ў полі на рабоце. Ляжыць адзін стары Касцевіч. І горача яму і млосна. На момант западае ў дрымоту. Але мухі не даюць заснуць. Вось і хвароба прыйшла. Толькі адзін раз у жыцці па-сапраўднаму хварэў Сцяпан. Гэта было яшчэ ў маладосці, калі ездзіў з бацькам красці альху зімою ў панскі лес і праваліўся пад лёд. Ледзь выратаваўся тады ад запалення лёгкіх. Але з таго часу ніколі ўжо не кранала яго хвароба. А цяпер... паклала... Паклала хвароба на запаленне мазгоў. Баліць галава і баліць. І гарачка. Каб хоць прыйшла хутчэй Кацярына. Людзі пачнуць зажынаць жыта. Лецечка пачынаецца. А ты вось ляжы...
Так і ляжыць Сцяпан днямі, калі адзін, а калі і Кацярына дома. Дапамагаюць у рабоце Малання і Люба. Ды і сам Дзям’ян Гарагляд. Выратавалі Дзям’яна на судзе адвакаты. Заблыталіся шпікі пад крыжавым агнём абароны. Шпік казаў, што Дзям’ян бег тады з дугою, а потым сцвярджаў, што з кіём. Выйшла так, што кій у вачах шпіка скруціўся тады чамусьці ў дугу... І ўвесь суд выбухнуў смехам. Так і вызваліўся Дзям’ян. Безумоўна, быў здаволены, рад. Прыйшоўшы да Сцяпана, сказаў:
— Яшчэ, брат, паноў можна ашукваць. Невядома, як далей... А пакуль што — бачыш... Папраўляйся хутчэй, папраўляйся. Яшчэ мы паваюем. Вернецца Андрэй... А аб рабоце не турбуйся. Зраблю, дружа, табе ўсё, як сам сабе. Ты дапамагаў мне... Заўсёды ішоў на выручку...
Усё гэта было так, але цяжка глядзець, калі ўсе працуюць, а ты — ляжы. Ластаўкі шыбаюць і шпакі... Буслы завяліся на гумне, клякочуць. Усё жыве, радуецца жыццю...
Мучаюць прывіды — сны... успаміны... Галава гарыць, і кампрэсы не дапамагаюць. Што ж... жыццё пражыта немалое, ёсць чаму прыйсці на памяць. Западае ў паўсон Сцяпан... жыве як быццам нанава, старым, перажытым. Часта з’яўляецца прад вачыма адно і тое самае. Шырокі ўкраінскі стэп, заліты сонцам. Удалечы сяло ў таполях... Белыя хаткі рассыпаліся над рэчкай. Цераз яе будуе мост Касцевіч. Рабочыя забіваюць палі пад «Дубінушку». Сцяпан, запісаўшы, на колькі паглыбілася паля, спяшаецца пад’есці. Есць свежыя памідоры, агуркі. Рассцілае газету на траве... Як гэта ўсё было смачна! Зараз павінна прыйсці з сяла чарнабровая маладзіца — удава Настуся. Яна яшчэ прынясе памідораў і кавуноў... Прасіў яе, каб высушыла насенне памідораў — трэба завесці дахаты, на Беларусь. Гэта ж такое дабро. А маладзіца Настуся прыходзіць часта, амаль кожны дзень. Гаворыць яна, як шчабеча, а рагоча так, што, здаецца, увесь стэп чуе. Рабочыя ажыўляюцца ў рабоце, усміхаюцца. І чуе цяпер, лежачы, стары Касцевіч з далёкай стэпавай далі песню ў гонар Настусі:
Эх ты, тетенька Настасья,
Загляни-ка к нам на счастье,—
Э-эх, дубинушка, ухнем!..
Нават забудзецца на момант стары пра боль у галаве, па вуснах прабяжыць усмешка. Заварушыць галавою — не... баліць...
А ў ціхі, цёплы вечар, пад нядзелю, усе рабочыя ідуць з гармонікам у сяло. Там многа дзяўчат, маладзіц, многа вішань, чарэшань, мальваў. Там і гарэлка ёсць, і сала, і белы хлеб пшанічны. Якое ж бяскрайнае блакітнае неба, і таполі, здаецца, купаюцца ў блакіце. Месяц-серпік — адкуль ён узяўся? — ужо глядзіць, ужо сочыць, як на вуліцы пад вішнямі адбіваюць гапака. Ці то вішні зашапацелі? Што за шум пранёсся па рабочых? Адзін пытаецца ў другога: «Што такое? Што такое?» — «Касцевіч пайшоў...» — «Хто?» — «Касцевіч... тэхнік...»
І ўсе глядзяць. Па кругу ўпрысядку плыве Касцевіч, аж шапка з кукардай з’ехала на патыліцу... Вось пайшоў Касцевіч, вось пайшоў... А насустрач сыпле яна, узяўшыся ў бокі, чырванашчокая, чарнабровая Настуся, адбівае гапака, аж зямля дрыжыць пад нагамі.
Запанібрата цяпер з рабочымі Касцевіч, хоць паслязаўтра, пасля нядзелі, яны будуць спяваць яму:
Эх, мы техника уважим —
Горькой водочкой помажем...
А Касцевіч гамоніць, жартуе, шушукаецца з Настусяй, якая вядзе яго ў сваю хаціну...
Кашляне праз хворую дрымоту Сцяпан, і вырвецца глыбокі, працяглы ўздых. «Эх... няхай прабачыць мне Кацярына...»
Адно змяняецца другім. Імперыялістычная вайна. Па трывозе інжынерна-будаўнічая часць ідзе на дапамогу — на ахову артылерыі. Далёка-далёка чуваць глухія гарматныя раскаты. Беларуская вёска так прыціхла, нават павяла лісце на дрэвах. Строяцца, строяцца пехацінцы па вуліцы. Гарачыя шынялі ў скатку — на грудзях цераз плячо, лапаткі, кацялкі, драўляныя лыжкі за халявамі ботаў...
І штыкі вострыя, гранёныя — штыкі і штыкі... Малады паручык артылерыі на кані ўвесь час аб’язджае калону з крыкам: «Стройся! Стройся!» Урэшце падаў каманду аркестру: «Іграць «Разлуку»! І тады пад мелодыю ўскалыхнулася калона і пад каманду «А-а-арш!» рушыла, як адзін, усхваляванымі радамі.
Жанчыны, выціраючы фартухамі ручаіны слёз, праводзілі «салдацікаў-саколікаў», глядзелі, як пайшлі вусачы-земляробы — курскія, арлоўскія, смаленскія... палтаўскія, кіеўскія... гродзенскія, магілёўскія... Пайшлі ў завеі пясчанага пылу і ўжо спяваюць разам з аркестрам:
Разлука, ты, разлука,
Чужая сторона,—
Зачем нас разлучила
Немецкая война?..
Аднекуль коціцца, коціцца гарачая сляза на душу... Стане невымоўна цяжка, пакутліва, аж пакуль з глыбінь памяці зноў не выплыве вобраз якой-небудзь падзеі.
...Акопы пад Бабруйскам. Ціхі мяккі вечар цёплай восені. Абапал Слуцкай шашы баракі, палаткі, прадуктовыя пункты... Зборышчы салдат. Як стада сінякрылых птахаў, што асела ў дарозе, ляжаць і сядзяць пад канвоем ваеннапалонныя аўстрыйцы. А па шашы павольна, здаецца, ледзь прыкметна, пасоўваецца запрэжаная ў ваенныя калёсы пара сівых з мяккай поўсцю валоў. На калёсах сядзяць, пазвешваўшы ногі, восем салдат у пакамечаных шапках салдацкіх. Ва ўсіх характэрныя, апушчаныя ўніз, украінскія вусы. Магло б здацца на момант, што гэта едуць чумакі ў Крым па прывольным шляху. Не, гэта проста салдаты-ўкраінцы. Яны спяваюць... Спяваюць галасіста, звонка, на ўсе грудзі, без надрыву. Іх, здаецца, слухае ўсё — і людзі, і дрэвы, і палі, і блакітнае высокае неба... Эх жа, расспяваліся вусачы! І раты адкрыты, і вочы прыжмураны. А валы сівыя, як адзін, здаецца, знарок неяк разумна, ледзь пераступаюць з нагі на нагу, каб прадоўжыць надалей гэтае спеўнае шэсце мірных адвечных земляробаў, апранутых у ваенную вопратку, якія, убачыўшы валоў, пачулі сябе ў сваёй роднай стыхіі. І вось яны спяваюць, заліваюцца, і песня іх растае пад блакітнымі нябёсамі:
Ой, уроды, божа, тай пшэны-чэ-э-ньку я-я-ру-у...
Н-а вдовины ді-і-і-ты ще й на лю-ю-ю-дскую сла-а-а-ву...
Усё прыціхла навокал, праводзячы сівых валоў са спевакамі. У кожнага заныла сэрца па сваёй радзіме. Заныла яно і ў Касцевіча, які стаяў пры шашы ў ваенным мундзіры тэхніка. Нават напісаў Кацярыне ў пісьме пра гэтых валоў і пра песню.
Ные сэрца цяпер, калі ён прыкаваны да пасцелі, і шкада, шкада чагосьці страчанага, дарагога...
— Кацярына...— азваўся Сцяпан.
— Чаго?
— Хадзі сюды... Сядзь ля мяне... Пасядзі трошкі...
Кацярына падышла, села, памацала галаву, абвязаную ручніком. Гарачая... Фельчар казаў прыкладваць лёд... А дзе ж ты яго возьмеш улетку? Зняла кампрэс, намачыла ў вадзе, прыклала...
— Нешта мне цяжэй сягоння, Кацярына... Усё сны нейкія адольваюць...
— Няўжо ты памрэш, Сцяпанка?.. Ты ж яшчэ і не такі стары. Няўжо я цябе перажыву? Яшчэ трэба жыць... З тваім стараннем, з тваёй цягавітасцю хіба можна паміраць?
— Ох, Кацярына... Што зробіш? Калі ўжо канец, дык канец...
— А хто ж будзе рана ўставаць? Хто будзе сеяць, араць? Хто ж зробіць лепш за цябе? Я ўсё жыццё пражыла на гэтай няшчаснай палосцы адна — без цябе гаравала, свету божага не бачыла... Было ж адзінаццаць душ у хаце, а я адна — жанчына... Абмый усіх, накармі, у поле паспей разам з людзьмі. Бывала, які грош ад цябе атрымаю, шчаджу яго. Тут і падаткі, і страхоўка, і наняць трэба на жніво. Свёкар, твой бацька, просіць то на плуг, то на воз... Ох! Б’ешся, б’ешся як рыба аб лёд, і толку няма. Ды і купіць трэба было і сабе... Як у прорву ішлі гэтыя грошы... І знаку ніякага...
— Ох!..— уздыхнуў Касцевіч і слухаў далей.
— А цяпер,— працягвала Кацярына,— жывём ужо разам. Як яно ні ёсць, а ўсё ж такі разам. І мне лягчэй, зацішней... Не трэба паміраць, Сцяпанка. Можа, яшчэ дачакаем чаго лепшага. Не век жа будзе гэтая граніца душыць людзей... Адчыняцца дзверы ў Расію. Яшчэ папрацуеш... У цябе ж ёсць сынок Андрэй... У цябе ж рукі залатыя...
Так бедавала-прыгаворвала Кацярына над мужам, а ён ляжаў, заплюшчыўшы вочы, і прымаў яе словы, як гаючыя кроплі на раны.
Кацярына выцерла слёзы і сядзела моўчкі, углядалася ў твар мужа з заплюшчанымі вачыма, які неяк дзіўна прыціх, як быццам стаіўся. Кацярына спалохалася, можа, памёр ужо?
— Сцяпан...— спыталася яна,— ты спіш?
— Не...— сказаў Сцяпан,— мне стала лягчэй крыху... Можа, табе няма часу? Ідзі, рабі, што трэба... Я паляжу...
Кацярына памаўчала і, нешта прыпомніўшы, прамовіла:
— Спакою ўсё няма. Паліцыя ўжо трэці раз прыходзіць, шукае Петруся Хадыку. А ён прапаў недзе, як у ваду...
— Даўно няма? — спытаўся Сцяпан.
— Ды ўжо... нешта з тыдзень. Хата замкнёная...
— От... пайшоў недзе па людзях... іграе... Добры чалавек, верны... ды доля ліхая...
Кацярына пайшла. І зноў ляжыць Сцяпан адзін. І зноў мучаюць яго летуценні-прывіды.
Пад вечар пачаў трызніць Сцяпан. Ці праз сон, ці праз дрымоту ўскрыкнуў:
— Не, Рыгор Іванавіч!.. Не забуду!..
Кацярына падбегла, паглядзела ў твар Сцяпана. Ляжыць, дыхае няроўна. «Нешта здалося яму...— падумала яна,— не буду будзіць...» А сама ўсё роўна думала — хто ж такі Рыгор Іванавіч? І дадумалася. Гэта загадчык гаспадаркі камуны «Прамень» — там, на Паволжы, дзе Касцевіч, яе муж, год працаваў намеснікам Рыгора Іванавіча аж да голаду, да выезду дахаты.
Яшчэ тыдзень прамучыўся Сцяпан Касцевіч, яшчэ не адною з’явай са свайго жыцця трызніў ён. Але самай выключнай хіба была тая, калі стары ўбачыў сябе ў апошні год вайны на турэцкім фронце, калі ён ужо ў рангу прапаршчыка інжынерна-будаўнічых войск вёў абоз з Трапезунда ў Эрзерум цераз горны перавал. Начлег на вышынях пад снегам... А потым тая горная дарожка над безданню... Злева — гара пад хмары, а справа — бездань.
Касцевіч выняў ногі са страмёнаў і трымае на цуглях свайго маладога каня. А дарожка абледзянелая, пахілая да бяздоння. Конь храпе, пакоўзваецца падковамі... І вось пакаўзнуўся шырэй. І паляцеў... у прорву, а Касцевіч паспеў упасці на схіл гары... Але што за дзіва? Трызнячы аб гэтым у гарачцы, Касцевіч адчувае, што ляціць разам з канём... у прорву... у прорву... І вырвалася: «Ах!.. Кацярына... Дзеткі!..» Кацярына падбегла з крыкам: «Сцяпан, Сцяпанка, што з табою?» Схапіла за руку. А Сцяпан, набраўшы духу, яшчэ вымавіў: «Кацярына... галубка... жонка мая... Андрэй...» І пальцы ў руцэ жонкі сталі выпроствацца, халадзець. Рысы твару пачалі завострывацца.
— Сцяпан, саколік, не памірай! — крыкнула ў роспачы Кацярына і з рыданнем упала на халадзеючыя грудзі.
* * *
Ціхая ноч асцярожна сышла на вёску, і зоркі паціху пачалі запальвацца адна за другою. Застылі вастраверхія бярозы, стуліліся ў задуме. Пацямнелі вішнёвыя садкі. Бледны месяц прарэзаўся з сінявы, спыніўся і глядзіць на вёску, не хоча плысці ў сваё падарожжа. Сціхлі дзеці па хатах. Людзі хадзілі асцярожным крокам, задуманыя, некаторыя нават звесіўшы галаву. Не чуваць не толькі гучных гутарак, але нават і брэху сабак. А хто цэлы дзень не быў дома, а цяпер вярнуўся і пачынаў гаварыць на вуліцы на ўвесь голас, яго стрымлівалі: «Не крычы...» — «Чаму?» — «Памёр сам Касцевіч...» Чалавек зараз жа пераходзіў на паўшэпт, прасіў прабачэння: «Ну, я ж не ведаў... Ах, памёр...»
У вачах кожнага быў прыкметны той агульны для ўсіх смутак, што можна было б жыць яшчэ, а тут вось паміраць трэба... Хіба яму, Касцевічу, паміраць? Нават Мікіта Лазун позна пайшоў спаць — усё сядзеў на прызбе, курыў люльку за люлькай і думаў: «Смерць не ашчаджае нікога».
Дзям’ян Гарагляд, застаўшыся адзін у хаце (Малання з Любай пайшлі дапамагчы Кацярыне ў яе турботах), не мог знайсці сабе месца. Пасядзіць, закурыць і пачне хадзіць узад і ўперад. І ўсё паўтарае: «Ах, Сцяпан, Сцяпан... Не час яшчэ было, не час... А думалася, што яшчэ дачакаем... адпомсцім і старостам і ўсім прахвостам... А тут? Але калі ўжо так сталася, не бойся, дружа. Твая сям’я — мая сям’я...» І не хацеў выходзіць на двор Дзям’ян, каб не чуць плачу з той хаты, дзе ляжыць, навекі заснуўшы, Сцяпан.
Пеця Ціханчук, выправіўшы маці да Касцевічаў, выйшаў, апіраючыся на кіёчак, бледны, худы, з тонкай шыяй, і сеў на прызбе. Да яго прыйшоў Саша Грынявіцкі.
Так сядзелі разам, гаворачы ўпаўголаса. Сумавалі. Словы абрываліся, сябры змаўкалі ў смутку, пазіралі на дрыжачыя зоркі, што з нябеснага прастору навіслі над сумнай вёскаю.
Думалі, гадалі маладыя сябры, дзе ж падзеўся Пятрусь Хадыка? Няўжо дзе забілі паліцыянты? Не можа быць, каб забілі. Ён яшчэ з’явіцца, ён яшчэ пакажа сябе.
Доўга не клаліся людзі спаць. Дзям’ян Гарагляд, ужо крыху астыўшы ад суму, гаравання, пайшоў да Касцевічаў. Не сядзець жа адной Кацярыне пры старым — заморыцца бедная. Трэба яе змяніць, павартаваць апошні раз непрабудны сон сябра.
Праз некаторы час цяжкай, павольнай хадою прайшоў па вуліцы Нічыпар Байдак — падаўся таксама туды...
Прыйшоў бы і Анупрэй Чарняк, але позна вярнуўся з Глушца. Пачуўшы такую жалобную вестку, крыкнуў на ўсю хату: «Як? Памёр? Не можа быць!» І потым увесь час панура маўчаў.
...Вось і мінула цяжкая, маўклівая ноч. Толькі ў адной хаце мігцела праз вокны цьмянае пакутлівае святло. Там на лаве ляжаў галавою да партрэта Радзішчава будаўнік жыцця Сцяпан Касцевіч. Блішчаць пасярэбраныя валасы, прычэсаныя так, як і пры жыцці. Той самы зычлівы, лагодны выраз твару, толькі маршчынка паміж бровамі нахмурылася ў крыўдзе. Світанне бялёсай шэранню кладзецца на вокны, расплываецца па хаце неяк павольна, асцярожна — зганяе цені-змрокі са сцен, з рэчаў, з пабеленай печы. Недзе далёка, яшчэ за лясамі, выплывае агністае сонца... У хаце ціха, дрымотна. Кацярына стамілася ад плачу, заснула, стуліўшыся ля печы. Падрэмлівае Дзям’ян Гарагляд і іншыя прысутныя. Не дрэмле толькі Радзішчаў. Ён глядзіць з партрэта, не змаргнуўшы, задуменны і гнеўны, як быццам перагортвае сваю кнігу, каб запісаць яшчэ адно «видение» народнага жыцця. На акне, тут жа над Сцяпанам, ляжыць у белым канверце ліст. Калі пачалі прыбіраць Сцяпана, знайшлі за пазухай. Гэта апошні ліст ад Андрэя. Значыць, трымаў яго ўвесь час пры сабе. Кацярына сказала, што трэба будзе пакласці яго ў труну. Днее ўсё больш і больш... Пара б ужо ўставаць, Сцяпан. Лятаюць шпакі, ластаўкі шыбаюць, на гумне ў гамаздаватым гняздзе абудзіліся буслы. Недакончаны вулей стаіць пад павеццю. А там за гумнамі поле ў жытах і аўсах патрабуе твайго гаспадарскага вока. Клічуць цябе дарогі, клічуць сябры... Устань, раскажы пра архангельскія лясы і льды, пра камчацкія сопкі, пра стэпы Украіны... Не чуе ўжо нічога Сцяпан Касцевіч, ляжыць нерухома са скрыжаванымі рукамі на грудзях. Вось ужо і сонца пырснула ў вокны іскрамі вясёлкі, абмытае росамі. І чуваць, нібы праз сон, як зашумела жыццё над прасторамі. Бусел-дыгнач стаіць у гняздзе, пацягваецца крыламі, як чалавек рукамі, рыхтуецца да лёту.
Прыйшоў Анупрэй Чарняк і прынёс з сабою свежасць ранку, пах жытніх палёў. Стаў на адно калена, коратка памаліўся на покуць. Устаўшы, падышоў да Сцяпана. Нагнуўся над тварам і сказаў:
— Што ж ты, дарагі Сцяпан Паўлавіч, не захацеў жыць? Калі так, то і мы хутка пойдзем за табою... Ах, ах!..— Анупрэй паківаў галавою і сеў на лаве.
А потым хата стала запаўняцца людзьмі — пачалі прыходзіць не толькі са сваёй вёскі, але і з іншых — бліжэйшых і далейшых вёсак — мужчыны і жанчыны... Хто, увайшоўшы, маліўся, а хто проста аддаваў паклон.
Поўна людзей у хаце. Шумяць яны стрыманым гоманам на падворку і на вуліцы. Смерць Сцяпана Касцевіча зрабілася падзеяй для ўсёй ваколіцы.
Прыляцеў бусел і, узмахнуўшы крыламі, апусціўся на гняздо. Павёў дзюбаю вакол, потым стаў сваімі белымі грудзьмі да сонца і, ускінуўшы галаву ўверх — да неба, заклекатаў...
І неўзабаве людзі пачулі гукі скрыпкі. Хто гэта іграе і навошта, калі ў сяле нябожчык ляжыць на лаве?
Падбеглі дзеці і задыханыя перадалі:
— Пятрусь Хадыка з’явіўся... Іграе на страсе...
— Як на страсе? Чаму на страсе?
— Залез на страху хаты на самы грэбень, прыпёрся спіною да коміна і іграе...
Калі даведаліся, што гэта іграе Пятрусь, людзі перасталі здзіўляцца. Казалі: «Іграе нешта сваё... Але вось на страсе... гэтага яшчэ не было».
А Пятрусь сапраўды стаяў на страсе, сонечны, высокі, і струны скрыпкі звінелі над вёскай, зліваліся з клёкатам бусла ў адно. Гукі ліліся, як з крыніцы серабрыстая вада. Паплыў шум, як з вадаспаду. Хвалі мчаліся, даганялі адна адну, плылі над жытамі, прыпадалі да далін. Вырываліся на ўзгоркі, праляталі над вёскамі, танулі ў далёкім зубчастым бары, ірваліся да сонца... Гімн жыццю вялікаму іграе агністая скрыпка Петруся,— жыццю пражытаму, жыццю будучаму... Нездарма прыціхлі людзі і ўсё слухаюць і слухаюць, задуманыя. Прыціхлі дрэвы, прыціхлі птушкі... Усе ведаюць, чаму і для каго іграе Пятрусь!
...ліпень 1932 г.
Урэшце не церпіцца і мне... Хочацца пісаць дзённік. Гады адзіночкі робяць сваё. Чалавек пачынае ўсё больш і больш глядзець у сябе. Аналіз і самааналіз, унутранае, патайнае развітванне з юнацтвам, якога непамерна шкада. Ціхія крокі сталасці падкрадаюцца непрыкметна, але ўпэўнена... Разам з тым, як ні дзіўна, умацоўваецца перакананне, што маладосць не згасне ў душы... Не, без яе нельга... Без яе няма радасці жыцця.
Турэмная адзіночка як быццам стала мне домам. Кожная шчылінка ў дзвярах, кожная плямка на сцяне настолькі знаёмыя, што здаецца жывуць са мною разам — то калі весялеюць, то хмурнеюць.
Яшчэ ёсць кнігі, ёсць сшыткі... У трохпавярховым будынку семдзесят адзіночак. Толькі нешта ў пяці ці шасці адзіночках сядзяць крымінальныя, а так ва ўсіх — палітзняволеныя. Нягледзячы ні на што, усякая арганізацыйная, выхаваўчая работа вядзецца далей. Нават выдаецца часопіс «Голас палітзняволенага», хоць з вялікімі цяжкасцямі. Часта бываюць вобыскі... Нават па начах. «Маліны» нас выратоўваюць, «маліны»... Гэта так завуцца на турэмным жаргоне схованкі для нашых запісаў. Калі выкрываюцца адны, мы знаходзім другія.
...Не, штосьці не выходзіць у мяне з дзённікам. Лягчэй папісаць даклад да дня Кастрычніцкай рэвалюцыі. Усё раптам ціснецца, набягае пад пяро, і хочацца пісаць аб усім, з самага дня свайго нараджэння. Зайчыкам гуляе на сцяне прамень сонца — то заварушыцца, то заскача, то прытоіцца, сціхне. Гэта работа клёна вось тут недалёка за сцяной, на турэмным падворку. Я гляджу на яго ранкам, як толькі ўстаю, і ўвечары, калі сонца заходзіць за турэмныя дахі...
Бохаюць крокі па калідоры... Мусіць, ідуць па мяне забіраць у карцэр. Учора я праглынуў пошту на вачах у наглядчыкаў — пошту з агульных камер ад хлопцаў. Заўважылі мярзотнікі, калі перадаў крыміналіст-падмятайла на прагулцы. Кінуліся адразу ўчатырох, схапілі за руку, хацелі адагнуць пальцы... Вырвалі б, каб я не ўкусіў «пшодовніка» за руку. І ў гэты момант кінуў у рот круглячок, зашыты ў беленькую палатнінку... Нічога... страўнік пераварыў...
Нешта прыціхлі крокі... Можа, сягоння не возьмуць? Але не... ідуць... Крокі па дошках — бох, бох, бох...
...ліпень 1932 г.
Кожную раніцу будзіць мяне кайданны звон за сцяной. Я пачынаю ўжо да яго прывыкаць. Гэта звоніць кайданамі Арцём Світка, які славуты тым, што знішчыў Булак-Балаховіча. Яго трымаюць у адзіночцы ў кайданах і выпускаюць на прагулку перад снеданнем аднаго, найраней за ўсіх.
Вось ён і будзіць мяне сваімі кайданамі кожную раніцу. А я, як толькі пачую гэты звон, узлажу на табурэтку і гляджу ў акно, чакаю, пакуль Арцём не наблізіцца, каб прывітацца з ім.
Забіў Арцём Булак-Балаховіча, але не таго, якога трэба было. Самога ваякі якраз не было ў Белавежы, калі Арцём прыбыў туды, каб выканаць народны прысуд. Быў толькі ваякаў брат. Як пісаў у грыпсе да мяне Арцём? «Што ж мне было рабіць? Вяртацца ні з чым? Я падумаў: адзін чорт, адна зараза, што ён, што брат, усе з аднаго зладзейскага гнязда. Давай кокну яго, адным крывапіўцам менш будзе...»
Так і «кокнуў» Арцём брата рабаўніка, пагромшчыка Булак-Балаховіча. Уцячы не ўдалося, бо забіў ён яго ў людным месцы, недалёка ад лесапільні. Паліцыя гналася за Арцёмам на веласіпедах і дагнала. Судзіў яго надзвычайны суд — гэта значыць, судзіў на кару смерцю. Але адвакатам удалося збіць справу на звычайны суд. Арцём гаварыў на судзе, што ён забіў Булак-Балаховіча з палітычных перакананняў, помсцячы за тыя крыўды, якія ён нанёс беларускаму народу. Арцём атрымаў пятнаццаць год катаржнай турмы. Пасля суда прыязджала да яго ў турму старая маці на пабачанне. Гледзячы праз драцяны бар’ер на сына, гаварыла з плачам: «Ой, сынок, што ж ты нарабіў? Загінеш у турме...» Арцём адказваў: «Нічога, мама... Не страшна... Кожны чалавек, які жыве на свеце, павінен памерці...» О, Арцём, ты філосаф! Аптымізм твой сапраўды філасофскі.
Я помню твой адказ тады, калі я начаваў у цябе ў вёсцы Дубы, адказ на пытанне: «Ці ты член партыі?» Ты казаў: «Што мне ў партыі з паперкамі бавіцца? Мне б штурмануць што-небудзь».
Потым табе давялося «штурмануць» на дэманстрацыі каменданту пастарунка ў пераноссе. А потым падняць мяне з зямлі... Я ўсё помню, Арцём, дзіўны ты хлопец! Вось дзе давялося сустрэцца, хоць на розных шляхах. Ты да свайго дабраўся, Арцём,— ты штурмануў цяпер не на жарты. Нехта паклікаў цябе на гэта. Ну што ж, ідзі шляхам герояў...
Сягоння на прагулцы я даведаўся ад Старога сякія-такія падрабязнасці пра Булак-Балаховіча. У час вераломнага паходу Антанты на маладую Савецкую рэспубліку гэты генерал ад разбою, назбіраўшы банду з дзянікінскіх і пятлюраўскіх галаварэзаў, разбойнічаў на беларускай зямлі — рабаваў, расстрэльваў, паліў вёскі, біў, гвалціў жанчын, чыніў яўрэйскія пагромы. Ва ўзнагароду за такую «выдатную» работу ўрад Пілсудскага падарыў гэтаму кату і рабаўніку дванаццаць тысяч дзесяцін лесу ў Белавежскай пушчы.
Так і ходзіць Арцём адзін на прагулцы, кружыць вакол клёна, паглядае на вокны адзіночак, вітаецца з хлопцамі. А кайданы на нагах усё бразгаюць і бразгаюць. Памагаем мы яму, як можам,— прадуктамі, нават адзежай. Нядаўна перадалі шкарпэткі і світэр. Не сумуе Арцём, не... Толькі шкадуе, што не забіў таго Булак-Балаховіча, якога трэба.
Пішу яму, каб чытаў кнігі, і называю якія. Пашлю яму «Ціхі Дон» Шолахава. Вось ён ляжыць у мяне на стале разам з кнігай Гладкова «Цэмент». Неўзабаве павязуць Арцёма ў Святы крыж, пад Кракаў. Там, у святакрыжскіх гарах, ёсць турма для вечнякоў... Не захацелі паны пасадзіць яго разам з палітычнымі. Лічаць яго крымінальным. Нічога, Арцём Світка ганарыцца сваім подзвігам. Карыстаецца любоўю, прыхільнасцю з боку палітзняволеных.
Арцём Світка — гэта баец, які жыве неўтаймаванай нянавісцю да паноў. Яму шэпча аб гэтым кожную ноч родная палеская пушча...
...ліпень 1932 г.
Вярнуўся з карцэра. Прабыў там чацвёра сутак. Палітычных саджаюць толькі ў цёмныя карцэры. Такі карцэр — гэта каменны мяшок у падвале даўжынёю два доўгія крокі, шырынёю адзін крок. Там абсалютная цемра. Сцены з вялікіх круглых каменняў, па якіх слізіць, сцякае вада. Калі дакранешся да іх, то адхопіш руку, як ад каравай, агіднай жывёліны. Відаць, гэта засталіся яшчэ манастырскія карцэры.
Карцэраў цэлы калідор. Ёсць і з вокнамі, і з падлогай, і без падлогі. Калі бывае масавае пакаранне, то тады запаўняюцца ўсе карцэры — і цёмныя, і з вокнамі. А гэта бывае найчасцей у час святкавання Першага мая і дня Кастрычніцкай рэвалюцыі. Частыя рэпрэсіі прымусілі спыніцца толькі на гэтых двух святах, бо раней святкавалі яшчэ дзень Парыжскай камуны, Жаночы дзень, Антываенны дзень. Усе гэтыя дні праводзяцца і цяпер, але толькі па камерах,— бываюць даклады і песні. Першы ж май і дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі святкуюцца дэманстратыўна адкрыта. Тады бывае і біццё і масавае пакаранне карцэрамі.
...Хто сказаў, што чалавек слабая істота? Гэта няпраўда. Чалавек непамерна моцная істота. У цёмным карцэры — мяшку з каменнымі аслізлымі сценамі — цягнецца бесперапынная ноч, ноч сырая, з пахам плесені, якогасьці сырога гнілля. Дзень у гэтай каменнай яме толькі адчуваецца. Чалавек убачыць на момант святло, калі адчыняцца дзверы і наглядчык падасць чатырыста грамаў турэмнага хлеба і кубак кавы.
А далей — няма ні абеду, ні вячэры. Застаецца толькі глухая падзямельная ноч, дзе пад скляпеннем такіх жа, як у сценах, каменняў снуе чалавек у адзіноце. Думае, перадумвае аб усім прыгожым, што мінула, аб усім прыгожым, якое ёсць цяпер, і аб той прыгажосці, якая павінна прыйсці. Гэтая прыгажосць гаворыць: «Усё для чалавека!»
Моцная істота чалавек. Але тут напрошваецца пытанне — які чалавек? Нядаўна прывезлі ў турму і пасадзілі ў адзіночку мясцовага засцянковага шляхціца з доўгімі вусамі, з памятымі абвіслымі шчокамі. Яго выпусцілі ў прыбіральню разам з усімі. Быў яшчэ толькі ранак — пасля снедання. Гэты шляхціц мацаў галаву рукамі і вохкаў: «Ой, цось мі глова болі...» А потым пытаўся ў хлопцаў: «Панове, чы зараз обяд?..»
Хлопцы ўзарваліся смехам: «Што з вамі, пане? Які там обяд? Яшчэ ж толькі ранак...» Пасадзі такога шляхціца ў цёмны карцэр, ён там і адных сутак не вытрымае. А калі і вытрымае, то будзе запалоханы на ўсё жыццё. Шляхціц трапіў у турму за нейкія вэксальныя, банкаўскія аперацыі, і ўжо таму ён не моцная істота. Яшчэ да абеду пад’ехалі да варот турмы на шляхецкай калымазе яго сабутыльнікі і вызвалілі збянтэжанага шляхтунка, узяўшы яго на парукі. Ну што ж... чарговая аказія для п’янкі «за вызваленне прыяцеля». Будуць у рэстаране біць кулакамі па стале, выстаўляючы адзін перад другім свой гонар, а потым пальюцца слюнявыя чуласці і «святыя патрыятычныя слёзы». Мала гэтага, выйдуць з рэстарана шумнай чарадою і сядуць на калымагу — паедуць у фальварак. Там, каля пахіленых, амшэлых дзіравых платоў растуць грушы, яблыні, абгрызеныя козамі. І куры, куры... усюды палошчуцца куры. На таксама пахілы ганачак выйдзе пані гаспадыня ў белым карункавым каўнерчыку і, моргаючы стомленымі вачыма, будзе вітаць гасцей. А госці па чарзе будуць цалаваць ёй у брудную руку. Потым рассядуцца ў сталовай з нізкай, даўно не беленай столлю, пад партрэтам Касцюшкі, заседжаным мухамі. Касцюшка на партрэце падобны больш на анёла, чым на сапраўднага Касцюшку. Будуць піць, даядаць апошнія запасы прыяцеля і раіць яму, як падкупіць пракурора, суддзяў, каб выйграць справу. Трухлявы, праедзены моллю свет... Ад яго засталася толькі адна поза.
Так і не давялося шляхціцу дачакацца турэмнага абеду.
А ў карцэры зусім няма абеду. У карцэры нельга прылегчы, бо няма на чым, хоць і цягнецца без перапынку сырая, падзямельная ноч. Усё снуеш узад і ўперад, часам торкаючыся носам у слізкае, халоднае каменне. Сядзеш у кутку на падлозе на мінут пяць, пакуль холад не дабраўся да касцей, а потым зноў снуеш. Спіш у карцэры стоячы, прыхінуўшыся плячом да сцяны, або ходзіш з заплюшчанымі стомленымі вачыма, быццам плывеш дзе ў цемры невядомага свету. А ў вачах кружацца іскры... Выйдзеш з карцэра, хістаешся як п’яны, пакуль асвоішся з дзённым святлом, з наваколлем.
...А стары Паддубны мае ўжо многа сутак карцэра. Моцныя людзі камуністы, бо яны камуністы, бо яны павінны перамагчы стары свет. І яны перамогуць!
...ліпень 1932 г.
Канчаецца разгляд спраў сыпакоў. Гэтая работа звязана з вялікімі цяжкасцямі, бо народ збіраць немагчыма. Усё робіцца цераз перапіску, перастукванні, цераз выпадковыя сустрэчы ў прыбіральні, цераз скупыя гутаркі на прагулцы, дзе наглядчык не дае размаўляць.
Па-першае, трэба прачытваць пракурорскія акты абвінавачвання, каб ведаць ступень сыпацтва кожнага, па-другое, прачытаць самакрытыкі1, а пасля гэтага ўжо вызначыць кару. А сыпакоў многа... Гэта ўсё ў большасці моладзь, якая не паспела загартавацца ў барацьбе. Вызваленчая барацьба мае сваю заканамернасць. Разам з узмацненнем тэрору яшчэ больш масавым робіцца рух. Заганяюцца ў турмы цэлыя атрады моладзі. Пачынаюць трапляць за краты ўжо і дзеці, нават маці з дзецьмі. Нядаўна пасадзілі ў адзіночку добрага русавалосага хлопчыка год васьмі. За што? Абвінавацілі яго ў тым, што ён, гэты вясёлы хлопчык, хацеў падпаліць пастарунак паліцыі ў сваім сяле. Прывялі ў турму і яго маці — маладзіцу, але яе пасадзілі асобна і не даюць пабачыцца з сынком. Калі наша крыло выпускаюць у прыбіральню, кожны з нас падыходзіць да дзвярэй адзіночкі хлопчыка, заглядае ў «ваўчок», каб пабачыць, што ж ён там робіць адзін? А ён не вельмі журыцца — то водзіць пальцам па сцяне, нешта «піша», то стаіць на стале і глядзіць у акно.
Аднойчы мы ўбачылі, як ён упёрся лбом у абабітыя бляхай дзверы і гудзе сабе і гудзе. Уяўляе, што барукаецца з кімсьці. Калі ж часам яго выпусцяць разам з намі (гэта залежыць ад таго, які наглядчык стаіць пры ключах), ён, босы, галопам бегае па калідоры другога паверха. Мы жартуем з ім, даём яму хлеба, масла, сала,— што ёсць у нас. Сказалі аднаму нашаму хлопцу, каб звязаў для яго панчохі са старых, мужчынскіх. Гладзім гэтага хлопчыка па падстрыжанай русай галоўцы, заглядаем у яго блакітныя чыстыя вочы. Нічога, дарагі хлопчык... Прыйдзе час — жалезныя дзверы адзіночкі будуць прабіты, і тады мы разам з табою адпомсцім праклятым буржуям, шляхце, праклятаму фашызму.
Учора прывялі яшчэ аднаго хлопца дванаццаці год, падпольнага піянера,— арыштавалі за распаўсюджванне лістовак.
Ва ўсім нашым турэмным калектыве больш дваццаці чалавек старых — па пяцьдзесят, шэсцьдзесят год...
...Розныя самакрытыкі паступаюць ад сыпакоў.
Ёсць халодныя, няшчырыя. Гэта ад ганарлівых, самалюбівых. Адкладаю ўбок. Ёсць слёзныя, дзе апісваюцца катаванні ў дэфензіве. Чалавек сам сабе не можа дараваць, што сыпнуў, і рве на сабе валасы. Клянецца выправіць свае слабасці ў будучым, хоць бы давялося памерці. Адзін, напрыклад, піша: «...Я стаяў адзін, акрываўлены, перад катамі... Хоць бы хто-небудзь са сваіх глянуў тады на мяне, і гэтага ўжо было б даволі, каб вытрымаць да канца...» Зразумела, таварыш... Адзіноцтва пакуты — самае цяжкае. У тваёй душы не хапіла адной кроплі, каб ісці да канца, можа, і да смерці. Верым табе, таварыш, што ты слабым больш не будзеш. У імя партыйнай, рэвалюцыйнай законнасці кара для цябе будзе, але невялікая.
А вось самакрытыка Якава Кушалевіча — глушэцкага каваля, выкладчыка палітэканоміі ў турме.
Самакрытыка слёзная, інтэлігентна-нервовая, баязлівая, дрыжачая. Вельмі ж баіцца за сябе Якаў, вельмі баіцца... Што з табою рабіць, Якаў? Чалавек ты ў жыцці сумленны, таварыскі, але... слабінка ў душы адкрываецца, як клапан. Адкуль яна ў цябе, жылістага каваля? Я, можа, і адгадаю, калі скажу, што гэта ўсё ўплыў мяшчанскага асяроддзя, у акружэнні якога ты вырас. Зробім спробу, Якаў, але апошнюю — прапаную на парткоме выключыць цябе з партыі на адзін год, каб ты пазбыўся дрыжыкаў, мяшчанскай пустаты, якая табе не да твару. Ты не вытрымаў там, у глушэцкай дэфензіве, і ручаінамі слёз аплакаў сваё сыпацтва. Ты яшчэ не ведаеш, што я ўсё бачыў праз шчылінку сцяны. І, нягледзячы на гэта, два пачуцці змагаліся тады ва мне — пачуццё злосці, абурэння і пачуццё... спачування. Чаму? Бо ты сумленны, Якаў. Местачковы быт, вядома, не мог даць табе гарту — мог даць і даў толькі бездапаможныя слёзы. Сілу ідэй ты ўзяў, Якаў, ад марксісцкай літаратуры, але яшчэ няма ў цябе той сілы, каб перакананні камуніста адстайваць у барацьбе, на практыцы, да канца. Я думаю, што партком згодзіцца з тым, каб на год выключыць цябе з партыі. За год ты павінен узняцца на вышэйшую ступень. Гэта будзе для цябе экзамен. А калі возьме верх у цябе мяшчанскае самалюбства, можаш страціць тое, што маеш,— можаш скаціцца ў балота.
Самакрытыка Ісэра Цукермана заслугоўвае асобнай увагі. Ён і ў турме стварыў сабе адменныя ўмовы. Ужо трэці год сядзіць у турме і ўвесь час хворы... жыватом. Кожны дзень атрымлівае з турэмнага шпіталя булку і паўлітра малака. Гэтага яму, вядома, ніхто не шкадуе, але хлопцы ведаюць, што Цукерман вельмі сябе шкадуе, смяюцца, што ён ходзіць да фельчара падхалімнічаць, каб той і далей прыпісваў яму малако. Ёсць хлопцы сапраўды хворыя пасля катаванняў у дэфензіве і то гэтага не робяць... Ну, але Цукерман ёсць Цукерман, чорт з ім. Самакрытыка яго па памерах самая найбольшая. Ну і накруціў, накруціў. Самой самакрытыкі, па сутнасці, няма, а толькі фразы, фразы. Самакрытыку Цукерман пачаў чамусьці з дасягненняў Савецкага Саюза на шляху будаўніцтва сацыялізма. Потым пераскочыў да цытат Маркса, Жарэса, нават Кауцкага. Пасля высвятляецца, што ўсё гэта патрэбна было для таго, каб давесці, што не ўсе людзі аднолькавыя па сваёй фізічнай канструкцыі, па разуменню марксізма, які, на яго думку, многія ператвараюць у бланкізм. Вось чаму ён, Ісэр Цукерман, не мог праявіць сябе на ўсю сілу ў Глушцы, бо яму перашкаджалі бланкісты. «Так, бланкісты»,— паўтарае Цукерман. І гэтае паўтарэнне гучыць, як стук кулачком па стале. Далей Цукерман кажа, што яго прызнанне ў дэфензіве нельга лічыць прызнаннем, бо паліцыя ўсё роўна і так усё ведала. Не, за даносчыкаў ён цярпець не хоча. Прэч з такой самакрытыкай! У партыі, Цукерман, ты не будзеш!
Наіўна-трагічныя самакрытыкі камсамольцаў. Яны пішуць малапісьменным почыркам, пішуць, як вінаватыя дзеці,— з болем, шчыра, хаатычна. Клянуцца адпомсціць катам-панам, просяць сабе кары. Ах ты, маладосць! Гартуйцеся, гартуйцеся, бо агню ў вас многа! Вось адзін піша: «Дарагія таварышы! Я вельмі люблю Леніна. І я вельмі вінават прад ім, бо прызнаўся ў дэфензіве пра два сцягі, хоць я іх вывешваў многа на гасцінцы, можа, больш дваццаці. Але сусед канфідэнт Краснапёрка данёс на мяне паліцыі, і мяне вельмі білі».
Зараз жа пераход да другога: «Я ніколі не хадзіў у царкву. Ведаю, што там ашуканства. Не падумайце, што я магу памірыцца з панамі».
Камсамолец заканчвае: «Дарагія таварышы! Прашу, мяне не шкадуйце, бо я вінаваты перад Леніным!»
...Свісток на абед. Стук у сцяну. Стукае Віктар Кухта. Прыкладаю вуха, слухаю. Морзе запрацавала: п-р-ы-е-х-а-ў т-р-а-н-с-п-а-р-т з В-і-л-ь-н-і, з Л-у-к-і-ш-а-к.
Выбіваю: многа?
— Д-в-а ч-а-л-а-в-е-к-і...
Ну і транспарт... Цікава...
...ліпень 1932 г.
Паддубны вярнуўся ўжо з другога суда. Судзілі аднаго. Атрымаў яшчэ дзесяць год. У гэтыя дзесяць уключылі і гады следства. Значыць, выйдзе з турмы недзе ў 1937 годзе, калі апеляцыйны суд не дадасць яшчэ. Але, напэўна, дадасць, бо пракурор падаў апеляцыю. Эх, Стары, хутка цябе вывезуць адгэтуль, раз ужо маеш прысуд.
Доўга ж валаводзіліся з табою, стары ты завадыяка,— падумаць — другі суд.
...жнівень 1932 г.
Выклікалі ў канцылярыю. Перадалі копію прысуду апеляцыйнага суда. Дадалі яшчэ год турмы. Гэтага трэба было чакаць. Ужо будзе пяць гадкоў. Выйду з турмы ўвосень 1934 года. Дадалі год Якаву — будзе мець чатыры. Віктару таксама год — будзе мець чатыры. Цукерману пацвердзілі ранейшы прысуд — гэты заслінены купчык хутка выйдзе. Невядома, як з Максімам Рундам, Захарам Зубцом, Марцінам Шапко. Гэтыя сядзяць у правінцыяльнай турме. Напэўна, першым двум дадалі, а Марціну... могуць пацвердзіць прысуд акруговага суда. Фашысты бяруць пад увагу і сыпку, і характар чалавека і, улічваючы гэта, робяць уступкі. У такіх выпадках ужо не лічацца з памерам «праступку» і што дыктуе артыкул кодэкса. Важна для іх падхапіць, так сказаць, на ляту хістанне чалавека і ўступкай абяззброіць яго зусім. Фашызм — гэта здрадліва-гнуткая тактыка. Фашызм шукае апоры ў псіхалогіі чалавека, падсцерагае ход яго думак і пачуццяў. На гэтым «участку» барацьба з фашызмам самая цяжкая. Яна патрабуе ад камуністаў не толькі пільнасці наогул, але шырокіх ведаў, эрудыцыі, каб здолець выкрыць прошукі фашызму ў любых абставінах, умовах.
З другога боку, калі «праступак» камуніста невялікі, але камуніст трымаецца стойка, з поўнай годнасцю змагара за вызваленне працоўных, фашысты не шкадуюць яму гадкоў турмы і могуць насыпаць столькі, што і не панясеш. Пакуль што абаронцы-адвакаты з дэмакратычнага лагера адстайваюць артыкулы кодэкса, хоць і ім гэта не заўсёды ўдаецца. Светлая асоба польскага дэмакрата-абаронцы палітзняволеных Тэадора Дурача знаёма кожнаму палітзняволенаму, як і ўсёй краіне. Дурач выратаваў Арцёма Світку ад шыбеніцы і многіх, многіх народных герояў. Захар Зубец, Іван Падаляка таксама абавязаны яму выратаваннем ад смерці яшчэ вунь калі — за лесапілку ў Залатой гары. Дурач бароніць толькі палітычных, спяшаецца ў кожны куток краіны, дзе над барацьбітамі навісла небяспека, і аб’ядноўвае навокал сябе адвакатаў дэмакратычных перакананняў. Кожны палітзняволены, якога бараніў Дурач, ганарыцца гэтым. Ганаруся і я, бо ён бараніў і мяне.
Але ўжо чуваць, што некаторыя суды знарок даюць вялікія прысуды тым, каго бароніць Дурач. Першыя пачаткі цкавання Дурача. Фашысты, безумоўна, будуць яго цкаваць.
На арэне юрыдычнай разгараецца барацьба двух лагераў — усё больш і больш адвакатаў-дэмакратаў гуртуецца навокал Дурача. У прэсе пішуць аб падрыхтоўцы новага карнага кодэкса, так званага кадыфікацыйнага, ужо адзінага для ўсёй Польшчы. Бо дагэтуль судзяць яшчэ па трох кодэксах. У той частцы Польшчы, што была пад Расіяй, судзяць па даўняму царскаму кодэксу, у былой нямецкай частцы — па нямецкаму кодэксу, а ў Галіцыі, што была пад Аўстрыяй,— па аўстрыйскаму. Новы кодэкс Польшчы будзе кодэксам фашысцкім. Роля абароны будзе зведзена ў ім, можна сказаць, на нішто. Трэба чакаць, што шмат хто з адвакатаў не міне турмы. Так развіваюцца падзеі. Фашысцкі тэрор усё больш уцягвае ў барацьбу ўсё новыя і новыя колы грамадства. На чале — камуністы.
Так... на чале — камуністы. Каго ж я сустрэў на калідоры турэмнай канцылярыі? Прыпёршыся да сцяны спіною, стаяў высокі чалавек з русай, ужо крыху пралыселай галавой. Блакітныя вочы, засяроджаны твар... Але твар... Што за твар? Худы, зморшчаны, як спечаны яблык. Васковы колер. Навокал вачэй маршчыны і маршчыны. Я прайшоў міма. Нешта зачапіла мяне ў позірку гэтага чалавека. Вяртаючыся з канцылярыі, я зноў прыгледзеўся да яго. Штосьці знаёмае на хвіліну дайшло да свядомасці і зноў знікла. Я хацеў ужо ісці, калі гэты чалавек, не спускаючы з мяне позірку, прамовіў: «Анатоль... Гэта ты?» і ўсміхнуўся.
— Няўжо? Няўжо гэта ты, таварыш Васіль?
— Як бачыш...
Мы ціснулі рукі адзін аднаму. Наплыло столькі пытанняў, што хацелася выказаць іх адразу.
— Як гэта? Адкуль? З Вільні?
— Так, з Вільні...
— Чаму ж ты такі худы, зморшчаны?
— Пасля дзевяцідзённай галадоўкі... Сяго-таго вывозяць.
— Як з галадоўкай? Выйгралі?
— Не...— неяк балюча закруціў галавою Васіль,— прайгралі... Здалі фронт барацьбы... А... мярзотнікі...
— І там ужо зраўнялі палітычных з крымінальнымі?
— Не... Утрымліваецца стан рэчаў такі, які быў перад галадоўкай,— кніжкі толькі з турэмнай бібліятэкі. Сшыткі, чарніла, газеты — індывідуальна — каму начальнік захоча, таму дасць, прагулка — адзін за другім, трыццаць хвілін у дзень, спатканні з раднёй — дзесяць. Здалі фронт... Можна было яшчэ трымацца...
Я слухаў, гледзячы на таварыша Васіля, у якім пачаў пазнаваць тую характэрную для яго ўсмешку, калі смяюцца толькі адны вочы.
Васіль працягваў:
— Ніякай медыцынскай дапамогі пасля галадоўкі. Наварылі фасолі... Знарок... Два таварышы памерлі ад завароту кішак... Фашызм азвярэў...
Я слухаў і маўчаў.
— Пачынаецца наступленне фашызму на правы палітзняволеных ва ўсіх турмах... Падрыхтоўка да ўвядзення фашысцкага турэмнага рэгламенту...
У Лодзінскай турме галадаюць ужо дзесяты дзень... Невядома, чым скончыцца. У Грудзёнцы галадоўку выйгралі... Начальнік Віленскай турмы пагражае нашым некалькім таварышам, у тым ліку і мне, судом за арганізацыю галадоўкі і дапамогу з волі. Ля турэмных варот адбылося пяць дэманстрацый вільнян. У двух выбухнула бойка з паліцыяй. Дэманстранты сцягвалі паліцыянтаў з коней, закідвалі каменнем. Ёсць параненыя з абодвух
— Вось яно як... У нас пакуль што рыхтуецца адміністрацыя... Мы таксама рыхтуемся,— адказаў я.
Выйшаў мой наглядчык, і мы гутарку спынілі, развіталіся. Васіля, безумоўна, пасадзяць у адзіночку... Усё ж такі ў канцы гутаркі Васіль паспеў спытацца:
— Ці тут сядзіць Соня Качаноўская?
...жнівень 1932 г.
Часам прыплывае ў душу безвыходная туга. Гэта асабліва бывае ў летнія месяцы, пасля вячэрняй паверкі, калі ўжо на ўсю ноч замыкаюцца дзверы. А на свеце яшчэ гарыць сонца, недзе палі шумяць збажыною, недзе праляглі дарогі праз пералескі і лясы... Як гэта ўсё адышло далёка! Адышло — як па той бок быцця. Здаецца, нам ужо, вязням фашызму, неяк не да твару думаць, тужыць аб тых прыгажосцях, якія з’яўляюцца адзнакаю жыцця на волі. Але, дзякуючы таму, што ты вязень, яшчэ вастрэй перажываецца ў душы хараство прыроды — усплываюць вобразы і вобразы, і на дарозе сярод маляўнічых палёў прыветна бліскае насустрач яна — усмешка маладосці. Як гэта ўсё адышло далёка! У такія хвіліны снуеш па камеры, не ведаеш, дзе сябе дзець. Ляжаш грудзьмі на жалезны ложак, прыкаваны да сцяны, ляжыш, пакуль перабаліць, а потым, устаўшы, зноў снуеш. Тады сыходзіць на думку песня. Я ўсё часцей і часцей пачынаю задумвацца аб тым, чаму песня мае такую цудадзейную сілу? Мусіць, на свеце няма чалавека, які б не любіў песні, мала таго, які б так ці інакш не тварыў яе.
Усё часцей і часцей спяваецца, нават непрыкметна для сябе. Таму, відаць, непрыкметна і сыходзіць супакаенне. Гэта перажываю не толькі я,— гэта перажываюць усе зняволеныя. Нада мною, на трэцім паверсе, сядзіць Паддубны. Я ніколі не чуў, каб гэты чалавек спяваў. Глянуўшы па яго, нельга падумаць, што ён можа бавіцца песнямі. Аднак нават у апошні час часта чуваць зверху, як ён цягне мелодыю ў пасляпаверачныя гадзіны. І ўсё амаль адну і тую ж. Калі стане ля акна, можна разабраць і словы:
...Скрыла, скрыла храброго Чапая
Мутная волна-а-а...
Песня абуджае, песня радуецца, шкадуе, песня любіць, плача... Песня — вялікая сіла! Пазаўчора я аж усхапіўся з ложка, пачуўшы знаёмую мелодыю, якую чуў даўно-даўно, яшчэ ў маленстве, у сваёй Запалянцы. Песня лілася з радыёрэпрадуктара, які турэмная адміністрацыя павесіла на клёне, каб у нядзелю зняволеныя слухалі касцельныя літаніі з пазнанскага кафедральнага касцёла. І раптам у гэтыя праклятыя дзікія літаніі ўварвалася песня:
Ой, у лесе, пры лужку,
На зялёным полі,
Пры знаёмым табуне
Конь гуляў на волі.
Я не верыў сваім вушам. Слухаў — так, яна. Усё дакладна. Я ўскочыў на табурэтку да акна, калі ўжо спявалася звонкім тэнарам страфа:
Стукні, грукні, сівы конь,
Ў дзверы капытцамі —
Ці ж не выйдзе дзяўчынанька
З чорнымі брыўцамі?
Што робіцца насупраць, у будынку агульных камер! Крымінальныя ўкрылі вокны, лезуць адзін на другога. І такая настала цішыня, якой гэтая турма, можа, даўно не перажывала. Усе слухалі песню. Віктар пастукаў мне ў сцяну і зараз жа крыкнуў у акно:
— Нехта дарваўся да радыё...
Такая цішыня звярнула ўвагу наглядчыкаў на вежах. Пачалі зганяць слухачоў з вокнаў. Але ніхто не скрануўся з месца, не паслухаўся. Паддубны зверху сказаў амаль на ўвесь голас:
— Добра... Ой, добра...
Аж шпаркім крокам, амаль подбегам, высунуўся з-за вугла Кручоны. Дакрануўся да рэпрадуктара, і песня змоўкла. Глянуў вакол і крыкнуў: «З вокнаў!» Адзін крыміналіст крыкнуў у адказ:
«Песню давайце! Нашто замкнулі?!» Кручоны памахаў пальцам на вокны крымінальных. Наглядчыкі з вежаў пачалі дзіка крычаць: «З вокнаў, пся крэў!»
Знайшоўся нейкі чалавек, рызыкнуў дапусціць беларускага спевака да мікрафона, а тут падышоў хам і ўсё спыніў. Песня прагучала, як рэха часоў — далёкіх, народных... І таму блізкіх. Віктар выстуквае: «От с-в-о-л-а-ч...» Гэта аб Кручоным. Я прылёг на ложак і на момант забыўся аб усім — у грудзях гарэлі пачуцці, абуджаныя песняй. Думкі самі сабою ляцелі да шэрых, саламяных хат, да народнай нядолі. А крымінальныя тым часам пачалі песню сваю, нейкую шырокую, разбойна-лірычную.
Я ляжу, заглядзеўшыся ў столь. Ці то мярэжыць у вачах, ці ўжо вечар апускаецца на турму? Хораша ляжаць і слухаць, як песня то ўзвышаецца, то замірае на апошніх словах, каб выбухнуць нанова шматгалосым хорам. Цішыня на дварэ. Даходзяць словы песні:
Одиночка, моя лиходейка,
До чего ж ты мена довела?
І хор шугануў праз краты і сцены:
Молодецкую жи-и-изнь загубила,
Арестантом мена на-зва-ла-а-а...
Слова «назвала» цягнецца доўга на лірычнай ноце, быццам растае пад небам. Удальством і тугою па свабодзе поўна гэтая арыштанцкая песня, народжаная яшчэ, напэўна, у Аляксандраўскім цэнтрале.
Ужо цямнее. Наглядчык крычыць: «Перастаць спяваць!»
Песня ж не слухаецца. Яна разгулялася не на жарты — будзіць, калыша, як на хвалях. Вось зноў размахнулася. Як шквал, вухнула па кратах.
Прыйшоў Кручоны, прыгразіў карай, і песня сціхла. Кручоны доўга распякаў наглядчыкаў за паслабленне ў службе. А ў большасці наглядчыкі самі любяць слухаць песні і часам толькі для выгляду крычаць, пакуль не з’явіцца страж пекла Кручоны.
Ужо цёмна, а я ўсё хаджу і хаджу. Хутка павінна ўжо выйсці на волю Надзя-Вольга...
Выйшаў бы і я, але яшчэ годзік дадалі паны.
Куды панясе нас лёс потым? Той самы шлях, цярністы шлях, але слаўны, непрымірымы.
Нечага стукае Віктар, мусіць, засумаваў...
...жнівень 1932 г.
Свет не без добрых людзей — гаворыць прыказка. Наша сувязь яшчэ працуе. Атрымалі прывітальны ліст з Савецкай Беларусі, з Бабруйска, ад Мопраўскай арганізацыі, якая шэфствуе над нашай турмою. Мы не толькі чытаем гэты ліст, але і мацаем пальцамі. Гэта ж прыйшло адтуль, з Савецкай краіны. Сапраўднае свята ў нашых адзіночках. На прагулцы толькі і пытаюцца адзін у другога:
— Чытаў?
— Чытаў...
Прыўзняты, бадзёры гаманок плыве па пляцы.
Маці-радзіма помніць аб нас...
...жнівень 1932 г.
Учора раздаўся па надворку крык: «Бачнасць!», за якім пачуўся крыклівы рапарт. Усё страпянулася пасля такой каманды і замёрла. Прыйшоў пракурор, з ім начальнік і ўся світа. Пайшлі ў агульныя камеры. Я глядзеў у акно. З другога паверха процілеглага будынка стаў у акне наш хлопец і пачаў сігналіць пальцамі. Лаўлю, прымаю. Разбіраюць нашу бібліятэку. Перадаю Паддубнаму, Віктару. Сцены загаварылі на мове Морзе. Вестка паляцела ва ўсе адзіночкі. Рашэнне прынята на ляту — патрабаваць пракурора, пратэставаць супроць разбурэння нашай бібліятэкі. Рашэнне па Морзе аблятае ўсе адзіночкі. Званкі амаль адначасова зазванілі з адзіночак. Пачаў хадзіць наглядчык. Заглядаў у «ваўчкі», пытаўся, у чым справа. Адказвалі: «Патрабуем пракурора!» Пракурор прыйшоў. Кожны заявіў пратэст. Адказ пракурора быў такі: «Бібліятэкі ў турме не паложана. Тут не універсітэт, а турма. Можна трымаць кніжкі індывідуальна — забірайце, кожны свае... Інакш будуць забраны ў турэмную бібліятэку, у дзяржаўны фонд».
Вырашылі пакуль што кнігі разабраць па адзіночках.
...жнівень 1932 г.
Прыехалі Захар Зубец, Марцін Шапко, Максім Рунда, Іван Падаляка. Усіх пасадзілі ў адзіночкі. Смешны інцыдэнт атрымаўся з Захарам. Ужо даўно ўведзена адміністрацыяй у парадку паступовага скасавання правоў палітзняволеных, што пры выхадзе на прагулку, як і пры вяртанні з прагулкі, наглядчык робіць вобыск у кожнага. З гэтай нядоляй, вядома, упершыню сустрэўся і Захар. Яго абшукваў наглядчык у адзіночцы перад прагулкай. Захар, насуплены, сачыў вачыма за кожным рухам наглядчыка, які яго абмацваў, глядзеў пад пахамі, у кішэнях. Скончыў наглядчык, Захар спытаўся: «Усё?» — «Усё»,— адказаў наглядчык. А Захар: «Як усё? Не, не ўсё... Яшчэ ў с... заглянь...» Наглядчык зазлаваў. Эх, Захар, што ты нарабіў?
Цяпер кожны раз гэты самы наглядчык прымушае нас скідаць сарочкі і расшпільваць штаны. Узмоцнена сочаць па начах, калі ў рух ідуць нашы «коні»2, перавозяць прадукты, бо дзяліцца адкрыта ежай ужо не даюць. Калі заўважаць, канфіскуюць прадукты і караюць. Фашызм і ў турме баіцца калектыўнасці, фашызм ведае, што дзяліцца прадуктамі, адзежай — гэта ўжо бадай камуна.
Ах, Захар, Захар, ходзіш ты на прагулцы, як вінаваты, і ўсё дудзіш мне, ідучы ззаду: «Ну, я ж не ведаў... Гляджу, лезе ў кішэні... Што ты тут паклаў, што? Чаго ты лезеш! Ах, ах, што я нарабіў... Усякае глупства мае значэнне... От, фашысты...»
Пытаюся: «Як трымаўся Падаляка ў вашай турме?»
— А так... нічога... Як бог ён там пахаджваў, крыху вучыў хлопцаў.
— А Марцін?
— З гэтым у мяне была не адна сварка... Не магу я яму дараваць сыпку ў дэфензіве. У турме шмат балбоча. Калі прыйдзе пракурор, дык ён з ім... аб розных правах, законах... Мы ўжо яму кажам: «Карацей і мацней...» Не... ён як пачне разводзіць, нават да евангелля дойдзе. Дык мы апошнім часам выбралі другога хлопца для размоў з пракурорам і начальнікам.
— Палітычна як ён? Падвучыўся крыху?
— Падвучыўся, чаму не. Але... ўсё нейкай саладжавай вады многа ў яго гутарцы. Даручылі мы яму адзін раз зрабіць даклад у дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі. Нешта з гадзіны тры гаварыў, патаміў усіх... Гаварыў пра фабрыку-кухню ў Мінску. Кажа, што там, на гэтай кухні, людзі нічога не робяць. Усё робяць машыны: бульбу абіраюць, суп у міскі наліваюць, пасуду мыюць... Усё — машыны...
— Ну... гэта можа быць, Захар... Механізацыя ўводзіцца...
— Марцін казаў, што гэта электрычка нават усё адпраўляе... Накшталт таго, што нейкую кнопку націснуў, і электрычка павезла абед у дом, у які трэба.
Я засмяяўся і сказаў:
— Штукар Марцін... Ніякіх кнопак... Яму на прызбе мужыкам казкі расказваць.
— Я к таму кажу, Андрэй, што трэба расказваць так, як ёсць. Савецкі Саюз выдумак не патрабуе. Гэта нават і крыўдна для яго.
— Правільна, Захар, правільна...
— Хіба мы чужыя для Савецкага Саюза або якія дурні, каб нас пампаваць выдумкамі? — гаварыў Захар з абурэннем.
— Як хлопцы рэагавалі на гэтую кухню?
— Усё роўна бралі на крытыку Марціна.
— Бачыш, Захар, ад народа, як ні круці, а праўды не схаваеш...
— Ну, вядома, што так...
— А Рунда як трымаўся?
— О, гэты... гэта моцненькі хлопчык. Адабраў ад Падалякі порцыю сала.
— Як адабраў?
— А так... Хлопцы перад нашым прыездам ад сваёй дабраты Падаляку, як свайму настаўніку, выдзялялі падвойную порцыю сала... А ён, гэты настаўнік, і паядаў.
— Фу, фу... паскудства гэта, Захар.
— Паскудства не паскудства, а так было. Рунда на нарадзе камеры запратэставаў супроць гэтага, як ён казаў, хабарніцтва... Нават і цяпер яшчэ злуецца Падаляка на Рунду.
— Няхай злуецца... Тут Падаляку хабараў не будзе.
...жнівень 1932 г.
Начныя перастукванні здаюцца голасам з-пад зямлі. Асабліва ў цёмную глухую ноч, калі ўся турма робіцца злавесна ціхай. Крокі наглядчыка за сцяною гучаць выразна і асцярожна, як быццам хто падкрадваецца. А з глыбіні, аднекуль здалёк, здалёк далятае: тук-тук-тук... тук-тук... Нехта нястомна, бесперапынна прабівае сабе дарогу на волю... на волю, да жаданай свабоды. Ляжыш і слухаеш — чый гэта голас? Хто не спіць у турэмнай цемры? Тук-тук-тук... тук-тук...
Наглядчык на калідоры, відаць, дрэмле.
Мы з Віктарам перастукваемся часта. Жартуем па Морзе, смяёмся, бачым праз сцяну выразы твараў адзін аднаго. Віктар... Харошы, здольны хлопец Віктар. Калі што даводзіць, дык адна асалода яго паслухаць. Ведае добра лацінскую, французскую мовы. Ведае на памяць «Яўгенія Анегіна» Пушкіна. Бо Віктар быў вучнем Віленскай беларускай гімназіі. Пры ўсім гэтым Віктар цудоўны танцор. Калі сядзелі разам яшчэ ў агульнай камеры, дык Віктар вечарамі такое вырабляў, танцуючы «пад грабёнку». Віктар — ахвяра дырэктара гімназіі Радаслава Астроўскага. Не ўдалося тады глушэцкай паліцыі захапіць Віктара — паспеў уцячы ў Вільню. Тэлеграма дагнала яго там. Астроўскі выклікаў Віктара ў кабінет і сказаў:
— Кухта, дзве табе дарогі: пакідай камсамол... А як не хочаш, праганю з гімназіі.
Віктар камсамола не пакінуў, пайшоў разам з таварышамі. Цяпер у турме, ён ужо член партыі, хутка выйдзе на волю. Гімназія ў Вільні перастала існаваць, ператворана ў філіял польскай гімназіі імя Славацкага. Пад кіраўніцтвам слуг дэфензівы — Астроўскага і Луцкевіча — дабіваюцца да канца апошнія гурткі Таварыства беларускай школы — канфіскуюцца бібліятэкі, забіраюцца беларускія кнігі ў паасобных членаў, закрываюцца ўправы. Людзі пад канвоем усё плывуць і плывуць у турму. За кошт закрытых гурткоў ТБШ узмацняецца беларуская хадэцыя — адзін з рэзерваў фашызму.
Астроўскі так скампраметаваў сябе ў Вільні, што ўцёк і жыве недзе ў Лодзі. А Луцкевіч закладае новую культурна-асветную арганізацыю пад назвай «Таварыства беларускай асветы» — ТБА — прафашысцкага напрамку, якую наша дэмакратычная прэса акрэсліла — «Таварыства беларускай атруты» — таксама ТБА.
Тук-тук-тук...— слухаю, Віктар. Пачуў наглядчык. Скрыганула крэсла. Крокі. Я лёг і закруціўся ў коўдру. Выключальнік пстрыкнуў. Я... вядома, сплю... Няхай сабе паглядзіць на мяне. Пайшоў да Віктара. Трэба асцерагацца. Учора ў пяці чалавек забралі кнігі, сшыткі, чарніла за перастукванні. Так яны забяруць і ва ўсіх — не за тое, дык за другое.
Доўга не сплю. Напэўна, ужо за поўнач. Ля стала наглядчыка пачулася гаворка. Адчыняюцца і зачыняюцца дзверы. Бах... Бах... Бах...
Што такое? Карыстаючыся шумам, стукаю Віктару. Мусіць, прывезлі новых.
Лёг зноў. Раптам знізу — тук-тук-тук... Слухаю, лежачы на ложку, прыклаўшы вуха да сцяны.
Выбівае Морзе адно слова: «Х-т-о?»
Адказваю. Пытаюся: «Вы хто?» Адказ: «Прывезлі дзесяць чалавек з Заходняй Украіны. Удзельнікі паходу галодных на Львоў... Расстрэлы, ахвяры... Заўтра напішу...»
Перапынак. Мітусяцца думкі... Польскі Трэпаў — Славой-Складкоўскі — дзейнічае.
Зноў — тук-тук-тук... Слухаю: «А сядзіць тут Андрэй Касцевіч?» Відаць, здзіўлены і напружаны быў у мяне твар. Пытаюся: «А ты хто?» Кароткае маўчанне.
Затым: «А-н-т-о-н Д-а-н-і-л-ю-к». Хто ж гэта такі Данілюк, які мяне ведае? Думаю, думаю, аж галава мая разрываецца, і ніяк не прыпомню. Урэшце адказваю яму, што я і ёсць Андрэй Касцевіч, і пытаюся: «Дзе мы сустракаліся?» Адказаў, што на лесапільні ў Залатой гары, і перадаў прывітанне ад Макара Краўчука. Ах, вось як... Помню, помню... Данілюк перадаў яшчэ, што Макар у Запалянцы.
Назаўтра рана, устаўшы, я, па звычцы, глянуў у акно. Хадзіў Арцём Світка, як заўсёды. А ў аддаленні гуськом яны — украінцы. Пазнаў Данілюка. Прывітаўся. Што тут робіць так рана пракурор? Вось ён выйшаў з начальнікам і спыніўся, глядзіць на ўкраінцаў.
Тыя прайшлі раз, другі раз... Праходзяць трэці... Пракурор знакам рукі спыніў іх.
— А вы чаму не вітаецеся з пракурорам?
Пярэдні смуглявы хлопец, крыху аброслы барадою, адказаў без затрымкі:
— А що вы, панэ прокурор, біг, чы що,що мы будэмо вам шапкі скідаты?
Сказаўшы так, пакрочыў далей, а за ім усе.
Калі абышлі круг, пракурор дакрануўся да свайго кацялка рукою і прамовіў: «Дзень добры!»
— Добры дзень,— адказалі мужныя ўкраінцы і мернай хадою паплылі адзін за другім. Правакацыя пракурора не ўдалася. Захапляліся нашы хлопцы паводзінамі братоў-украінцаў.
...жнівень 1932 г.
Маем ужо толькі дзве газеты на ўсе адзіночкі. Пятля фашызму заціскаецца ўсё цясней і цясней. Таварышы ўкраінцы расказалі, што шматтысячны галодны паход сялян на Львоў быў спынены эскадронам уланаў, высланых Славой-Складкоўскім. Сяляне ішлі з косамі, віламі, сякерамі. Спалілі шмат фальваркаў, маёнткаў, асадніцкіх хутароў. Некалькі разоў адбівалі атакі ўланаў. Урэшце паляцелі кулі. Забіта... восемдзесят чалавек, а можа, і больш...
Прыйшла газета. Апісваюцца, хоць коратка, крывавыя падзеі на Заходняй Украіне. Лік забітых называецца такі самы.
Дадаецца, што гэта яшчэ недакладна. Аб раненых гаворыцца толькі адным словам: «многа»... Ніжэй паведамляецца, што прэм’ер генерал Славой-Складкоўскі выехаў у Парыж на адпачынак. Баіцца звяруга крыку прэсы і завірухі на сесіі сейма.
Увечары я стаў на табурэтку, глядзеў у акно і спяваў на ўвесь голас:
Это идут коммунары
В семьдесят первом году.
В небо пылают пожары.
Всем богачам на беду —
на беду!
Пачулі хлопцы, і пайшла пераклічка... Адно другое даганяе... коммунары... пожары... богачам на беду...
...жнівень 1932 г.
Дзве падзеі за адзін дзень. Уцёк з турмы Антон Данілюк. Яго вадзілі ў канцылярыю. Наглядчык, які яго вёў, па дарозе спыніўся для гутаркі з іншым наглядчыкам. Вароты на вуліцу якраз былі адчынены — везлі матэрыялы для рамонту лодак (нядаўна адкрылася ў турме такая майстэрня). Данілюк скарыстаў такі момант і шмыгануў. У лёгкім каптане, без шапкі. Апрача ўдзелу ў паходзе галодных, яго абвінавачвалі ў забойстве двух правакатараў і аднаго канфідэнта (даносчыка). Пагражала вечная катарга.
Уцёк... Няхай табе шчасціць у дарозе, спеўная твая душа! Помню, помню твае песні ў змрочным бараку, там, у Залатой гары. Ляці, ляці ў Дзяды да Мар’яны. Яна цябе схавае ад ворагаў. Сядзе з табою ў човен цёмнай ноччу, і за азёрнымі берагамі прытуліць цябе лес магутны, як родны дом. Нарабіў ты турэмным стражнікам клопату. Наша разведка даведалася, што хутка будуць нас пераапранаць у крымінальную вопратку і прымушаць стрыгчы валасы. Значыць, будуць раўняць нас з крымінальнымі. Наглядчык, які цябе вёў, страціў службу, браце Данілюк.
Ляці, ляці, не давайся панам!
Другая падзея: украінскія нацыяналісты забілі ў Заходняй Украіне намесніка міністра ўнутраных спраў, начальніка дэпартамента нацыянальных меншасцей — Тадэуша Галуўко. Ну, будзе цяпер работы. Трымайся, хлопцы!
Паддубны кажа, што кліка Пілсудскага можа выкарыстаць гэты выпадак, каб усё вастрыё тэрору накіраваць супроць камуністаў...
...жнівень 1932 г.
Атрымаў ліст з дому. Памёр... мой бацька. Як гэта магло стацца, дарагі бацька? Не вытрымаў ты жыцця пад панамі. Добрае сэрца ты меў для людзей і трываласць нястомную, якая насіла цябе з аднаго краю зямлі ў другі. А вось тут цесна, душна стала тваёй душы, душна стала ў роднай хаце, да якой ты імкнуўся, каб аддаць ёй свае апошнія гады.
Асірацела змучаная жыццём маці без цябе і ўся рэшта сям’і. Асірацелі твае сябры. Асірацеў бы і я, дарагі мой, добры бацька, каб не было ў мяне сяброў-змагароў. Цяжка мне, мой сівы, задуманы голубе. Не пацешыў я тваёй старасці. Завялікія абавязкі налажыла на нас жыццё, і мы шмат у чым адракліся ад сямейных спраў. Ты гэта зразумеў ужо тады, калі з дзядзькам Дзям’янам рабіў рамку для партрэта Радзішчава. Хоць раздвойваўся, але зразумеў.
Мае таварышы ўжо ведаюць, што цябе няма, дарагі бацька! Шлюць мне спачуванні. І таму я не кінуўся ў роспач. Хачу пранесці праз жыццё тваю трываласць, твой зычлівы, удумлівы позірк. Ты вучыў мяне быць сумленным, дарагі! Я табе паклянуся, што выканаю твой наказ, як ужо выконваю яго цяпер. У думках сваіх лячу да тваёй магілы і кланяюся ёй.
Няхай сніцца табе наша зямля з яе шумнымі лясамі, палямі, дарогамі — зямля, якую ты любіў...
...жнівень 1932 г.
Усё горш і горш з кожным днём. Толькі ў трох чалавек засталіся кнігі. Учора забралі і ў мяне. Забралі кнігі, сшыткі, чарніла — усё! Пішу свой дзённік ужо алоўкам і пішу так, як быццам сяджу на іголках. Больш прыслухоўваючыся да таго, што робіцца за дзвярыма, на калідоры, чым да сваіх думак, якія выкладаю на паперы. Пішу дробненька, каб менш заняць месца на паперы. Заўсёды хаваў дзённік, а цяпер тым больш. Колькі ні было вобыскаў, не знаходзілі. Добрая ў мяне «маліна». Не дапамагаюць нашы пратэсты, ні тое, што не выходзім на прагулку. Два разы не бралі вячэры. Усё роўна пракурор не прыходзіць. Рыхтуемся да цяжкай бітвы з панамі.
...жнівень 1932 г.
Вось яно і надышло. Пачалася галадоўка...
Мяне выбралі прадстаўніком ад усяго калектыву палітзняволеных для перагавораў з начальнікам турмы, з пракурорам. Я запісаўся на прыём да начальніка. Выклікалі. Начальнік, высокі, тоўсты, з партупеяй цераз плячо, ягомасць так год пад шэсцьдзесят, прыняў мяне знешне ветліва, нават запрасіў сесці. Я не сеў. Падаў яму выкладзеныя на паперы нашы патрабаванні — дзесяць пунктаў. Ён іх прыняў.
— Галадаеце, значыць? — спытаўся ён, нервова курачы папяросу.
— Так... Іншага выхаду для нас ужо няма. Мы пазбаўлены ўсіх правоў...
На здзіўленне, начальнік адказаў:
— Я ў гэтым не вінаваты... Гэта работа пракурора.
Ці гэта сапраўды так, ці манеўр?
Начальнік дадаў:
— Раіў бы вам не траціць здароўя, не галадаць. Бо нічога не будзе з вашай галадоўкі...
— Як будуць задаволены нашы патрабаванні, перастанем галадаць,— адказаў я.
— Я іх прадстаўлю пракурору... між іншым... можаце толькі прасіць, а не патрабаваць,— сказаў гэты ягомасць з голенай галавой і скоса, праз дым папяросы глянуў на мяне.
«Ну... гэта зразумела...» — падумаў я і пачаў яго «прасіць», каб былі ізаляваны ад галадаючых сухотнікі. Яны вызвалены намі ад галадоўкі. Я падаў яму спіс сухотнікаў. Ён прыняў яго, нічога не сказаў. Але, калі браў ад мяне гэты спіс, рука дробненька дрыжала...
...жнівень 1932 г.
Пяты дзень галадоўкі. У роце смак і пах балотнай твані. Самы цяжкі дзень галадоўкі — гэта трэці дзень. А цяпер ужо есці не хочацца. Стомленасць, нешта цягне і цягне з усіх жыл. Медыцына сказала б, што арганізм ужо корміцца за свой уласны кошт. Пракурор не прыходзіць, нягледзячы на нашы патрабаванні. Паўлу Шахновічу — гэта значыць таварышу Васілю — мы сказалі, каб ён далучыўся да галадоўкі на шосты дзень, бо ён нядаўна прыехаў з дзевяцідзённай галадоўкі, з Вільні. Васіль не паслухаўся. Галадае з першага дня. Вось які таварыш Васіль!
Не ізалявалі і сухотных — галадаюць разам. Мы іх просім, каб елі. Адмаўляюцца. Дзе там есці, калі ўсе ў камеры ляжаць покатам, галадаюць. Фашысты прабуюць, ці выявіцца слабае звяно, ідуць на тое, каб галадоўку сарваць. Пабачым... Трымаем палец на пульсе...
Дзіўная ноч была ў мяне сягоння. Я ў сне зусім забыўся, што знаходжуся ў турме, у адзіночцы. Ля майго ложка стала постаць у сонечным ззянні. І ледзь чутна даносілася песня, аднекуль здалёк-здалёк.
Гэта ж ты, Вера? Прыйшла з гадоў майго юнацтва... Стаіш і, апусціўшы вейкі на вочы, глядзіш на мяне... Не, я не паміраю і не памру... Цяпер часта прыходзіць да мяне Надзя, яна недзе таксама галадае... Схадзі да яе, яна табе раскажа новыя сакрэты пра мяне, якіх ты яшчэ не ведаеш...
Стаіць Вера ўся ў белым — у сонечным ззянні, не спускае з мяне вачэй. Кажу ёй: «Ведаю, што і там, у вас, нялёгка. Фашысцкае акружэнне... Лезуць, пралазяць... Перадай прывітанне шырокай Волзе і гэтай песні, у якую я закаханы да слёз. Гэта значыць, прывітанне вялікаму народу рускаму... Не бойся, «лодочка» не загіне. Нездарма «паруса на ней белеют...».
— Я і прыйшла сказаць пра гэта, што не загіне...
Здань знікла. Толькі шум хваляў далятаў з цемры глухім рокатам. Я прачнуўся спацелы і доўга не мог здагадацца, дзе знаходжуся. Дугападобная столь адзіночкі здалася мне адразу векам труны. Тады толькі разабраўся, дзе я, калі заўважыў мутную пляму акна. На дварэ шумеў дождж...
...жнівень 1932 г.
Шосты дзень галадоўкі... Камеры абыходзіў турэмны ўрач, фельчар і яшчэ адзін урач з горада. Слабых кормяць гвалтам. Прывязваюць ногі да ножак крэсла, наглядчыкі трымаюць за рукі. Фельчар разнімае зубы, упіхвае гумавую кішку. Праз яе ўліваюць паўкубка кофе з малаком. Наглядчыкі чатырох чалавек панеслі з агульных камер на насілках, у шпіталь. Відаць, сухотных. Потым наглядчыкі павялі пад рукі ў шпіталь Івана Падаляку.
Вырашылі па Морзе галадаць яшчэ адзін дзень.
Гэтыя «насілкі» могуць адбіцца на настроі хлопцаў у агульных камерах. Сёй-той можа яшчэ выбыць са строю. Трэба захаваць «сваю армію».
Есці не хочацца зусім. Толькі слабасць кружыць галаву і цягне да ложка. Свет, калі глядзіш у акно, здаецца ціхім, сіняватым, як быццам толькі народжаны. Ярка-зялёныя лісці клёна ледзь варушацца ў сіняватай цішыні. Позірк мой прагна глядзіць на яго, адпачывае...
Ля варот турмы паліцыя разагнала адну дэманстрацыю рабочых горада. Прыбылі ў турму новыя арыштаваныя. Пасадзілі да крымінальных. Увечары памёр у турэмным шпіталі адзін наш таварыш (сухотнік).
...жнівень 1932 г.
Трэці дзень пасля галадоўкі. Хлопцы яшчэ ходзяць, як цені. Хістаюцца. Апухлі ногі. Трывога ў душы. Паддубнага, Шахновіча (Васіля) і яшчэ некалькіх таварышаў з вялікімі тэрмінамі зняволення вывозяць у другую турму, на Заходнюю Украіну. Пільнуем праз вокны — зараз павязуць за вароты нашага памершага таварыша. Затарахцеў воз ад шпіталя, шчыльна напханы саломай. Не ашукаеце, паны. Ускрыкі пачуліся з вокнаў адначасова: «Чэсць памяці таварышу!.. Далоў фашысцкі тэрор!» І загучала: «Вы жертвою пали в борьбе роковой...» Адміністрацыя не перашкаджала спяваць. Мы сталі яшчэ мацнейшымі, чым былі. Наша галадоўка — гэта наша маральная перамога. Удалося «вытаргаваць» мне ў начальніка выпіску газет (толькі польскіх, на іншыя ён не згадзіўся) і права выпісваць кнігі на свой кошт. Я хадзіў па камерах аб’яўляць канец галадоўкі. Усё адбылося па нашаму плану. Калі зайшоў у адзіночку да Шахновіча (Васіля), ён ляжаў на ложку. Усміхнуўся. Працягнуў руку для прывітання.
— Правільна зрабілі, што спынілі галадоўку,— сказаў ён,— трэба захаваць сілы на другі, трэці, а можа, і на дзесяты раз...
— Як маешся? — спытаўся я, пазіраючы ў яго васковы твар.
— Нічога... Вельмі добра... Вывучыў сто нямецкіх слоў на памяць...
Ён паказаў на газету, што звісала са стала. Бульварная газета (толькі такую ўжо можна было мець) для заахвочвання падпісчыкаў друкавала польска-нямецкі слоўнік. Шахновіч і гэта скарыстаў.
— А ты няправільна зрабіў, што не пачаў галадаць з шостага дня. Трэба таксама сілы захоўваць...
— Ну, што ты? Што ты? Як гэта можна? Ды я добра адчуваю сябе.
...Цяпер іх, нашых перадавых таварышаў, вывозяць... Цяжка і сумна ў мяне на сэрцы.
Сачу праз акно. Павялі транспартную групу ў магазін вопраткі атрымаць свае рэчы. Зараз паедуць. Вось ужо ідуць назад.
Праз хвілін дваццаць пачуўся голас Паддубнага: «Да пабачэння, таварышы! Сустрэнемся на барыкадах!»
Гукнулі ўсе праз дзверы наперабой: «Сустрэнемся на барыкадах!»
Бывай, дарагі Іван Пятровіч! Невядома, куды панясе нас лёс, а на барыкадах-то мы сустрэнемся!
...жнівень 1932 г.
...Можа, гэта мой апошні запіс у дзённік. Выцягваю ніткі з сенніка, раблю дратву. Адрываю ад летняга туфля падэшву, закручваю свой дзённік у кавалак цыраты, кладу пад падэшву і зашываю. Дзённік будзе са мною.
Яшчэ неспадзяванасць. Прыбыў новы намеснік начальніка турмы ў ваенным мундзіры паручыка артылерыі. Я пазнаю ў ім былога падпаручыка Куцага, які некалі здзекаваўся з мяне на ваеннай службе. У турму прыбыў фашызм у вобразе хама-салдафона. Без ламання касцей, без садызму тут ужо не абыдзецца. Зграя Пілсудскага падбірае кадры... Апарат ваенны зрастаецца з турэмным ушчыльную.
...верасень 1933 г.
Два тыдні ляжаў у шпіталі. Нешта накшталт пачатку сухот. За гэты час вывезлі Захара Зубца, Марціна Шапко, Максіма Рунду. У адзіночках засталося не больш дзесяці чалавек палітычных. Павезлі і братоў-украінцаў. Разам з імі паехаў Арцём Світка. Відаць, у Святы крыж.
Вярнулі мяне са шпіталя ў адзіночку. Усю восень і зіму прабыў там. Была спроба перасадзіць усіх палітычных да крымінальных. Мы на гэта адказалі трохдзённай галадоўкай. Новы начальнік (той выбыў пасля нашай сямідзённай галадоўкі) загадаў забраць пасцелі, табурэткі, курткі, садраць з нас кашулі, пакінуць толькі сарочкі і каптаны. З ног пазрывалі шкарпэткі. У дадатак жалезныя, прыкаваныя да сцяны ложкі былі прыхілены да сцяны і замкнуты. Гэта было ў пачатку красавіка.
Некалькі здзіўляла — адкуль такія раптоўныя дзеянні ката-начальніка? Яму ж невядома, колькі мы будзем галадаць. Рызыкоўная справа — распрануць дагала, адабраць пасцелі. Нешта тут ёсць... Бо ніякі кат не мог бы так адразу зрабіць. Пачакаў бы адзін дзень, два, папярэдзіў бы. А тут такая ўпэўненасць у дзеянні.
Гэтая трохдзённая галадоўка была самай цяжкай з усіх галадовак. Холад не даваў спаць. Трое сутак снавалі хлопцы з кутка ў куток, не звёўшы вока.
Мая новая адзіночка з падрапанымі сценамі. Ёсць малюнкі, надпісы. Між іншым, нехта напісаў верш:
Мы не знаем отступленья,
Иль победа, иль конец —
На мир ведем мы наступленье
Огнем пылающих сердец —
Раз-два, раз-два...
Грэў мяне гэты верш усе трое сутак, калі напружанасць цярпення, здаецца, даходзіла да вар’яцтва. Холад праймаў да касцей. Ад бесперапыннай хады падкошваюцца ногі. Падаеш на падлогу і засынаеш. Будзіць холад. І зноў снуеш з кутка ў куток. На чацвёртыя суткі рана бяром снеданне — гарачую каву (я заявіў наглядчыку, што спыняем галадоўку). Наглядчык сказаў: «Мы ўжо ведалі, што вы спыніце...» і ўсміхнуўся. Я падумаў — няўжо хто выдаў начальніку наш план? Наглядчык, раздаўшы каву, прыйшоў да мяне ў адзіночку і сказаў: «Сачыце лепш за сваімі людзьмі...»
Я адразу спытаўся: «Хто выдаў тэрмін нашай галадоўкі? Скажыце, не бойцеся...» Наглядчык прычыніў дзверы і зашаптаў: «Па-да-ля-ка... Яго выклікалі ў канцылярыю... Нейкія там паперы... І там ён выдаў ваш план...»
— Дзякуем, пане Маткоўскі,— адказаў я. Наглядчык выйшаў.
Падаляка хутка выходзіць на волю. Трэба паспець выкрыць яго перад калектывам.
На прагулцы дапытвалі Падаляку, не выдаючы наглядчыка. Ён зжахнуўся і пачаў усё адмаўляць:
— Гэта — паклёп... Гэта — паклёп...
— Аднак з турэмнага камітэта ты павінен выбыць...
Падаляка не выходзіў на прагулку цэлы тыдзень. Аж счарнеў з твару. Тым часам набліжаўся Першы май. За тры дні да Першага мая Падаляка выйшаў на волю. Знойдуць яго патрыёты, не ўдасца яму спекуляваць на народнай крыві.
30 красавіка нас — групу ў дзесяць чалавек — перавялі ў агульную камеру ў цокальным паверсе.
Першага мая мы надзелі чырвоныя сцяжкі. Было рашэнне для ўсіх — калі адміністрацыя будзе зрываць, даваць пасіўны адпор — прыкрываць сцяжок рукою. Гэта для таго, каб не выклікаць катаванняў.
Наглядчыкі прыйшлі на чале з начальнікам, і ўсіх нас пагналі ў карцэры. Там, паставіўшы ў шарэнгу, начальнік дамагаўся, каб мы знялі сцяжкі. Ніхто не зняў. Тады начальнік даў каманду наглядчыкам:
— Сарваць!
Дзесяць чалавек прыкрылі свае сцяжкі, прадэманстравалі перад катам сваю салідарнасць.
Пачаўся вобыск. Мы стаялі на цэментаванай падлозе, як маці нарадзіла, а наглядчыкі ператрасалі нашу вопратку. Потым глядзелі нам у насы, у раты, у вушы, пад пяткі... Нам пакінулі толькі споднюю бялізну, каптанчыкі, кашулі, світэры забралі і параскідалі нас па карцэрах. Цемра, слізь, холад... Перад абедам нас выпусцілі і пераадзелі ў крымінальную адзежу.
Вось які фінал святкавання Першага мая!
Адбыліся яшчэ падзеі, якія пакінулі незабыўнае ўражанне.
Пасля забойства ўкраінскімі нацыяналістамі Тадэуша Галуўко ў адказ па ўсёй Польшчы ўзняліся шыбеніцы. Фашысты абвясцілі барацьбу нібы са шпіянажам. Прыпісвалі шпіёнскія справы камуністычным дзеячам і вешалі іх.
У нашай турме, у вузкім закутку, пры касцельнай сцяне, была пабудавана шыбеніца. Памятаю цёмную ветраную ноч. Я доўга тады не спаў. І не толькі я. Хутка, калі засне турма, павядуць людзей вешаць. Мне здаецца, што вецер тады быў чорны, як судовая тога пракурора. Вецер крадком аблізваў вуглы турэмных будынкаў, быццам прыслухоўваючыся да чаго. А потым зрываўся віхрам, мёў, круціў сухі пясок на турэмным падворку і ціхім сковытам сціхаў у змрочных кутках. Грукат ботаў унізе абвясціў прыход адміністрацыі і, вядома, пракурора, і дзяржаўнага ката Маціеўскага. Я забегаў па сваёй адзіночцы і пачаў стукаць у сцены да суседзяў. Потым узлез на табурэтку да цёмнага акна.
Я не забуду белай здані, якую валаклі, пхалі наглядчыкі па падворку, і той прыглушаны ўсхліп — спазматычны плач.
Малады хлопец у белай сарочцы не хацеў ісці паміраць. А яго цягнулі, пхалі і ўгаворвалі з насмешкай: «Хіба ты сёння не абедаў, што ісці не можаш?» Так па адным правялі пяць чалавек, сыноў беларускага народа. Адзін лаяўся, ідучы казаў: «Усіх не перавешаеце...»
Іншыя ішлі моўчкі.
Орган ППС «Роботнік» хціва, з асалодай падлічваў кожны дзень, колькі і дзе павешана, цешыўся, што «падваліны дзяржавы» будуць умацаваны. Праклятыя лакеі! Колькі яны гора нясуць рабочаму класу! Прыемней глядзець на адкрытага ворага, што адстайвае свае прынцыпы, якія б гэтыя прынцыпы ні былі, чым на прадажную ППС, подласць якой заключаецца ў тым, што яна прыкрываецца чырвоным сцягам марксізма, а на практыцы служыць фашызму.
Яшчэ адна немалая падзея. У Германіі да ўлады прыйшоў Гітлер. Цяжка ў Германіі. Сацыял-дэмакратыя, тое самае, што ў Польшчы ППС, расчысціла дарогу Гітлеру да ўлады. А ён, Гітлер, яе... капральскім ботам у задняе месца. Такая ўжо доля ўсіх лакеяў, двурушнікаў. Нямецкі фашызм, вярнуўшы на арэну сярэдневяковую катаўскую сякеру, тоіць у сабе небяспеку для народаў. Як жа цяжка будзе нямецкаму пралетарыяту! Як гэта магло стацца?
Відаць, у гонар прыходу Гітлера да ўлады турэмная адміністрацыя задумала змяшаць нас з крымінальнікамі і пачала рабіць перасадку. Ужо некалькі камер перасадзіла. Мы па ранейшай дамоўленасці зараз жа абвясцілі галадоўку. І што атрымалася? У дапамогу нам да галадоўкі далучыліся крымінальныя. Адміністрацыя гэтага не чакала. Яна спалохалася і вярнула палітычных назад на свае месцы.
Што значыць салідарнасць!
1 Гэтак называліся пісьмовыя прызнанні тых, хто пры допытах у дэфензіве выдаў якія-небудзь партыйныя тайны.
2 «К о н ь» — шнурок для перасылкі ежы з камеры ў камеру праз вокны.
Клуб дагараў. Тлелі апошнія бярвенні. Дзе-нідзе агеньчыкамі яшчэ ўспыхвала полымя, але і яно хутка патухла. Пах едкага дыму вісеў у паветры над вёскай.
Ноч таіла ў сабе нешта злавеснае. Нікога няма на вуліцы. Ніхто не цікавіцца, як дагараюць апошнія бярвенні клуба, які некалі быў з такім імпэтам пабудаваны, а цяпер спалены зноў-такі на ўцеху людзям. Вёска як замёрла,— не чуваць смеху моладзі, не спявае скрыпка Петруся Хадыкі. Нават сабакі і тыя прыціхлі. Хоць асеннія вечары доўгія і цёмныя, людзі кладуцца спаць рана. Няма чым паліць — газа дарагая, запалкі таксама. Людзі рознымі спосабамі знаходзяць выйсце: шчапаюць адну запалку на чатыры часткі, захоўваюць жар у печах у попеле да ранку. А дзе ў хаце ёсць курцы, там з’явіўся спрадвечны сродак здабычы агню — крэсіва з крэменем. Ды і не хочацца сядзець на вуліцы, бо няма весялосці. Вёску наведвае паліцыя і ўдзень і ўначы, калі ёй захочацца. Камендант Глушэцкага пастарунка Дарванскі — ён жа «жаба на купіне» — прыязджае заўсёды верхам на кані з атрадам конных паліцыянтаў не менш пятнаццаці чалавек. Кат Дарванскі баіцца ездзіць адзін.
Сяляне не маюць чым плаціць падаткаў, якія ўсё растуць і растуць. З’яўляюцца ўсё новыя іх віды, і адзін з іх мае нават назву — «крызісовы». Кат Дарванскі, патрасаючы кайданамі з замком, нагайкай і гумай, вымушае сялян выводзіць пад канвоем паліцыянтаў апошнія каровы прадаваць. І можна бачыць, як на пясчаным шляху дзядзькі са сваімі заплаканымі жонкамі вядуць чарадою кароўкі на кірмаш у Глушэц. Там у прысутнасці паліцыянта карова прадаецца, і грошы з рук гаспадара пераходзяць да секвестратара. Разгуляўся кат Дарванскі. Людзі знайшлі ўжо не адзін труп камуніста ў канаве пры шляху. І ўжо некалькі запісак падкінута пад вароты пастарунка з пагрозай забіць ката, калі не спыніцца тэрор. Вось чаму п’янюга Дарванскі баіцца ездзіць па вёсках адзін.
Клуб дагараў... Памкнуліся былі адзін раз хлопцы звярнуцца з заявай да старосты, каб адчынілі клуб для пастаноўкі спектакляў. Староста не адмаўляў, а выслаў пад аховай паліцыі архітэктара, каб той пацвердзіў, ці прыгодны клуб для пастановак. Архітэктар агледзеў запусцелы клуб і далажыў старосту, што ў ім спектакляў ставіць нельга. Чаму? Клуб мае толькі адны выходныя дзверы, і далёка студня, што небяспечна на выпадак пажару. Гэта не перашкодзіла таму самаму старосце праз год выслаць у Запалянку вандроўную польскую трупу пад назвай «Рэдута». Тэатрык прыехаў і разыграў п’еску пра Пілсудскага. Калі заслона апусцілася і артысты выйшлі, каб пачуць воплескі, замест іх раздаўся свіст, і на сцэну паляцелі тухлыя яйкі.
Тэатр пасля гэтага доўга не з’яўляўся. Ён прыехаў тады, калі ў Буславічах фашыстам удалося заснаваць сельскагаспадарчы гурток («Кулко рольнічэ»), а ў суседнім шляхецкім засценку — ваенна-фашысцкую агранізацыю моладзі «Стралец». Цяпер тэатр паставіў антысавецкі пасквіль.
Пасля ад’езду артыстаў, у той жа вечар, клуб успыхнуў полымем. Ніхто не бег яго бараніць. Як ні крычаў солтыс Барсук, як ні крычаў Мікіта Лазун з сынам-лесніком, ніхто не выйшаў на ратунак клуба. Людзі крадком уцякалі ў агароды, у поле, каб не быць дома.
У вясковай начной цішыні дагараў клуб — гэты траянскі конь графа Ельскага.
Але памыліўся б той, хто сказаў бы, што ўсё сціхла ў вёсцы. Цішыня ў ёй толькі знешняя.
Пеця Ціханчук не памёр. Праўда, ён не мог яшчэ так хутка хадзіць, як некалі, не мог так гучна смяяцца. Боль у грудзях яшчэ адчуваўся. Але Пеця не мог ужо і сядзець без работы. Заявіў аб гэтым Сашу Грынявіцкаму, цяпер галоўнаму важаку камсамольцаў.
Саша доўга не згаджаўся з яго просьбамі, але потым нават і дапамог яму.
— Ты ж бараны не занясеш... Хіба я дапамагу... Ідзі па каня...
Саша занёс барану на поле солтыса Барсука, які зрабіўся сапраўдным міраедам, дакладным выканаўцам паліцэйскіх загадаў. Яго даносы зрабілі тое, што патрэбен ужо дазвол ад староства на звычайную вечарынку моладзі. Колькі ні папярэджвалі Барсука, колькі ні пагражалі, ён адно сваё цвярдзіў людзям:
— Вы памагаеце камуністам... Паліцыя за гэта па галоўцы не пагладзіць...
Моладзь вырашыла прышчаміць яго.
Канфідэнтам па ўсёй краіне аб’яўлена бязлітасная барацьба. Асабліва гэта стала неабходна пасля заявы ў сейме новага міністра ўнутраных спраў фашыста Перацкага на пытанні дэпутатаў-людоўцаў.
Людоўцы пыталіся: «Нашто пан міністр разбудоўвае сетку канфідэнтаў па ўсёй краіне? Гэта ж правакуе сялянства, стварае ўдушлівую атмасферу дыскрымінацыі...» Перацкі адказаў з цынічнай шчырасцю: «Для барацьбы з камунізмам... не шукаю рамантызму ў жорсткай рэчаіснасці...»
Клуба ўжо няма, не прыедуць больш здзекавацца з народа. Не сажне свайго аўса нягоднік Барсук. Пеця прагульваецца па ім бараною,— повалакам, повалакам, каб ні аднаго каласка не засталося.
Саша Грынявіцкі не мае сталага месца жыхарства, ён хаваецца ад паліцыі. Паўгода давялося яму пабыць у турме. Выпусцілі, бо вытрымаў катаванні ў дэфензіве, не прызнаўся ні ў чым. Хацела паліцыя арыштаваць яго другі раз, а ён уцёк. Ходзіць з вёскі ў вёску, начуе дзе папала. Калі наблізіцца да сваіх палеткаў, абавязкова спыніцца ва ўрочышчы «Казакоўшчына», дзе ён некалі пасвіў кароў і ўпершыню раскідаў лістоўкі. Народнае паданне гаворыць, што тут некалі адбылася вялікая бітва казакоў з панамі, адкуль за гэтай мясцінай і ўтрымалася такая назва. Мясціна ўкрыта вялікімі надмагільнымі каменнямі. Крыху відаць яшчэ і ўзгорачкі магіл, на якіх кучаравіцца зялёны алешнік. Саша становіцца на адным «запаветным» камені пры самай дарозе. Адгэтуль ён аглядаў некалі свой каровін атрад, які налічваў пятнаццаць галоў, адгэтуль свістаў у адказ на шчабятанне ранніх птушак, і з гэтага месца ён збіў каменем рог карове Мікіты Лазуна, за што за ўсё лета не атрымаў платы. Бачыць сябе Саша пастушком, у расхрыстанай зрэбнай кашулі, калі ён любіў стаяць на запаветным камені. Гэта камень не абы-які — тут пахаваны казак дагары нагамі. Так кажуць дзяды і бабкі, толькі не гавораць, чаму такая доля напаткала казака.
Відаць, паны гэтак паздзекаваліся з яго, Дзяды і бабкі кажуць, што казак часам блукае па алешніку ўночы і свішча, мусіць, кагосьці шукае. Людзі лічаць Казакоўшчыну страшным месцам і стараюцца не хадзіць і не ездзіць гэтай дарогай уночы.
Стаіць, бывала, Саша на камені і адчувае блізкасць казака. Стане яму шкада храбрага ваякі, якога прыгнялі такою аграмаднай глыбай. Тады Саша звонкім голасам пастушка заводзіць песню, вядомую ўсёй ваколіцы, а можа, і далей:
Ой, забілі,
Ой, забілі маладога казака,
Ой, пахавалі,
Пахавалі пры шырокай даліне,
Ой, пакрылі,
Ой, пакрылі тонкім, белым палатном,
Ой, палажылі,
Палажылі у каморы пад акном...
І раптам пасля песні крычыць:
— А куды, Сівуха, каб ты здохла!
Гэта — на карову. Выме з-за пазухі два яечкі, якія знайшоў у крапіве, ля хаты Мікіты Лазуна, пастукае кожным аб казацкі камень і вып’е. Бо Саша заўсёды гоніць каровы нашча. Пакуль тое снеданне, то жывот можа да спіны прырасці. А курэй у Мікіты многа, і гнёзды іх раскіданы па крапіве, па градах. Чорт яго не возьме, скнару гэтую, злыдня.
Калі бацька Сашы пасварыўся з Мікітам за тое, што Мікіта не заплаціў за карову са збітым рогам, Саша перастаў быць пастушком і некалькі год са сваім старэйшым братам хадзіў пілаваць дровы ў горад да фабрыкантаў, потым працаваў дома, на гаспадарцы.
Цяпер Саша ўжо юнак. Надакучыла яму бадзянне па вёсках, па хатах. Усё хавайся і хавайся.
Калі будзе канец гэтаму хаванню? Некаторыя хлопцы кажуць: «Ну, чым табе дапаможаш? За мяжу адправіць няма магчымасці, ды там могуць і не прыняць... Адна дарога — пайсці самому ў дэфу, вытрымаць катаванні і выйсці, жыць адкрыта...»
— Не... — кажа Саша,— трапіць у рукі Дарванскага, значыць загінуць. Закатуюць і кінуць на дарогу, у канаву, як гэта ўжо было з іншымі...
Усюды паспявае Саша. Паліцыя ніяк не можа трапіць на яго след. Праўда, быў адзін выпадак, калі Саша ледзь не апынуўся ў руках паліцыянта. Гэта было ў адной маладзіцы, якую хлопцы за яе пільнасць і дапамогу падпольшчыкам празвалі бальшавічкай. Саша ляжаў на хаце, на гарышчы, калі на падворак заехаў на веласіпедзе паліцыянт. Пачуўшы голас панскага служакі, Саша вырашыў уцячы. Глянуў з гарышча ўніз, у сенцы. Дзверы ў хату зачынены. Прыпёрты да сцяны, стаіць веласіпед. Саша ў момант па драбіне ўніз, уніз, схапіў веласіпед і на ім хутчэй за гумно. Доўга ехаў Саша палявой дарогай на панскім веласіпедзе, аж пакуль не пакінуў яго ў кустах прыдарожнага ляска. Не, мінулі ўжо тыя часы, калі ён хадзіў у польскую школу вучыцца і цярпеў папіканне ксяндза, чаму бацька не пераходзіць на каталіцкую веру і чаму сам Саша так дрэнна гаворыць па-польску. Не падабалася яшчэ ксяндзу і Сашава торба для кніжак — адменная, пашытая з аўстрыйскага шыняля, які бацька прынёс з вайны. Смяяліся сынкі багацеяў з гэтай торбы, не спачувалі таксама і таму, што ў Сашавай маці не было кавалачка сала, каб пакласці сыну ў гэтую торбу, каб ён весялейшы быў. Мінулі ўжо тыя часы. Саша носіць у душы гнеў на ўсіх багацеяў, набывае гарт падпольшчыка.
Спрытна зрабілі хлопцы з падпалам клуба.
Калі пачало вечарэць, уся моладзь Запалянкі пайшла да солтыса Барсука прасіць, каб дазволіў сабраць вечарынку.
— Дзядзечка, мі-і-л-енькі, дазволь... Сёння ж нядзелька святая... Няхай нам Пятрусь папілікае крыху, мы паскачам, і ўсё... Потым разыдземся па хатах...
Такія ўмільныя просьбы казыталі самалюбства Барсука, але ён знарок заставаўся нахмураным, непрыступным. Адказваў так, быццам адбрэхваўся. Усё для таго, каб яшчэ больш прасілі.
— Няма чаго, няма... Ідзіце спаць. Вы хочаце, каб і мяне ў турму разам з вамі...
— Дзядзечка... Паліцыя не будзе ведаць. Вы ж не скажаце ёй.
— Адкуль вы ведаеце, што не скажу? — зыркнуў Барсук.
— Вы ж у нас начальнік... Помніце, як вы чыталі нам на вечарынцы, стоячы на лаве, што вы начальнік над намі?
Хлопцы прыпомнілі, як у свой час Барсук прыйшоў на вечарынку п’яны, залез на лаву, там, дзе вісела лямпа, і, ківаючы носам, чытаў нейкую паперу, у якой нібы гаварылася, што ён начальнік вёскі, што ён можа зрабіць з кожным, што яму захочацца.
— Я ёсць начальнік! — ледзь не падаючы з лавы, крычаў Барсук.— Вечарынку закрываю! Палітыкі... Палітыкі... Вам хочацца. Я вам дам палітыку!..
Зусім з глузду з’ехаў Барсук і на людзей па-людску не глядзіць. Адукавалі паны.
Хлопцы цягнулі сваё: «Дзядзечка, дазволь...», але не прыпомнілі, чым тады скончылася чытанне начальніцкай паперы. Барсук злез з лавы. Калі спыніўся ў цёмных сенцах, нехта шворнам ад воза агрэў яго па спіне. Барсук нарабіў крыку і пагражаў прывесці паліцыю з Буславіцкага пастарунка. Тады хлопцы прывязалі яго да плота і працягвалі вечарынку. Паліцыянта прывёў сын.
— У чым тут справа? — спытаўся паліцыянт у Барсука, ужо адвязанага.
— Я, паночку, зайшоў у сенцы... Чую, у адным кутку пра палітыку гавораць. Я ў другі куток — і там пра палітыку гавораць. Я ў хату — і там...
Паліцыянт, нявыспаны, раззлаваны, што сцягнулі з пасцелі, сказаў:
— А ў тваім доўгім носе мухі таксама пра палітыку гавораць? Ты напіўся, пся крэў...
І ён памахаў пальцам перад носам Барсука.
А вечарынку ўсё ж такі разагнаў. Так было скончана з вечарынкамі.
— Можа, зноў хочаце прывязаць мяне да плота? Вось спіна яшчэ баліць ад таго шворна... Я-а-а... ве-е-даю, хто гэта такі прыткі...
Хлопцам хацелася смяяцца, але не дай бог, яшчэ раз’юшыцца Барсук і прагоніць з хаты.
— Ці варта ўспамінаць старое, дзядзечка? Ды мы гэтага не рабілі... Зрабіў нехта...
— Я ведаю, я ведаю хто.
З вуліцы пачуўся крык: «Пажар!» Саша зрабіў сваю справу. Хлопцы шуганулі з хаты, але па дарозе паразбягаліся па падворках і зніклі. Усё роўна Барсук не будзе мець ніякіх падстаў для абвінавачвання каго-небудзь з моладзі ў падпале.
Барсук спіць трывожна, ведае, што будуць допыты ў пастарунку, у гміне, а можа, і ў старостве. Будзе бараніцца і бараніць моладзь з-за боязі, каб самога не ўблыталі ў гэтую справу, прападзі яна пропадам. Да таго ж... ключ яму даручылі ад гэтага клуба. А тут — на табе, чорце, табакі. Можа, яно, з другога боку, і будзе спакайней. Вельмі ўжо іх, тых камуністаў, многа. Загады плывуць за загадамі выкрываць іх. Дзе ты чорта іх усіх выкрыеш? Дапамагае нядрэнна Рыгор Малахай — яму плоцяць ужо больш... Нешта дзесяць злотых у месяц. А Барсуку — ад галавы. Вось хутка вернецца з турмы Андрэй Касцевіч. На ім можна будзе зарабіць. «Запрашу яго да сябе на чарку. А можа, і яму надакучыла турма? Можа, перастаў быць камуністам? Ой, мусіць, не... Не такі... Але пабачым...»
Каб хто падслухаў думкі солтыса-канфідэнта, мог бы сказаць: «Ты снуеш сеткі на камуністаў, а яны снуюць па тваім аўсе бараною...»
Мала таго, у хаце Дзям’яна Гарагляда вучыцца па-беларуску дзесяць камсамольцаў. Вокны шчыльна завешаны. Стол пастаўлены на сярэдзіну хаты. Навокал услоны і табурэтка. На стале — газнічка сваёй работы. Праз горлачка невялікай бутэлькі працягнуты кноцік, які гарыць, як царкоўная свечка. Мала святла дае гэтая «лямпа». Але хлопцы і на яе робяць складчыну. Што зробіш, калі газа дарагая? Нічога, хлопцы рады і такому святлу, абы не хадзіць на польскія вячэрнія курсы ў Буславічы, дзе сын былога папа Івана Шпака больш здзекуецца з Савецкага Саюза, чым вучыць грамаце. Аб беларускай мове ўжо няма чаго гаварыць. На табурэтцы сядзіць «настаўнік» Пятрусь Хадыка. Спачатку настаўнічаў Пеця Ціханчук, але адчуваў сябе яшчэ слабым, і яго змяніў Пятрусь. Заняткі маглі б адбывацца ў яго хаце. Ён адзін, без сям’і. Спачатку так яно і было. Але патрэбна заўсёды варта на дварэ. Вартаваць, ды яшчэ кожны вечар, не было каму.
Тады Дзям’ян Гарагляд сказаў:
— Пераходзьце да мяне... Я павартую.
Сярод вучняў сын Дзям’яна Міця, ён ужо камсамолец. Сядзіць і сын Сцяпана Касцевіча Мікола.
Няхай сабе глуха дрэмле ноч над вёскай, няхай датляваюць апошнія галавешкі клуба,— работа ідзе сваім парадкам. Пеця, напэўна, ужо канчае «баранаваць», хлопцы вучацца, а Дзям'ян, утуліўшыся ў кажух, сядзіць на прызбе, вартуе. Калі пачуе, што замоцна гавораць у хаце, пастукае пальцам у шыбінку. Хлопцы сціхаюць.
Ідзе якраз дыктоўка. Пры ёй гоману менш. Пятрусь выбірае з «Беларускага правапісу» сказы, якія яму найбольш падабаюцца.
— Напісалі? Усе? Слухайце далей: «Багачы і панства, нашы дабрадзеі, мы на суд вас клічам, каты вы, зладзеі...» Паўтары, Гарасім. І не шморгай носам, а то яшчэ мяне ўцягнеш або дзядзьку Дзям’яна з падворка. Усё шморг і шморг. Паўтары...
Хлопцы, падняўшы твары ад сшыткаў, глядзяць на Гарасіма з усмешкай — паўторыць ён ці не?
А Гарасім таксама расплыўся ва ўсмешку і кажа:
— Мм... што тут паўтараць? Мы ж гэты верш увесь на памяць ведаем...
— А чый верш?
— Якуба Коласа...
Дыктоўка пішацца на правіла, дзе трэба ставіць коску.
Прыйшоў Саша Грынявіцкі, схуднелы, абветраны, і далучыўся да заняткаў. Яму Пятрусь падрыхтаваў сказ:
«Песня мая не ўзышла сярод кветак».
— Як, Саша, паставіш ты тут коску ці не?
Саша глядзіць на сказ, думае.
— Не... здаецца, не... — адказвае ён настаўніку.
А Дзям’ян Гарагляд усё вартуе, бо і Любы дома няма.
Выйшла яна за вёску, на гару, пад тыя магутныя сосны, што, як курганная кветка, маячаць над прасторамі. Туды павінен прыйсці Макар Краўчук. Гэта будзе ўжо яго апошні прыход. Прыйдзе ён не з маёнтка графа Ельскага, не. Прыйдзе здалёк, развітаўшыся надоўга са сваім сябрам Антонам Данілюком.
Дагараюць вогнішчы паўстання на Заходняй Украіне так, як дагараюць апошнія галавешкі клуба ў Запалянцы.
Паўстанне перанеслася з Заходняй Украіны на Беларускае Палессе. Чутка аб расстрэле ўланамі Славой-Складкоўскага шматтысячнага паходу галодных на Львоў даляцела да Беларусі, і паўстанцы пайшлі ў лясы. Група ўкраінцаў пад камандай Макара Краўчука прарвалася з Валыні на Беларусь, дайшла да Дзядоў. Папоўніўшы атрад мясцовымі хлопцамі і лесарубамі, яны падаліся далей у Палессе, у гушчыню асадніцкіх хутароў. Атрад падзяліўся на дзве групы. Другую групу павёў Антон Данілюк. За адну ноч спалілі дзесяць асадніцкіх хутароў, расстралялі некалькі асаднікаў, якія не паспелі ўцячы, набралі кулямётаў, вінтовак, шабель. Перад світаннем прайшлі непраходнае балота і зрабілі прывал у лесе на востраве. Макар з Антонам пераапрануліся ў адзежу паліцыянтаў і пайшлі ў разведку ў бліжэйшыя вёскі. Вынікам разведкі было тое, што прывялі ў атрад уначы штосьці каля дзесяці канфідэнтаў і трох правакатараў, супрацоўнікаў дэфензівы. Тут жа зрабілі над імі суд па-рэвалюцыйнаму. Ранкам смела пайшлі ў адну з вёсак.
Прыстаў да атрада яшчэ ў ваколіцы Дзядоў адзін лесаруб, дзівосны балалаечнік Ваня Качаткоў. На прывале, на лясным востраве, калі паўстанцы распалілі вогнішча, ён сеў на пень, тромкнуў па струнах, і палілася разліўная «Рябинушка». Дзе яна ні спявалася! У салдацкіх эшалонах-таварняках, у франтавых акопах, у хатах на вяселлях, у корчмах разгульных... Ласкавая, задушэўная «Рябинушка», як руская дзяўчына, заплеценая ў стужкі. За песняй пайшлі прыпеўкі з часоў грамадзянскай вайны. Глядзяць хлопцы-паўстанцы на Ваню з захапленнем, а потым пытаюцца:
— Адкуль ты, Ваня?
Ваня не спяшаецца з адказам. Адкладае балалайку ўбок, скручвае цыгарку і адказвае працягла, нібы абыякавым голасам:
— Мы... Яраслаўскія...
Потым раскажа пра сябе падрабязна, як схапіў яго, бяздомнага хлопца, у 1920 годзе ксёндз у Мінску і завёз разам з сябрам Грышам аж у Чэнстахоў, у езуіцкі дзіцячы дом, адкуль яны і ўцяклі. Прыціхне Ваня, расказваючы, нават задумаецца. Памкнуліся яны ўцячы за мяжу, на радзіму. Захварэў у дарозе сябра Грыша на запаленне лёгкіх і памёр у адной палескай вёсцы.
— ...А мне так і не ўдалося перайсці мяжу. Туляўся па лесапілках, лясах... — заканчвае свой расказ Ваня.
Макар Краўчук з Данілюком вырашылі, каб Ваня, калі прыйдуць у вёску, іграў на балалайцы. Данілюк падышоў да Вані, паклаў яму руку на плячо і сказаў:
— Ось що, дружэ Ваня, будэш ты у пас агітпропом... Найбільшэ грай цю... «У Богородскому сэлі...». Гарна пісенка... Добра? Згода?
Ваня згадзіўся і пайшоў з хлопцамі ў вёску.
З радасцю і страхам глядзелі сяляне на паўстанцаў. Можна было прачытаць на твары ў кожнага: «Як гэта яны адважыліся? Такі прыгнёт, такія катаванні чыняць паны над людзьмі, аблыталі канфідэнтамі, што і слова сказаць нельга, а яны? Загінуць, міленькія, загінуць...»
А міленькія паўстанцы жартуюць, смяюцца. Спыніліся ля хаты солтыса. Вывелі яго на вуліцу, пасадзілі на лаўку і сказалі, каб сядзеў, не варушыўся. Так і сказалі: «Як заварушышся, куля ў лоб...» Побач з солтысам сеў Ваня з балалайкай. Людзі натоўпам акружылі паўстанцаў, глядзяць і вачам сваім не вераць. Няўжо рэвалюцыя пачынаецца? Няўжо канец панскім катаванням?
З кароткаю прамовай выступіў Данілюк.
— Як выдно, то вам добрэнько жывэться з осадныкамы... Окружылы тут воны вас, як саранча... Поілы вашы зэмлі, поідаюць душу, а вы собі ручку під шчочку і спітэ...
Данілюк для большай вобразнасці нахіліў галаву набок і прыклаў далонь да шчакі. У слухачоў, асабліва ў жанчын, вочы большалі, разбягаліся, напаўняліся смехам.
— Мусыть, вы і не чуетэ, як воны вас кусаюць, після заколыхваюць — баю, баю... нэ плачтэ, Пілсудскі цукерэк прывэзэ, губы помажэ, хомуты поправыть, шоб нэ так мулялы на вашых шыях...
У глыбіні натоўпу пачуўся смех, і зараз жа нехта сказаў:
— Чуем мы ўсё... бачым... але што ты зробіш, калі...
Солтыс, які ўвесь час сядзеў з апушчанай галавой, як звязаны, пры гэтых словах узняў вочы і паглядзеў на натоўп. А на яго паднятую галаву абрушыўся крыкам Макар:
— Ты чаго, атрута, узнімаеш галаву? Не падабаецца?.. Табе сказана — не варушыцца!
І нагайка Макара павісла над галавой солтыса.
Данілюк канчаў сваю квяцістую прамову:
— А тэпэр мы вам зайграемо... Тількі добрэ слухайтэ... Іграй, Ваня...
Песенька «В Богородском селе» была прыпевачнага характару, народжаная на рускіх прасторах, у час грамадзянскай вайны, якраз тады, калі ствараліся камітэты беднаты. Але ва ўмовах акупацыі на Беларусі яна перажыла некаторыя змены.
Ваня для ўступу па-заліхвацку затромкаў па струнах, і ўдалая песенька палілася:
В Богородском селе,
На завалинке,
Собрались мужички
Чинить валенки.
Пасля гэтай страфы ішоў перабор.
И давай рассуждать
О житье бедняков,
Как нам жить посреди
Кулаков и панков.
Как нам жить, беднякам,
Посреди богачей,
Терпеливо глядеть
На своих палачей.
Заліваецца балалайка пераборам. Людзі пазіраюць на Ваню, на балалайку, як на дзіва. Данілюк жа глядзіць паўзверх галоў натоўпу, бачыць, як ажыўляюцца твары. Наступнае, што спявае Ваня, асабліва па душы слухачам:
Мы земельку возьмем,
Беднякам раздадим,
Всех панов обдерем,
А потом поглядим,
Проживут ли без нас
Мироеды-тузы,
Есть ли сила у вас,
Как твердили ксендзы.
— Добре слухайтэ... Цэ про вас... — устаўляе Данілюк.
К мужичкам ксендз идет,
Увивается,—
Комитет бедноты
Собирается...
Скончылася песня, і гаманок прашумеў па натоўпу. Антон працягваў:
— А тэпэр скажыть... е у вас у сэлі панска колка, чы ні? (Колка — па-беларуску азначае тое, што коле ў бок, а ў польскім гучанні — гурток якой-небудзь арганізацыі («кулко»). Усе гурткі, якія заснавалі фашысты на вёсках, сяляне для знявагі ахрысцілі — «колка»).
— Няхай солтыс скажа! — крыкнуў нехта з натоўпу.
— А-а-а... солтыс... нешта ён, як быццам, хворы ў вас,— азваўся Макар,— можа, даць яму панюхаць табакі? Слухай, солтыс, ёсць колка?..
— Так жа ж... Так жа ж... — заскрыгатаў солтыс,— усе ведаюць, што колка ёсць... Паляўнічая колка...
— Паляўнічая? Вунь што-о-о... — працягнуў Макар,— за зайцамі гоняцца. Гэта нездарма,— яны ведаюць, што будуць уцякаць адгэтуль, як зайцы.
— Так веды нас, солтыс, у тую колку... Мы яе там помацаем...— сказаў Данілюк.
— Так жа яна... Так жа яна... вось тут недалёка... Самі знойдзеце...
— Гэ!.. то ты, брат, заіка, аказваецца,— сказаў Макар,—х очаш, каб мы цябе вылечылі ад заікання?
Прыйшлі ў прасторную кулацкую хату, яшчэ новую. Чырванашчокі гаспадар, падобны на шамана, з валасамі, якія леглі яму аж на каўнер, устаў з лавы.
Ён глядзеў на паўстанцаў спадылба, шчокі яго бялелі. На сцяне віселі два паляўнічыя плакаты. Данілюк пачаў іх разглядаць.
— Цэ що?.. Ты тут стріляеш? Сам сэбэ намалював, чы як? — спытаўся Данілюк.
Гаспадар маўчаў.
— Дарэмна твая работа, дзядзька... — І Данілюк так рвануў плакаты са сцяны, быццам хто стрэліў — гэтак залапатала тоўстая папера...
— Пропало... більшэ стріляты нэ будэш...
Крыху ў аддаленні ад ікон вісеў невялічкі партрэт Пілсудскага ў рамцы.
— А гэта хто? Твой сваяк? — пытаўся Макар.
Гаспадар моргаў брывастымі вачыма, не ведаў, што гаварыць.
— Ат... хлопцы павесілі...
— Якія хлопцы? Твае?
Макар павольна ламаў рамку перад вачыма гаспадара, а потым рваў партрэт на кавалачкі.
— Даў бы ему поцілуваты. А то так відразу і голову одорвав. Нэхай панюхав бы...— раіў Данілюк.
— Вінтоўку маеш? Кажы... Бо як знойдзем, пашкадуеш...
Гаспадар біў кулаком у грудзі, бажыўся:
— Далібог... от, каб мне з гэтага месца не сысці, што няма... Сыны маюць дубальтоўкі...
Хлопцы заглянулі ў шафку. Там ляжалі кнігі і канцылярскія паперы гуртка. Пачалі разглядаць. Апрача паляўнічых брашур, былі і палітычныя: «Няволя камунізма», «Шляхта засцянковая — апора польскасці на «крэсах» і іншыя.
— То ты вучоны, дзядзька,— гаварыў Данілюк,— а выглядаеш, як воўк. І воўчыя кнігі маеш.
— Як цябе зямля носіць? — наступаў Макар.
— А што я? А што я? — аднекваўся гаспадар.
Уся воўчая бібліятэка да апошняй кніжачкі і паперкі была знішчана.
Яшчэ засталося перапісаць членаў паляўнічага гуртка, што хлопцы і зрабілі. Па загаду гаспадар прынёс з сенцаў адну дубальтоўку і аддаў. Потым пайшлі адбіраць дубальтоўкі ў другіх. Але не ўсе члены былі дома — пайшлі на паляванне.
Пры адыходзе сказалі гаспадару:
— Твой сын старшыня гуртка? Так? Скажы яму, каб ён ім не быў... Бо прыйдзем і з дымам пусцім хату да бога.
...Паўстанцы, прабіраючыся да асадніцкіх хутароў, пад вечар наткнуліся на паліцэйска-асадніцкую засаду. Сілы былі амаль роўныя. Добра, што ўпару паспелі легчы і распаўзціся ланцугом, а то маглі б нямала страціць сваіх. Нясмела ляцелі стрэлы з боку засады. Паўстанцы доўга не адказвалі. Адпаўзлі да кустоў пад абстрэлам, там перабеглі, прыгнуўшыся, і ўдарылі засадзе ў бок. Гэта вырашыла ўсю справу — засада пачала ўцякаць.
Недалёка відаць былі злавесныя хутары з белымі чарапічнымі дахамі. Накіраваліся да іх. Не засталі там ні жывой душы. Падпалілі пяць хутароў і ланцугом, адзін за другім, падаліся ў лес.
Паўстанцы, стоячы ўначы на ўскраіне лесу, бачылі, як гараць не толькі тыя хутары, што яны падпалілі. У другім баку ўзнімаліся асобныя зарывы. Нехта паліў яшчэ...
Калі праз дзень прыбыў атрад коннай паліцыі і коннай жандармерыі, паўстанцы падаліся назад у напрамку Дзядоў. Дачуліся па дарозе, што па чыгунцы едзе войска. Тады вырашылі схаваць зброю і часова разысціся па лясных работах. Падзяліліся на групы па дзесяць чалавек і пайшлі рознымі напрамкамі.
Група Антона Данілюка падышла да чыгуначнай будкі. Усім хацелася піць. Выцягнулі са студні поўнае вядро халоднай, празрыстай вады.
— Піце, хлопцы,— сказаў Данілюк,— ды хутчэй... — Неспадзявана з будкі выйшаў сержант жандармерыі і з ім два салдаты.
Гутарка была кароткая. Не дапамаглі ні дакументы, ні апраўдванні, ні просьбы. Усе былі затрыманы.
...Стаіць Люба на гары сярод глухой ночы і ўслухоўваецца ў шум соснаў. Можа, у ім пачуе знаёмыя крокі. Яны ціхія, нячутныя, але яна навучылася іх пазнаваць. Навучылася з таго часу, калі Макар адыходзіў на ваенную службу і ціха ўвайшоў да яе ў сенцы, выклікаў на вуліцу. Ноч была цёплая, духмяная. Праз празрыстыя бялявыя хмары прабіваўся серп месяца. І пайшлі яны тады, хаваючыся ад людзей, загуменнем за вёску і дайшлі аж вось да гэтых соснаў. Кожны падарожны, асабліва ўначы, абавязкова спыняецца тут, сам нават не ўсведамляючы чаму. Мусіць, вабіць людзей іх ціхі супакойваючы шум, у якім чалавек забываецца на момант аб згрызотах жыцця.
Стаіць Люба, захутаная ў цёмную хустку, загубленая ў змроку сярод соснаў. Успамінае, як развітаўся з ёю Макар, адыходзячы ў салдаты, як абяцаў пісаць лісты, як туліўся да яе крамяных дзявочых грудзей, як цалаваў у бялявыя шчокі... Казаў:
— Як вярнуся са службы, ажэнімся, Люба... Чакай мяне... Два гады — час нядоўгі...
А Люба ў адказ спакойным рухам рукі, як сталая жанчына, якая шмат чаго перажыла, здымала кепку з галавы Макара, гладзіла па яго валасах і гаварыла:
— Ажэнімся,— батрачыць пойдзем, Макар. Задурыла нам у галовах...
І яшчэ мацней туліла да сябе галаву Макара, як сваю здабычу, якой ніхто ў яе не адбярэ.
— Глядзі, стрымай слова. Буду чакаць. А як не стрымаеш, выйду замуж за кулацкага сына, вунь таго, з Буславіч, Арсена... Прыязджаў жа раз у сваты. Кветка ў кішэньцы. Шапка на вуха. І чубік, зачэсаны на шапку... ды такі худзенькі чубік, як у курыцы. Але ўсё ж такі чуб... — пастрашыла Макара Люба.
Макар адвёў галаву ад грудзей Любы, доўга глядзеў ёй у твар сваімі адважнымі вачыма і, расцягваючы, сказаў:
— Т-ы-ы... за кулацкага сынка?.. Ды гэтыя сосны паломяцца ад бунту, калі так станецца. Не, Люба, ты гэта так сабе гаворыш.
А Люба працягвала:
— Гарачы ты, Макар, і шчыры. Будзеш служыць,— глядзі, з панамі не задзірайся, бо загінеш за нішто... Вернешся — тут знойдзеш сваё.
Макар адслужыў два гады, прыслаў не адзін ліст Любе.
Вяртаючыся са службы, Макар злез з поезда на станцыі Залатая гара і зайшоў у Дзяды адведаць сябра Антона Данілюка. Так і не даехаў да Любы: паклікалі яго з сябрам народныя буры на Валынь, у Заходнюю Украіну...
Прыходзіў Макар нядаўна ў Запалянку ўначы. Пасядзеў з Любай амаль да світання і пайшоў, сказаўшы: «Вярнуся праз дзень. На ўсякі выпадак сустрэнь мяне, Люба, на гары пад соснамі...» Макару карцела даведацца, ці вярнуўся Данілюк. Гэта важна, гэта вельмі важна. Калі вярнуўся, прывядзі яго сюды, у Заналянку, да Петруся Хадыкі. Няхай захопіць свае сталярскія прылады і пажыве тут з месяц у якасці вандруючага сталяра, пакуль асядзе паліцэйска-шпікоўская небяспека. Тады заручыцца дакументам у солтыса і вернецца назад, у Дзяды.
Калі ж арыштаваны, то трэба самому трымацца напагатове.
Стаіць Люба. Шум соснаў калыша яе думкі. Нішто не парушае цішыні ночы. Чуе яна душою, што павінен прыйсці Макар. І ён прыйшоў. Зашуршаў пясок на дарозе пад быстрымі крокамі. Макар спыніўся. Пастаяўшы, сышоў з дарогі ў сосны. Ціха клікнуў: «Люба!..» Цёмная постаць аддзялілася ад сасны і накіравалася да Макара.
— Ну, вось я і прыйшоў, Люба...
— Бачу, што прыйшоў. А мне здалося, што я столькі стаяла, колькі ты ішоў.
— Доўга? Нічога, больш ужо не пайду. Майго Данілюка арыштавалі жандары.
Яшчэ доўга гутарылі Макар з Любай і рушылі дахаты толькі тады, калі пачулі, што ў вёсцы нехта спявае. Хто б гэта мог быць?
— Ды хто? — кажа Люба,— дзядзька Анупрэй... Як заўсёды... Зачасціў нешта хадзіць да Антолі. Нелады ў яго дома з дачкою, з прымаком. Нават на табаку грошай яму не даюць. А ён жа што заробіць, аддае на гаспадарку. Крыўдзяць дзядзьку...
Па пустой, соннай вуліцы плёўся п’яны Анупрэй Чарняк. Амаль з самага ранку прабыў ён сёння ў Антолі — рабіў ёй цэбрык. Дзень быў хоць пахмурны, але цёплы, і Анупрэй размясціўся з работай на падворку. Выйшла з прасніцаю і Антоля, год за сорак жанчына, з маладжавымі шчокамі. Пачалі падыходзіць суседзі, якім, здаецца, не было чаго рабіць. Вось нядаўна два дзядзькі сядзелі ў хаце, курылі, плявалі сабе пад ногі, глядзелі ў акно і спрачаліся — не жарты — на тэму геалогіі.
З акна далёка відаць хутар у полі. Адзін дзядзька пачухаў патыліцу, пазяхнуў, глянуў у акно і сказаў:
— Мне здаецца, што зямля паніжэла...
— Чаму? — пытаецца другі.
— Бо той вунь хутар яшчэ больш схаваўся за горку. Бачыш? Паглядзі... Сцяны больш было відаць, а цяпер ён страхою апёрся аб горку. Бачыш?
Другі дзядзька выцер нос і адказаў:
— То, можа, гара паднялася?
— А чорт яе ведае. Можа...
Дзядзькі доўга глядзяць у заседжанае мухамі акно, глядзяць на той далёкі хутар, які паныла губляецца сярод поля, і не ведаюць, на чым спыніцца — ці хутар асеў у зямлю, ці гара паднялася? Урэшце, пазяхнуўшы, выходзяць на вуліцу і заходзяць на падворак Антолі. Нешта Анупрэй раскажа.
Прыйшлі. Там ужо сядзеў Пятрусь Хадыка — «сват» Анупрэя. Ён угаворвае цётку Антолю згадзіцца, каб Анупрэй перайшоў да яе жыць.
— Ой, не да жыцця мне, не да любошчаў,— адказвае Антоля і, заружавеўшыся, заліваецца смехам.
— Го-го, любошчы... — кажа Анупрэй, спыніўшыся стругаць клёпку,— я вам раскажу пра любошчы...
Ён выцер пот з ілба, сеў на варштаце, пачаў набіваць люльку. Закурыць не прапанаваў нікому.
Мінулі тыя часы, калі пачаставаць махоркай было звычайнай справай. Цяпер прыйшоў страшны вораг — манаполь. Паспрабуй пасадзіць табаку — за адзін корань заплоціш штрафу сто дваццаць злотых, за якія можна купіць дзве каровы. Мусіш купляць толькі панскую табаку, плаціць за пачку махоркі пуд жыта. Няхай выбачаюць дзядзькі, можна даць раз пацягнуць з цыбука, а не больш...
Анупрэй раскурыў люльку і пачаў:
— Гэта было-о-о... яшчэ пры цары... Пазнаёміліся на кірмашы хлопец з дзяўчынай. Іх вазы якраз стаялі побач. Дзяўчына сядзела на возе. Бацькі, вядома, пайшлі па справах, а яна пільнавала воз. Тое самае рабіў і хлопец...
Анупрэй пачаў ужо добра ўваходзіць у ролю расказчыка, як раптам асеннюю цішыню пад пахмурным небам агаласіў крык на вуліцы. Адкуль што ўзялося? Ішла, засопшыся, Тацяна Ціханчук і несла паўмяшка травы на плячах, а за ёю дыбаў раз’юшаны Мікіта Лазун.
— Аддасі, паскудніца! — крычаў Мікіта і стараўся подбегам не адстаць ад Тацяны.
— А хваробу! — крычала Тацяна, агніста азіраючыся на Мікіту.
Анупрэй змоўк. Увагу ўсіх звярнула гэтая цікавая пара.
— Вось вам любошчы, — сказаў Хадыка.
Тацяна спынілася ля сваёй хаты, якая стаяла наўскос Антолінай. Калі яна адной рукой адчыняла веснічкі, а другой трымала мяшок, Мікіта рвануў ззаду, і мяшок выслізнуў з рукі Тацяны. Яна, сагнуўшыся, схапіла за канец мяшка, пераскочыла на падворак і пацягнула мяшок паўзверх веснічак. Пачалася ўпартая цяганіна — Тацяна цягнула сабе, а Мікіта сабе. Лазун крактаў, цягнучы мяшок:
— А здохнеш — аддасі...
— Хутчэй ты здохнеш, а не вырвеш...
— Ну, гэта пачалося надоўга,— сказаў Хадыка,— працягвай, дзядзька.
Анупрэй крыху паглядзеў на цяганіну, сказаў: «Бач, бач, Тацяна перацягвае. Э-эх... каб крыху, то ўжо...» Потым махнуў рукою і працягваў далей:
— Так, значыць... Разгаварыліся яны. Хлопец з дзяўчынай. Так слова за слова...
— А трэснуць твае рукі! — хрыпеў Мікіта.
— А лопнеш ты! — сапла Тацяна.
Усе глянулі на хату Тацяны і слухалі далей.
— Спадабалася хлопцу дзяўчына... Як кажуць, у душу запала з першага разу. Ну што ж... дамаўляецца хлопец, каб прыйсці да яе. Дзяўчына кажа: «Прыходзь». Лёгка сказаць — «прыходзь»... Дзяўчына жыла за васемнаццаць вёрст ад хлопца... І што б вы думалі? Пачаў хлопец хадзіць да дзяўчыны. Схадзіў раз, і з таго разу кожны вечар... Як толькі прыйдзе з поля або з сенакосу, тое-сёе павячэрае — і да яе... васемнаццаць вёрст пехатою...
— Пусці, нягодніца! — крычаў Мікіта.
— Адыдзі, душагуб. А то вочы заплюю! — адказвала Тацяна. І мяшок пачынаў заўзята смыкацца зноў па веснічках — то ў бок Мікіты, то ў бок Тацяны.
— ...На світанні вяртаецца хлопец дахаты і ідзе з бацькам касіць. Калі бацька куды адвернецца, ён шусь у кусты галавою і спіць. Бацька гляне — няма сына... Крыкне... Сын устае з кустоў і зноў за работу. А надыдзе вечар — васемнаццаць вёрст бяжыць да яе...
— Ты пусціш ці не?! — крычаў Мікіта.
— Не дачакаешся ты! — адказвала Тацяна.
— Ой... мусіць, яны палопаюць з гэтым мяшком. Як не брыдка гэтаму Мікіту,— казала, не вытрымаўшы, Антоля.
— Што ты яму зробіш? Можа, надарвецца, халера,— прамовіў Пятрусь.— Ну і што далей, дзядзька?
— Што далей? Так хадзіў хлопец усё лета. Бацькі не ведалі, куды ён ходзіць. Надышла восень. Хлопец паехаў у сваты. ...Ну і, вядома, ажаніўся. Вось якія любошчы бывалі на свеце. Нешта цяпер не чуваць такіх... — скончыў свой расказ дзядзька Анупрэй.
Потым глянуў на «мяшочнае адзінаборства» і крыкнуў:
— Трымайся, Тацяна! Схапі мяшок за рог! За рог!
— Не паддамся, Анупрэйка, не бойся! — адказвала Тацяна.
— А ты... глядзі... каб у цябе... каб у цябе... язык не высах! — хрыпла крыкнуў Мікіта ў бок Анупрэя.
— У мяне-то так-сяк. А ў цябе ён ужо высах,— не застаўся ў даўгу Анупрэй.
Невядома, як доўга працягвалася б барацьба, каб не прыйшоў сын Мікіты Кузьма.
Ён адразу накінуўся на бацьку:
— Як табе не брыдка? Людзей смяшыш... Бацька, кінь.
— Пайшоў вон! — крыкнуў Мікіта і захрыпеў на Тацяну: — Я з цябе кішкі выматаю.
— Лопнуць твае! Не хопіць сілы, жываед! Сабакар Ельскага!
Гэта дадало злосці Мікіту. Ён тузануў мяшок з усёй сілы. Можа б, і вырваў, але мяшок трэснуў і дзіркай зачапіўся за сук жэрдкі.
Кузьма не вытрымаў. Падышоў і знізу штурхануў мяшок так, што ён вырваўся з рук Мікіты і перакуліўся праз веснічкі да Тацяны. Тая кінула яго аж пад парог хаты і пачала дзякаваць Кузьме:
— Дзякую, Куземка, дзякую, саколік... Гэта ж не жарты... Сустрэў мяне на дарозе і адразу — аддавай мяшок, мая трава... Я сваёй атавы нажала вунь над рэчкай... Гэта ж падумаць, вярнуўся за мною аж сюды...
Мікіта адсопваўся і крычаў:
— Яшчэ ты ў мяне пападзешся! Яшчэ я з цябе скуру злуплю!
— Каб з цябе канавалы лупілі, за што ты будзеш мяне лупіць? — не паддавалася Тацяна.
— Ідзі, бацька, дахаты. З бабай ваяваць — гэта смех.
У адказ Мікіта штурхнуў Кузьму ў грудзі. Кузьма схапіў бацьку за рукі і пачаў клікаць на дапамогу:
— Дзядзька Анупрэй, Пятрусь, хадзіце звяжам старога звера.
Мікіта вырваўся з рук Кузьмы і пайшоў па вуліцы.
— Жылавы яшчэ твой бацька,— сказаў Пятрусь.
...Усё ж такі дамовіўся «рыцар» Анупрэй са сваёй Дульцынеяй за цэлы дзень. Антоля ўрэшце сказала так, няўзнак:
— Пераходзь... Няхай цябе... Прычапіўся... Толькі глядзі каня прывядзі з сабою.
— Гэ-гэ-гэ... — зарагатаў Анупрэй,— ды не толькі каня, а і калёсы, санкі маляваныя.
Зацягнулася бяседа за сталом. Гэта былі свайго роду запоіны. Анупрэй хацеў быў начаваць у Антолі, але яна не дазволіла.
— Ці мала і так языкамі трэплюць. Нашто, каб яшчэ больш... Ідзі дахаты.
Анупрэй паслухаўся і пайшоў па пустыннай вуліцы, як кажуць людзі, «курэй лавіць».
Ішоў, спатыкаўся, урэшце ўдарыўся аб плот, памацаў яго рукамі, запытаўся:
— Хто гэта? Гэта ты, вядзьмар Мікіта? Чаго маўчыш? А... заняло табе...
Анупрэй адрываўся ад плота і, блытаючыся нагамі, ішоў наўскасяк на другі бок вуліцы і зноў натыкаўся на плот.
— Што табе за халера? Зноў ты... цьфу! Бадай цябе чэрці ў лазе задушылі. Чортавае бяльмо...
Урэшце, намацаўшы неяк гладкую сцежку нагамі, пайшоў, хістаючыся, проста. І тады заспяваў:
Дзям’ян за плотам «казлы дзярэ»,
А Мікіта носам арэ.
Ах, каб чэрці вас пабралі,
Як вы меру перабралі.
Тупнуўшы нагою, выкрыкваў:
Гоп трала! Гоп трала!
Чаму дома не была!
Так дайшоў Анупрэй да спаленага клуба.
Развугленыя галавешкі блішчалі ў цемры. Налёты ветрыку часам падхоплівалі і неслі іскры.
Анупрэй спыніўся над пажарышчам і загаварыў:
— А-а-а... Ва імя айца і сына... Барсукова крамка згарэла... Ха-ха-ха!.. Петрусю іграць і спяваць не дазволілі, га?! Не дазволілі?! Дык вось вам... вось вам...
Змоўк Анупрэй, соп носам, звесіўшы галаву. Потым усадзіў руку ў кішэню, пачаў шукаць люльку. Шукаў доўга, усё гробся па дну кішэні, нахіліўшыся набок, і мармытаў адно слова: няма... няма... не... ёсць... ёсць...
Выняўшы люльку, крыкнуў: «Сцяпан! Адгукніся!.. Няма... Няма... Толькі паны... Толькі паны... бізуны... Андрэй! Не паддавайся!»
І Анупрэй затрос кулаком над пажарышчам.
Люльку прыкурваў доўга, усё нагінаўся над попелам, каб узяць вугалёк. Прыкурыць яму ўсё ж такі не ўдалося. Анупрэй паклаў люльку ў кішэню, памахаў пальцам на пажарышча, ледзь не ўпаў, хіснуўшыся, і мармытнуў:
— Больш сюды не прыедзеце, танканогія хлюндры...— Затым так пачаў пляваць, быццам хацеў запляваць усё вуголле.
— Цьфу! Цьфу! Цьфу!.. Вось вам!
І паплёўся па вуліцы.
Праз некаторы час пачулася ў канцы вёскі:
Ах, каб чэрці вас пабралі,
Як вы меру перабралі...
Ніхто не выйшаў далучыцца да горкай весялосці Анупрэя. Вёска спала цяжкім сном.
Надышла восень — такая ж цёмная, тужлівая, як тады, у той год, калі быў спалены клуб. Сонца прадзіралася праз хмары, як праз лясныя гушчары. Збажына ўжо знята з палёў. Ранкамі на зямлі, на траве, на дрэвах, на саламяных стрэхах ляжаў лёгкі налёт намаразі, прадвесніцы першых замаразкаў.
Панылыя, невясёлыя дымы віліся з комінаў хат. У агародах пасвіліся коні. На вуліцы сям-там можна было бачыць, як жанчыны бралі ваду ў студнях. На полі засталася адна работа — капаць бульбу. З мужчын на вуліцы відаць толькі два чалавекі — адзін ходзіць з хаты ў хату, а другі ідзе пасярэдзіне вуліцы і плача. Першы — гэта Мікіта Лазун — наймае капальніц бульбы. Другі — Рыгор Малахай. Што за ліха? Ніхто не хоча ісці да Мікіты на работу. У кожнай хаце людзі панурыя, маўклівыя. Кожная жанчына адмаўляецца, гаворыць, што трэба капаць сваю. Увіхаецца ля хат Мікіта, цопаючы кіем па зямлі, і сам сабе мармыча: «Разбагацелі ўжо... Некалі, нябось, прасіліся...»
А Рыгор Малахай сцібае вялікімі босымі ступнямі, каравай далонню выцірае слёзы і прыгаворвае: «Ах, прасвятая багародзіца, збавіцель высокі, нашто ж такое няшчасце?»
Якая-небудзь цётка спытаецца:
— Чаго ты плачаш, дзядзька?
— Ох, як жа ж мне, міленькая, не плакаць? Зайшоў у хлявец, а мой бычок нежывы... Нежывы, галубка, ляжыць, адкінуўшы ножкі. На чым я цяпер буду ездзіць? Няма майго кармільца... І што яму зрабілася? Сянца нанач падкінуў, усё як мае быць... А тут — на табе...
А дзе хто з людзей скажа Рыгору:
— Чаго ты плачаш? Паліцыянты табе другога купяць.
Рыгор палахліва зіркне вачыма на чалавека і раптам зробіць такі выраз твару, як быццам ён гэтых слоў не чуў.
На самай справе Малахай ішоў у Глушэц, у пастарунак, расказаць аб сваім горы. Думаў, што цяпер будзе перцу гэтым свістунам, што яму, жабраку, усюды падстаўляюць ногі.
Ніхто не пайшоў капаць бульбу да Мікіты Лазуна.
Хацеў ён ужо запрэгчы каня і пад’ехаць у шляхецкі засценак — там заўсёды ахвотнікаў многа, не толькі дзяўчат, але і хлопцаў,— як верхам на кані прымчаўся сын-ляснік і паведаміў, што ў графа Ельскага ўдар параліча, што граф вельмі слабы. Тры дні назад прыехаў сын графа Мечыслаў у форме падпалкоўніка блакітных уланаў, з жонкаю і сынам, нешта шасці год, які завецца Бронісь.
— Удар?! — крыкнуў Мікіта, спыніўшыся на хаду пасярэдзіне хаты. І бяльматае вока вострым позіркам застыла на сыне.— Удар, кажаш? Божа літасцівы... Нядаўна ж смяяўся, жартаваў са мною, абяцаў даць мне новага гатунку канюшыны... Ах, ах...
Сын працягваў:
— Газету прачытаў і...
— А-а-а... газету? Можа, там што было напісана такое?
— Пра Саветы нешта... Казала ахмістрыня... нейкую там чыгунку вялікую пабудавалі, недзе ў Сібіры ці дзе... Я добра не ведаю. Ці канал. Нешта тарочыла ахмістрыня. Я не дапытваўся...
Мікіта соп носам, намагаўся ўцяміць, што да чаго, і махнуўшы рукою, сказаў:
— Дабра не будзе на свеце...
— Нямеччына нешта пагражае Польшчы... Хоча горад адзін забраць, што на моры. Забыўся, як ён завецца... Хлеб, кажуць, яшчэ патанее...
Мікіта зыркнуў на сына і апусціў руку на стол.
— Можа, бог святы адверне ад нас. Я ж кажу... Я ж кажу — дабра не будзе на свеце. Калі нават свістуны ў вёсцы робяць што хочуць, дзе ты тут дачакаешся дабра?
— Зараз аканом павінен прыехаць, на бульбу наймаць... — сказаў сын.
— Я ўсе хаты абышоў,— ніхто не захацеў ісці. Што ім парабілася, халера іх ведае.
— Ахмістрыня прасіла, тата, каб ты прыйшоў. Можа, ты ведаеш, чым людзі лечаць параліч. У графа змярцвела нага... Ахмістрыня прасіла, каб аб гэтым ніхто не ведаў... Бо дахтары нічога не зробяць...
— Хто ж бы гэта тут у нас? — прамовіў Мікіта. Ён доўга думаў, думаў... — Можа, Зязюліха што знае? Яна ж пярэпалахі качае дзецям. Некалі ў мяне была скула села на локці, то яна параіла абкладаць валовым гноем... Трэба ісці... Можа, і пану графу прыдаўся б валовы гной?
Мікіта хутка апрануўся, узяў кій і пайшоў.
Прыехаў аканом верхам на кані, пачаў склікаць жанчын, каб яны ішлі капаць бульбу. Жанчыны сходзіліся і ўрэшце натоўпам акружылі аканома, закідваючы яго пытаннямі. Аканом круціўся ў сядле, падкручваў вус і крычаў:
— Больш аднаго злота не будзе... Усюды так плоцяць...
— А тры не дасі? — крычалі бабы.
— Я ж вам кажу дакладне... Маёнтак вам, пане, не бюро дапамогі... Чэго кшычыце, як вроны? — кінуў аканом апошнюю фразу па-польску.
Выступіла Люба Гарагляд і сказала:
— За адзін злоты не пойдзем капаць...
Аканом змоўк, падкруціў вус і прамовіў:
— Ідзіце ў маёнтак, там пагаворым...
Жанчыны з кошыкамі ў руках шумнай талакою рушылі за аканомам.
Люба, старшыня забастовачнага камітэта, ішла разам з усімі.
Насустрач пасоўвалася ля плота, трымаючы гліняны чарапок, жонка солтыса Барсука. Заходзіла ўжо нешта ў дзесятую хату, і ніхто не хоча пазычыць солі.
Усёю вёскай праводзіўся байкот канфідэнтаў, паліцэйскіх служкаў.
Нездарма злуецца, губляецца ў здагадках Мікіта Лазун, нездарма пайшоў у пастарунак Рыгор Малахай.
Нездарма солтыс Барсук нешта на год быў крыху прыціх з прычэпкамі да моладзі пасля таго, як Пеця Ціханчук здратаваў яго авёс. А цяпер зноў падняў галаву. Наваліўся быў на Макара Краўчука — чаго ён тут жыве? Проста ўжо крычаў: «Вон з вёскі, прыблуда!»
Хлопцы параілі, каб Макар сышоў куды-небудзь, пакуль надыдуць лепшыя часы. Макар падаўся на чыгунку, на рамонтныя работы. Дваццаць з лішнім кіламетраў аддзялялі яго ад вёскі Запалянкі, а ён амаль кожную нядзелю прыходзіў да хлопцаў, да Любы.
Так прайшло больш года. Урэшце Дзям’ян Гарагляд даў згоду, каб Макар з Любай пажаніліся.
— Жаніцеся... Што зробіш? А то пастарэеце, тады не да жанячкі. Усяго таго і жыцця, пакуль малады, пакуль сілы носяць... Жаніцеся, неяк пражывём... А там, можа, што лепшае надыдзе. Не можа быць, каб не надышло...
Спяшаўся Мікіта Лазун у маёнтак да графа Ельскага. Аж крылы світкі развяваліся, як ён ішоў па алеі ў палац. Каб дайсці да ахмістрыні, трэба было прайсці крыху праз сад. Ідучы па дарожцы саду, Мікіта ўбачыў хлопчыка, які ехаў яму насустрач на дзіцячым веласіпедзіку.
Такі чысценькі, харошы хлопчык, такі беленькі, як анёлачак. Уміліўся Мікіта і падумаў: «Мусіць, гэта і ёсць сынок сына графа, што прыехаў з Варшавы». Азірнуўся Мікіта і ўбачыў: на балконе палаца стаіць афіцэр, а з ім нейкая пані, відаць, яго жонка. Ах, не ведае чалавек, дзе яго сустрэне няшчасце... У Мікіты аж сэрца пайшло ў пяткі ад рабскай адданасці, ён не вытрымаў, падышоў да хлопчыка і тры разы яго пацалаваў. Няхай бачаць панкі, што Мікіта верны графу чалавек, што на яго можна паспадзявацца ва ўсякай прыгодзе. Ад гэтага і яму нешта прыбудзе. Не паспеў Мікіта адысці дзесяці крокаў, як пачуў, што нехта бяжыць за ім. Аглянуўся — той самы пан афіцэр з блішчастым кіёчкам, які вісіць у пана начэплены раменьчыкам на руку. Такі самы кіёчак і ў пані. «Мусіць, хочуць падзякаваць мне,— падумаў Мікіта,— вядома, бацькі». А ў гэты самы момант удары пасыпаліся на галаву Мікіты, ды такія пякучыя, як бізуны. Ой, божа ж мой, адкуль гэта? Што гэта?
А расчырванелая пані з пенай на вуснах як крыкне ў вушы Мікіту:
— Ты, хаме, як смееш цалаваць нашае дзіця?!
Тое самае паўтарыў і афіцэр.
Мікіта адняў рукі ад галавы, якімі прыкрываўся ад удараў, і збянтэжана, заікаючыся, выціснуў з сябе:
— Ой, божа ж ты... паночкі... міленькія... Ці ж я думаў...
Папы яму не далі скончыць.
— Яшчэ смееш гаварыць, хаме!.. Цыц! — прыкрыкнуў графскі сын Мечыслаў Ельскі.— Прэч адгэтуль!
Панскія кійкі зноў узняліся над галавою Мікіты. Тады ён зыркнуў на паноў бяльматым вокам з такою рабскай крыўдай-пакорай, што Ельскі з жонкай аж пераглянуліся паміж сабою. Астыўшы ад злосці, яны паглядзелі ўслед Мікіту, які аддаляўся па дарожцы. Ён усё дакранаўся да галавы, не то мацаючы, не то папраўляючы шапку.
Недалёка, за яблыняй, стаяў Пілін Гайдук і бачыў усё няшчасце Мікіты. А ля палаца чакаў маладога графа аканом. Смяяўся дзябёлы служака, гледзячы на ганьбу Лазуна. Толькі ён ведае панскія норавы і ўмее ім патураць. Калі трэба, то і скуру здыме з чалавека. А цяпер у яго аж плечы трасуцца ад смеху і хочацца яму нават крыкнуць: «Мацней яму! Мацней! Няхай ведае, як абыходзіцца з панамі!»
Аканом чакае графа — прыйшлі капальніцы, трэба дамовіцца аб плаце.
Малады Ельскі вярнуўся і запытаўся ў аканома:
— Цо то за хлоп?
Па дарозе да капальніц аканом нешта таямніча ўпаўголаса тлумачыў графу. Мечыслаў Ельскі галавы павярнуць не можа. На патыліцы чырванее вялікі шрам наўскасяк — падарунак храбрага камандзіра партызан Сцяпана Каваля. Калі трэба што сказаць ва ўпор каму-небудзь, Ельскі паварочваецца ўсім тулавам. Як звязаны, ідзе малады сын графа — няма ўжо тых рухаў, што некалі. Служыць ён у Варшаве, у кадэцкім корпусе, начальнікам інтэндэнтуры, да страявой службы лічыцца непрыгодным.
— Ого, колькі дзяўчат прыгожых прыйшло! — ускрыкнуў граф.— Ну што? На працу? Добра, добра...
— Не толькі дзяўчаты, але і старыя ёсць,— адказала член забастовачнага камітэта Тацяна Ціханчук,— толькі невядома, колькі вы нам заплоціце?
Ельскі стаяў, заклаўшы рукі назад, і не ведаў, што гаварыць. Павярнуўся тулавам да аканома з нямым пытаннем.
Аканом адразу ўзяўся за справу.
— Я вам казаў, адзін злоты...
— Не, не пойдзем! — гукнулі сялянкі.
— Цішэй, вароны! Закаркалі...
— Дасцё тры злотых, тады пойдзем,— сказала Тацяна Ціханчук.
— А дзесяць не хочаш? — дражніўся аканом.— Дык вось што... Хто хоча ісці капаць за паўтара злотых, станавіцеся вось тут — направа, а хто не хоча, заставайся на месцы.
Ніхто не скрануўся з месца. Усе стаялі і маўчалі.
Аканом свідраваў вачыма натоўп жанчын і панукваў: «ну... ну... ну...»
— За паўтара злотых не пойдзем,— прамовіла Тацяна Ціханчук,— толькі за тры...
— Хутчэй тры скулы табе вырасце!.. — крычаў аканом.
— Няхай расце, не баімося,— адказала Тацяна.
— Можа, камуністы вас падгаварылі?! — распінаўся аканом.
— Цо, цо, цо... — павярнуўся тулавам да аканома Ельскі,— камуністы? Тут ёсць камуністы?
— Ёсць, пане графе, а дзе іх няма?
Ельскі памахаў пальцам і прамовіў:
— Глядзіце, я на камуністаў маю лекі. Хто з вас тут камуністка?
— Вы нам дайце тры злотых у дзень і пойдзем капаць... Якія тут камуністы? — сказала зноў Тацяна.
— Хадзі сюды, баба,— ківаючы пальцам, паклікаў Ельскі.
— А чаго я пайду?
— Выходзь, калі пан граф кліча,— вызверыўся аканом.
— А што я танцаваць буду з панам графам?
— Вывесці яе,— загадаў граф.
Аканом падаўся да Тацяны, каб схапіць за руку, але Люба Гарагляд перагарадзіла яму дарогу, а за ёю і ўсе жанчыны.
Аканом спыніўся, збіты з тропу, і крыкнуў:
— То чаго вы хочаце?!
— Тры злотых у дзень,— адказала Люба...
— Не будзе вам тры злотых.
— Як не будзе, то пойдзем дахаты.
Жанчыны шумна адвярнуліся ад графа і аканома і пайшлі палявой дарогай на шлях.
— Яшчэ прыйдзеце, папросіцеся, але будзе позна.
— Прыйдзеш ты да нас! — гукнулі жанчыны.
На шляху сустрэлі вялікую групу жанчын, сярод якіх былі і хлопцы. Яны ішлі са свайго шляхецкага засценка да Ельскага капаць бульбу.
Люба Гарагляд спыніла іх, і на шляху пачаўся сапраўдны жаночы мітынг, у выніку якога і засцянкоўцы павярнулі дахаты.
Забастовачны рух ахапіў усе навакольныя вёскі і перадаваўся далей.
...Праз некалькі дзён у вёсцы Запалянцы адбыліся дзве падзеі: адна — прыйшоў з турмы Андрэй Касцевіч і другая — на бліжэйшую нядзелю было прызначана вяселле Макара Краўчука з Любай Гарагляд.
Змрочнай, а галоўнае, пустыннай здалася Андрэю свая хата. Вочы, па старой прывычцы, шукалі бацькі. Вось ён прыйшоў з падворка, запылены, стомлены, і сеў ля стала адпачыць, выкурыць цыгарку.
Няма,— пуста за сталом. На сцяне вісіць сталярская пілка, тарчаць долаты за бэлькай, даўно не кранутыя. Незвычайна ціха ў хаце. Толькі змрочныя цені рухаюцца, асядаюць па кутках. Асірацелыя цені. Радзішчаў, спавіты сутоннямі змроку, як пакінуты адзін на полі бою, застыў у глыбокай задуме. Напэўна, чуе, як за акном, седзячы на плоце, каркае варона, і думае:
«Ці не груганы злятаюцца над пабоішчам — на бясконцых шляхах народнага жыцця?» Там навіслі хмары і выюць начныя ветры.
Добры дзень, грамадзянін Радзішчаў! Сіла рэвалюцыі жыве ў нетрах прыгнечаных, там, дзе жыве народная праўда. Бачыш, высакародны грамадзянін, як сумна, цяжка ў хаце. І ніхто не прымае так блізка да душы гэтага суму, цяжкасці, як тыя, хто зразумеў рэвалюцыю, што яна — адзіны выхад, каб пакончыць з народнай нядоляй, хто зразумеў рэвалюцыю, як лакаматыў гісторыі. Народу не патрэбна пасіўнае шкадаванне, пасіўнае спачуванне яго нядолі. Такое шкадаванне вырастае ў ханжаства, у двурушніцтва. Народ патрабуе актыўнасці, рэвалюцыйнай практыкі.
Прыйшла маці з поля, абветраная, пастарэлая, і, вядома, пасля прывітання заплакала. Плакала яна над усім жыццём, якое пражыта, якое яшчэ трэба пражыць. Яна — вартаўніца быту, і кожная болька яго адзначана ў яе на сэрцы. Яна надалей падтрымлівае гэтае вогнішча, каб не згасла. Прыйшлі хлопцы, дзяўчаты, прыйшлі старыя — суседзі, сябры бацькі. Усе віталіся з Андрэем, усе былі рады яго прыходу, але... неяк задумваліся, пасеўшы на лавах. Ідуць людцы, усё ідуць у турмы, вяртаюцца і зноў ідуць. Чым жа гэта ўсё скончыцца?
А паны ўсё больш і больш лютуюць. Нават людзі па адным ціха, асцярожна, выходзілі з хаты, быццам баяліся пакрыўдзіць госця сваім адыходам.
Уночы прыйшоў Саша Грынявіцкі.
Доўга гутарыў з ім Андрэй, выслухаў расказ Сашы аб падпольнай рабоце, аб сваёй нядолі падпольшчыка.
— Не, Саша, у дэфу ісці не трэба,— заб’юць... Знойдзем спосаб... Падумаем...
Саша, урэшце, сказаў, што прынёс лістоўкі,— пакінуў іх у Пеці Ціханчука.
Назаўтра Андрэй зайшоў да Пеці, каб прачытаць іх. У лістоўках пісалася аб фашысцкім тэроры, аб яго ахвярах. За апошнія часы звар’яцела ад катаванняў у дэфензіве семнаццаць камуністаў, не адзін замучаны насмерць. Вылучалася такой работай асабліва дэфензіва брэсцкая, пінская, потым ішла беластоцкая, навагрудская. Гаварылася яшчэ аб з’яўленні на гарызонце новай палітычнай партыі пад назвай «нацыянал-сацыялістычная», якую ўзначальваў нейкі Акінчыц. Гэтая новая партыя кінула лозунг: «Смерць камуністам!», патрабавала фізічнага знішчэння камуністаў.
Андрэй паківаў галавою і сказаў сам сабе: «Гэта гітлерызм у беларускай вопратцы». Ці не ён, гэты прахвост Акінчыц, быў юрысконсультам у цэнтральным камітэце Грамады, бо часта ў газеце з’яўляліся яго юрыдычныя парады? Відаць, што той.
Вось яно — усё больш і больш выкрываецца асінае гняздо, якое падставіла пад удар фашызму народ.
Ці не з'явіцца «карычневая кніга» ў Польшчы, як яна з’явілася там, у Заходняй Еўропе, аб зверствах гітлерызму? Кніга пішацца ўжо...
Увечары Андрэй у хаце Дзям’яна Гарагляда склікаў сход камуністаў і камсамольцаў. Расказаў аб міжнародным становішчы, аб фашызме ў Германіі і Польшчы, аб дасягненнях у Савецкім Саюзе, аб тактыцы барацьбы супроць фашызму — аб стварэнні народнага фронту. Трэба разбіць фашысцкія гурткі ў вёсках... Трэба ўзмацніць барацьбу з канфідэнтамі... Трэба авалодаць вясковай радай... Усё трэба і трэба.
А маці просіць, каб больш пабыў дома, каб пажыў спакойна. Не, гэтага спакою ўжо не будзе да канца.
На нарадзе прысутнічаў Краўчук Макар, Піліп Гайдук з маёнтка Ельскага. Макар пасля нарады набраў лістовак і панёс іх аж у шляхецкі засценак, дзе была ваенна-фашысцкая арганізацыя моладзі «Стралец».
Піліп панёс у маёнтак. На нарадзе падзялілі насельніцтва вёсак на ўчасткі. Кожны ўзяў сабе ўчастак для штодзённай работы з людзьмі, для пастаяннай агітацыі.
Жаночая забастоўка была выйграна. Дакладвала аб ёй Люба.
...Недзе ля Брэста паліцэйскія зграі праводзілі па вёсках крывавыя пацыфікацыі...
* * *
Андрэй вярнуўся з поля крыху раней, чым прыходзяць звычайна. З задаволеннем пакапаў бульбы на адкрытых палетках, застыўшых у ціхім марыве асенніх бляскаў сонца. Прывольна дыхаецца там. Адчуваецца, што людзям радасней, лягчэй робіцца на сэрцы, калі дакранаюцца матыкай да зямлі. А варта вярнуцца ў змрочныя хаты, дзе агаляецца перад вачыма ўся шэрая брудная беднасць, як усе клопаты і згрызоты калючкамі ўпіваюцца ў сэрца. Над гэтым змрочным жыццём павіснуў меч ката. Яго адчуваюць старыя і малыя, ад яго не спяць маці начамі, выціраюць маўклівыя слёзы, і дзяўчаты свае найлепшыя жаданні аддаюць тым маладым, што пайшлі скаваныя па шляху...
Андрэй падрыхтаваў дроў. Прыйдзе маці з поля — трэба ж варыць вячэру. Бачыў пад павеццю пяць гатовых вулляў, а шосты няскончаны. Не здзейснілася мара бацькі, калі перад ад’ездам з Расіі гаварыў маці: «Нічога, яшчэ зажывём... Завядзём пчол... сад...» Замест пчол, дарагі бацька, паны напладзілі нам вос... Яны лезуць ва ўсе шчыліны нашага жыцця, каб пакінуць сляды сваёй атруты.
Андрэй прыйшоў у хату, памыўся. Выцершыся, сеў за стол, каб падумаць аб такой справе, аб якой ніколі яшчэ не думаў. Заўтра вяселле Макара і Любы.
Будзе шмат людзей — будуць не толькі са сваёй вёскі, але і з іншых. Магчыма, прывалачэцца і паліцыя.
Трэба падказаць дзядзьку Дзям’яну, каб не клікаў на вяселле нікога з хеўры Лазуна і Барсука. Трэба падрыхтаваць хлопцаў да сякіх-такіх нават тостаў. Цяпер без палітыкі жыцця няма. Усё для палітыкі. Бо два лагеры сталі адзін супроць другога. І барацьба між імі не сціхае ні на адну хвіліну. Трэба будзе сачыць, каб не пракраўся які злыдзень і не зрабіў правакацыі. Вось, дзядзькі, да чаго мы дажыліся — усе сталі палітыкамі. Скажуць, даўней гэта было непатрэбна. Няпраўда, даўней таксама рабілася палітыка. Толькі верхаводзілі ў ёй багацеі — ім была ўступка, пачэснае месца, было прыдобрыванне, каб у ліхую гадзіну можна было вымаліць у іх што-небудзь за свае мазалі. А цяпер багацеі ўжо адціснуты. Прыгнечаныя занялі свае пазіцыі і стаяць на іх моцна, спяваюць песні пра краіну, дзе сонца ўзышло,— пра Краіну Саветаў, якую называюць сваёю бацькаўшчынай. І таму палітыка цяпер пачынае ахопліваць нават жыццёвыя дробязі.
Так думаў, думаў Андрэй і хутчэй адчуў, чым заўважыў, як нехта пераступіў парог хаты, спакойна зачыніў дзверы і сказаў: «Добры дзень!» Потым запытаўся, ці тут жыве Касцевіч Андрэй. Чалавек быў у шэрым плашчы, у кепцы, з гальштукам. За плячыма невялічкі клуначак, кіёк у руцэ. Згары ты з гэтай цёмнай хатай — адразу і нельга разгледзець чалавека. Андрэй, быццам крадучыся, ціха падышоў да яго, потым неяк аж зжахнуўся, абхапіў прыбыўшага за плечы.
— Санкоўскі? Як гэта?
— От, браце Анджэю, неспадзяванка для цябе,— ведаю,— гаварыў Санкоўскі, скідаючы клуначак.
Андрэй дапамагаў яму распранацца.
— А ведаеш, Анджэю, я ішоў... Ішоў і ў вёсцы не пытаўся, дзе ты жывеш, а вось трапіў...
— То недзе пытаўся за вёскай... Мусіў пытацца...
— Так, за вёскай,— адказаў Санкоўскі.
— І табе сказалі пра шпакоўню?
— Во, во, пра шпакоўню...
— Гэта ўжо было не толькі з табою,— адказаў Андрэй. Санкоўскі сеў на лаву і адразу пачаў пытацца:
— Як у цябе тут, спакойна?
— Дзе ты цяпер знойдзеш спакой?
— Так... правільна. Усюды цяжка...— адказаў Санкоўскі,— да народнага фронту пераходзім... Фашызм лютуе...
Сябры дамовіліся, што Санкоўскі будзе выдаваць сябе за беспрацоўнага, сябра Макара Краўчука, тым больш што па краі ходзяць людзі ў пошуках работы.
— Стась таксама, як і я, працуе чатыры дні на тыдзень,— сказаў Санкоўскі, успомніўшы пра Барвіну,— прадукцыя завода не мае збыту. Праца на заводзе спынена на тыдзень. Рамантуецца рухавік.
Урэшце Санкоўскі пачаў гаварыць пра тое, чаго чакаў Андрэй. Нездарма ж завітаў Санкоўскі.
— Я прыехаў сюды на адзін дзень, а каб можна было, то на адну-дзве гадзіны,— сказаў Вацлаў Санкоўскі і раптам спытаўся: — А дзе твая сям’я?
— Яшчэ ў полі...
— Ага-а... Карэльчука ў вас не чуваць?
— Не-е...
— Нашы прадчуванні аказаліся правільнымі, Анджэю... Ой, якімі правільнымі. Карэльчук — правакатар вялікага маштабу. Зусім ужо зросся з дэфензівай. Наша арганізацыя прыняла рашэнне знішчыць яго. Колькі ні сачылі — не ўдалося. У апошні час некуды знік... Няма... Відаць, перакінулі ў другую акругу, дзе яго яшчэ не ведаюць. Наша турма напхана яго ахвярамі.
— Не, не чуваць яго тут,— сказаў Андрэй,— каб быў, то так ці інакш мы ведалі б.
— Паслалі мяне сюды — адно — у разведку, а другое — для папярэджання... Калі з’явіцца тут, старайцеся знішчыць абавязкова. Ёсць меркаванні, што ён або ў Навагрудскай акрузе, або ў Віленскай. Людзі паехалі і туды. Невядома, як ім удасца... Стась паехаў у Вільню... Наша работа ў акрузе паралізавана.
Санкоўскі змоўк, круціў цыгарку, не спяшаўся з гутаркай, бо ў галаву набягала столькі, што адразу сказаць немагчыма.
— А Чарапіцкі? — спытаўся Андрэй.
— Працуе... Халера яго не брала. П’е кроў з нашага брата... Ён сваёю смерцю не памрэ, Анджэю. Што зрабіць? Фашызм гадуе сабе катаў... Ой, гадуе...
Прыйшоў Макар. Ён хацеў параіцца з Андрэем адносна вяселля. Пазнаў яго Санкоўскі, называючы «музыкам». Вырашылі разам, што Санкоўскі, як знаёмы Макара, пабудзе на яго вяселлі, пасля чаго Макар адвёў Санкоўскага на сваю кватэру, да сапраўднага музыканта Петруся Хадыкі. Перад іх адыходам Андрэй сказаў Макару пашукаць Сашу Грынявіцкага, каб той прыйшоў.
Самае сапраўднае вяселле пачалося тады, калі маладыя вярнуліся з царквы. Вырашылі разам з дзядзькам Дзям’янам, што ў абстаноўцы паліцэйскага тэрору, усякіх шпікоў лепш будзе для ўсіх, калі маладыя паедуць у царкву. Бо спачатку як маладыя, так і сам Дзям’ян мелі намер справіць вяселле без царкоўнага шлюбу. Але потым згадзіліся. Шлюб у царкве можа некалькі прытупіць пільнасць паліцыі, што і патрэбна для захавання людзей, для ўмацавання працы. Тым больш, згарэў клуб, а паліцыя яшчэ не прыходзіла. Трэба думаць, што можа прыйсці. Хаваецца ж Саша Грынявіцкі, а яна яго шукае. Безумоўна, мае вока на Запалянку. Яна ведае, што вядзецца барацьба і супроць канфідэнтаў.
Такім чынам, маладыя на чале з новаспечаным сватам Анупрэем паехалі ў царкву.
Некалькі сталоў, ссунутых у адзін, былі накрыты белымі саматканымі абрусамі. На іх стаяла розная страва. Быў тут застылы, як азерцы, студзень у гліняных місках. Халоднае парэзанае мяса ляжала больш у талерках. Смажанае сала з яйкамі жаўцела на патэльнях, а побач з ім бялела, як бручка, сырое сала.
Некалькі стосаў грэцкіх бліноў узвышалася паміж міскамі. Ляжалі драўляныя лыжкі рознай велічыні і колеру, пазычаныя ў суседзяў. Некаторыя з лыжак былі доўгія, як стрэльбы, а іншыя выглядалі, як апалонкі, абчэсаныя сякерай. «Не бяда, абы было што за губу ўкінуць,— кажуць часам сяляне,— калі разбагацеем, то тады захочацца і лепшай лыжкі». На пярэднім стале, які ўпіраўся ў покуць, красаваўся пасярэдзіне круглы на ўвесь стол бохан хлеба з запечанымі шышкамі, аздоблены галінкай зялёнай сасны. Гэта каравай.
На самым покуце, дзе месца бацькі маладой Дзям’яна і свата Анупрэя, шклянымі горлачкамі блішчаць бутэлькі з гарэлкай. За імі ў кутку стаіць зажынкавы сноп жыта. На стале пакуль што адна бутэлька, абвязаная чырвонай стужкай, якая бантам красуецца над коркам разам з жытнімі каласкамі. Гэта бутэлька свата. Так вялося здаўна. Так яшчэ не забыліся рабіць і цяпер. Першымі селі за стол малады з маладою, якіх прывітаў Дзям’ян абдымкам і пацалункам. Не расчульваўся Дзям’ян, як гэта бывае і ў такіх выпадках. Наадварот, быў жартаўлівы, вясёлы, захаваў прастату, пачуццё меры ў адносінах да маладажонаў. Старым цёткам, якія бачылі на сваім жыцці многа вяселляў, гэта не зусім спадабалася. Ім бы хацелася, каб Дзям’ян заплакаў.
Не, цёткі, цяпер, відаць, і тут нешта новае ўварвалася.
Ля маладога сеў Анупрэй, ля Любы пасадзілі Вацлава Санкоўскага. А побач сеў Андрэй. Насупраць размясцілася дружына — дзяўчаты ў барвінкавых вянках з адмысловымі вясельнымі кветкамі, прышпіленымі на левым баку грудзей. Такія ж кветкі ў маладых адрозніваліся ад іншых колерам. Люба ў вуалі выглядала, як русалка, якая выйшла з падводнага палаца і стаіць на беразе ракі ў месячным ззянні. Макар падобны на бурлака, якому давялося па дарозе зрабіць прывал і добра памыцца, прычасаць чупрыну. Ён сядзіць свежы, малады, гатовы ў новае падарожжа. Маладыя паводзяць сябе незалежна — смяюцца, жартуюць... Люба нават дзе што папраўляе на стале — то міску пераставіць, то пераложыць лыжку. Старым цёткам таксама гэта не падабаецца. Яны б хацелі, каб маладыя сядзелі ціха, крыху саромеліся, апускалі вочы і каб маладая пусціла слязу. Як сабе хочаце, цёткі, не тыя ўжо часы і не тыя маладыя.
Усе госці ўжо селі за сталы. Чакаюць Дзям’яна, яго каманды. А Дзям’ян са сваёй Маланняй пайшлі чагосьці ў камору, і іх яшчэ няма.
За самым апошнім сталом сядзяць музыкі — гарманіст Пятрусь Хадыка і ўся яго капэла — два скрыпачы, два цымбалісты і барабаншчык Лявон, які нават пагаліўся, бо заўсёды сваю бараду выстрыгае нажнічкамі. Яму, відаць, хочацца есці, бо ён коўтае сліну і часта выцірае нос, разгладжвае свае зрэдку пасівелыя вусы. Такая ўжо доля музыкаў спрадвеку — сядзець на лаве там, дзе стаяць гаршкі, дзе памыйніца пад лавай, і чакаць, пакуль гаспадыня паднясе ім па чарцы і па кавалачку мяса. Але сягоння музыкі сядзяць за сталом. Хоць за апошнім, але ўсё ж такі за сталом.
На ўсю гэтую ўрачыстасць глядзіць са сцяны, з невялікага партрэта ў пафарбаванай рамцы засмучаны Янка Купала.
Дзе ж затрымаўся той Дзям’ян? Усё яшчэ няма. Гасцям нават робіцца ніякавата. Наўскос Андрэя сядзіць маладая жанчына з дзіцем на руках, чарнабровая, з крыху смуглявым тварам, такая рухавая, што ні хвілінкі не пасядзіць ціха. Яна стрыжэ навокал быстрымі вачыма, то хустку сваю паправіць, то з дзіцем гаворыць:
— Ціха, Зосечка, ціха... Зараз дам, дам цыцонкі-завяршонкі...
І пачынае карміць сваю Зосечку...
А Дзям’яна ўсё яшчэ няма. Нейкая ў яго няўпраўка.
Чарнабровая, пазіраючы на ціхае застолле, не вытрымала і заспявала:
Чаму, госці, не п’яце,
Не закусваеце?
Ці мой хлеб не скушон,
Ці мой мілы не слушон?
Па тварах усіх гасцей прабегла ўсмешка. Вочы глядзелі на спявачку. А яна і не сціхла, а працягвала далей:
Як мой хлеб не скушон,
То я выпалаю,
Як мой мілы не слушон,
То я выкараю-ю-ю...
Жанчыны загаманілі наперабой:
— О! Хіба што так...
— Ты свайго і выкарала... Сядзіць, як высмактаны...
Ля боку чарнабровай сядзеў яе муж з упалымі шчокамі, ціхі, як святы, на выгляд шмат старэйшы за сваю быстравокую.
Спявачка скончыла, пасадзіла дзіця на калені і тонам, які не церпіць пярэчання, сказала свайму ціхаму:
— Падсунь, Тараска, мне тую місачку...
— Дзе? Якую? Гэту ці...
— Ой, цябе носам тыцкні, то тады хіба... Вось гэту...
— То пачакала б, пакуль...
— Я дзіцяці дам, нягода ты...
Вярнуўся Дзям’ян і замахаў рукамі:
— А... Няхай яго... Выбачайце, госцейкі, пачала нешта цячы кадушка з агуркамі... Дык вось затрымаўся...
У другі час пасыпаліся б парады, як залатаць кадушку, пыталіся б, дзе купіў ці рабіў сам... Цяпер жа ніхто аб ёй ні слова не сказаў, хоць кожны ў душы палічыў такую прычыну затрымкі Дзям’яна важнай. Вядома, важнай... Бо як жа дапусціць, каб цякла кадушка? Але важней, што Дзям’ян прыйшоў. Ён узяў ужо бохан хлеба з покуця і нарэзвае лусты, кастром кладзе перад сабою, просіць гасцей, каб перадавалі далей. Малання прынесла агуркоў ужо некалькі місак і села побач з Дзям’янам. А ён ужо бутэльку за бутэлькай пасылае па сталах. Зараз пачнецца самае галоўнае. Анупрэй, чакаючы, не закурыць ужо другой люлькі, а барабаншчык Лявон перастане коўтаць сліну.
Дзям’ян налівае чарку, налівае яе павольна, асцярожна, налівае з пашанай, у прытоенай цішыні застолля, як быццам тут адбываецца нешта таямнічае.
Падняў чарку Дзям’ян і азірнуў усіх добрымі вясёлымі вачыма.
Ім, гэтым вачам, здаецца, цяпер толькі надышоў час не злаваць, не тужыць, не моршчыцца ад згрызотаў, а паглядзець на людзей спакойна, зычліва і пажадаць усім дабра... толькі дабра...
— Дарагія госці...— пачаў Дзям’ян,— дарагія суседзі, сваякі, старыя і маладыя... і ты, Малання, жонка мая... Дазвольце благаславіць наш хлеб-соль на добрую бяседу, каб нашы маладыя жылі дружна, цешыліся, як кажуць, адно адным у долі і ў нядолі на славу ўсім добрым людзям, на страх тым, хто не дае нам жыць. Беднаваты наш стол, дарагія госцейкі, але... не наша ў гэтым віна... што зробіш? Трэба спадзявацца, што дачакаем лепшага. Хоць бедны стол, але наш. Ні ў каго мы нічога не прасілі, нікому не кланяліся, ніякаму багачу, ніякаму пану. Свой мазоль — зарука ўсяму. Толькі на яго і трэба спадзявацца... Будзьце здаровы, госцейкі! Вып’ем за здароўе маладых!
Дзям'ян чокнуўся з Макарам і Любай, і ніхто не згледзеў, як ён перакуліў чарку. Не закусваючы, зараз жа наліў другую. Што хацеў ён казаць пад другую чарку, невядома, бо чарнабровая крыкнула: «За Маланню выпіць... яна ж маці, дачку гадавала...»
Дзям’ян зірнуў на чарнабровую і пачаў:
— Вып’ем, госцейкі, за маю жонку, за маці... Добрая жонка, дай бог кожнаму такую...
І чарка, крутнуўшыся ўверх дном, апусцела.
Дзям’ян не чакаў, пакуль там хто вып’е, наліваў наступную чарку і прыгаворваў:
...У хаце і ў полі...
Чарка — хлоп — і апусцела.
...І з сярпом і з цапом...
Чарка — хлоп — і накрылася.
...Улетку і зімою...
...Пад дажджом і пад страхою...
...З песняй і слязою...
Кожная прымаўка падмацоўвалася чаркай. Невядома, колькі яшчэ было б прымавак, каб Малання не пачала спыняць Дзям’яна:
— Ой, даволі, а то ўп’ешся... Што ты робіш?
Дзям’ян усміхаецца, трымаючы ў руках чарку з бутэлькай, хоча наліваць яшчэ, але Малання схапіла яго палыселую ўжо галаву рукамі і пачала цалаваць у пасівелую скронь. Захапленням жанчын не было канца.
Дзям’ян сеў і пачаў закусваць.
Усё застолле ўжо гуло.
Неяк крыху забытым сядзіць разам з гасцямі Нічыпар Байдак. Праўда, ужо вясёлы ён, гутарыць, усміхаецца, але час ад часу ўсё пазірае на пярэдні кут. Дзям’ян пасля сваіх «тостаў», разгледзеўшыся па людзях, паклікаў яго і пасадзіў побач. Як жа не пасадзіць, адну ж палітыку вядуць, адно гора збываюць за другім. Здаецца, усё папрыстойнела, калі заблішчала вялікая лысіна ў канцы стала.
Вацлаў Санкоўскі, праслухаўшы слова Дзям’яна, а потым выпіўшы пару чарак, зусім адчуў сябе, як сярод сваіх. Гутарыць з Любай, сыпле жартамі. Заінтрыгаваны Санкоўскім, дзядзька Анупрэй нагінаецца да яго, кідае свае заўвагі. Макар нешта шапнуў яму, і Анупрэй павёў гутарку з Дзям’янам.
Дзям’ян устаў. Усе паволі прыціхлі.
— Ёсць у нас паважаны госць — друг зяця майго Макара, друг Андрэя, сына друга майго Сцяпана Паўлавіча — хай лёгкім будзе яму сон... Адна нядоля людзей яднае і робіць братамі. Таварыш з Польшчы ідзе, працы шукае, не мае дзе галавы сваёй прыхіліць, бо няма ў яго ні хаты, ні зямлі... Некалі яны разам грузілі шпалы ў Залатой гары. Вось адкуль знаёмства і брацтва. Прывітаем жа чаркай нашага паважанага госця. Няхай весялейшым будзе, няхай адчувае, што яго акружаюць свае людзі, верныя людзі...
На адказ падняўся Санкоўскі...
— Браты!..— пачаў ён па-польску,— дзякую гаспадару, гаспадыні і ўсяму дому, што аказалі мне чэсць пабыць на вяселлі друга нашага Макара, пасядзець за адным сталом з Андрэем вашым, як некалі ляжалі разам на нарах. Дзякую ўсім прысутным гасцям за ўвагу... Доля наша адна... Думкі нашы адны... І дай божа, каб яны збыліся...
— Збудуцца,— крыкнула чарнабровая, а з ёю і ўсе.
Устаў Андрэй і падняў тост за тых, хто за кратамі.
Шчокі ў чарнабровай расчырванеліся. Яна сядзела, як пава, харашылася, не ведала, на чым спыніць свае вочы. Штурхнула локцем свайго ціхага мужа, у якога ад выпітай гарэлкі заблішчалі шэранькія вочкі, і сказала:
— Вылезь, Тараска, з-за стала... Прымеш з рук Зоську. Бачыш, пасля цыцонкі-завяршонкі заснула... Трэба пакласці ля печы...
Тарас дажаваў нешта, выцер далоняй адтапыраныя вусы і пачаў круціцца то ў адзін бок, то ў другі, аж пакуль не адважыўся ўстаць і падняць нагу, каб перакінуць яе цераз услон.
— Паварочваешся ты, як той нядошлы конь... Хутчэй...
— А куды ты спяшаешся? — мармытнуў Тарас.
— Пагавары, пагавары яшчэ трохі...
Падышла Малання, звярнулася да чарнабровай:
— Наталля...— А потым зашаптала ёй нешта на вуха.
Наталля заківала галавой і сказала: «Добра, добра...»
Наталля — галоўная каравайніца. Паклаўшы дзіця, яна выйшла з Маланняй у сенцы і прынесла адтуль стос ручнікоў. Першы ручнік належыць свату. Наталля і павесіла яго на левае плячо дзядзьку Анупрэю, працягнула наўскос цераз грудзі, як генеральскую стужку, і зашпіліла шпількай ля правага боку. Так па парадку абдзяляла ручнікамі ўсіх мужчын, хто ўдзельнічаў у свіце маладога і маладой.
За апошнім сталом, насупраць барабаншчыка Лявона, сядзеў даўгашыі русавалосы мужчына сярэдніх год. Наталля павесіла ручнік і яму. Даўгашыі — радня жонкі Дзям’яна. Але слаўны ён тым, што быў камандзірам эскадрона башкірскай дывізіі ў час грамадзянскай вайны, ваяваў супроць белапалякаў. Першы са сваім эскадронам уварваўся ў Брэст. Яго ў вёсцы так і завуць — «Даўгашыі».
Ён ужо, як кажуць, пад градусам. Кудлаціць пяцярнёю свае валасы і прыстуквае кулаком па стале. Ківае Петрусю — пара іграць.
Пятрусь ужо і сам думае пачынаць. Падае каманду сваёй капэле. Музыканты выйшлі з-за стала, селі іменна там, дзе заўсёды,— на лаве, ля апошняга акна. Паставілі перад сабою ўслон. Гэта для цымбалістаў — бацькі з сынам. Пятрусь сеў пасярод скрыпачоў і расцягнуў гармонік.
Лявон, ужо не такі тужлівы і худы, якім быў спачатку бяседы, узброіўся бубнам.
Гармонік зайграў, смыкі скрыпачоў паплылі па струнах, заценькалі цымбалы... А бубен зашапацеў, задрабіў...
Танец быў, можна сказаць, незвычайны.
Даўгашыі ўстаў, крыкнуў: «Расступіся!» І зачасціў сваімі цяжкімі ботамі па ўтаптанай глінянай падлозе. Нахіляўся з боку на бок, расправіўшы рукі.
Дзяўчатачкі хвалёныя,
Грачанікі пячоныя,
Дзяўчатачкі хвалёныя,
Грачанікі пячоныя...
І ўпрысяд —
Ух-ма — хвалёныя,
Ух-ма — пячоныя!..
І пайшоў... І пайшоў...
А насустрач — не вытрымала галоўная каравайніца. Узяўшыся ў бокі, тупнула нагою, ускінула галавой і паплыла па кругу.
Я й ні Тацяна,
Я й ні Маруся,
Я нікому не казала,
Я й ні баюся.
А камандзір сваё:
Ух-ма — хвалёныя,
Ух-ма — пячоныя!..
Гэта быў толькі ўступ.
Размашыста расцягваў гармонік Пятрусь, плылі смыкі па струнах скрыпак, звонка ценькалі цымбалы — усё злівалася ў стройную мелодыю народнага танца. А бубен шапацеў, драбіў, скакаў у руках Лявона. Сталы ў вачах гасцей захадзілі хадуном.
Пачаў праясняцца засмучаны твар Янкі Купалы. Андрэй устаў і крыкнуў:
— Дзверы шырэй! Усе на двор. Няхай пачуюць нашы... там... за мяжою!
Замалая хата, каб паказаць сябе. Госці з шумам усталі і павалілі на двор услед за музыкамі.
А там... а там адкрыўся прастор для Вацлава Санкоўскага. Ужо за сталом ён пакручваў вус, гарэлі яго вочы, раздзімаліся ноздры.
Ён нахіляўся да Любы і гаварыў... Не, не гаварыў, а быццам шчабятаў, кідаў ласкавыя слоўцы, ценькаючы польскія словы.
На дварэ музыкі зайгралі «Кракавяк».
Эх, затанцаваў жа Санкоўскі! Паплыў у першай пары з Любай. То нагою тупне, то лясне абцасамі ботаў, то да вуса дакранецца рукою і закружыць Любу лёгка, плынна, дакладна. А як возьмецца леваю рукою ў бок, крыху прыгнецца і загляне ў вочы Любе. Прыгожа танцуе Санкоўскі! Горда танцуе Санкоўскі! Гордасць народа польскага, які не схіляў галавы перад катамі, адчуваецца ў постаці Санкоўскага. Пары плывуць і плывуць у танцы. Санкоўскі толькі часам крыкне: «Жывей! Жывей!» Андрэй любуецца ім — гэтым вечна вандруючым рабочым, які так можа перайначыцца ў танцы, даволі толькі пачуць звон струны.
Андрэй нешта шэпча Петрусю Хадыку на вуха. Той усміхаецца і ківае галавою.
Музыкі сціхлі. Танец скончыўся. Санкоўскі, польскім звычаем, пацалаваў Любу ў руку, Дзям’ян Гарагляд, стоячы ля сцяны, мітусліва заморгаў вачыма і потым ласкавым позіркам правёў сваю дачку, якая пайшла і села ля Макара.
Яшчэ адзін «цуд» давялося ўбачыць гасцям — гэта польскі народны танец «Обэрэк» у выкананні Санкоўскага. Людзі пыталіся адзін у другога,— мае гэты польскі таварыш косці ці не? Бо ў ім звіваецца, танцуе, здаецца, кожная жылка. «Обэрэк» — гэта разгульны танец-трасучка. Разгуляўся ж Санкоўскі ў ім! Кружыў дзяўчыну навокал сябе ва ўсе бакі, а сам ледзь датыкаўся нагамі зямлі. Прыпеўка вылятала за прыпеўкай у такт танца:
Не мув, Марыся,
Матцэ поводу,
Жэсь пошла вчорай
Аж до огроду —
Уха-ха! Уха-ха! Уха-ха! Уха-ха!
Пеця Ціханчук ціха падышоў да Андрэя і тузануў яго за рукаў.
— Што такое, Пеця?
— Ідзі на вуліцу, там чакае цябе адзін чалавек.
— Хто?
— Пазнаеш...
Андрэй выйшаў і ўбачыў ля сваёй хаты старога каваля Міхала. Ён стаяў ля плота з кіёчкам пад пахай і яшчэ здалёк усміхаўся Андрэю.
Пасля прывітання Міхал пачаў:
— Іду, Андрэйка, з Выжараў. У нас у Глушцы бяда за бядою. Наваліўся ксёндз Абнорскі, нагаворвае людзей, каб не ішлі да мяне з работай, каб нічога не неслі... Скажы, як мой Якаў там?
— Нічога, здароў. Яму застаўся яшчэ год. Хутка выйдзе.
— Што з таго, што выйдзе? Хадзіў я ў Выжары, там каваль хоча ад’язджаць некуды. Думаю, можа, перабрацца на яго месца.
Уздыхнуў стары Міхал і паківаў, бядуючы, галавою.
— А дом, а кузня? — спытаўся Андрэй.
— Што зробіш? Дом аддам каму-небудзь пад кватэру. Няма маіх сыноў, Андрэйка, усіх трох няма — пабралі. Няма ўжо ў мяне кавалёў. Вучыў, вучыў... Цяпер сам на старасці ўзяўся за молат. Што зробіш? Што зробіш? Вучу меншых...
— Няўжо так слухаюцца ксяндза, што ўжо і не ідуць да вас?
— У Глушцы з мяшчан ужо ніхто не прыходзіць. Можа, хто і прыйшоў бы, ды баіцца. Нясуць плугі ў кузню да ксяндза. І яшчэ адзін там ёсць каваль, нядаўна прыехаў. Дык і да яго. А да мяне і да іншых, такіх, як я, не... Хіба хто з вёскі... Цяжка, Андрэйка, ой, цяжка...
— Перабірайцеся ў Выжары, чорт з ім. У Выжарах возера ёсць, будзеце гадаваць гусей, качак. Агарод таксама... Людзі вам будуць рады,— сказаў Андрэй.
— Вось і я так падумаў, хоць вёска там усяго пяць хат. Трэба мне як-небудзь дайсці дахаты. Правядзі мяне, Андрэйка, за вёску. А то сабакі чапляюцца...
— Дзе сыны цяпер? — спытаўся Андрэй, ідучы побач з вышэйшым за яго Міхалам.
— Павезлі іх недзе аж пад Германію. Хаім прыслаў пісьмо з дарогі. Скажы, Андрэйка, што лепш пасылаць Якаву — пасылкі ці грошы?
— Лепш грошы. Бо з пасылкамі цяпер яны робяць, што хочуць. Калі пасылка больш паложанай вагі, забіраюць лішняе і аддаюць крымінальным. Лепш грошы, дзядзька Міхал.
— Як жа ты, Андрэйка, маешся? Здароўечка тваё? — ласкава пытаўся Міхал.
— Ды нічога...— Андрэй хацеў яшчэ нешта сказаць, але тупат ног за спіною звярнуў яго ўвагу. Ён аглянуўся.
Гэта бег Дзям’ян, махаў рукою, прасіў пачакаць.
— Дзям’ян выдае дачку?
— Ага...
— Пачакайце! — крыкнуў, дабягаючы, Дзям’ян,— Міхал, зайдзі да мяне!.. Не мінай! Мы з табою заўсёды добра жылі...
— Дзякую, Дзям’ян.. Трэба дахаты... Пакуль я завалакуся. Дзякую. Хай будзе шчасце тваёй дачцэ...
— Не, не... Я не адступлю. Не бойся, ты ўжо стары, бабы цябе ў танец не зацягнуць.
— Адкуль ты ведаеш! — засмяяўся Міхал.— Не, Дзям’янка, пайду я дахаты...
Але тут пачаў прасіць і Андрэй. Міхал паціснуў плячыма і жартаўліва сказаў:
— Што зробіш? Што робіць салдат, калі яго бяруць у палон? Бярэш ты мяне, Дзям’ян, у палон. Вядзі...
Дзям’ян схапіў Міхала пад руку, і ўсе пайшлі назад.
Як толькі Міхал, высокі, з сівой шырокай барадой, у шапцы, як грыб, увайшоў на падворак, людзі з гоманам замахалі рукамі:
— Го! Міхал! Здароў, Міхал! — чулася з розных бакоў. Потым падбягалі па некалькі чалавек адразу, ціснулі руку Міхалу, расступаліся, давалі дарогу, віталі слаўнага каваля. А ў Міхала ўсмешка не сыходзіла з твару. Ён увесь час ківаў галавою, кожнаму хацеў адказаць на прывітанне. Усіх ведае Міхал, і ўсе ведаюць яго. Музыкі якраз ударылі «Яблычка».
Зноў камандзір эскадрона выйшаў на круг і пачаў пісаць упрысядкі:
Ой, яблычка,
І з цвяточкамі —
Ідзе бацька Будзённы
І з сыночкамі!
Тая ж самая чарнабровая каравайніца пусцілася ўслед:
Я на бочцы сяджу,
Паляцела пцічка,—
Мой муж бальшавік,
А я бальшавічка.
Міхал з усмешкай глядзеў на скокі і ўсё прыгаворваў:
— Бачыш... бачыш... Спрытна, спрытна...
Дзям’ян пацягнуў яго ў сенцы, а там — у камору.
— Толькі адну чарачку, Дзям’ян, толькі адну. А то ты мяне зваліш з ног,— прасіўся Міхал у каморы.— Ну, за тваіх маладых, каб здаровыя былі, каб жылі...
Спыніўся Міхал вачыма на Дзям’яне, трымаючы чарку, і ўпаўголаса дадаў:
— Каб яны... гэтым... гэтым,— усё паўтараў Міхал, а потым адважыўся даказаць: — Каб яны гэтым катам у рукі не траплялі! Будзь здароў, Дзям’ян.
Міхал выпіў, выцер далоняй вусы і прыняў ад Дзям’яна лустачку хлеба з халоднай цяляцінай.
Міхал не толькі слаўны каваль, Міхал свойскі, Міхал просты чалавек.
Дзям’ян сказаў:
— Паглядзіш на танцы яшчэ. Я скажу хлопцу — запражэ каня і падвязе цябе. Нашто табе, старому, тупаць такую далеч?
— О, гэта добра, Дзям’ян, гэта добра...— адказаў Міхал і пачаў весці гутарку пра сваю бяду.
У камору далятаў голас усё той жа неўгамоннай каравайніцы:
Паясочкі вытыкала,
На варотах вешала.
Дзесяць хлопцаў я кахала,—
Аднаго пацешыла.
Пачало вечарэць. Сосны з гары глядзелі на вёску — ціхія і магутныя, клікалі да сябе пад свой адвечны, заспакойваючы шум. Туды, да іх верхавін, ляцяць гукі цымбал, скрыпак, гармоніка і тонуць у размераным шуме.
Андрэй прыйшоў да іх, каб перадаць ім свае думы і пачуцці. Няхай нясуць паўзверх лясоў у свет далёкі, праз межы, граніцы. Для думкі, для песні няма такіх перашкод, каб праз іх нельга было прайсці. Думкі, песні народаў сустракаюцца на сваім шляху, як даўнія, даўнія знаёмыя. Народнасць — крыніца мастацтва.
Андрэй прыйшоў да соснаў пасля двух танцаў, у якіх і ён прымаў удзел. Як жа плаўна плыла «Коробушка»! Яе размеранасць, яе народна-задушэўны рытм адчуваўся ўсімі, як свой, як даўно знаёмы друг-брат, які прыйшоў у госці з прыветнаю ўсмешкаю.
Сцішна і натхнёна рабілася ў кожнага на душы. Пары плылі ў танцы як быццам сярод хвалюючага жыта, падстаўляючы свае твары прасторы палёў, насустрач лёгкаму ветрыку. Андрэй не вытрымаў, кінуў у ціхі вечар, што прасілася:
...Лен стлала до поздней ноченьки
По росистым по лугам!..
Гэта яна — «Катеринушка». Яна ідзе па палях, па лугах у сонечным вянку народнай красы, і няма для яе ні межаў, ні граніц...
А потым прыйшла родная «Лявоніха». Здаецца, простая мелодыя «Лявоніхі». Не, гэта толькі так здаецца на першы погляд. А прыслухацца, тут вам чуецца крыўда, усмешка і іскрыстая весялосць.
Пасля «Лявоніхі» жанчыны ўзнялі Андрэя на «ўра».
Весялуха-каравайніца крыкнула:
— Давайце, бабачкі, занясём яго аж у Маскву!
Ледзь вырваўся Андрэй з жаночых рук. Хацеў выйсці на вуліцу. Аглянуўся, а ўжо Санкоўскі падлятаў угару ў тых жа жаночых руках. Смяяўся Санкоўскі і ўсё крычаў:
— Досыць! Досыць! А то косці патрушчыце!
Падышоў Анупрэй, ажыўлены, рухавы. Нядаўна штосьці не відаць яго было на падворку, а тут раптам з’явіўся ды яшчэ ў новых лапціках, у беленькіх анучах. Што за прычына? Быў увесь час у ботах, і вось на табе — з’явіўся ў новенькіх да нагі лапціках. Нават яго Антоля падышла і гнеўна прыкрыкнула:
— Што? П’яны? Што гэта за выдумкі? Навошта гэтыя лапці? Людзей смяшыць?
— Пачакай, пачакай, пасмяешся і ты...
Анупрэй падбег да музыкаў і шапнуў нешта Петрусю. Той таямніча ўсміхнуўся і пачаў папраўляць пас гармоніка на плячы. Анупрэй тым часам шмыгнуў у хату і вынес адтуль доўгі, але вузкі, у адну дошку, услон. Музыкі ўдарылі польку. Што там значаць вашы «Грачанікі», «Кракавякі», «Лявоніхі»? Анупрэй хоча трахануць старыной, паказаць сваё.
Ён узлез на ўслон, азірнуў усіх пераможнымі вачыма, узяўшыся ў бокі. Пачакаўшы з момант, тупнуў нагою і падаўся па ўслоне, засемяніў белымі лапцікамі. Яны толькі мільгалі ў вачах, гэтыя лапцікі, дайшлі да канца ўслона і паплылі назад.
Анупрэй больш ужо не глядзеў сабе пад ногі, пазіраў удалечыню перад сабою. Самі ўжо лапцікі ведалі, дзе канчаецца ўслон, дзе трэба ісці наперад, а дзе назад. Так рабілі некалі свае танцоры-мастакі на вяселлях, на ігрышчах у корчмах. Чаму ж цяпер не паказаць гэты «цуд»? Вось Анупрэй яго і паказвае на дзіва і захапленне ўсім — Анупрэй танцуе польку «Вішню». Пазналі яе, пазналі ў першую чаргу жанчыны і час ад часу выкрыкваюць: «Жыве вішня!..», «Расце вішня!..», «Цвіце вішня!..» А дзядзька Анупрэй яшчэ шпарчэй перабірае нагамі, узмахвае рукамі, як крыламі, распраўляе грудзі і разгульна ўскрыквае: «У-ха!.. У-ха!»
А капэла пад бубен выгаворвае: бом-чы, бом-чы, бом-чы-чы-чы, бом-чы-чы-чы.
З натоўпу той-сёй скажа:
— Танцуе, як па кладцы цераз рэчку... Паспрабуй утрымацца, не ўпасці...
— Не, у ботах яе, гэтай полькі, не станцуеш... Толькі ў лапцях,— зазначыць другі.
— Вядома, што не... Бачыш, як гібле нагамі. Хіба ў ботах так можна? Ураз звалішся з услона...
Трахануў старыной «рыцар» Анупрэй. Калі злез з услона, першы заапладзіраваў яму Санкоўскі, а за ім узнялася цэлая бура воплескаў. Жанчыны падхапілі Анупрэя і пачалі качаць з крыкам: «Жыве вішня!..», «Расце вішня!..», «Цвіце вішня!..»
Дзям’ян Гарагляд разам з Нічыпарам Байдаком падхапілі Анупрэя пад рукі і павялі ў камору на пачастунак.
...Шуміце, сосны, шуміце... Андрэй прытуліўся шчакою да сасны і чуў, як мелодыі танцаў плылі па зямлі. Іх падхоплівалі сосны і самі звінелі, як струны. «Усё ж такі мне чагосьці сумнавата,— думае Андрэй,— як бы добра было, каб звон соснаў паслухала са мною яна...» Яна недзе ўжо на волі. «Як дайсці да цябе? Паслухаць твае словы — шчырыя і асцярожныя. Надзя, Надзя... Музыкі іграюць... Хутка апусціцца ноч на палі, выплыве месяц, загарацца нямыя, далёкія зоркі. Маладосць папросіць ласкі. А мне без цябе ніхто яе не дасць... Ніхто... Заўтра музыкі іграць не будуць. Заўтра я пайду ў разведку шукаць сляды здрады. Дзе падзеўся і што робіць Падаляка? А цяпер так хочацца, каб ты была са мною. Пайшлі б з табой дарогай у палявую цішыню, дзе я мог бы глянуць у твае вочы, як у азёрную глыб. Без тваіх вачэй адна струна ў вясельным ігрышчы іграе сумна. Я нікому, нікому аб гэтым не скажу...»
Музыкі перасталі іграць. Мусіць, госці хочуць вячэраць, канчаць вяселле Макара і Любы.
Вяселле — насуперак усяму. Няважна, што заўтра можа прыляцець са сваёй світай крывавы Дарванскі і налажыць ланцугі на маладыя трывалыя рукі. Так ужо сталася ў нас, што жыццё і барацьба, барацьба і жыццё неаддзялімы.
Любіць — значыць змагацца за лепшае заўтра. Нешта музыкі доўга маўчаць. Трэба ісці.
Андрэй вярнуўся на вяселле і ўбачыў на падворку незвычайную «падзею». Стаяў з кіем солтыс Барсук, п’яны, як ноч, пахістваўся і мармытаў:
— Я начальнік у вас? Не хочаце прызнаваць начальніка свайго? Разганю!.. Разганю!..
Побач стаяў Мікіта Лазун, пастукваў кіем у зямлю, таксама п’яны.
— Ёсць у вас Рада ў сяле ці не? — дапытваўся ён.— Хто старшыня? Га?
Солтыс тарочыў сваё:
— Прыблуду жэніце? Вы ўсе прыблуды! Камуністы! Дзе той прыблуда?
Усе прысутныя маўчалі. Дзям’ян здалёк кіўнуў пальцам, паклікаў да сябе Андрэя.
— Ты, палітык! Гэта твая работа?! — накінуўся на Андрэя Барсук.
— Ідзі спаць, дзядзька,— сказаў Андрэй.
— Спаць?!. Хутчэй вы... Мікіта, дай тую паперку... Хто ім дазволіў музыкі рабіць? Га?
Барсук памкнуўся крануцца з месца, ступіў крок і ўпаў. Нехта азваўся:
— От, начальства носам заарала...
Барсук намагаўся падняцца і з кожным разам падаў. А нехта з натоўпу прыгаворваў: «Вось табе... цюк... Вось табе... цюк...» Але Барсук усё ж такі падняўся.
— Пхаеце мяне? Пхаеце? Добра... Добра...
І Барсук намерыўся ўдарыць кіем Макара, які сядзеў з Любай на ўслоне. Адразу падбегла весялуха-каравайніца Наталля і пачала прасіць:
— Барсучок, мой галубок, давай я завяду цябе дахаты... Што ты выдумаў? Барсучок, Барсучок... Золатка...
А гэты Барсучок штурхнуў Наталлю ў грудзі, што тая ледзь не ўпала, і крыкнуў: «Прэч!»
Мікіта ўсё пастукваў кіем, паварочваўся то ў адзін бок, то ў другі і лыпаў бяльматым вокам:
— Раду выбралі? Выбралі... А што робіцца? Усё самі сабе, каб ваш верх быў...
Тым часам каравайніца Наталля, як на зло Мікіце і Барсуку, тупнула нагою і праспявала страфу з творчасці Піліпа Гайдука:
Вось прыйшоў наш Лазун,
Гэты панскі лізун,—
Дайце ў бокі Лазуну,
Як і трэба лізуну!
У сенцах адбывалася нарада аб тым, што рабіць з грозным начальствам. Не дачакаўся канца нарады «камандзір эскадрона». Ён аддзяліўся ад натоўпу і ўвесь збялелы, з уздыбленымі валасамі ішоў да Барсука. Падышоўшы, стаў і крыкнуў: «Смі-і-р-р-на!»
— Хто гэта крычыць? — пытаўся Барсук.— А-а... гэта ты, башкірскі камандзір! Сыдзі з дарогі, сыдзі... Сыдзі, табе кажуць! Ты знаеш, хто я?
Камандзір глядзеў ва ўпор на п’яны нос солтыса, сціснуўшы зубы, а потым раптам схапіў Барсука за грудзі і падняў. Паставіўшы на ногі, спытаўся:
— Хочаш жыць, паліцэйскі сабака?!
Мікіта крычаў:
— Не маеш права чапаць солтыса. На ім вісіць казённая бляха!..
Камандзір трос Барсука так, што ў таго аж зубы ляскалі, а потым бразнуў аб зямлю.
— Ты адкажаш, маладзец, ты адкажаш... У законе напісана...
— Адыдзі, бо і ты дастанеш...
Пакуль тое-сёе, два хлопцы прывезлі на падворак каламажку Рыгора Малахая, у якую ён запрагаў бычка. З хаты выйшлі чатыры хлопцы ў вывернутых кепках, у вывернутых каптанах, вымазаныя ў сажу. Двое падышлі ціха, схапілі ззаду Мікіту за рукі і скруцілі вяроўчынай. Ой, заскакаў Мікіта, азірнуўся бяльматым вокам.
— Вы што? Вы што? Мяне, старшыню Рады? Ды я... ды я... начальству...
Але старога бельмача павалаклі ўжо на каламажку.
З Барсуком было лягчэй, бо ён ляжаў на зямлі і войкаў: «Ой, ой, забілі... камуністы забілі...» Абудвух прывязалі да каламажкі, і працэсія рушыла. Толькі выйшла з падворка на вуліцу, прыбег Малахай і ўпаў на калені:
— Ой, людочкі,— заенчыў ён,— нашто ж вы мяне крыўдзіце? Мой возік прыйшлі забралі. Я ж на яго стараўся. Бог святы бачыць маю крыўду. Каб таму ручкі папухлі, каб яны яму паадпадалі... Матка найсвентша, збавіцель высокі... Змілуйся нада мною, грэшным. І бычочка майго... з’елі...
— А ты людзей ясі! — крыкнуў нехта з натоўпу.— Ідзі адгэтуль, бо зараз і цябе звяжуць!
— Хай яго чэрві з’ядуць, хто людзей есць...
— Цябе чэрві зараз і з’ядуць... Кайся перад людзьмі, хрыстапрадавец! — крыкнула некалькі галасоў.
Рыгор пакланіўся да зямлі і пачаў выціраць слёзы:
— Душачка мая змарнела, людочкі. Святыя анёлы не паклічуць яе да сябе. Я стараўся — кавалак да кавалачка... А тут бычочка майго... Ох... Ох... Божа літасцівы... А каму я што? Каму?
— Мне! — крыкнуў Пеця Ціханчук.
Рыгор Малахай раптам, як падстрэлены, усхапіўся з калена і пачаў хрысціцца, адступаючы назад:
— Божа, аджані ад мяне... Божа, аджані ад мяне...— зашаптаў ён не то прыкідваючыся, не то сапраўды адчуўшы нешта страшнае.
Так, адступаючы, выйшаў на вуліцу, надзеў шапку і пашлёпаў босымі нагамі так шпарка, як быццам хто яго даганяў.
...Першымі падзякавалі гаспадарам і развіталіся Андрэй і Санкоўскі.
Яшчэ доўга яны гутарылі ў хаце Петруся Хадыкі. Санкоўскі ўсё захапляўся вяселлем і казаў, што тут многаму можна павучыцца.
Прыйшоў Саша Грынявіцкі. Андрэй расказаў Санкоўскаму аб лёсе гэтага хлопца, што няма магчымасці дапамагчы яму. Санкоўскі думаў, думаў, а потым сказаў:
— А можа, паедзеш са мной? Там зможаш жыць свабодна. Знойдзем сякую-такую працу, увойдзеш у арганізацыю.
Так і вырашылі. Пайшлі на адпачынак у гумно. Яшчэ далёка да світання Андрэй правёў Санкоўскага і Сашу за вёску, на выган. Дарога да станцыі далёкая — сорак кіламетраў. Шчаслівай дарогі, браты! Хай схаваюць вас туманы ад варожага вока!
* * *
Падаляку Андрэй убачыў у мястэчку. Ён стаяў на плошчы ля вялікай афішы, на якой быў намаляваны паліцыянт. Панскі служака, аказваецца, гуманіст. Ён на афішы ратуе жанчыну, на якую вось-вось хоча наехаць аўтамабіль. У мястэчка ўпершыню заехала кіно, каб паказаць абрабаваным, забітым людзям, што паліцыя — адно дабрадзейства. Няважна, што паліцыя выбівае зубы, ламае рэбры. Гэта ж усё адно дабрадзейства.
Падаляка стаяў на сваіх доўгіх нагах, як хадулях, курыў, усміхаўся. А з ім, напалавіну меншы ростам, стаяў Барыс Кананец. Як хутка зразумелі адзін аднаго, хоць ад Глушца да валаснога мястэчка Падалякі больш за дваццаць кіламетраў. Відаць, ім падабаецца гэтая афіша.
Андрэй сустракаў знаёмых хлопцаў, якія нядаўна выйшлі з турмы. Ад іх даведаўся, што ў мястэчку ёсць фашысцкая арганізацыя «Обуз з’едночэня народовэго» («Лагер нацыянальнага аб’яднання»). Адпаведную ролю некалі ў царскай Расіі выконваў «Саюз рускага народа». Квітнее ўжо і польская зубатаўшчына.
Падаляка ўступіў у гэты збавенны саюз, хоць там няма ні аднаго рабочага, ні аднаго селяніна.
Ёсць толькі асаднікі, памешчыкі, кулакі, ксяндзы, войт, а за імі пацягнуліся беларускія кулакі, сальнікі, засцянковыя шляхтуны, прафесіянальныя зладзеі. Да іх далучыўся і Падаляка, стаіць ля паліцэйскай афішы, здаволены сам сабою. Падаляка заўсёды хацеў быць панам. Што ж? Дастукаўся? Ашуквае сялянскіх хлопцаў, кажучы, што ён уступіў у гэтую арганізацыю для таго, каб здабыць сабе там уплыў і разбіць яе. Падаляка хоча адвесці ад сябе ўдар, Падаляка ашуквае па-фашысцку, прыкрываючыся лозунгамі народнага фронту. Камуністам трэба ісці ў такія фашысцкія арганізацыі, дзе ёсць рабочыя і сяляне, каб узарваць знутры, адабраць ад фашыстаў ашуканых працоўных. А тут адны асаднікі, памешчыкі. З імі камуністам няма чаго рабіць, з імі няма і не можа быць ніякіх агульных пазіцый. А ў Падалякі, аказваецца, такія пазіцыі знайшліся. Мясцовыя камуністы катэгарычна патрабавалі, каб Падаляка пакінуў фашысцкі саюз, а ён, у сваю чаргу, катэгарычна адмовіўся і назваў хлопцаў людзьмі, якія не разбіраюцца ў палітычных справах.
Падаляку ахвотна прынялі фашысты. Ён сядзеў у турме, пацягне за сабою моладзь. Зробіць уплыў на спад рэвалюцыйных настрояў у стэрарызаваных вёсках.
Забыўся, Падаляка, як называюць цябе цяпер хлопцы, забыўся, як гэтыя хлопцы кармілі цябе ў турме, самі недаядаючы. Стаіш ты цяпер перад паліцэйскай афішай і ўхмыляешся. Свабоду няхай здабываюць сваёй крывёю дурні, разумнікі, як ты, спадзяюцца, што заўсёды здолеюць ашукаць наіўных, простых людзей, каб і далей карыстацца іх давер’ем.
Не, Падаляка, людзі кажуць: «Хітрасцю свет пяройдзеш, але назад не вернешся». Яны стаяць, узброеныя, гатовыя на заклік да апошняга бою, поўныя пільнасці, вернасці справе народнай. Яны пытаюцца ў Андрэя, што рабіць з Падалякам? І даволі б Андрэю сказаць: «знішчыць», яны адразу, без хістання гэта выканалі б. Але Андрэй прамовіў:
— Акружыце разведкай. Трэба набраць фактаў з яго фашысцкай дзейнасці і тады... арыштаваць... судзіць...
Хлопцы засмяяліся, ім спадабалася слова — «арыштаваць».
Напрамак дадзены. Яны ўсё выканаюць. Можна ісці спакойна. Яны потым прыйдуць, раскажуць. Моладзь загартавалася ў нянавісці да ворага!
Андрэй вярнуўся дахаты пад вечар. Яму перадалі, што рана прыязджаў з коннай світай у пятнаццаць паліцыянтаў камендант пастарунка Дарванскі. Сам заходзіў у хату, пытаўся ў маці:
— Дзе ж ваш марксіст?
А потым доўга, з нейкім таямнічым страхам прыглядаўся да партрэта Радзішчава. Мусіць, сустрэў там нешта такое калючае ў вачах рэвалюцыянера, бо хутка адскочыў і пачаў махаць нагайкай над галавою маці і гаварыць:
— Добрага сынка выгадавалі сабе на згубу! Скажыце яму, каб з’явіўся заўтра ў пастарунак! Чуеце?
Дарванскі паехаў, акружаны світай, не мінаючы ні адной хаты, каб не змераць яе калюча-палахлівым вокам, а пасля абеду прыйшоў нейкі хлопец і пакінуў запіску. Андрэй прачытаў:
«Заўтра прыходзь да мяне. Сустракаю ля моста на Шчары». І подпіс: «Крыніца».
Ах, дарагі ж ты мой рыцар казематаў Юрка! Турэмныя наглядчыкі разбілі табе сэрца. Я не забуду, калі ты прыйшоў з карцэра і сказаў мне: «На, прыкладзі вуха да грудзей, паслухай...» Я прыклаў і пачуў усплёскі вадаспаду... Аднак, нягледзячы на гэта, ты зноў пачаў выцягваць ніткі з сенніка і віць шнурок, ці, на нашай турэмнай мове, «каня», каб увечары пераслаць таварышу кавалачак хлеба. Цябе злавілі, пацягнулі ў карцэр ужо з разбітым сэрцам. А там зноў тое самае — катаванне... Ты яшчэ чатыры разы віў «каня» ўжо на вачах у наглядчыкаў і адбыў чатырнаццаць сутак карцэра запар. Прыйшоў ты з карцэра. Не паспеў наглядчык замкнуць дзверы адзіночкі, як ты зараз жа пачаў выцягваць ніткі з сенніка. Тады прыйшоў найгалоўнейшы кат — начальнік і пачаў ужо не пагражаць, не лаяцца брыдкімі словамі, а прасіць: «Пакінь... Я прашу... Пакінь...» І ты адказаў:
— Гэта ўжо іншая справа... Калі так, я пакіну. Але — перамога мая!
Я ўсім буду расказваць гэтую гераічную быль аб табе, аб камсамольцу — Юрку.
Ты знайшоў мяне, дружа, прамераўшы дзесяткі кіламетраў з хворым сэрцам.
Кліча мяне дарога, Юрка, вялікая дарога. Вёрсты і вёрсты... Яна кліча мяне, ужо кліча, і я распраўляю свае крылы да лёту! Ужо не ўбачыць мяне кат Дарванскі.
Іду да цябе!
Бывай, маці, згадзіся, гаротніца, урэшце з тым, што я ў хаце толькі госць.
Бывай, грамадзянін Радзішчаў, страж народнага жыцця, пажадай мне шчаслівай дарогі!
* * *
Неспадзяванасць на шляху бывае, як шчасце і як няшчасце. У дадзеным выпадку была шчасцем. Ужо размінуўся быў Андрэй з маладым бледным чалавекам у акулярах. Нешта кранула падсвядома.
Андрэй азірнуўся. Азірнуўся і сустрэчны. Андрэй спыніў яго.
— Ці не знаёмы мы? — спытаўся ён.
Незнаёмы стомленымі вачыма паглядзеў праз акуляры на Андрэя і сказаў:
— Андрэй?
— А ты, можа, Грыша?
— Ён самы...
— Грыша Плотка? Ай-яй... Хадзем убок...
Яны сышлі са шляху ў глыб ляска і селі пад кустом.
— Прывітанне табе ад Олі,— сказаў Грыша.
— Дзе ты яе бачыў?
— Там, дзе яна ёсць...
— Ага...— зразумеў Андрэй.
Узмужнелым стаў Грыша, такім сталым, што Андрэй на момант адчуў сябе малым перад ім. Што значыць быць абвеяным шырокімі вятрамі.
— Я пасланы ў вашу акругу аднавіць разбітыя арганізацыі, праверыць, як ствараецца народны фронт... Як там у нас у Глушцы і навокал?
— Цяжка... фашысцкая рэакцыя... Тэрор... Будзь асцярожны. Вазьмі на прыцэл Івана Падаляку і Барыса Кананца. Апошняга ты ведаеш.
— Можа, ведаеш, як жывуць мае бацькі?
— Адзін раз заходзіў... Жывуць. Краўцам пакуль што лепш, як кавалям... Глушэцкі ксёндз Абнорскі вядзе чарнасоценную кампанію.
— Як адчуваеш сябе пасля турмы?
— Нішто сабе... Нармальна...
Набіў руку інструктар, набіў. Сыпле пытанні, як з рукава. А чорныя вочы стомлена, крыху сумна глядзяць з-пад акуляраў.
— Ты, мусіць, не выспаўся?
— Прызнацца — так... За ноч правёў тры нарады. Вось бы лёг тут і заснуў.
— Глядзі, не зрабі гэтага...
— Далёка яшчэ ісці да Глушца?
— Кіламетраў дваццаць. Так... Дойдзеш да маёй вёскі, я табе дам адрас. Там пераначуеш. Хлопцы схаваюць добра.
— Ну, Андрэй, дзякую за ўсё — за мінулае, за цяперашняе. Будзем трымацца...
— Будзем трымацца,— адказаў Андрэй. І яны развіталіся.
Яшчэ адно сказаў Грыша, падумаўшы:
— Убачыш Олю, скажы, дзе ты са мной сустрэўся... Пайду...
Вочы Андрэя застылі ў здзіўленні і здагадцы.
Увечары ён быў ужо над Шчарай у Юркі, сакратара акругкома, аддаваў яму мопраўскія грошы. Юрка прывёў дзяўчыну, ды такую красуню-камсамолку, як раннюю зорку. Залацістыя валасы, ружовыя шчокі... Прынесла яна з сабою міску яечні з салам, бліноў, яшчэ гарачых, частавала Андрэя і Юрку, стаяла над імі, як вішня.
«Мусіць, гэта яго каханая?» — падумаў Андрэй, але нічога не пытаўся.
Сесці б з ёю ў човен і паплыць па Шчары, у блакітную казку.
Ах, дружа Юрка, ты з вадаспадам у сэрцы мераеш вёрсты падполля, каб потым глянуць у блакітныя вочы сваёй красуні.
Перад світаннем Андрэй развітаўся з Юркам, накіраваўся на станцыю, каб адтуль даехаць да Вільні.
І Юрка пры развітанні таксама сказаў:
— Убачыш Олю, перадай прывітанне.
Яе, Олю, ведаюць усе.
* * *
Праклятыя шпікі! Як жа іх шмат цяпер усюды. Сустракаюць на кожнай станцыі кожны поезд. Глядзяць кожнаму чалавеку ў вочы. Навучыліся пазнаваць нашага брата. І выходзіць так, што хітрасць, вынаходлівасць падпольшчыкаў павінна перакрыць намаганні шпікоў.
Андрэй заўважыў, што з кожнай станцыі, дзе спыняўся поезд, садзіўся таямнічы чорт з кулясай. Недзе, відаць, рыхтуюць вобыск, кагосьці хочуць узяць у крыжавы агонь.
Не вытрымаў Андрэй. На самым світанні, калі людзі ў вагоне памлелі ад дрымоты, выйшаў у канец вагона. Крануў за ручку дзверы. Яны якраз адчыніліся. Але поезд імчаў поўным ходам. Саскакваць небяспечна. Пачакаў, закурыў папяросу. Увесь свет, здаецца, спаў у перадсвітальным ранку. Так бы і пайшоў вунь той дарогай у палі, дзе яшчэ дзе-нідзе чарнелі адзінокія палосы грэчкі і лубіну з калючымі стручкамі. Прыдарожныя дрэвы ўсцілалі зямлю жаўталісцем. Поезд пачаў сцішаць ход. Відаць, хутка станцыя або пад’ём. Андрэй шчыльна зашпільвае сваё асенняе паліто, мацней насоўвае кепку на галаву. За шыбай яшчэ ўсё прабягаюць палі, пералескі. Вунь далёка відаць вёска, якая як быццам асела па стрэхі ў зямлю. Станцыі ўсё няма. Відаць, пад’ём. Так, ён самы, бо абочыны чыгункі пачалі ўзвышацца. Трэба паспяшыць. Андрэй глянуў уперад па ходу поезда. Набліжаецца лес. Асцярожна адчыніў дзверы, сышоў на другую прыступку і дзверы за сабой акуратна зачыніў. Вецер востра сцебануў па твары. Агледзеў сам сябе, а дакладней, крылы свайго паліто і з ніжняй прыступкі паляцеў наўздагон за поездам. Стукнуўся аб зямлю плазам, здаецца, не датыкаўся яе нагамі. Дотык быў, але нязначны. Мацнейшы штуршок адчула левае плячо. А поезд, як знарок, прыбавіў ходу. Ці, можа, так здалося. Колы заўзята стукалі па стыках рэек, як быццам што ламалі пад сабою. Вокны, вагоны мільгалі ў імклівым шуме. Дым з паравознага коміна чорнаю хвалістаю грывай клаўся на хрыбты вагонаў, спаўзаў набок і расплываўся, прыпадаў да зямлі, прыкрываючы часам і Андрэя. Апошні вагон вухнуў ветрам у твар Андрэю і ўцёк наўздагон. Стала ціха і пуста. Перастукі колаў панеслі ў даль шэрага ранку нешта такое, чаго не шкада. «Дарогу мне, дарогу! — сказаў сам сабе Андрэй, азіраючыся навокал.— Толькі кія няма. Вось блізка лясок, мы яго тут і выражам, а потым пашукаем шляху на Вільню».
Андрэй глядзіць у акно з трэцяга паверха, не можа адарвацца. Унізе павілася вулачка. Тры сходкі ўніз па тратуарчыку, потым пахілая роўнядзь, а затым зноў тры сходкі ўніз і так далей у гушчыню дамоў, у лабірынты вуліц. Па гэтай вулачцы Андрэй ішоў да жаданай кватэры, ішоў усё ўверх і ўверх. І ўрэшце дайшоў.
На стук адчыніла дзверы танклявая зграбная дзяўчына. Здзівілі Андрэя яе сціплыя вялікія вочы, якія глянулі на яго неяк ласкава, з асцярожнай турботай. І чубік белай хусткі, завязанай па-сялянску. «Недзе бачыў я такія вочы і такую сціплую ўсмешку... Але дзе? Ды недзе ў гушчах народа. Усё такое знаёмае...» Дзяўчына мае кватэру з аднаго пакоя і кухні. Яна жыве толькі з бацькам, які служыць дворнікам і больш часу праводзіць там, у сваёй старожцы. Падымаецца наверх толькі паесці, а часам бывае так, што дачка Гануся носіць яму ежу ўніз. Гануся вартуе канспіратыўную кватэру, за якую плоцяць падпольшчыкі. Гануся мые ім сарочкі, гладзіць касцюмы, варыць есці. Апрача гэтага, Гануся любіць, шкадуе іх. Гануся ласкава гаворыць па-беларуску. У назначаныя гадзіны два разы ў дзень прыходзяць да яе свае людзі даведацца, прыбыў хто ці не. Гэта — сувязныя.
Андрэй прыбыў пад вечар і калі, пераначаваўшы, рана ўстаў, то ўбачыў, што касцюм яго выгладжаны, нават чаравікі наваксаваны, ля якіх даўно нават шчотка не хадзіла. Гануся запыталася ў Андрэя, можа, ён хоча памыцца, то яна нагрэе вады, можа, бялізна брудная, то можа змяніць. Ціха, з агляднасцю ходзіць Гануся. Можа, таму ціха, утульна робіцца на душы ў Андрэя.
Ён стаіць ля акна. Там, далёка над зборышчам розных дахаў, а найбольш чырвоных чарапічных, узвышаецца залацістая карона над касцёлам. Яна маячыць, як растапыра, блішчыць на сонцы. Гэта касцёл, пабудаваны Казімірам Ягайлам, былым каралём Польшчы і Літвы, у пару бунту Літвы і Беларусі супроць уніі. За каронай відаць шырокі квадратны праваслаўны сабор з конусападобным купалам. Гэта адна з першых хрысціянскіх святынь у Вільні, пабудаваная літоўскім князем Альгердам, які, увайшоўшы ў саюз з князямі Усходняй Русі, прыняў праваслаўе. Лявей вылучаецца мініяцюра з чырвонай цэглы — цудоўная готыка — касцёл св. Ганны, каралеўская цацка нейкага там, здаецца, караля Зігмунта. Пра гэты касцёлік Напалеон, калі ішоў на Маскву, сказаў, што каб можна было забраць яго ў кішэню, то завёз бы ў Парыж. Тут жа на плошчы бялее кафедральны касцёл, пабудаваны ў стылі чысцейшай старажытна-грэчаскай класікі. Каб не было статуй святых на даху, сярэдні з якіх трымае крыж, ніколі не сказаў бы, што гэта храм. Сказаў бы адразу, што гэта тэатр. Касцёл глядзіць франтонам на вуліцу Міцкевіча, якая пачынаецца ад плошчы. За кафедральным касцёлам узвышаецца на гары вежа Гедыміна. Тут размешчаны стары горад, старая Вільня, адкуль яна і пачалася з Вострай брамай, з касцёламі, якія, здаецца, грамоздзяцца, лезуць адзін на другі, з манастырамі, са змрочнымі вулачкамі, са старымі закуранымі дамамі, якія прыліплі адзін да другога.
А навокал плошчы палацы былых магнатаў.
Фабрычныя коміны маячаць у аддаленні на ўскраінах. Там горад новы. А тут горад крыжоў. Усё крыжы і крыжы,— натоўпам аселі ў нізіне, па якой пачынае рассцілацца вячэрняя дымка. Найбольш касцёлаў. Геній чалавечы аддаў сябе тут для іх — стварыў прыгажосць форм, манументальнасць — усё для ўмацавання... рабства.
А людзі снуюць і снуюць, як у павуцінні.
Вільня ціхі горад. Тут толькі цокаюць капыты коней рамізнікаў.
...Пачало цямнець. Увайшла Гануся і запыталася, можа, трэба запаліць святло. Андрэй адказаў: «Не трэба...» Прайшоўся па пакоі, утульна абсталяваным. На круглым століку ляжаць прачытаныя ўжо газеты — беларускія і польскія, сатырычна-гумарыстычны часопіс «Асва», які выйшаў пасля закрытай «Маланкі». «Беларуская газета» ў белых плямах, на якіх напісана толькі адно слова: «Канфіскавана». Гэта наша газета. Хадэцкая «Крыніца» словамі ксяндза Гадлеўскага цешыцца, што Гітлер у сваёй праграме «Drang nach Osten» успомніў і пра Беларусь. Орган Луцкевіча «Родны Край» верашчыць у тон Пілсудскаму. Гэта кваканне жабы ў балоце. «Ва ўсім вінаваты бальшавікі»,— кажа Пілсудскі. А за ім слова ў слова квакаюць тое самае санацыйныя жабы, высунуўшы морды з балота. Бальшавікі адабралі зямлю ад паноў і аддалі народу. Коміны новых фабрык і заводаў падпіраюць неба. Асушваюцца балоты, шумяць ураджаі. Цэлыя арміі моладзі выходзяць з універсітэтаў, інстытутаў. А жабы ўсё: ква... ква... Жабам, наадварот, падабаецца, што ўрад Пілсудскага асігнаваў новыя сродкі на пабудову турмаў і... касцёлаў.
«Гэта ўмацуе,— кажуць жабы,— нашы пазіцыі і дапаможа выйсці нам з жабінай млоснасці. Тады мы распрастаем спіны і прагонім бальшавікоў з Савецкай Беларусі,— аддамося пад апеку заходнееўрапейскіх дзяржаў. Вядома, пад апеку Гітлера, бо ён цяпер усё мацнее, расце, як на дражджах. З камуністамі расправіўся адным махам, вярнуўшы са змрокаў сярэдневякоўя катаўскую сякеру. І Тэльман, бачыце, сядзіць у турме. Гэта моц, гэта моц»,— шэпчуць жабы.
Польскія газеты скардзяцца, што замнога інтэлігенцыі ў краіне. Нават падлічылі. Чатырыста сорак тысяч служачых на трыццаць два мільёны насельніцтва. Лічаць, як на лічыльніку.
А рэдактар польска-фашысцкага «Кур’ера віленскага» просіць пана Луцкевіча «на кубачак чаю» для сумеснага абмеркавання спраў, якія цікавяць грамадства польскае і беларускае. Далей жульніцкі рэдактар жульніцкай правакатарскай газеты просіць пана Луцкевіча напісаць артыкул аб беларускіх паслах — можна «пад псеўданімам, які застанецца між намі»,— дадае рэдактар.
— Усё на мяне, усё на мяне...— уздыхае пан Луцкевіч,— ах, ах... Трэба ісці, трэба рабіць... Хто ж зробіць?
Даў жа пракурору-езуіту Раузе слова на судовым працэсе, што не будзе змагацца за незалежнасць Беларусі, за што эрудзіраваны Раузе назваў Луцкевіча выразнікам душы беларускай. Выходзіць, што рабскай душы. Сядзі, не рухайся, дапамагай акупантам глуміць свой народ, нацкоўваць на Савецкі Саюз. Работка даволі-такі пачэсная! Няма на вас новага Дантэ, гандляры народнаю душой!
...Добра думаць у змроку аднаму. Але адчуваецца, што ты недзе быццам на востраве, а навокал шуміць мора. Яно непакоіць. Сувязная, якая прыйшла пасля абеду, сказала, што да мяне прыйдуць... Можа, яшчэ не час? А можа, адбыліся незвычайныя здарэнні? Усё можа быць. Тут ходзяць групкі чарнасоценцаў-студэнтаў з нажамі ў кішэнях. Ганьба! Эх... дзе ты, рускае студэнцтва, зачараваўшае свет сваёй ахвярнасцю для народа! Няма цяпер такога студэнцтва. Усё пажэрла рэакцыя, і «Gaudeamus igitur»1 гучыць, як ханжаства. Крылы самаахвярнай маладосці падрэзаны... Аднак... нейкія крокі за дзвярыма. Пявучы голас Ганусі...
Дзверы лёгка скрыпнулі. Рука Ганусі ўпэўнена пашукала выключальнік. Ён пстрыкнуў, і раптоўнае святло на момант прымусіла Андрэя прыжмурыць вочы. Ля дзвярэй стаяла маладая жанчына ў чорным капялюшыку, у асеннім кароткім паліто. На руцэ вісеў рыдыкюльчык.
Андрэй стаяў, апёршыся рукою аб стол, не спускаючы вачэй з увайшоўшай жанчыны. Вочы... быццам яе... нос... А маладая жанчына ўсміхнулася і сказала:
— Што ж не падыходзіш да мяне? Не пазнаў?
Андрэй зрабіў два крокі і працягнуў рукі.
— Знаеш... Сапраўды цябе трэба разгледзець, каб упэўніцца... Але я ўсё роўна пазнаў, хоць яшчэ не верыў сабе...
Надзя прайшла да канапы і скінула капялюшык, расшпіліла паліто.
— Дазволь...— сказаў Андрэй і, прыняўшы ад яе паліто і капялюш, павесіў на вешалку. Вешаючы, думаў: «Нават прыпудрылася крыху і не саромеецца гэтага...» Вярнуўшыся, сеў побач і глянуў на яе валасы. Той самы колер, лёгкая хвалістасць, але здаецца, што валасоў стала менш. Узмужнелыя, пацвярдзелыя рысы твару. У вачах далёка схаваная задума. Гэта ўжо ад турмы. У цёмна-карычневым плацці была такая ж зграбная.
— Ну, пакажыся,— прамовіла яна, паварочваючыся тварам да Андрэя, і правяла рукою па яго валасах,— падрос, маршчынка паглыбела, і яшчэ не сышоў след турэмнай копаці на твары.
Андрэю хацелася прытуліць яе да сябе, але замест гэтага сказаў:
— Я цябе прывык бачыць у хустцы, завязанай па-сялянску...
— Ведаю... Тут горад. Інакш нельга. Добра, што туман павіс над горадам... Ішла спакойна.
— Ты чымсьці ўстрывожана, Оля...— сказаў Андрэй і ўзяў яе за рукі. Падумаў пры гэтым: «Які ж я няўмелы...»
Надзя ўсміхнулася.
— Оля... Усё ў цябе засталося старое. Я цяпер не Оля, хоць мяне там у цябе ўсе ведаюць, як Олю. Гэтае імя выкрыта шпікамі. Усё зрабіў Буралом — Карэльчук. Будзеш зваць мяне Ірына. А цяпер заві Надзя... Помніш маё пісьмо табе ў турму? Ну, вось...
— Не, сапраўды ты чымсьці ўстрывожана,— паўтарыў Андрэй.
Вочы іх сустрэліся, заглянулі адны ў другія. Андрэй асцярожна прыцягнуў Надзю да сябе. Адчуў на вуснах свежасць яе шчакі. Прыйшла даверлівасць, блізкасць.
— Кажаш, устрывожана,— пачала Надзя,— трывогі многа, дарагі. Трывожна, цяжка на свеце... Шмат правалаў у нашай рабоце. Тэрор дзікі. Правакатар Карэльчук ужо зросся з дэфензівай...
— Ён тут? — спытаўся Андрэй.
— Тут, сыпле на ўсіх судовых працэсах. Ёсць рашэнне яго знішчыць, але колькі ні прабавалі, не ўдалося. За ім ходзіць ахова са шпікоў. Цяпер недзе знік, не відаць.
— З Беластока хто прыязджаў сюды?
— Прыязджаў... Высокі, плячысты польскі рабочы.
— Гм... Здорава...
— А што? Ты яго знаеш? — спыталася Надзя.
— Некалі разам працавалі ў лесапільні ля Дзядоў. Я пасля першага выхаду з турмы наведаў яго ў Беластоку. Перад маім ад’ездам сюды прыязджаў да мяне другі таварыш з Беластока папярэдзіць аб Карэльчуку.
— Вядома, ён не вырабіцца, але трэба было б хутчэй. Наробіць падлюга шкоды яшчэ больш...
— Што чуваць у лагеры беларускай санацыі? — спытаўся Андрэй.
— Пілсудчына, відаць, хоча выпусціць беларускіх паслоў з турмы. Прыязджаў жа прэзідэнт нядаўна. Дамовіліся, на чымсьці пагадзіліся. Пахне гэта нейкім манеўрам... Каб не было якой дыверсіі...
Надзя скончыла, і абое задумаліся. Ледзь чутны шум усё плыў і плыў за акном. Мільгалі бляскі святла ў густой імгле. Горад касцёлаў пачынаў здавацца балюча-здрадлівым.
— А хадэцыя адкінула нашы прапановы аб стварэнні народнага фронту,— працягвала Надзя.
— Адкінула? А хіба няможна звярнуцца цераз галовы ксяндзоў да тых мас, якія гуртуе хадэцыя?
— Вядома, што так... Але ўсё ж такі іх адмова ўскладняе справу. Хадэцыя сваёй нязгодай выявіла сябе ўжо адкрыта перад народам, як рэзерв фашызму.
— Тым лепш,— адказаў Андрэй,— менш ілюзій, лягчэй будзе іх выкрываць.
— Правільна. Але ўсё гэта як-ніяк ускладняе работу.
І зноў змоўклі, задумаліся.
— Дык вось гэтыя валасы рвалі шпікі? — спытаўся Андрэй, праводзячы рукою па Надзіных валасах.
Надзя, схіліўшы галаву на плячо Андрэя, востра зірнула яму ў вочы і, пачакаўшы, сказала:
— Не ўспамінай... Будуць рваць яшчэ... Будзь да гэтага падрыхтаваны. Мужны будзь, Андрэй, ты ж любіш Радзішчава.
— Так... люблю... І цябе люблю...— сказаў Андрэй, стрымліваючы сваё хваляванне. «Дык вось яна якая, гэтая дарагая істота»,— думаў ён і мацней туліў яе да сябе.
Аднак Надзя зірнула на гадзіннік.
— Ведаеш,— сказала яна,— я зараз пашлю Ганусю, каб прывяла рамізніка, і мы паедзем з табою ў адно месца.
— Куды?
Надзя злёгку ўсміхнулася і адказала:
— У рэстаран...
— Чаго? Што ты? Хіба ж можна? — запратэставаў Андрэй.
— У рэстаране ёсць нашы людзі, не бойся. Там убачыш Віктара Кухту і яшчэ каго-небудзь...
— Віктара мне прыемна ўбачыць, але яшчэ каго-небудзь, то... не...
— Віктар вельмі прасіў, каб ты прыбыў туды.
— Ты нешта хаваеш, Надзя. Віктар мог бы прыйсці і сюды.
— Нельга яму сягоння... Зразумей...
Надзя вытрымала позірк Андрэя і ціха дадала:
— Можа, убачыш яго апошні раз.
І зараз жа ўстала.
Андрэй задумаўся і глыбока ўздыхнуў.
— Віктар вучыцца дзе? — спытаўся ён.
— Наведвае лекцыі ва універсітэце на юрыдычным як вольны слухач. Працуе ў рэдакцыі часопіса «Асва».
Устаў і Андрэй. Паскроб патыліцу і сказаў Надзі:
— Мяне будзеш называць Макс...
— Добра,— адказала Надзя і стала аглядаць падношаны касцюм Андрэя.
— Не... трэба іншы... Зараз... пераапрануся і я...
І Надзя пайшла на кухню да Ганусі.
Праз паўгадзіны Андрэй у новым чорным касцюме і зеленаватым плашчы, у шэрым капелюшы і Надзя, прыбраная, як свецкая дама, у чорным капелюшы з вуаллю, спускаліся па сходах на вуліцу, каб сесці на рамізніка.
— Рэстаран «Бахус»,— сказала Надзя рамізніку, калі яны селі.
Андрэя заінтрыгавала такая назва, і ён глянуў у твар Надзі. Яна зразумела яго позірк і злёгку паціснула за руку, нібы гаворачы: «Нічога, супакойся...»
У даволі вялікім асобным пакоі стаяла пры сценах пяць сталоў. Шосты круглы стол, які стаяў пасярэдзіне пакоя, быў упрыгожаны вазай з кветкамі. Над ім звісала са столі цьмяная пачарнелая люстра, у якой гарэлі дзве лямпачкі пад каўпачкамі.
Яны свяцілі найбольш на круглы стол, а па баках леглі лёгкія змрокі. Былі заняты толькі два сталы, калі ў пакой увайшлі Андрэй і Надзя. Праходзячы праз калідорчык, яны бачылі направа праз адчыненыя дзверы доўгі пакой, запоўнены гасцямі. Ля дзвярэй сядзеў пасівелы чалавек з доўгай раздвоенай барадой. Ён на каленях трымаў гармонік. На грудзях у яго вісеў адзін Георгіеўскі крыж і два такія ж медалі. Дзве мыліцы стаялі прыпёртыя да сцяны.
Андрэя зацікавіў гэты стары з натхнёным тварам у тонкіх маршчынках.
Рэстаран «Бахус» быў нейкага там трэцяга ці чацвёртага класа — для людзей сярэдняга дастатку — і знаходзіўся ў змрочнай вулачцы сярод лабірынта гэткіх жа.
Андрэй з Надзяй селі за стол у цёмным кутку. Насупраць наўскасяк сядзела пяць чалавек і побач з імі — чатыры. Усё больш людзі маладыя, асабліва за другім сталом.
Пажылы кельнер падышоў да Надзі і злёгку пакланіўся. Надзя перакінулася з ім парай сказаў, нават нешта шапнула яму на вуха.
Кельнер усё ківаў галавой і, урэшце, сказаў: «Добра». Праз хвіліну прынёс бутэльку піва і два бутэрброды з каўбасой.
За сталамі вялася шумная гутарка па-беларуску — госці былі ўжо вясёлыя. У першай групе пажылы мужчына з касцістым профілем, з носам, як сякера, па-п’янаму стукаў кулаком па стале і павышаў голас. Даляцела фраза:
— Што зрабілі мы тут і там, бальшавікам доўга не адрабіць назад...
Андрэй насцярожыўся і запытальным позіркам глянуў на Надзю. А яна, крыху нахіліўшыся да яго, шапнула:
— Гэта генеральны правакатар Грамады Шчурын. Прыглядзіся добра да гэтай пачвары. Гэта п’е палітычная багема... беларуская санацыя.
— А за другім сталом?
— Гэта студэнты... Члены карпарацыі «Скарынія», якую фашысты ператварылі ў сродак ідэалагічнага спусташэння моладзі. Там пастаянныя калектыўныя п’янкі, якія цераз Луцкевіча фінансуюцца ваяводам Кіртыклісам.
Надзя на хвіліну змоўкла і працягвала:
— Асабліва ловяць, уцягваюць у «Скарынію» самых таленавітых з студэнцкай і гімназісцкай моладзі... Ну і, вядома, калечаць... робяць з іх ворагаў камунізма, сапраўдных бандытаў...
— Пракляты фашызм!..— прашаптаў Андрэй.
Хуткаю хадою ўвайшоў Віктар, у чорнай кепцы, у расшпіленым чорным асеннім паліто, у ботах. На хвіліну спыніўся пры ўваходзе, глянуў навокал, выцер хустачкай нос. Па тым, як ён яго выціраў, Андрэй здагадаўся, што гэта Віктар. Шумлівыя госці за сталамі не звярнулі на яго ўвагі. Віктар наблізіўся да Надзі і Андрэя.
Неяк спехам прывітаўшыся, ён сеў спіною да шумлівай кампаніі.
Віктар пазіраў то на Андрэя, то на Надзю і яшчэ раз выняў хустачку і выцер нос.
— На Лукішках сёння пачалася галадоўка,— пачаў ён.— Паліцэйскія патрулі кружаць навокал турмы...
Гукі гармоніка ўварваліся працягла, асвяжаюча, а за імі густы барытон:
Плещут холодные волны-ы...
Бьются о берег морской...
Віктар працягваў:
— Прыехалі ў Вільню два японцы. Вярталіся з Берліна... Нейкія дыпламаты... Праз Кіртыкліса дабіваюцца сустрэчы з Луцкевічам. Радуйцеся, беларуская дзяржаўнасць жыве... Ха-ха-ха!..
— Так званы «Антыкамінтэрнаўскі пакт», — дадала Надзя і запыталася: — Што чуваць ва універсітэце?
— Рыхтуюць выключэнне студэнтаў-яўрэяў. Numerus clausus...2 Ужо сёння эндэкі з хадэкамі сарвалі лекцыю — дамагаліся выключэння.
— Гэта праўда, што на Лукішках галадоўка? — спытаўся Андрэй.— Нядаўна ж у іх была...
— Праўда,— адказаў Віктар.
А барытон гуў:
...Бьется с неравною силой
Гордый красавец «Варяг»...
— Ах, так... яшчэ...— працягваў Віктар,— забаставалі рабочыя каналізацыйных работ.
Андрэй глядзеў на Віктара і думаў: «Які ён стаў незалежны, сабраны...»
А Віктар ціхенька час ад часу азіраўся на шумлівую кампанію, на ягамосця з касцістым профілем. Вядзецца гутарка пра Гітлера, пра тых жа японцаў, што прыехалі ашчаслівіць сваёй увагай беларускую санацыю... Заслужылі...
— Антысавецкі блок ужо гатовы,— прамовіў касцісты профіль, адкідаючыся на спінку крэсла, і ўзняў чарку з тостам: «За... блок...»
Надзя, Віктар і Андрэй пераглянуліся і панура змоўклі.
...Борется стойко команда
С морем, врагом и огнем...—
канчаў гармонік, заміраючы на апошніх акордах.
Клубіліся пачуцці ў душы Андрэя. Хацелася выйсці, дарвацца да звона і ўдарыць у набат.
І гэтая песня плыла да сэрца, як далёкае рэха гераізму сыноў народа ў шынялях... «Плещут холодные волны... плещут...»
— Андрэй,— сказаў Віктар,— я даведаўся, што ты тут, і хацеў пабачыцца вось у такой абстаноўцы, каб ты ведаў і бачыў усё... На нашу моладзь шмат сыплецца паклёпаў з боку ворагаў. Яны пранікаюць і ў народ. Дзе будзеш, барані нас ад паклёпніцтва з боку Астроўскіх і Луцкевічаў. Яны могуць пісаць, а наша прэса канфіскуецца, мы пазбаўлены легальнай трыбуны для самаабароны.
— Добра, Віктар, буду бараніць... Я ведаю, што зараза залезла глыбока, але ведаю і другое, што насуперак заразе расце гераізм... Хто гэтага не разумее, той наогул не разумее логікі барацьбы. Ці няможна было б падарваць, выкрыць карпарацыю «Скарынію» стварэннем новай карпарацыі на здаровых, дэмакратычных асновах?
— Наша лявіца універсітэцкая думае аб гэтым...
Сябры і не пачулі, як наблізіўся да іх на мыліцах стары спявак і прамовіў густым барытонам:
— Падарыце герою Порт-Артура, ахвяры здрадніка Курапаткіна.
Усе падарылі інваліду-спеваку. Ён падышоў да шумлівай кампаніі і тры разы паўтарыў сваю фразу, але ніхто нават не адвярнуўся, ніхто не глянуў на старога, як быццам яго тут і не было. Стары паківаў галавою і падыбаў на мыліцах у калідор.
З боку шумлівай кампаніі пачуліся галасы: «Дахаты! Дахаты!»
Віктар сказаў Надзі і Андрэю:
— Пара развітацца... Ну, бывай, Андрэй, бывай, дарагі... Калі будзеш там, дома, зайдзі да маёй маці, скажы, што ты мяне бачыў.
Надзя з напружаным тварам сядзела, апусціўшы вочы, гатовая, здаецца, заплакаць.
— Помніш, Андрэй, хутар... Ноч тую... Ну, бывайце... Як добра, што вы прыйшлі.
Надзя прыхіліла да сябе галаву Віктара і ціха пацалавала, пасля чаго яна і Андрэй падняліся і выйшлі.
Сырая ноч дыхнула ім у твар. Людзі праходзілі, як цені, тулячыся да сцен цёмных маўклівых будынкаў.
Не паспелі Надзя з Андрэем адысціся крокаў дзесяць, як пачулі голас Віктара: «Смерць правакатару!» Пасля гэтага раздаўся стрэл. Надзя і Андрэй прыбавілі кроку. Насустрач ім беглі людзі, пыталіся, у чым справа. Надзя адказвала: «Забіты правакатар».
Вось пляцецца рамізнік. Селі. Надзя сказала толькі адно слова:
— Звярынец...
Рамізнік ляснуў бізуном па сваёй клячы, і фаэтон загойдаўся на рысорах.
Хутка пачуліся свісткі.
Надзя хустачкай выцірала вочы.
Андрэй сядзеў нахмураны і сціскаў кулакі. Гатоў быў ісці адзін на ўсіх — столькі прыплыло гневу і адвагі.
Надзя, якая сядзела побач, на момант знікла з вачэй.
Сказала ўчора — «прыйду»... Увяла Андрэя ў вішнёвы садок, у якім туліўся стары драўляны домік, крыты гонтамі. Потым былі дзве прыступачкі ганачка і звычайныя драўляныя дзверы, як у сялянскай хаце. Надзя пакруціла два разы старасвецкі званок. Выйшла пасівелая жанчына, ужо бабка, спрасоння спыталася: «Гэта ты, Надзя?» Увайшлі ў цёплы невялікі пакой. У цемры свяціліся белізной фіранкі на вокнах. Надзя развіталася і пайшла.
...Вось ужо і ранак. Мутнаватае святло дня прасочваецца праз фіранкі. Чамусьці прыадчынены дзверы. Здалёк, можа з-за дзвюх перагародак, дзявочы голас спявае польскую песню пра паручыка Граеўскага, засуджанага надзвычайным судом да пакарання смерцю за злачынствы ў ваенных справах. Песня — гэта апошні ліст паручыка да пракурора. Паручык Граеўскі, як высвятляецца з песні, быў разведчыкам... Матыў песні сумны і трывожны. Дзявочы голас канчае песню такімі ж словамі, якімі яна і пачынаецца:
Поручнік Граевскі под сонд доразьны
За надужыце войсковых справ3.
Андрэй ляжыць і чуе ўсе стукі, усе шорахі ў гэтым доміку, гутарку жанчын, відаць, на кухні і думае пра Віктара. Як скончылася? Дзе ён? Гэты стрэл яго — магутны ўдар па асіным гняздзе, па ўсёй рэакцыі.
У суседні пакой увайшлі дзве жанчыны і пачалі гаварыць па-беларуску прыцішанымі галасамі.
— Сёння ўначы?
— Ага... Расцягнуўся, кажуць, на парозе рэстарана... Носам лёг на тратуар, а нагамі на калідор...
— Ах, ах... Ад аднаго стрэлу?
— Ад аднаго...
— А таго, хто страляў, злавілі?
— Злавілі, панечка... злавілі... студэнт нейкі...
Голая да локця рука ў сініх жылах прычыніла дзверы...
Надзя прыйшла аж увечары. Прывітаўшыся, села на канапу побач з Андрэем:
— Надакучыла табе? — спыталася.
— Прызнацца, што — так...
— Нічога... Больш надакучаць адзіноцтва не будзе. Едзеш у Варшаву...
Андрэй маўчаў, пазіраючы на Надзю, не ведаў, што сказаць. Потым перапытаў:
— У Варшаву?
— Так, у ЦК. Адтуль атрымаеш прызначэнне ў акругу ў якасці інструктара. Па-мойму, цябе кінуць або ў Беласток, або ў Пінск. У Беластоку ўздым... Забастоўка тэкстыльшчыкаў. А ў Піншчыне наша работа паралізавана...
— Што ж... паедзем...— прамовіў Андрэй.
— Я таксама еду...— сказала Надзя.
Андрэй узняў на яе вочы.
— Брэстчына гарыць у агні пацыфікацый. Выбухнула паўстанне... Ты паедзеш...— Надзя глянула на гадзіннік,— ты паедзеш праз гадзіну, каб на вакзале быць не больш пяці мінут да адыходу поезда... Білет у мяне ёсць... І грошы на дарогу.
— То трэба ўжо збірацца,— сказаў Андрэй, потым спытаўся пра тое, пра што хацеў спытацца ў самым пачатку гутаркі.— Дзе Віктар?
— У Лукішках... А Шчурын там, дзе павінен быў быць.
— Нікога больш не арыштавалі?
— Не... Паліцыя разгублена... Відаць, не чакала...
...Андрэй ужо стаяў апрануты. Стаяла і Надзя.
— Ну... — сказала Надзя і доўга паглядзела Андрэю ў вочы, як быццам апошні раз, і дадала:
— Трымайся!
— Да перамогі...
— Шчаслівай дарогі!..— адказала Надзя і правяла Андрэя вачыма аж да дзвярэй.
1 «От жа весялімся, пакуль мы маладыя» — студэнцкая песня.
2 Выключыць частку, аддзяліць.
3 Паручык Граеўскі пад суд надзвычайны
За злоўжыванне ваеннымі справамі.
Прыціхлі рахманыя вербы на шляхах, дарогах і ў вёсках раўніннай Брэстчыны. Толькі адзінокія дубы, што глядзяць у прасторы, чагосьці задуманыя. Брэстчына адным канцом пайшла на паўднёвы захад, на Валынь, дзе балотнымі лугамі і пералескамі дагарае доўгая Палеская нізіна. На поўдзень — непраходныя Камень-Кашырскія нетры, дзе толькі пушчы, карчы, балоты, бездарожжа і народ забіты, пануры і галодны. На ўсход — Піншчына тое самае, што і Камень-Кашырскія нетры, толькі крыху святлейшыя. Над гэтымі сховамі пушчаў, чаротавых балот і вёсак, якія нібы прывіды туляцца да зямлі, узвышаецца Пачаеўская лаўра, старадаўняя святыня палешукоў, месца вечных пілігрымак — заплаканых жанчын.
На стыку зямлі беларускай і брацкай зямлі ўкраінскай жыве гэты люд сярод суровай уладарнай прыроды і адвеку носіць у душы нянавісць да паноў. Напэўна, яшчэ і цяпер лірнікі, седзячы ля Пачаеўскай лаўры, апяваюць подзвігі герояў паўстанняў, спяваюць пра храбрага і хітрага Антона Нябабу, аднаго з атаманаў незлічоных атрадаў Багдана Хмяльніцкага, спяваюць пра валынскага, храбрэйшага з храбрых, багданаўскага палкоўніка Няхая. Ён са шмат меншымі сіламі нагалаву разбіў шляхецкае войска, а потым... А потым са сваімі казакамі хлябнуў на радасць, на ўсю душу сівухі, і ўся храбрая дружына заснула сном волатаў. А каварныя паны тут як тут. І звязалі Няхая... З жывога скуру здзіралі — з Няхая, храбрэйшага з храбрых, і соллю... соллю пасыпалі... Замучылі паны Няхая, так як і Нябабу задушылі ў балоце. Як жа не спяваць пра іх, герояў, кроў ад крыві, косць ад касці народа, як жа не аплакаць іх лірнаю слязой?
Стаяць дубы адзінокія, задуманыя. Можа, сняцца ім буры-навальніцы ці сінія далі, якія патанулі ў пушчах. Можа, слухаюць трывожны клёкат арла, які чуе здабычу?
Нездарма прыціхлі вербы і задумаліся дубы...
Гарачы подых плыве ад вёсак. Гэта не клёкат арла, гэта рокат гневу шуміць, клякоча. Сярод незлічоных вёсак, як вялікі край, белізной маячаць у садах панскія палацы. А землі іх, як аграмадныя павукі, распрасцерліся ўдаль і ўшыр і сваімі лапамі-шчупальцамі ўрэзаліся ў вузкія палоскі, абмытыя потам і слязою.
Там панская ласка свішча бізунамі. Ад гора, ад бяды, ад бясхлебіцы натоўпамі ідуць сяляне ў маёнткі — рабіць задарма, ідуць на здзек, на ўніжэнне. Ездзяць на конях паны ельскія, паны малачэўскія і іншыя і іншыя над людзьмі з сагнутымі спінамі на полі, ездзяць з бізунамі і толькі пакрыкваюць. А калі хто выпрастаецца, удар па спіне прыгінае яго зноў да зямлі. Па паўгода, а то і больш не плоцяць паны няшчасных пяцьдзесят грошаў у дзень, што завецца заробкам. Няма на паноў ні права, ні суда. Няўжо вярнулася паншчына?
Атрады паліцыі віхрам праносяцца па шляхах, па прасёлкавых дарогах, па абадраных вёсках і ўсё крычаць і б’юць людзей у зрэбных сарочках, у шэрых палатаных світках, людзей худых, засмучаных.
А чырвоныя ганцы ўсё ляцяць і ляцяць ва ўсе бакі з даручэннямі, з лістоўкамі, са сцягамі.
Клічуць лістоўкі, сцягі, клічуць збірацца ў магутны кулак на паноў, бо ўжо цярплівасць пераходзіць меру, выліваецца ў асобныя напады на паноў. Чыесьці рукі забіваюць панскіх вартавых на полі, паляць сцірты збожжа. Патрэбен магутны кулак. Трэба вялікімі калонамі ісці ў маёнткі, патрабаваць павышэння заработнай платы, патрабаваць, каб аддалі тое, што зароблена. Калі ж пан не выканае патрабаванняў, забраць яго дабро і падзяліць паміж сялянамі, а маёнткі спаліць.
Усё трапна ўкладалася, усё рыхтавалася так, як рыхтуе пралетарыят, арганізаваны ў прафсаюзы. Сяляне слухаюць на масоўках арганізатараў і думаюць: «Не, тут штосьці большае павінна быць і будзе, калі склікаецца ўвесь народ на дарогі і ў лясы. Агітатары не дагаворваюць да канца...» А ў саміх у душах кіпіць, вочы гараць. Вось падышоў час расправіцца з панамі.
Да таго ж весткі прыходзяць з усёй Польшчы — усё весткі баявыя, суцяшальныя, хоць і цяжкія.
Бастуюць шахцёры Дамброўскага басейна.
Ужо адбылося некалькі сутычак з паліцыяй, сутычак жорсткіх, баявых, наступальных.
Атакай конная паліцыя ўрэзалася ў масы шахцёраў-дэманстрантаў і першага, перадавога, засекла шаблямі на смерць. Дэманстранты падхапілі баявую ахвяру, паднялі, як сцяг, і рынуліся на паліцыю Славой-Складкоўскага, змяшалі яе рады і адкінулі прэч.
Слухаюць сяляне, слухаюць, і сэрцы напаўняюцца гневам. Хутчэй, хутчэй на расправу з панамі!
Забаставалі лодзінскія ткачы, варшаўскія трамвайшчыкі. Падымаюцца ткачы Беластока.
Яшчэ не ўсё. Загаманіла на ўсю Польшчу кракаўскае сялянства, загаманіла так, што эскадроны ўланаў, пасланых Славой-Складкоўскім для расстрэлу, пачалі пераходзіць на бок паўстаўшых. Але не ўсе, але не ўсе яшчэ. Школа падхарунжых, выбранае шляхецкае войска, сыпнула кулямі. Сыпнула, але і само ўцякло.
Гэта выйшлі на бой за зямлю патомкі касцюшкаўскіх касінераў, удзелу якіх у паўстанні баялася самадурная, кічлівая шляхта і магнаты-касмапаліты. Некалі Януш Радзівіл сказаў: «Польшча — гэта палатно. Колькі я ўварву для сябе, тое будзе маё...» Рвуць Польшчу, крывавяць новыя магнаты ва ўгоду ракфелерам, крупам і сабе, выдумляюць новыя спосабы рабавання народа.
Слухаюць сяляне, слухаюць і кажуць: «Хутчэй, хутчэй на расправу з панамі!»
І яшчэ не ўсё — львоўскія сяляне паўсталі зноў... Хіба не блізка рэвалюцыя? Хіба не яна гэта ідзе?
Вядома, яна, як кіпучая лавіна, шукае сабе рэчышча.
Прыціхлі, панурыліся асаднікі, палахліва паглядаюць на палі, на дарогі, а начамі прыводзяць у баявую гатоўнасць свае кулямёты, вінтоўкі, рэвальверы і нават шаблі. Новая шляхта працягвае культываваць норавы старой шляхты — без шабелькі ніяк не можа жыць.
Па вёсках нядошлыя настаўніцы — польскія заядлыя шавіністкі-фашысткі, пасланыя Пілсудскім на «крэсы» ўбіваць у галовы беларускіх дзяцей знявагу да свайго народа і яго мовы, плачуць, седзячы на ганачках, што Польшчу апаноўвае камунізм, што Польшча гіне.
Шумяць масоўкі-мітынгі, і гнеў пераліваецца цераз верх. Тысячнымі натоўпамі пайшлі і спыніліся там на той вялікай магістралі, якая злучае Брэст з Масквою. Шлях стралой перасякае палі, лясы, балоты, ляціць, уквечаны кучаравымі серабрыстымі вербамі, гудзіць тэлеграфнымі правадамі. Ён ляціць аж да Масквы, дзе над Крамлём высока развяваецца агністы Чырвоны сцяг. Яго бачаць усе бяздольныя, прыгнечаныя, яго бачаць паўстаўшыя. А сцяг развяваецца, віхрыцца над светам, то прыціхне, як быццам задумаецца ў вышыні, а потым зноў плыве і плыве, пераліваецца прамяністымі хвалямі.
Данясіце ж, бясконцыя правады, данясі ты, шлях стралісты, наш гоман аж да Масквы, раскажы, як тут нам жывецца, як здзіраюць з нас скуру паны ельскія, паны малачэўскія і іншыя і іншыя п’яўкі, як паліцэйскія бізуны свішчуць па нашых спінах і ўдзень і ўначы, як груганнём павіснуў страх над вёскамі. Прынясі нам, дарога, дарагую вестку,— калі ж будзе канец нашым пакутам? Мы сабраліся магутнай сілай, мы гатовы да бою — з дымам пажараў пусціць да неба ўсё панскае, усё шляхецкае, што вякамі высмоктвала нашу зямлю, сушыла наш народ. Зброя ў нас у руках. Камандзіра нам дайце, камандзіра, эх, ды такога, як Чапаеў, Качубей, як Шчорс... мы каменя на камені не пакінем, мы знішчым панскую няволю навекі!..
Правады гудуць, шлях у прыціхлых вербах шуміць гоманам.
Прыйшлі хлопцы-казакі, прыйшло іх тысячы. Сыплюцца пракляцці на паноў. Тут і гнеў, і сатыра, і гумар, і рогат нястрымны. Усё на паноў, усё на паноў. Плячо ў плячо стаяць — і вокам не акінеш — у куртках шэрых, у світках, у штанах палатаных, у лапцях, у ботах, а хто і босы.
Вось, вось усё гатова. Яшчэ прыйдзе больш, і тады пойдзем. Няхай пачуюць дамброўскія шахцёры, ткачы Лодзі і Беластока, варшаўскія трамвайшчыкі, кракаўскія і львоўскія сяляне, такія самыя гарапашнікі, як мы, няхай пачуюць наш голас заходнебеларускі, няхай пазнаюць нашу брацкую салідарнасць, няхай ведаюць, што і мы можам пастаяць самі за сябе. Раз столькі сілы выйшла, значыць, будзе канец панам.
І пайшлі тым стралістым шляхам з прыціхлымі вербамі, шляхам, што ляціць аж да Масквы. А з дарог прасёлкавых ідуць і ідуць і ўліваюцца ў магутны паток. Вось ужо і песня нараджаецца — слова к слову — узбагачаецца, мацнее, узвілася над тысячнымі радамі, песня, закіпаючая слязьмі, грозная, як набат:
Наперад, Брэстчына, працоўныя ўсе масы,
Нас гора ўсіх з’яднала ў барацьбе,
Нас завуць з магілаў брацці нашы,—
Наперад, Брэстчына, на бой, КПЗБ!
...А правакатары дзейнічалі...
Шпікі пераапрануліся ў жабракоў, хадзілі з торбамі па вёсках, сядзелі на каменнях пры дарогах пад крыжамі і сачылі за рухам мас. Нават сам ваявода брэсцкі Костэк-Бярнацкі, дзікі самадур, крывавы садыст, пераапрануўся ў сялянскі кажух і пайшоў па вёсках. Відаць, дыхнула прыгодніцтвам, тым больш што правакатары дзейнічаюць. Костэк-Бярнацкі хоча быць падобны на Славой-Складкоўскага, хоча здзівіць кічлівую шляхту арыгінальнасцю правакатарскіх, шпікоўскіх ходаў і садызмам расправы над «казакамі». Паўстаўшых сялян Костэк-Бярнацкі называе казакамі, ну, а пра сябе думае, што ён нейкі там, ліхой памяці, Вішнявецкі або Патоцкі. Дыхнула Костэку-Бярнацкаму ў яго ваяводскі нос паходамі Багдана Хмяльніцкага, калі дрыжала шляхта і ўцякала з поля бою аж пад Варшаву. Адчуў гнуткі садыст, як быццам булава гетмана войска казацкага павісла над яго галавой. Тады ўспомніў старадаўнія прыёмы шпіёнства — апрануў сваіх шпікоў у жабрацкую вопратку і пусціў па вёсках і дарогах. Паліцэйскія атрады займаюць пазіцыі, займаюць іх на франтавы лад. Яны хочуць справакаваць узброеную бітву, хоць тыя, хто павёў калоны на стралісты шлях, маюць намер толькі патрабаваць ад памешчыкаў павышэння зарплаты, каб аддалі заробленае, заняць сваё месца ў ланцугу народнага фронту, што цэментуе рады рабочых і сялян усёй Польшчы.
Чуюць і ведаюць паліцыянты, стральцы, асаднікі, што армія збіраецца кіпучая, бурлівая, і хочуць не дапусціць да салідарнасці з Дамбровам, Львовам, Кракавам, Лоддзю, Варшавай.
Заклікалі камуністы сялян для магутнай дэманстрацыі, а яны, некаторыя, ужо і зброю ўзялі. І крыкі разлягаюцца:
— Што там тая заработная плата? Бі паноў па галовах, і ўсё!..
— Сабралі процьму народа... Няўжо гэта толькі для заработнай платы? Не, тут нешта іншае... Не можа быць... Толькі яны яшчэ гаварыць не хочуць... Але ад нас не схаваеш...
У цёмную ветраную ноч, калі таямніча хіліліся вербы і шапталіся саснякі на прыдарожных пясчаніках, Надзя паслала Сашу Грынявіцкага, члена баявой тройкі, які назваў сябе «Валодзя», конна за пятнаццаць кіламетраў у сяло Наваселле папярэдзіць, каб не ўзбройваліся. Паліцэйскія сілы плывуць і плывуць, асядаюць у засадах, узмацняюць пастарункі, даносяць Костэку-Бярнацкаму аб руху «казакаў».
Стрымаць калоны, каб не ўзбройваліся, стрымаць, інакш... інакш правакацыя Костэка-Бярнацкага будзе здзейснена.
Саша, прыпаўшы да грывы каня, імчаўся па палявой дарозе, мінаючы ўзгоркі і даліны... І вось сыпнулі з ляска амаль што залпам. Конь упаў на калені, а потым на бок. Саша пакаціўся па балотнай траве і, аглушаны, не чуючы болю, ляжаў нерухома. Бачыў толькі цёмнае, насупленае неба і чуў ціхі шум ветрыка ў ляску. Мусіць, ужо прыйшоў канец? Конь храпеў, б’ючы нагамі, узнімаў галаву і зноў клаў на пясчаную дарожку. «Конь, відаць, сцячэ крывёю і скончыцца тут да світання. А я?» — думаў Саша. І хацелася рваць грудзі свае, прыпасці да зямлі і ў яе зарыцца. Саша прыўзняў галаву. З ляска ішлі цені. Ён пазнаў іх, убачыў у цемры белыя гузікі. Шапацеў недалёка рэдкі алешнічак на беднай нізінцы. Саша папоўз туды.
Пачуліся галасы. Замільгала святло.
— Конь паранены... А дзе ж яздок? — сказаў адзін.
Пачалі шнырыць па абочынах. Святло слізгалася па траве ўздоўж і ўпоперак. Няма... Няма ездака. Паглядзелі на алешнік доўга, раздумваючы, і ўсё ж такі ісці не адважыліся.
Саша, выбраўшыся з алешніка, пайшоў не назад, а наперад. «Можа, дайду да світання,— падумаў ён,— бо дайсці трэба...»
Саша дайшоў. Але якраз на світанні сто дваццаць хлопцаў-малойцаў сыпнулі... з вінтовак, абрэзаў, рэвальвераў па паліцэйскаму ланцугу, што акапаўся ў полі. Яны ўсю ноч крыжавым агнём штурмавалі пастарунак, хацелі прымусіць паліцыянтаў выйсці і здацца паўстанцам.
Эх, з асалодаю шпарылі ў вокны, у сцены ненавіснага пастарунка. Паліцыянты сядзелі ў падвале, не выходзілі і не выйшлі, хоць адзін быў паранены. Непрыкметна падкралася світанне і асвяціла распаленыя твары штурмаўшчыкоў... Нехта сказаў: «Падпаліць!»
Добра, няхай будзе «падпаліць». Трэба дастаць газы. Аж раптам пачуўся шум машын. Шум машын набліжаўся да сяла, хоць тэлефонныя правады былі парваныя. Ехалі машыны Костэка-Бярнацкага з кулямётамі. Паліцыянты акапаліся ў полі.
Паўстанцы ўдарылі па іх. Ударылі раз, другі, трэці... дзесяты... Эх, так бы без канца!
З поля застракаталі кулямёты... На пярэдні край акопаў выехала танкетка.
Адбой... адбой... лес недалёка...
Разышліся і калоны, што ішлі да памешчыкаў патрабаваць павышэння зарплаты.
Да паўдня толькі ў самым раёне паўстання было ўжо арыштавана тры тысячы чалавек.
Па тры хаты ў кожнай вёсцы было занята пад катоўні.
Скатаваных — маладых, старых, мужчын і жанчын — каты выносілі з хат і кідалі на мураву балотнага лужка. Браліся за наступных. А потым за дзяцей... Стогн паплыў па палях і дарогах.
Паўстанне перакацілася ў Камень-Кашырскія нетры. Там з віламі, сякерамі і агнём паплылі паўстанцы на чаўнах да панскіх маёнткаў.
Саша з паўстанцамі адышоў у лес.
Ноччу яшчэ паспелі разбіць некалькі хутароў асаднікаў, забраць зброю і знішчыць скаціну...
Чыноўнікі ў Брэсце пакавалі чамаданы.
Кат Костэк-Бярнацкі абвясціў ва ўсёй Брэстчыне асаднае становішча. Потым загадаў будаваць шыбеніцы ў Кобрыне, дзе адкрыўся надзвычайны фашысцкі суд, каб засудзіць паўстанцаў на кару смерцю. У выніку гэтага паўстанне Брэстчыны і атрымала назву «Кобрынскае».
Але Костэку-Бярнацкаму і суду не давялося выканаць сваіх крывавых намераў. Па ўсёй краіне — ад Кракава, Варшавы да Беластока, ад Львова да Вільні — пракаціліся забастоўкі пратэсту ў абарону паўстанцаў. Зямля закалыхалася пад нагамі фашыстаў, і яны адступілі.
Паўстанцаў судзіў звычайны суд, караючы турмою ад шасці да пятнаццаці год.
ЦК КПП славаю вянчаў подзвіг паўстанцаў, выкрываў памылкі, аналізаваў... і прадракаў нарастанне рэвалюцыйнай сітуацыі.
А слава гэтая баявая паплыла далёка, аж за межы. Яна дайшла да Мінска, да Масквы, дайшла да Парыжа, Лондана, дакацілася за акіян аж у Амерыку і сабрала на вялікі сход эмігрантаў беларускіх і ўкраінскіх.
* * *
Надзя ўжо трэція суткі жыве ў лесе. Дзесяць узброеных хлопцаў сцерагуць яе, як вока. А найбольш неадступны Саша Грынявіцкі. Хлопцы зрабілі для Надзі нават шалашык. Змяняючы адзін аднаго, вартуюць яго. Надзя ўсё нешта піша — стварае свайго роду летапіс аб яшчэ адной баявой старонцы ў жыцці народа,— падзеі, ад якой, здаецца, ужо рукой падаць да рэвалюцыі, да вызвалення.
І ў шуме соснаў, што гойдаюцца над шалашыкам, над галавою, Надзя, здаецца, чуе галасы. Гэтыя галасы, як хвалі, перакочваюцца з краю ў край няспынным рокатам. Народ ацэньвае тое, што адбылося:
— Ого, каб у нас была такая зброя, як у іх... Не так бы яны заспявалі...
— Было ж тысячы народу... Каб усе ўзброіліся, такі ж няпраўда, нешта было б...
— Вайна была б! Вось што! — крычаць другія.
— А каб не бралі зброі і пайшлі да памешчыкаў, то, нябось, прыбавілі б плату і аддалі б заробленае... А так... цяпер зусім не аддадуць...
— То трэба было слухацца, як казалі камуністы, а то не... Выклікалі воўка з лесу... Столькі людзей скатавалі, столькі пасадзілі ў турмы... Магло б быць інакш...
— Без ахвяр барацьбы не бывае...
Прыціх лес, быццам задумаўся. Дзе ж тое «заўтра», калі ўсё будзе так, як магло б быць?
Пасля зноў зашумяць сосны пявучым карагодам. Недзе ў гушчах народных адшліфоўваецца ацэнка сваіх баявых спраў. І Надзя піша, піша, піша. Нарастанне актыўнасці народнага фронту па ўсёй краіне абяцае, што баявыя настроі Брэстчыны не ўлягуцца, нягледзячы на тэрор.
Саша Грынявіцкі, член баявой тройкі, рассылае разведчыкаў і разам з усімі справамі наказвае, каб пыталіся, ці няма тут правакатара, заходнебеларускага Азефа — Карэльчука. Сашу паслала з Беластока група рабочых сюды, у самы далёкі куток Брэстчыны, для яго пошукаў. Саша прыехаў, знайшоў таварыша з цэнтра Максіма, пакуль што нідзе не намацаў Карэльчука. Але тут пачаліся такія падзеі, што было ўжо не да яго.
Аднак... Можа, ён выплыве тут? Прыехала Надзя, і Саша, як верны страж, неадступна стаіць пры ёй, выконвае ўсе яе загады.
Разведчыкі прыходзяць і дакладваюць, што робіць у вёсках паліцыя Костэка-Бярнацкага, гавораць, што Карэльчука не чуваць, што па вёсках ездзіць толькі варшаўскі шпік Клей, кіруе арыштамі, допытамі і катаваннямі. Шукаюць Надзю, шукаюць Сашу. Таварыш Максім арыштаваны. Эх, не ведае Саша, што глушэцкае староства ад імя павятовай камендатуры паліцыі абвясціла ўзнагароду пяць тысяч злотых таму, хто скажа, дзе знаходзіцца Саша Грынявіцкі. Варшаўскі шпік Клей рассылае атрады паліцыі для прачосвання лесу. Шмат паўстанцаў ужо трапіла ў рукі.
Трэба аддаляцца ў лес. Трэба аддаляцца ў напрамку ўсходнім і ўсходнім. Туды падаліся па лесе разрозненыя групы паўстанцаў. Колькі іх дойдзе да мэты, невядома.
Зноў начлег у лесе. Костэк-Бярнацкі разам з паліцыяй паслаў сабак. Стала горш. Не спыняліся ўжо ні ўдзень ні ўначы.
Аднаго дня, калі былі ўжо далёка-далёка ад месца паўстання, неспадзяваны тут стрэл прымусіў сяброў легчы ў кустах. Пачулі трэск ляснога ламачча. Нехта бег. Бегла многа ног. Бачаць — бягуць паліцыянты, ды так бягуць — без аглядкі.
Адзін паліцыянт, засопшыся, прабег за два крокі ад Сашы, які зарыўся ў папараць, не спускаючы з вачэй Надзі, што ляжала недалёка.
Трэск сціх, застаўся толькі шум соснаў.
Паўстанцы пачалі ўзнімаць галовы, пазіраць навокал. Зноў пачуўся трэск, але не такі, як дагэтуль. Нехта прабіраўся павольна і асцярожна. Чакалі, прыпаўшы да зямлі. Урэшце выйшла з кустоў пяцёра з вінтоўкамі, пяцёра такіх жа, як тыя, што ляжалі ў траве. Саша праз папараць разгледзеў іх курткі саматканыя, кепкі. Здзівіў яго асабліва адзін, пярэдні, з вялікімі бялкамі, з носам, крыху звернутым набок. Пяцёра з вінтоўкамі спыніліся, павялі ціхую гутарку.
Адзін звярнуўся да таго, з вялікімі бялкамі, і кажа:
— Не, Данілюк, нам трэба падацца яшчэ далей ад чыгункі і ісці балотамі. А так можам зноў напаткаць.
— Мусіць, што так,— адказаў той, якога назвалі Данілюком.
— Ну і драпанулі,— сказаў трэці,— ад аднаго стрэлу.
— Яны ж мяне даўно, увесь час шукаюць,— адказаў той самы Данілюк,— шукаюць і ценю свайго баяцца.— Пачакаўшы, дадаў: — Не, хлопцы, паўстанне не павінна пагаснуць, яно павінна разгарацца... Прыйдзем якраз упару.
— Ну, дык зараз і пойдзем адразу на поўдзень, а падышоўшы, звернем на захад,— сказаў хтосьці з групы.
Саша ціхенька падняўся на ўвесь рост і апёрся на вінтоўку.
— Здарова, хлопцы! — сказаў ён.
Тыя анямелі. Данілюк паспеў ускінуць вінтоўку, але так і застыў у чаканні. Так і стаялі ўсе ў розных позах. У каго вінтоўка вісела на руцэ, ён яе толькі раптоўна прыціснуў да сябе і так застыў. Другі, трэці павярнулі галовы і спыніліся вачыма на Сашы.
Саша крыкнуў пярэдняму — Данілюку:
— Апусці вінтоўку! Свае...
Данілюк апусціў вінтоўку да нагі, і тады Саша пакрочыў да яго.
— Прабіраецеся на месца паўстання? Так?
— Так...— сказаў Данілюк.
— Дарма, хлопцы, позна ўжо... Мы ідзём адтуль...— сказаў Саша і ціха свіснуў.
З кустоў высыпалі таварышы. Пяцёра з вінтоўкамі ўзрадаваліся такой сустрэчы, але разам з тым і засмуціліся. Паўстання ўжо няма.
— Нас жа пайшло некалькі груп,— сказалі хлопцы,— каб хоць у парадку вярнуліся.
Новымі паўстанцамі занялася Надзя. Саша паклікаў Данілюка ўбок і спытаўся:
— Ты быў у Запалянцы калі-небудзь?
Данілюк паглядзеў з момант у лес, потым глянуў на Сашу і сказаў:
— Так... быў...
— Я цябе бачыў у Петруся Хадыкі, у музыканта, разам з Макарам...
— Так...— пацвердзіў Данілюк,— я тады якраз уцёк з турмы. Я прыпамінаю цяпер і цябе... З таго часу я хаваюся ў лесе. Колькі аблаў на мяне рабілі, і ўсё ніяк ім не ўдаецца мяне злавіць. Сягоння таксама была аблава на мяне. Бачылі, як яна ўцякала ад аднаго майго стрэлу. Ні разу не даводзілася мне спалохаць іх стрэлам... Толькі сягоння...
— Дык ты так і хаваешся? — запытаўся Саша.
— Так і хаваюся... Мусіць, прыйдзецца ўжо ў лесе і падохнуць. Вось, думалі, паўстанне. А тут на табе...— скончыў Данілюк.
— Нічога,— сказаў Саша,— мы параімся і, можа, перакінем цябе ў другое месца.
— Нічога не будзе. Толькі лес мяне можа ўкрыць. Нада мною вісіць калі не смерць, то вечная катарга. Пачакаем другога паўстання...
Надзя расказвала хлопцам аб ходзе паўстання, аб яго значэнні для рэвалюцыйнага руху, гаварыла аб народным фронце... Неяк чулліва ўглядалася яна ў гэтых абветраных, загарэлых хлопцаў, якія, апёршыся на вінтоўкі, слухалі яе не змаргнуўшы. Глядзелі так, як быццам на яе твары хацелі прачытаць,— калі ж, урэшце, будзе тая жаданая рэвалюцыя? А Надзя гаварыла так, што быццам яна ўжо і блізка.
Яна скончыла і толькі тады спыталася:
— Дзе ж мы зараз знаходзімся? У якой мясцовасці?
— У раёне Дзядоў,— адказалі хлопцы.
— Дзядоў? — перапытала Надзя і сціхла. Далёкае мінулае дыхнула ў душу і прыемнасцю і смуткам.
Саша гаварыў Данілюку:
— Мы ўцякаем ад пагоні... Праўда, брэсцкія паліцыянты сюды ўжо не дойдуць. Але вяртацца хлопцам назад ужо нельга. Ім трэба ісці толькі наперад. Хочаш, ідзі з імі.
Данілюк падумаў, падумаў і ўрэшце адказаў:
— Баюся, што не выйдзе справа. Быў я там, на самай мяжы, два разы, і кожны раз вяртаўся назад... Салдаты, сабакі... Не веру ўжо ў сваю ўдачу. Можа, ім пашчасціць, няхай...
...Надзя тую ноч начавала ў Дзядах, у Мар’яны, а Саша прабыў з Данілюком у лесе. Чатыры хлопцы разышліся па сваіх хатах, а тыя дзевяць пайшлі на ўсход і на ўсход.
...Размерана парыпвае драўляны крук на драўлянай жэрдцы ў такт пагойдванню калыскі. За вокнамі ходзяць цені ад вішань. Усплёскі возера ўрываюцца ў цягучы шум бору, які шуміць, здаецца, над хатай. А з вуліцы ўвесь час далятае трымценне балалайкі. Нехта ўсё іграе і іграе, то зухавата-ўдала, то плаўна-лірычна. Часам ударыць у вокны дзявочы смех.
— Волечка, ты спіш? — пытаецца Мар’яна, пакалыхваючы калыску. (Яна, як даўней, называе Надзю Вольгай.)
— Не, Мар’яна, не сплю,— адзываецца Надзя з лавы, з цёмнага кутка, і зараз жа пытаецца: — Хто гэта іграе на балалайцы, Мар’яна?
— А!.. Гэта Ваня Качаткоў... Жыве тут на кватэры ў адных. Працуе то ў лесе, то на лесапільні. Ён аднекуль з Расіі, Волечка. Харошы, удалы хлопец. Мусіць, ажэніцца хутка з адной нашай дзяўчынай.
— Відаць, хораша іграе...
— Хораша іграе,— адказвае Мар’яна,— і спявае... Усе яго тут палюбілі. Гэта мой Антон прывёў яго сюды з лесу.
— Як жа ты цяпер жывеш з Антонам? — пытаецца Надзя.
— Ой, Волечка, адзін страх і пакута... Забягае часам уначы дахаты на хвіліну. Возьме плуг на плячо, занясе на поле. Я каня выведу яму да лесу. Вось ён так па начах араў, нават сеяў, Волечка. А цяпер ужо і гэтага рабіць нельга. Урываецца часта сюды, як звер, глушэцкі камендант Дарванскі, заходзіць у хату і пагражае арыштам, калі не скажу, дзе Данілюк. Падумаць, дзе Глушэц, а дзе Дзяды, а ён з цэлым атрадам... Лётае, зверына, па ўсяму павету. Людзей забірае, кароў, нагайкаю лупіць...
— Цяжка табе, Мар’яна. А ты ўсё роўна дзяцей родзіш, гадуеш. Непераможная ты, Мар’яна...
Мар’яна засмяялася.
— От... Якое б яно ні было жыццё, а яно жывецца, Волечка. Данілюк добры чалавек, добры муж... Як нарадзіўся гэты хлопчык, то паносіць яго на руках, а потым схопіць мяне, як дзіця... Ды што зробіш? Каб не паны, то можна было б зусім смутку не мець,— закончыла, уздыхнуўшы, Мар’яна.
— Прыйдзе канец на іх...— гаворыць Надзя,— ой, прыйдзе, неба загарыцца ад зямлі...
— А скажы, Волечка, там, у Савецкім Саюзе, праўда, што такая палёгка жанчынам? Водпускі перад родамі і пасля родаў? Яслі, дапамогі?
— Усё праўда, Мар’яна...
Надзя пачала расказваць падрабязна аб становішчы ў Савецкім Саюзе наогул і ў прыватнасці аб становішчы жанчыны.
— Каб гэта ў нас сталася, то чалавек на другі свет нарадзіўся б. Мусіць, нам ужо нічога не дачакаць...
— Нельга так гаварыць, Мар’яна. Увесь наш народ у барацьбе. Кожны дзень набліжае нас да перамогі. Савецкі Саюз думае пра нас. Кожны дзень рыхтуе нам дапамогу.
— А ты, Волечка, можа, замужняя ўжо? — спыталася Мар’яна.
— Не, Мар’яна... Цяжка гаварыць аб гэтым...
Крук усё парыпваў на жэрдцы, вішні туліліся да вокнаў. А балалайка ўсё яшчэ звінела і звінела на вуліцы.
— Кладзіся, Мар’яна,— сказала Надзя.
— Ага... Трэба, мусіць. Каб хоць ночка прайшла спакойна.
Мар’яна ўстала. Заглянула ў вокны. Кладучыся, уздыхала і прыгаворвала:
— Ходзіце, ездзіце вы, саколікі, па свеце... Усё за тою свабодай для ўсіх людзей... Эх, жыццё, жыццё... пякучае, як тая крапіва ля плота, горкае, як палын... Харошая ты, Волечка, табе б чалавека, ды такога найлепшага...
Надзя ціхенька засмяялася і ўздыхнула.
Назаўтра Надзя з Сашам Грынявіцкім селі на поезд на станцыі Залатая гара, каб дабрацца да Вільні.
* * *
Андрэй выехаў з Варшавы неспадзявана. Над шумным горадам апаў мяккі змрок. Пачаў падаць вільготны снег. На вартавога паліцыянта, які цэлы дзень тарчаў за акном, упаў прамень вулічнага ліхтара, і відаць было праз акно, як пушыстыя сняжынкі спакойна клаліся на яго казырок. Андрэй сказаў гаспадару кватэры, старасвецкаму яўрэю-хасіду, што для асцярожнасці пара апусціць шторы на вокнах. Гаспадар з закладзенымі назад рукамі стаяў, па прывычцы прытуліўшыся спіною да кафлянай печкі. Ён махнуў рукою, як быццам хацеў сказаць Андрэю, што гэта не ўпершыню і што ён, Андрэй, тут не першы і, вядома, не апошні, падышоў да вокнаў і апусціў шторы.
— Як стала Польшча, то ён тут усё стаіць... Кожны дзень...— сказаў гаспадар, становячыся на сваё месца.
Андрэй чакаў сувязную з ЦК. Прыходзіла сягоння раніцай, абяцала прыйсці ўвечары, але вось нешта няма. На канапе ляжалі ў скрутках выразкі з савецкіх газет: «Правды», «Известий», «Комсомольской правды», «Звязды», апошняга нумара газеты «Чырвоны сцяг» — органа ЦК КПЗБ, тры экземпляры тэарэтычнага органа КПП «Новы пшэглёнд» («Новы агляд»), некалькі надрукаваных на машынцы цыркуляраў ЦК, інфармацый, пастаноў розных акруговых канферэнцый і інш. Усе гэтыя матэрыялы, пасля сустрэчы Андрэя з Грышам, былі прынесены сувязною сёння для азнаямлення. Андрэй накінуўся на гэтую літаратуру, як галодны на ежу, чытаў увесь дзень аж да змроку. У галаве адчувалася стомленасць. Хацелася пацягнуцца, выпрастацца, каб аж косці затрашчалі, і выйсці на паветра, прайсціся. Але гэтага зрабіць нельга. Усё яна — канспірацыя, пільнасць, як дабрадзейка, неадступна спадарожнічае з табою. Яна стала другою душою падпольшчыка-камуніста. Андрэй прайшоўся па цесным пакоі, залітым электрычным святлом, і выйшаў у кухню пакурыць.
На кухні гарэла пліта. Гаспадыня кватэры, маладая жанчына з ледзь прыкметным рабаціннем на твары, абірала бульбу, стоячы над плітою. Яна ўяўляла сабою поўны кантраст свайму мужу,— была маладзейшая за яго год на пятнаццаць. Андрэй нават падумаў аб гэтым і хацеў пачаць гутарку пра жыццёвыя выпадкі, але гаспадыня яго апярэдзіла.
— Можа, пану даць чаю? Пан жа такі бледны, як быццам толькі ўчора выйшаў з турмы... Мой божа...— І чорнымі вачыма спачувальна глянула на Андрэя, нешта мяркуючы сабе пра жыццёвы лёс гэтага чалавека.— Зараз я пану чаю дам... Пан у нас паправіцца, адпачне...
Андрэй не захацеў піць чай у пакоі, кажучы, што на кухні весялей. Гаспадыня паведаміла ў гутарцы, што ў горадзе неспакойна, паліцыя ўся на нагах, бо сёння выбухнула забастоўка трамвайных рабочых, і, магчыма, праз два-тры дні спыніцца наогул увесь трамвайны рух у горадзе. Андрэй не падаў знаку, што гэтая вестка зрабіла на яго ўражанне. «Заўтра ж свята Кастрычніцкай рэвалюцыі»,— падумаў ён.
І вось тут увайшла сувязная. Яна прынесла з сабою свежасць вуліцы і сняжынкі на блакітным берэце, на якім з левага боку блішчала залацістая брошка. Калі расшпіліла сваю куртку, абтрасаючы снег, Андрэй заўважыў на ёй аранжавы світэр, пад якім вырысоўваўся яе малады стройны стан. Андрэй усміхнуўся. Ён успомніў, як яна прымярала гэты світэр у цесным пакойчыку тэкстыльшчыцы Гандзі, куды, прыехаўшы, прыйшоў Андрэй на яўку. Яна пыталася тады, ці да твару ёй гэты світэр. І тады ж знянацку штурхнула яго таямніча ў руку, пытаючы адначасова: «Ты сядзеў у турме шэсць год?» Андрэй усміхнуўся, кіўнуў галавой, кажучы «так», хоць гэтая вяртлявая дзяўчынка з быстрымі чорнымі вачыма не адгадала, прыбавіла адзін год. «Чула звон, але не ведае, дзе ён,— падумаў Андрэй,— няхай не ведае». І вось цяпер, мітусліва размахваючы рыдыкюлем, паклікала Андрэя з кухні ў пярэдні пакой. Там, засопшыся, сказала:
— Ты зараз жа едзеш у Пінск.
Андрэй на хвіліну разгубіўся.
— Што? Як мне вядома, перспектывы былі іншыя...
— Нічога не значыць... Паступіў такі загад... Там у акрузе разбіты раёны, разумееш... Забіты правакатар... Адбыліся арышты... Выбухнула забастоўка лясных возчыкаў, разумееш... Няма кіраўніцтва ў акрузе... Канспіратыўная сувязь засталася толькі ў адной вёсцы... Я табе дам пароль, разумееш... Трэба аднаўляць раёны... Возьмеш курс на стварэнне акругкома, разумееш... Па лініі камсамольскай там працуе ўжо адна дзяўчына, ты яе знойдзеш... І ты, разумеецца, паедзеш...
Андрэй глядзеў у вочы дзяўчыны, на здаровую ружовасць яе шчок, на тое, як скакалі ў час гутаркі яе маладыя сакавітыя губы, і цвярдзіў сабе, смеючыся ўсім нутром: «Ох, гэтая мне прэтэнзія на сталасць!»
— Давай хоць сядзем,— прапанаваў ён.
Яны селі. Сувязістка ціхенька сказала Андрэю пароль. Пасля з ражка хустачкі выняла вузенькую, маленькую паперачку і падала Андрэю.
— Вось тут запісаны пароль... Схавай...
— Гэта мне не трэба. Спадзяюся на сваю памяць... Не ўпершыню,— адказаў Андрэй і вярнуў ёй назад тоненькую паперачку.
— Ох, які ты памятлівы,— вывела дзяўчына ігрывым галаском,— ну, як знаеш...— І яна працягнула Андрэю білет.
— Што? І білет гатовы? Як жа добра!
Ён пляснуў па сваіх каленях рукамі, паўхвіліны, зморшчыўшы бровы, глядзеў у падлогу сабе пад ногі, супакойваючыся, і тады перавёў вочы на сувязную. Штосьці хацелася сказаць, штосьці такое зрабіць, можа, прытуліць да грудзей вось гэтую даверлівую маладосць у блакітным берэце з залацістай брошкай. Як жа яна вяла яго тады ўначы ад трамвая да трамвая амаль праз увесь горад! Каб не гэтая брошка, страціў бы яе з вачэй. Брошка мігцела ўдалечыні ў святле ліхтароў, у блясках магазінных вітрын, калі цяжка было праціскацца праз гарадскі натоўп, яна блішчала нават там, дзе было цёмна. Гэта ўсё прамільгнула цяпер у галаве Андрэя. Нешта, мусіць, заўважыла камсамолка ў вачах Андрэя, бо схапіла яго за нос і патрэсла.
«Разумніца...» — падумаў ён і энергічна ўстаў з канапы.
— Ну, каму ў дарогу, таму час,— прамовіў Андрэй і пачаў апранацца. Сувязная распроствала яму каўнер паліто, надзявала шапку, зашпільвала гузікі, абгладжвала, дала ў руку торбачку з сякімі-такімі рэчамі і сказала:
— Будзь асцярожны... Разумееш... Сягоння забастоўка трамвайшчыкаў... Паліцыя насцярожана... Я правяду цябе да трамвая...
Андрэй паглядзеў ёй у вочы доўгім позіркам і сказаў:
— Заўтра гадавіна Кастрычніка...
— Ведаю, ведаю... Гэта адчуваецца ў горадзе... Усё як быццам прыціхла, прытаілася. Патрэбна падвойная пільнасць...
Развітаўшыся з гаспадарамі, яны выйшлі пад вільготнае варшаўскае неба, пад якім на розныя лады ў грукаце магутна шумеў горад.
Да адыходу поезда заставалася паўгадзіны. Андрэй тупаў па зале Усходняга вакзала, шукаючы цемнаватага месца, дзе б прысесці. Па зале таксама пахаджваў паліцыянт. У падбародак уядаўся кароткі для яго пухлага твару пасак ад шапкі, які нагадваў павадок вуздзечкі. Павольна праходзілі патрулі жандармерыі, таксама з паскамі пад падбародкамі. Праходзячы міма гэтых стражаў, Андрэй адчуў на сабе позірк паліцыянта і, доўга не думаючы, падышоў да яго.
— Скажыце, калі ласка, які нумар трамвая ідзе да маста Панятоўскага?
Чакаючы адказу, Андрэй з мінай пакорлівасці глядзеў у вочы паліцыянта і зразумеў, што яму надакучыла стаяць,— на твары разлівалася стомленасць і адсутнасць цікавасці да ўсяго.
«Не так страшны чорт, як яго малююць»,— падумаў, адыходзячы, Андрэй.
Калі ён хацеў толькі прысесці на краечак лаўкі ў аддаленні, яго позірк прыкавала незвычайная для варшаўскага вакзала з’ява. Праз усю сярэдзіну залы нясмелымі крокамі ішоў селянін. У кароткай шэрага сукна свайго вырабу куртцы, апранутай па кажушку, у такіх жа штанах, у шапцы з брылем, з-пад якой тарчалі пасівелыя валасы, ён скробаў цяжкімі ботамі па асфальтавай падлозе залы, бездапаможна азіраючыся. Адзін раз ён спыніўся, якраз на сярэдзіне залы, павёў наўкола сваімі шэрымі вачыма і, відавочна па прывычцы, выцер далоняй вусы. Стоячы так, ён выглядаў выпадкова занесеным сюды, чужым, адзінокім. Якраз праходзіў нейкі пан у капелюшы. Селянін звярнуўся да яго, паказваючы ў левай руцэ бутэлечку, робячы рух правай так, як быццам хацеў выкалупаць з бутэлечкі корак. Андрэй зразумеў, што дзядзьку патрэбен корачнік, каб адкаркаваць бутэлечку. А гэты пан у чорным капелюшы глядзеў на рухі рук дзядзькі, як на нейкія заклінанні, і, паціснуўшы плячыма, пайшоў усміхаючыся. Дзядзька абходзіў людзей, якія сядзелі на лаўках, як быццам дэманструючы гэтыя рухі над бутэлечкай. «У чым жа справа?» — думаў Андрэй, не спускаючы вачэй з дзядзькі. Той ужо вяртаўся на сваё месца на лаўцы. Там ляжала дзяўчына, над якою і схіліўся дзядзька. Андрэй не вытрымаў і непрыкметна падышоў да іх. Пачуў ціхія бацькоўскія словы: «Не знайшоў чым адкрыць лякарства, дачушка... І трэба ж было мне згубіць гэты ножык!..»
— Не трэба, тату, няхай... Мне ўжо лягчэй...— хворым голасам адказала дзяўчына.
На варшаўскім вакзале дыхнула Андрэю бытам беларускай хаты. У дзяўчыны быў бледны сцягнуты твар з дагараючым румянцам сухотніцы. Андрэю стала ўсё ясна: дзядзька прывозіў сваю дачушку да лекараў аж у Варшаву. Няйначай, кароўку прадаў для гэтага, растраціўся — трэба ж ратаваць дачушку. А колькі ж трэба яму яшчэ гэтых каровак? І дзе іх узяць?
Ужо седзячы ў вагоне, насунуўшы брыль кепкі на вочы, Андрэй у дрымоце, перабіраючы ўражанні дня, часта вяртаўся да гэтага вобраза бацькі і хворай дачушкі, загубленых у натоўпе варшаўскага вакзала. Гэты вобраз вырастаў у яго ўяўленні да велічыні сімвала. І кожны раз Андрэй, бачачы перад сабою гэты вобраз, паўтараў з уздыхам:
— Не вылечыць, дзядзька, тваёй дачушкі панская Варшава...
За акном вагона мільгае цёмная ноч, а насупраць на лаўцы два п'яныя купцы дзяруць горлы — такая іх гутарка. «Няхай крычаць, абы мяне не чапалі», — думае Андрэй і шчыльней туліцца галавою ў куток. Авалодвае цяжкая дрымота, якая часам пераходзіць у сапраўдны сон.
— Чы я тобе пес, чы цо?! — выкрыкваў у п’яным экстазе адзін з купцоў. І Андрэй абуджаецца. «Акампанемент да сну не зусім прыемны»,— думае, праціраючы вочы. Пачуў у калідоры вагона нейкі рух і насцярожыўся. У купэ заглянуў ягомасць у кепцы з навушнікамі, з брывастым, зямлістага колеру тварам. Прывычна рукі ўсаджаны ў падоўжныя кішэні кароткай ватнай шэрай курткі. Там, напэўна, у руцэ ён трымае рэвальвер. І гэтыя характэрныя штаны — брыдж. Свідруючы вачыма, ён павольна агледзеў купэ. Андрэй пачаў выціраць хустачкай нос, нагнуўшы галаву і адным вокам пазіраючы на насок бота непрыемнага ягомасця. Насок бота зрабіў паварот улева і знік у калідоры.
— Панове, прошэ білеты! — увайшоў кандуктар з ліхтарыкам на грудзях.
Ён з дакладнасцю правяраў білеты, прашчыкваў іх шчыпцамі з мастацкай віртуознасцю. Праверыўшы, адсалютаваў і выйшаў.
«Значыць, пад’язджаем да Брэста»,— падумаў Андрэй.
Андрэй не памятае, калі яго агарнуў салодкі сон і колькі часу ён прабыў у гэтым стане. Калі прачнуўся, ужо быў дзень. Поезд стаяў. Андрэя ахапіла трывога. Спытаўся ў суседа, ці даўно стаіць поезд. Той адказаў, што хвілін пяць. Андрэй выйшаў у калідор і глянуў у акно. Насупраць яго быў Брэсцкі вакзал. Палатно чыгункі, як і перон, было прыцярушана свежым снегам. Падмятальшчыкі на ўвесь размах мятлы падмяталі перон. Тут пахла ўжо сапраўднай зімою. Ці то пасля сну так здавалася, ці таму, што яшчэ быў ранак,— Андрэя здзівіла цішыня. Брэст — баявы пункт шпікоў і баявы пункт падпольшчыкаў. Адгэтуль пачынаецца ўжо Беларусь. Тут трымай вуха востра — хто каго. Але ўсюды цішыня, амаль пустата — на пероне нікога. Няўжо абыдзецца без параду? А можа, ён ужо быў? І вось да вушэй Андрэя даляцеў тонкі, вісклівы скрып вакзальных дзвярэй. З іх, як з тунеля, высыпала чалавек восем розных масцей. Усе ў кепках, некаторыя з кіямі, папяросамі ў зубах. Спыніліся на пероне і глядзяць на поезд. Парад грымас, галерэя прытонных тыпаў. Пакамечаныя твары, у некаторых абвіслыя шчокі, прапітыя крывавыя вочы.
«Нешта спазніліся сёння»,— падумаў Андрэй і, не чакаючы ні хвіліны, пайшоў у канец вагона. На шчасце, дзверы былі адчынены, што не заўсёды бывае. Андрэй выйшаў на процілеглы бок поезда. Даведаўшыся ад кандуктара, што поезд пойдзе праз дзве гадзіны, вырашыў прайсціся ў горад.
Дзве гадзіны — доўгі час. Трэба адысціся далей ад вакзала, глыбей у горад. Паставіўшы каўнер паліто, Андрэй хуткай хадою ішоў па тратуары. Рэстараны і піўныя былі ўжо адчынены. Крамы і магазіны — не ўсе. Андрэй успомніў, што сёння нядзеля. На вуліцы найбольш сустракаўся просты рабочы люд. «Паны яшчэ спяць»,— падумаў Андрэй. Адышоўшыся ад вакзала больш як кіламетр, убачыў невялікую піўную з драўляным ганачкам, куды і накіраваўся. У піўной ужо сядзелі пяць чалавек наведвальнікаў і снедалі. Гаспадар піўной, пажылы яўрэй, тоўсты, нізкага росту стаяў за прылаўкам і выглядаў, як месяц. Ён перагортваў сваю прыхода-расходную кнігу. За вухам у яго тарчаў аловак. Час ад часу ён браў яго з-за вуха, штосьці запісваў і клаў назад. Глянуў паверх акуляраў на ўвайшоўшага Андрэя і кіўнуў галавою налева, запрашаючы сесці.
— Прошэ сядаць... Зараз пана абслужаць...— сказаў ён клапатліва і зноў уткнуўся ў сваю работу.
У піўной было холадна, і людзі сядзелі апранутыя і ў шапках. Людзі пачалі наплываць усё больш і больш. Піўная паволі загула мешанай мовай — польскай і беларускай. Андрэй пачуў гутарку аб зарплаце, аб шпалах, бярвеннях і зразумеў, што гэта рабочыя лесапільні.
З аддаленага кутка піўной загучаў радыёпрыёмнік. Андрэй сядзеў і назіраў за публікай. «Непрыемных асоб» не знайшоў. Усе твары былі простыя, сумленныя, ад іх ішла таварыская ўсмешка. Здаецца, яны ведалі тут адзін аднаго, адчувалі сябе, як дома. У Андрэя стала цёпла, спакойна на сэрцы — ён сядзеў сярод рабочых. У тых, якія хапілі па пары стопак горкай, пачалі ўжо, як кажуць, дыміцца чупрыны, кепкі спаўзлі на патыліцы і валасы паблыталіся на лбах. Дым ад папярос тонкімі струменьчыкамі віўся ў столь. У піўной стала значна цяплей. Жаночы голас у радыёпрыёмніку спяваў мелодыю польскай кабарэтнай песенькі. Яе на ўвесь голас падхапіў адзін з прысутных і пачаў прытупваць нагою ў такт:
Гаспадар з-за прылаўка толькі глянуў паверх акуляраў і ўсміхнуўся. Па ўсёй зале праплывала ад стала да стала зграбная дзяўчына ў белым фартуху. Яе чорныя пушыстыя валасы каронай узвышаліся над ілбом. Гэта была не іначай дачка гаспадара. Яна падышла да Андрэя і спыталася:
— Пан, мусіць, не тутэйшы?
Андрэй адказаў, што ён прыехаў з вёскі па судовай справе. Андрэю здавалася, што дзяўчына яму не паверыла. Ён даядаў сваё снеданне. Да адыходу поезда заставалася больш чым паўгадзіны. Андрэй хацеў ужо ісці. І тут сталася зусім нечаканае: Андрэй, не верачы сваім вушам, пачуў з радыёпрыёмніка мелодыю «Інтэрнацыянала». Андрэя пранізала, як электрычным токам: ён утуліў галаву ў плечы, звесіў яе на стол. Па зале піўной загрукаталі крэслы і адзін за другім пачалі ўставаць людзі, здымаць кепкі з галоў. У Андрэя забілася сэрца — што ж рабіць яму? Павёў вачыма па зале: пяць чалавек у аддаленым кутку ля дзвярэй сядзела. Значыць, гэта не рабочыя. А можа, якія рамеснікі ці хто іншы. Іменна, можа быць хто іншы, і ты, Андрэй, павінен сядзець. Страфа песні канчалася. Рабочыя з шумам садзіліся на свае месцы, і па зале ўпаўголаса пранеслася:
— Гэта не іначай, як з Масквы...
Гаспадар замітусіўся, як абуджаны ад спячкі, шчокі заружавеліся ад страху, ён забегаў за прылаўкам, пачаў крычаць:
— Хана! Выключыць, зараз выключыць... Я не хачу лішні клопат... Выключыць, выключыць!..
Хана выключыла радыё, і ў піўной стала раптам зусім ціха. Рабочыя не елі, а сядзелі, як быццам адпачываючы. У вачах дагаралі агеньчыкі, і з твараў сыходзіла тонкая бледнасць, ад якой яны былі ўсе пахарашэлі. Пачалі ўпотай паглядаць у бок Андрэя. Пачуццё крыўды кранула за сэрца: могуць зразумець яго іначай. Хацелася крыкнуць:
— Родныя, блізкія, я з вамі, я ваш...
«Што б ім такое пакінуць, каб яны мяне правільна зразумелі?» — падумаў Андрэй. Расплачваючыся з дзяўчынай, ён сказаў так, каб чулі ля суседняга стала:
— На вашым месцы я не паслухаў бы бацькі...
Дзяўчына нічога не адказала, толькі доўгім раздумлівым позіркам правяла Андрэя аж да дзвярэй. Аглянуўшыся, Андрэй убачыў, што за тым суседнім сталом глядзелі яму ўслед твары, на якіх ззяла даверлівая радасная ўсмешка.
«Зразумелі»,— падумаў Андрэй і з пачуццём палёгкі выйшаў на вуліцу.
1 Дачушка, дачушка.
Чаго ты яшчэ хочаш? —
Глянь, улан малады
Прыгожага выгляду,—
Ідзі яго сабе вазьмі.
Ходзіць Ігнат Вярэня па беразе рэчкі, ходзіць... На плячы, на кійку, матляецца торбачка з хлебам. Міналі гады, а Ігнат так і не знайшоў сабе жыццёвага прыстанку. Узлезшы на гарышча сваёй хаты, усё пісаў заявы ў Вільню, каб прынялі на беларускія кааператыўна-гандлёвыя курсы. Але атрымаў адказ, што няма месцаў, што бясплатна нікога не прымаюць. Усё роўна Ігнат усё пісаў і пісаў, жывучы чаканнем адказаў. Малаціў цэпам жыта ў гумне па пятнаццаць снапоў у дзень, а потым спаў на саломе, выцягнуўшыся на спіне, спаў, як святы, і бацька з прадранымі рукавамі сарочкі на локцях ніяк не мог яго дабудзіцца. Найшла на Вярэню хвароба, здаецца, невылечная. А над наваколлем страх тэрору павіс, як чорная хмара, прыдушыў вёскі, палі. Прыдушыў і самае мястэчка Глушэц. Бачыць Ігнат, як сяляне вядуць каровы пад канвоем паліцыі, як ідуць скаваныя хлопцы. Усё бачыць Ігнат і яшчэ больш хварэе. Цёмным вечарам, калі пачынаюць гаснуць агні ў мяшчанскіх хатах, выйдзе Ігнат на вуліцу і сядзе на камені пад крыжам, ля сваёй самай крайняй хаты ў Глушцы, і сядзіць нерухома, як цёмны прывід. А пад насупленымі, застылымі хмарамі пачыналі жахаць маланкі па ўсім небасхіле. Надыходзілі вераб’іныя ночы. Полымя ўспыхвала, трапяталася, агністай паласой прабягала над зямлёю і ціха, ціха замірала апошнім дрыжаннем, каб потым нанава распачаць сваю вогненную дарогу і за кожным разам асвяціць чорныя, з хваравітым бляскам, вочы Ігната.
Не ведаў Ігнат, што ў такую самую ноч, загублены сярод неабдымных чаротаў Палесся, сядзеў пры дарозе Макар Краўчук. Ён прыходзіў да Ігната даведацца пра адрас кватэры ката Дарванскага і перадаў брашуру «Канстытуцыя СССР».
— На, вазьмі пачытай і перадай другім.
Ігнат прачытаў брашуру, седзячы на сваім гарышчы, і не адважыўся перадаць нікому. Паглядаў на вуліцу праз акенца шчыта, паглядаў праз шчыліны, думаў, думаў, што рабіць. Пакруціўся туды-сюды і схаваў брашуру пад дошку ля коміна. Але брашура яму ўжо не дала спаць. Брашура абудзіла ў Ігната жаданні. Клікаў Макар Ігната з сабою ў невядомую дарогу. Ігнат спытаўся:
— Можа, на ўсход?
— Не,— адказаў Макар,— наадварот, на захад.
— На захад я не пайду,— прамовіў Ігнат.
Палыхалі маланкі над ціхай, беспрытульнай глухаманню бясконцых чаротаў, дзе, здаецца, стаіліся ўсе страхі зямлі. Стаіўся і Макар. Ён, ідучы, пачуў бразгат цугляў. Значыць, недзе пасвіцца конь. Макар сышоў з дарогі і сеў. З цемры высунулася постаць. Яна, здаецца, усё расла і расла ў вачах. Мільгануў рад белых гузікаў. Ага, і тут яны не спяць. Постаць стаяла на дарозе нерухома, таямніча, як зачараваная, то злівалася са змрокам, то зноў вырысоўвалася.
Макару здалося, што постаць глядзіць проста на яго і думае, ступіць крок наперад ці не, азвацца, шапнуць, крыкнуць ці маўчаць.
Палыхнулі маланкі, прабеглі сполахам далёка-далёка на небасхіле і патанулі ў цемры. За маланкамі бліснула яшчэ адна ўспышка — успышка ад стрэлу, і тады стала цёмна, цёмна зусім. А гуку ад стрэлу як быццам і не было. Ён недзе патануў, як тоне ў вадзе жарынка.
Не прабіць глушы. Нішто нідзе не страпянулася, не адклікнулася ніякае рэха. Ціўкнула нейкая загубленая птушачка, ціўкнула тоненька-тоненька, нібы падаючы з вышыні. І глухая цішыня яшчэ мацней зашумела ў вушах. Постаць з радам белых гузікаў на грудзях ужо не стаяла. Макар устаў і пайшоў далей. Ён спяшаўся да Данілюка, спяшаўся паспець далучыцца да паўстання Брэстчыны. За ім па адным ішлі яшчэ і яшчэ... А ўслед палыхалі маланкі...
Аб чым жа ты марыш, Ігнат, седзячы пад крыжам у вераб’іную ноч?
...Ходзіць Ігнат над рэчкай, ходзіць. Торбачка з хлебам на кійку матляецца за спіной. Глушэц застаўся ззаду, нават ужо далекавата. Спыніцца Ігнат, азірнецца — стракаты Глушэц папоўз зборышчам крамаў, дамоў, домікаў і хат на ўзгорак да плошчы, пад царкву.
Там невялічкі, бедны кірмаш, а на ім адкрыт мітынг у гонар фашысцкай канстытуцыі, рыхтуюцца выбары ў новы фашысцкі сейм. Змрочная канстытуцыя — кайданны абруч на душу народа, змрочны мітынг...
І прамоўца сам таксама змрочны. Гнедаваты, даўганосы твар. На лысіну зачэсаны чорныя валасы. Галасок гуллівы, тонкі, нават гнусавы, але заядлы, як у камара. Апрануты гэты прамоўца ў просты чорны касцюм па вышытай кашулі, а штаны засунуты ў халявы звычайных ботаў. Ён стаіць на возе і галёкае. Гэта дэпутат Рагуля стаіць на возе — стаіць беларускі буйны, рухавы кулак. Рагуля выступае ад імя кулацкай арганізацыі, рэзерву ўжо скампраметаваных сенатараў,— ад імя «Сялянскага саюза». Рагуля ведае псіхалогію сялянства і на ёй спрытна выязджае, сыпле народнымі прымаўкамі. І ўсё гэта для таго, каб разбіць саюз селяніна з рабочым, каб разбіць саюз працоўных Заходняй Беларусі з працоўнымі Польшчы, каб разбіць народны фронт.
Рагуля махровы фашыст. Рагуля шаманіць у сваіх артыкулах:
«Ад кавалка зямлі ў Заходняй Беларусі не адмовіцца ані польскі малазямельны ці беззямельны селянін, ані польскі інтэлігент, ані польскі рабочы. Яны сядуць на зямлю і забудуць лозунгі: «Мая бацькаўшчына — увесь свет», «Усе людзі — брацці», а запяюць з другой оперы: «Нам жыта горба, а вам вялікая торба». Гэтакія паны — асаднікі з польскіх рабочых і сялян, едучы ў наш край, могуць нават прывезці з сабой чырвоныя штандары на той выпадак, калі б зрабілася якая завіруха, каб выйсці з імі і замест слоў: «Мне жыта горба, а табе вялікая торба», крычаць — «Табе зямля, а мне зярня», «Табе праца катаржная, а мне прадсядацельства ў іспалкоме...»
Дзе ж гэта Рагуля ўбачыў асаднікаў у Заходняй Беларусі з польскіх рабочых і сялян? Ён добра ведае, што такіх няма. Але на тое Рагуля фашыст, вядзьмар, каб так гаварыць, маючы перад сабою шэрую сялянскую масу, каб нацкаваць яе супроць польскіх рабочых і сялян.
Рагуля вядзьмарыць далей:
«Паглядзім на палітыку і лічбы ў Польшчы: прадстаўнікі рабочых, прамыслоўцы, гандляры, капіталісты праз галовы сялян падалі сабе рукі і коштам сялян адны робяць сабе дабрабыт, другія — гэта ёсць рабочыя — на гэта гледзячы маўчаць, за што ім даюць хоць напалову, але каб быць сытымі...»1
Рагуля рабочых паставіў першымі перад буржуазіяй, быццам назнарок падстаўляючы іх пад удар, паставіў на адну дошку, на адзін узровень. Спрытная бестыя! Як каршун, стаіць на возе і ўсё дзяўбе, дзяўбе.
Сальнік Карнікевіч, важак глушэцкай чорнай сотні, увесь час крычаў: «Правільна! Правільна!»
Калі ж Рагуля скончыў, нехта крыкнуў:
— А скажы нам, гадзіна, колькі табе дадзена?!
Рагуля пачаў хутчэй злазіць з воза.
Сальнік Карнікевіч сваім тулавам папхнуў, здаецца, увесь натоўп. Натоўп ускалыхнуўся, і рука Карнікевіча схапіла за каўнер высокага танклявага хлопца з носам, як люлечка. Гэта быў парабак графа Ельскага, паэт Піліп Гайдук. Ён бачыў Рагулю ў маёнтку за чаркай з маладым графам, бачыў яго потым з Мікітам Лазуном на лавачцы. Доўга гутарылі. Піліп Гайдук зрабіўся добрым камсамольцам, добрым разведчыкам панскіх прошукаў і баявым паэтам.
Калі Карнікевіч схапіў яго за каўнер, у натоўпе пачалася мітусня, а потым бойка. Некалькі чалавек кінуліся ратаваць Гайдука. Так ратавалі, што ледзь не разарвалі хлопца. Набрынялы крывёю Карнікевіч толькі тады выпусціў Гайдука, калі палкі пачалі свістаць па галаве гэтага азвярэлага сальніка. Паліцыянты засвісталі. Людзі пачалі разбягацца. Некаторыя пападалі ў мітусні. Ракам уставаў з зямлі, стогнучы, карчмар Антон Шчыгельчык і ўсё пляваўся: «Цьфу!.. Цьфу! Каб вас халера... Хуліганы... Хуліганы...»
Піліп Гайдук уцёк.
Ігнат Вярэня, можна сказаць, толькі прайшоў міма мітынгу. Праўда, спыніўся на хвілін пяць, паслухаў, адчуў, што няма чаго яму тут рабіць, і паплёўся дадому. Пры ўскраіне, на скрыжаванні вуліц, асаднікі закладалі «дом людовы». Вярэня спыніўся і там. Стаяў накрыты стол. На ім, як чорная птушка, раскінуўшы крылы, стаяў крыж з распятым Хрыстом, а перад крыжам ляжала папера.
Той самы асаднік Буякоўскі, старшыня саюза асаднікаў, які ў свой час быў войтам, гаварыў нешта кволым голасам, гаварыў слязліва, пацеючы і ўздыхаючы. Побач азіраў асаднікаў, склаўшы рукі на жываце, ксёндз Абнорскі. Ён значна патаўсцеў. Сіняваты, блішчасты твар расплыўся. Толькі вочы засталіся драпежнымі. Паліцыянты ля платоў акружылі невялікі сход асаднікаў. Буякоўскі гаварыў:
— Робім закладзіны людовага дому для ўмацавання польскасці ў тутэйшым людзе... Трэба, панове, ведаць, што за мяжою, недалёка, не спіць бальшавік. Ён імкнецца падарваць цэласць нашай дзяржавы, здабытай подзвігам легіянерскім...
Вярэня далей не слухаў. Усё тое самае. Будуць тут, у гэтым доме, паказвацца фільмы пра «подзвігі» паліцыянтаў, потым італьянскія фашысцкія фільмы і сексуальныя з амерыканскага Галівуда. Прыедуць брадзягі-артысты з паклёпам на Савецкі Саюз.
Ігнат на нешта адважыўся. Прыйшоўшы дахаты, паклаў кавалак хлеба ў торбачку, апрануў падношаны шэры плашч, узяў кій у рукі і пайшоў. Пайшоў у абход да могілак, спусціўся да рэчкі і берагам, берагам падаўся ў лес.
Пройдзе Ігнат пару крокаў, стане, паглядзіць на ціхія хвалькі рэчкі і, гледзячы, нібы і сам задрэмле. А галава ўсё яшчэ баліць, і шум не сціхае ў вушах. Так бы і стаяў, не ішоў ні туды, ні сюды. Але трэба ісці, трэба адарвацца ад гэтага нуднага Глушца, дзе дробныя інтарэсы дня плывуць, як гэтыя хвалькі, але таму, хто ў іх апусціцца, яны падрыхтуюць неспадзяваную пастку.
Падышоў Ігнат да лесу і лёг, як у знямозе, прыклаў вуха да зямлі. Чуе Ігнат стукі, чуе шорахі і шумы, чуе гукі, ціхенькія ўсплёскі хвалек рэчкі. Зямля звініць самотным звонам, стогне, як жывая істота. «Усё гэта я недзе ўжо чуў, чуў... Няўжо ў такім стогне і я нарадзіўся?» — думае Ігнат. І думка яго цягучая, як гэты прыглушаны стогн зямлі. «Нічога не шкада, нічога, усё абрыдла... Няма ў жыцці ідыліі, яна толькі ў душы». Перад вачыма смяюцца дзеці, яны ловяць матылёў і стракоз. Добра з дзецьмі. Хочацца ім крыкнуць: «Асцярожна, не забівайце матылёў!»
Паварушыцца Ігнат, яшчэ шчыльней прыляжа да зямлі, баіцца глянуць на наваколле, на Глушэц, які здаецца яму прытулкам скарпіёнаў. Сушыць душу Глушэц, сушыць. Толькі драпежнікі гуляюць з дубінкамі ўволю, выбіваюць вокны па начах, рабуюць крамы, а ўдзень заходзяць да крамнікаў, набіраюць сабе тавараў колькі хочуць і не плоцяць. Ёсць такое, накшталт чарнакніжнага, слова «мафія» — панаванне бандытаў.
Краінаю ўжо кіруе мафія. Яна ў пашане. І не відаць дзяцей, каб лавілі матылёў і стракоз. Дзеці глушэцкіх мяшчан пачынаюць захапляцца выбрыкамі мафіі. Нават у вёску мафія запускае свае кіпцюры.
Стогне Ігнат і ўсё туліцца да зямлі. Як ласкава шуміць лес, але і ў яго шуме адчуваюцца тоны крыўды. Усюды крыўда і крыўда. «Мне кажуць падставіць грудзі пад кулі, а я яшчэ нічога не зрабіў... А вось студэнт Касцевіч зрабіў і робіць. Слава! Ён прабачыць мне за маю любоў да ідыліі. Як жа яе не любіць, калі ўчора п’янаваты шпік зацягнуў мяне гвалтам у рэстаран, каб пагаварыць аб... камунізме. Мафія, праклятая мафія! Я сядзеў, увесь час закрыўшы губы далонню, і маўчаў. Глушчане, напэўна, падумалі, што і я ў палоне шпікоў. Быццам жаба мокрая пахадзіла па маёй душы. Бр-р-р...»
Ігнат устаў. Глянуў навокал, як глядзяць апошні раз, і сказаў: «Пайду шукаць ідыліі... Пайду да дзяцей, якія ловяць матылёў і стракоз...»
Так развітаўся Ігнат з Глушцом і пакрочыў у лес. Падышоўшы да шасэйнай дарогі, выняў з кішэні брашуру і насадзіў на сухую, вострую галінку сасны, як на цвік. Загаловак паказаўся вялікім і ўрачыстым. Чырвоныя літары вымаўлялі: «Канстытуцыя СССР».
«Няхай яна збірае тут свой мітынг!»
І пайшоў Ігнат з торбачкай за плячыма, пайшоў усё ў лес і ў лес, пайшоў на ўсход і на ўсход...
У маёнтку графа Ельскага адбыліся змены, можна сказаць, значныя. Няма ўжо старога графа. Хапіў яго яшчэ адзін удар параліча і даканаў. Тры ксяндзы адпявалі графа. На хаўтуры сабраліся ўсе навакольныя памешчыкі, чыноўнікі староства. Праводзілі яго аж у Глушэц на каталіцкія могілкі, праводзілі, едучы ў сваіх карэтах за ацынкаванай вялікай труною. Ішла ўся маёнткавая служба, ішлі парабкі і парабчанкі. А спераду і ззаду ехалі паліцыянты верхам на конях. На самай пярэдняй карэце ехаў сын графа са сваёй жонкай. А ззаду ўсіх плёўся Мікіта Лазун з сынам-лесніком.
Такім чынам, гаспадарыць пачаў графскі сын, які пакінуў ваенную службу,— выйшаў у адстаўку. Ён кожны дзень абыходзіў усе падворкі маёнтка з неразлучнай нагайкай у руцэ. З людзьмі не гаварыў, а ўсё крычаў, наводзячы страх на ўсё жывое. Хацеў, каб яму парабкі адказвалі па-ваеннаму, стаўшы «смірна». Верхам на кані аб’язджаў палеткі, правяраў работы, асабліва сезонных рабочых. Калі яму здавалася, што хто-небудзь робіць паволі, адразу ж звальняў з работы і нічога не плаціў. Аж вось надышоў час, што ніхто не прыйшоў на работу. Пан граф выйшаў рана на ганак і... о, ліха! — на ганку свайго палаца ўбачыў раскіданыя паперкі. Падняў... Камуністычныя адозвы, якія заклікалі да штурму памешчыкаў. Пайшоў далей. Тое самае знайшоў на дарожцы саду, тое самае і ў альтанцы. Калі ж падышоў да жылля парабкаў, там не ўбачыў ні людзей, ні лістовак. Зараз жа выклікаў аканома і пачаў яго распякаць, тыцкаць яму ў нос лістоўкамі. Вусаты аканом дрыжаў, стоячы, як фельдфебель, маўчаў, а потым выняў з кішэні беларускую газету і працягнуў графу. Той разгарнуў яе, пачаў разглядаць, а аканом тыцнуў пальцам у невялічкі вершык з подпісам — «Піліп Гайдук».
Я люблю вас, палі і дубровы,
Але вы не мае, не мае,
Бо звіняць на іх путы-аковы,
Ўсё зняволена ў панскім ярме...
Пакуль Ельскі чытаў вершык Піліпа Гайдука, бровы яго ўсё сыходзіліся і сыходзіліся, і ўрэшце на лбе закіпела гнеўная маршчына. Ён, не могучы вымавіць слова ад злосці, парывіста скамячыў газету і кінуў. Аканом яе падняў. Першым словам графа было:
— Дзе ён?!
— На полі, пане графе,— адказаў аканом.
— Зараз жа паклікаць усю сям’ю і даць разлік. Няхай да вечара выбіраюцца да ста д’яблаў!
— Пане графе...— памкнуўся сказаць аканом,— старому засталося яшчэ чатыры гады адрабіць па кантракту. Можа, толькі маладога пакараць?
— Цо?! Я пляваў на ўсе кантракты! Для бальшавікоў няма кантрактаў! Зараз жа зняць з работы і даць разлік! Я тут вытручу бальшавіцкую пошасць! У вас пад носам ходзяць і робяць, што хочуць, а вы і не бачыце!
Аканом патупаў, патупаў, звесіўшы галаву, і пайшоў. Сеў на асядланага каня і памчаў на поле.
Прывёў аканом да пана на расправу ўсю сям’ю Гайдукоў — старога бацьку, старую маці і самога Піліпа. Сталі ўсе трое перад панам, Піліп крыху ззаду, і чакалі яснавяльможных слоў. Ельскі агледзеў кожнага з галавы да ног. Ды і аглядаць было што — стары стаяў у зрэбнай сарочцы, запэцканай у зямлі, штаны свяцілі незлічонымі латкамі. Вочы, якія пахаваліся далёка ў зморшчаных арбітах, пазіралі насцярожана і пакутліва. Больш адважней глядзелі вочы старой; яна быццам адразу не толькі адчула, але і адгадала намеры грознага пана і ў душы рыхтавалася да ўсякай нечаканасці. Піліп стаяў, заклаўшы рукі назад, і пазіраў на пана спадылба. На яго і накінуўся граф:
— Чаго глядзіш, як забойца? Не падабаюся я табе! Цо?
І ўсім тулавам павярнуўся да аканома, спытаўся:
— Дзе газета? — хоць сам яе быў кінуў.
Аканом падаў пану скамечаную газету.
— То ты паэт, пся крэў, завугольны паэт? Хочаш ад пана зямлю адабраць?
Старая склала далоні, як для малітвы, хапілася з просьбай:
— Паночку... залаценькі... Мы ж...
— Цыц! — прыкрыкнуў пан.
Старая захлынулася словамі і змоўкла.
— Дык вось што...— звярнуўся граф да аканома,— даць ім разлік... зараз жа... Няхай пашукаюць сабе іншага пана, калі я не падабаюся.
Тут старыя абое кінуліся да пана:
— Паночку... За што ж гэта? Мы ж цэлы век свой у пана графа жылі, працавалі. Мне ж толькі чатыры гадкі засталося да ласкавага хлеба... Я ўжо стары... Куды я пайду? — гаварыў бацька стогнучым голасам.
— Дарэмныя вашы просьбы... Чуеце? — адказаў граф і кіўнуў аканому: — Разлічыць!
Старыя пападалі да ног. Старая абдымала запыленыя боты пана, і слёзы закапалі на іх.
— Паночку, злітуйся. Дзе ж мы дзенемся?
Ельскі некаторы час стаяў нерухома. Відаць, яму прыемна было глядзець зверху, як поўзаюць людзі ля яго ног. А потым брыкнуў адной нагой, другой і вызваліўся з абдымкаў людзей.
У Піліпа бліснулі слёзы ад жаласці і абурэння, і ён кінуўся падымаць сваіх бацькоў.
— Нашто так уніжацца? У гэтага ж пана замест сэрца пустата.
Ельскі скрывіўся агідліва:
— Ого! Які філосаф мне вырас тут!.. Забірайце свае рэчы і вымятайцеся з маёнтка!..
Піліп павёў сваіх прыгнечаных, заплаканых бацькоў дахаты. За імі з газетай у руцэ паплёўся аканом.
Піліп зараз жа пасля таго, як бацька атрымаў разлік, пайшоў у Запалянку да Петруся Хадыкі. У хаце нікога не застаў. Толькі на лаве спала дзяўчынка год шасці. Хвалістыя русыя валаскі раскінуліся па невялічкай падушачцы зялёнага колеру, вышытай чырвонымі і жоўтымі кветкамі. Хто б гэта мог быць? Пад лавай стаіць невялічкі чамаданчык. Адкуль гэта?
Увайшоў Пятрусь. Ён адразу замахаў рукой і прашаптаў:
— Ціха... Не пабудзі...
— Хто гэта ў цябе?
— Гэта — няшчасныя людзі. Маці яе доктар, прыйшла здалёк, аж з Польшчы... безработная. Зараз яна ў Дзям’яна Гарагляда. Люба хоча радзіць. Двух іх прыйшло — яна і другі — ветэрынар з жонкай і адным дзіцем. Жывуць у Пеці Ціханчука. А ветэрынар — от, хвацкі — ужо некалькі кароў вылечыў у сяле.
Піліп расказаў Петрусю пра сваю бяду. Пятрусь паціснуў плячыма.
— Што ты зробіш? Каб не яна, гэты доктар, можна было б... Прыехалі б і жылі. А так — ну, памяркуй сам... Выйдзем на двор, а то пабудзім дзяўчынку. Яна ў дарозе падбілася, захварэла крыху...
Яны выйшлі і селі на прызбу.
— Бачыш, Піліп, якое жыццё прыйшло. Па ўсіх дарогах хлынулі з Польшчы масы безработных. І ўсё інтэлігенты — дактары, аграномы, інжынеры. І яна, відаць, добры доктар. Ніякіх грошай яны не просяць за работу. Толькі што-небудзь паесці... Галодныя, худыя...
— Што ж мне рабіць, Пятрусь? — спытаўся Піліп.
— Усё-такі дабраўся да цябе малады граф. Вядома, гэты дабярэцца. Можа душу дастаць. Што рабіць? Ідзі да Нічыпара Байдака, у яго сям’я невялікая. Калі ўжо нідзе не знойдзеш, ну, то ў гумне маім можна пажыць, пакуль знойдзецца што лепшае...
На тым і парашылі.
Праз тыдзень бацька Піліпа знайшоў працу ў шляхецкім засценку, у фальваршчыка пана Лахадэйды, уласніка васьмідзесяці гектараў зямлі. Піліп працаваць туды не пайшоў. Параіўся з Пецем Ціханчуком, Макарам і падаўся, як кажуць, у свет.
— Пайду туды, дзе Саша Грынявіцкі,— сказаў ён, адыходзячы.
Залатая восень сыпала лісцем на травяністую дарожку, калі Піліп Гайдук на пяты дзень свайго падарожжа ўвайшоў у вялікі лес.
Ён праходзіў праз вёскі з клункам за плячыма, апіраючыся на кій, выбіраў хаты на погляд, дзе, здавалася яму, жывуць добрыя людзі, заходзіў прасіць есці. Начаваў толькі ў стагах сена на балотах. Умываўся ў рэчцы і крочыў далей. Сваім паўнаіўным тварам, з носам, як люлечка, ён выклікаў жарты ў дзяўчат, якія часам сустракаліся ў вёсцы, сядзелі пры хаце.
— Адкуль ты? — крычалі яны яму ўслед.
Піліп адчуваў гэтую дзявочую «правакацыю» і не заставаўся ў даўгу. Адказваў, ды яшчэ пад рыфму:
— З вёскі Пакуты!
Дзяўчаты рагаталі і пыталіся далей:
— А дзе тая вёска?
— Дзе ў полі бярозка! — адказваў Піліп.
Дзяўчаты змаўкалі, пераглядаліся паміж сабою, здзіўленыя.
— Што гэта за дзіва курносае пайшло? — гаварылі яны.— Усё ў склад гаворыць. Мусіць, нейкі недурны...
Так ідучы ад вёскі да вёскі, Піліп падышоў да вялікага лесу, дзе вёсак ужо не было.
Піліп Гайдук ідзе дарожкай лясной і разам з тым горнай. Нямее яго душа ад захаплення, калі ён узыдзе на гару, узвысіцца, здаецца, над усім лесам, які паплыў у даліну кучаравымі верхавінамі, паплыў у тую сінюю тонкую дымку, якая не гіне ніколі. А даліна сустрэлася з новым узгор’ем, і дрэвы адно за другім самкнутымі натоўпамі ўзбіраюцца ўсё вышэй і вышэй і застываюць на хрыбце зубчастаю градою.
Серабрыстай луской мігцяць у гушчары крынічныя ручаіны. Яны сустракаюцца і па дарозе — з ціхім шолахам прабіраюцца праз карэнні, кусты, хмызнякі і імкнуць гуллівым струменем у невядомыя даліны. Пракідаюцца і вёсачкі, як быццам кінутыя кім на схілы ўзгор’яў, прыціхлыя, анямелыя вёсачкі. Яны не маюць студняў, поіць іх ручаіна, якая агібае агароды і садкі.
Піліп Гайдук ніколі яшчэ не бачыў такога хараства і не думаў, што яно можа дзесьці быць. А тут такая дарожка ціха віецца між соснаў, бяроз і дубоў. Залатое лісце падае пад ногі, падае на галаву, на плечы. Піліп усё крочыць і крочыць. Ён не памятае, як доўга ідзе лесам. Яму пачынае здавацца, што ён увесь час ішоў толькі лесам, ахутаны ўрачыстым шумам. Гайдук нават не заўважае, як і па чым ступаюць яго ногі. Не, яны не ступаюць. Піліп Гайдук плыве... плыве ў забыцці. Ах, вось і птушачкі ўзлятаюць, уюцца над галавой. Яны тут нічога не баяцца. Тут урачыстая глуш і цішыня.
Хораша ў прыродзе, але цяжка на сэрцы. Прысесці б дзе над крынічкай і размачыць сухар, бо і ногі прытаміліся ўжо. Гайдук пачынае разглядацца па баках, пачынае забаўляцца кіем, вымахваць ім, пачынае лавіць, падстаўляючы далонь, жоўтыя лісткі на ляту. І прарвалася, загучала нейкая свая мелодыя, якая стала абрастаць словамі:
Я нагнуся з крыніцы напіцца —
Эх, вадзіцы сцюдзёнай, жывой,—
Я не ведаю, дзе прытуліцца
Ў беларускай старонцы сваёй.
А дарожка ўсё плыла і плыла. У душы Піліпа Гайдука ўсё больш і больш рос паэт.
Ўсё туманы плывуць і туманы
Над заціхлаю ноччу зямлёй,
Прыкрываюць збалелыя раны
Беларускай старонкі маёй.
Набірае размаху душа паэта. Слухаюць песні стромкія сосны, сярод якіх туляцца пажоўклыя бярозы, і дарожка вядзе Гайдука ўсё больш і больш да горных вышынь.
А лісце падае на дарожку, часам сыплецца ад павеву ветрыка і залацістым вірком закруціцца ў паветры, лісце ападае на галаву, на плечы Піліпа Гайдука:
Узляці, мая песня, высока,
Да нябеснай зірні сінявы,
Над лясамі памкніся, як сокал,
Даляці аж да самай Масквы,
Каб я мог тут ад шчасця напіцца,
Эх, вадзіцы сцюдзёнай, жывой,
Каб я мог на ўвесь свет ганарыцца
Беларускай старонкай сваёй!
Віся, дарожка, віся! Спускайся ў даліну, падымайся на гару, мінай ціхазвонныя сосны, бярозы і дубы, развітвайся з серабрыстымі крыніцамі! Песня паэта ўжо не сціхне...
Вось ён і скончыўся — гэты чаруючы лес. Піліп Гайдук выйшаў на ўскраіну і стаў перад адкрытымі шырокімі палямі. Супясчаная зямля хвалямі паплыла далёка ва ўсе бакі да сініх небасхілаў. Вока схапіла ўдалечыні стужкі дымоў у блакіце. Іх шмат. Яны клічуць да сябе і страшаць сваёй невядомасцю. «Але я іх ужо ведаю, яны пасяліліся ва мне,— падумаў Піліп Гайдук,— там недзе б’ецца з панамі Саша Грынявіцкі. Я пайду да яго і знайду яго!»
1 З газеты «Сялянская ніва».
Цяжка стала пасылаць у турмы дапамогу палітзняволеным. Часта вяртаюцца пасылкі назад, бо, бачыце, пасылка аказалася вышэй дазволенай вагі. Сала можна паслаць толькі адзін кілаграм, а калі ў пасылцы акажацца паўтара, пасылка вяртаецца. Вывучаюць хлопцы ў Запалянцы гэты фашысцкі загад, каб не вярталіся пасылкі.
Надыходзяць каляды. Мароз сціскае вёскі, прысыпаныя снегам палі. Нястача і бядота пануюць у вёсцы. Ашчаджаецца кожнае зерне, кожнае паленца дроў. Людзі думаюць, каб як хутчэй дажыць да вясны. Хоць цяплей было б.
Аднак да каляд рыхтуюцца. Хто заможнейшы, коле падсвінка, усе стараюцца змалоць пуд-другі жыта, каб да святаў спячы сапраўдны хлеб, а то ўжо абрыдлі гэтыя бульбянікі і посная капуста. Перад святамі ажыўленне ў вёсцы нават урачыстае. Свята прынясе нейкую долю задаволення. Запахне сенам на стале пад абрусам, запахне грыбным гарачым квасам, разломіцца свежы хлеб-жытнік, засквярчыць скварка на патэльні. Прыціхнуць дзеці, чакаючы пачастунку. Замест лучыны запаліцца лямпа. Гэта ж бывае адзін раз у год, калі і зоры зімовыя над вёскай замільгаюць весялей, калі схудалай скацінцы ў хляве падсцелецца свежая салома і падкінецца ўволю духмянага сена. Так рабілі з веку ў век продкі — прадзеды, дзяды, так яшчэ і цяпер людзі пільнуюцца старога звычаю. Пільнуюцца яго старыя. Моладзь ужо нават надсміхаецца з гэтай святасці і ўпотай у сваіх хатах у свянцоную ваду, якую хаваюць маткі на паліцах у бутэльках ад леташняга Іардана, падліваюць звычайную ваду з вядра, каб потым выкрыць старасвецкія глупствы. Маткі пасвянцілі кароў у хляве, але што з гэтага, калі вада звычайная? Але як-ніяк каляды яшчэ ёсць каляды. Усё роўна зашуміць моладзь на снежнай вуліцы, не адзін разружавелы твар прыліпне да шыбіны акна, стукне і адбяжыцца са смехам.
Каляднікі сапраўды збіраюцца калядаваць, збіраюцца ісці са звяздою «славіць Хрыста». Шумна ў хаце Петруся Хадыкі. Там робяць звязду. Нават сам дзядзька Дзям’ян Гарагляд прымае ўдзел у гэтых падрыхтоўках. Падказвае хлопцам, як лепш яе рабіць, каб звязда была прыгажэйшая, каб уся была чырвоная. Успамінае дзядзька Дзям’ян свае маладыя гады, калі і ён з моладдзю бегаў з вёскі ў вёску вось з такой звяздою. А цяпер няма ахвоты да яе, але калі моладзь захацела, то трэба дапамагчы. У чым жа тут прычына, што моладзь кінулася да каляднай звязды?
Эх... няма ўжо магчымасці збіраць на МОПР, як некалі, амаль адкрыта. За кожным крокам сочаць чыесьці вочы, падслухоўваюць чыесьці вушы. І паліцыя спяшаецца з арыштамі. Трэба знайсці нешта такое, каб ашукаць паноў. Ну і знайшлі. Хапіліся за калядную звязду. Трэба са звяздою захапіць і канец каталіцкіх святаў. У праваслаўных — першы дзень каляд, а ў іх вадохрышча. Можна пайсці ў шляхецкі засценак, разварушыць «загонавую» 1 шляхту, пад’ехаць пад яе з каляднымі песнямі. Шляхта... перастае ўжо верыць Пілсудскаму, кажа, што «Пілсудскі ашукаў». Вось калі яно прыйшло да мазгоў! А гэтая шляхта яшчэ ўсё па-дурному ганарыцца, цураецца мужыкоў, гэта значыць праваслаўных, хоць сама пацее на такіх жа загонах, як і гэтыя «праваслаўныя» мужыкі. Што зробіш? Далі ім паны некалі свой укол пад скуру, дык яны і да гэтага часу яшчэ выдаюць з сябе паноў, хоць у загноеных ботах. Паліцэйскія штрафы сыплюцца ўжо і на іх, і мілая некалі паліцыя робіцца нямілай. Але ў засценку ёсць ксёндз і яго арганізацыя — ваенна-фашысцкі гурток «Стралец». Сярод шляхты рэвалюцыянізуюцца старыя, узнімаюць голас пратэсту, а вось моладзі падабаецца забаўляцца вінтоўкамі, іграць у парадны польскі шавіністычны патрыятызм, рыхтавацца да вайны на Савецкі Саюз. Усё ксёндз, гэта яго работа.
Дапамагала рабіць звязду таксама і беспрацоўны ўрач — польская маладзіца Яніна Квяткоўская. Яна нікуды далей не пайшла з Запалянкі, засталася жыць у Петруся, бо людзі тут здаліся ёй добрымі, знайшла сабе сяброўку ў асобе Любы Гарагляд. А Люба, ужо маці сына, таксама прымала жывы ўдзел у падрыхтоўцы да калядавання. Так абедзве жанчыны вырэзвалі стужкі з чырвонай паперы, клеілі іх.
Надышоў апошні вечар перад святамі, вечар так званай багатай каляды, калі людзі за вячэрай стукаюць пальцам у шыбінкі абмерзлага акна, клічуць, запрашаюць Новы год.
Пятрусь Хадыка апрануў зверху кажушка стары палатаны каптан і падперазаўся вяроўчынай. На галаву надзеў завостраны каўпачок, з-пад якога звісаў той знаёмы касячок русых валасоў над патухлым вокам. У рукі ён узяў скрыпку, пацягнуў смыкам, паспрабаваў, як гэта будзе іграцца адзетаму. Ігралася добра. Пеця Ціханчук надзеў заечую шапку. Ды наогул уся група апранулася крыху адмыслова. Люба і польская маладзіца-ўрач агледзелі хлопцаў перад іх калядным падарожжам і правялі іх на вуліцу.
Пачынаў падаць ціхі цёплы снег. Мяккі змрок ахутваў палі. Хлопцы ішлі адразу проста ў шляхецкі засценак, цягнучы з сабой двое санак. І песню падрыхтавалі яны засцянковай шляхце, ды такую цікавую, што яна, напэўна, спадабаецца, усе яе прымуць за «Батлейку». Што будзе потым — невядома, а пакуль песня будзе спявацца ды яшчэ пад скрыпку, шляхта будзе сліну глытаць.
Вось ужо хутар ці сапраўдны фальварак пана Лахадэйды, чалавека, у якога ніжняя сківіца выстаўлена наперад і ніжняя губа ўзлазіць на верхнюю. Калі пан Лахадэйда жуе, то яго шчокі і сківіцы рухаюцца, як у каня. У пана Лахадэйды ёсць адзіны сын, пра якога людзі кажуць, што не пазнаць — чалавек гэта ці жывёліна. Тоўсты, як мяшок, напханы пяском, а на невыразным шырокім твары вечная маўклівасць. Гэты адзіны сын робіць цэлыя дні, як вол,— то возіць, то носіць, то малоціць, то ваюе з гноем — звозіць яго ў адно месца, запрогшыся сам у аглоблі калёс. Потым гэты сын есць на кухні, перажоўвае дар божы павольна, з прыціскам, кавалкам хлеба падтрымлівае лыжку, калі нясе да рота, каб не капнула страва на стол. І ўвесь час маўчыць і маўчыць.
Фальварак пана Лахадэйды на адселлі, крыху на ўзвышшы. Поле ад будынкаў спускаецца да рэчкі, схаванай у вольхах і кустах, за якою цямнее першая вёска засценка.
Усе будынкі ў пана Лахадэйды яшчэ старасвецкія, крытыя саломай, ды салома так прыгладжана, як быццам адпрасаваная. Па ўсім грэбені сядлаюць хату крыжакі, каб вецер не ўздымаў салому. Здалёк здаецца, што гэта пад шнур уселіся птушкі.
Увесь двор пана Лахадэйды абнесены густым парканам з яловага сучча. Зацішна жыве пан Лахадэйда з жонкай і сынам, якога, вучачы гаспадарыць, ператварыў у рабочую жывёліну. Сам пан Лахадэйда таксама працуе, працуе ўпарта, павольна і таксама больш маўчыць. Носіць ён польскую сялянскую шапку цёмна-сіняга колеру з блішчастымі пасачкамі над брылем і жытняга колеру вусы пад доўгім, як быццам падрапаным, носам. Хоць пан Лахадэйда маўклівы і пануры, аднак ён не нямы. Здалёк можна пачуць, як ён кашляне ці чмыхне, несучы на граблях дзве саломінкі, каб кінуць іх у стог. Не, пан Лахадэйда ўмее і крычаць, ды так, што свінні, гусі і куры ўцякаюць ва ўсе бакі. Крычыць ён тады, калі расплачваецца з рабочымі за касьбу, за жніво, за копку бульбы, за малацьбу, пасылаючы ўсіх «к чортавай матары».
Сабака ў пана Лахадэйды не бегае па дроце, бо дроту няма. Да гэтага пан Лахадэйда яшчэ не дадумаўся. Сабака бегае дзе хоча і часта скавыча пад акном. Каляднікі пастукалі па весніцах. Забрахаў пярэсты сабака, заскакаў ля весніц. Рыпнулі дзверы пад навіслай саламянай шапкай ганачка, і выйшаў сам пан Лахадэйда. Глухім непрыемным голасам спытаўся:
— Хто тут?
— Каляднікі... Можна паславіць Хрыста?
Пан Лахадэйда нічога не адказаў. Сышоў з ганачка ў адзін прыступачак, і ногі яго ў рабочых ботах ужо цяжка тупалі да весніц.
— А адкуль вы?
— З Запалянкі... і з іншых вёсак.
— З Запалянкі? — працягнуў сам сабе Лахадэйда, глянуў на звязду і сказаў прымірэнча:
— Ну, ідзіце... паслаўце...
І адчыніў веснічкі.
Хлопцы ўваліліся з грукатам проста ў кухню, дзе мігцела газнічка на парожку коміна, пабелкі якога амаль не відаць было ад прусакоў, застыўшых у здзіўленні, калі дыхнула з дзвярэй шумам і холадам.
З пярэдняй хаты выйшлі на парог тры пажылыя жанчыны. Адна з іх — жонка пана Лахадэйды. Усе тры былі ў цёмных убраннях і, як належыць шляхцянкам, з белымі каўнерыкамі і хустачкамі ў руках. Выгляд ва ўсіх быў святочны. З-за іх плеч выглядала галава з узлахмачанымі валасамі — галава сына. Звязда гарэла густа-чырвоным святлом. Там у звяздзе малы Хрыстосік ляжаў на сене, а над ім схіліліся валхвы з высокімі кулясамі ў руках. Зараз пра іх і заспяваюць пану Лахадэйдзе каляднікі. Яны перш прывіталіся, павіншавалі з Новым годам, глянулі на іконы на сцяне, па якіх таксама поўзалі прусакі, і тады Пятрусь павёў смыком па струнах, каб даць тон спевакам.
Яны і пачалі ўсе адразу на матыў каляднай польскай песні, так званай «Батлейкі», якая пачынаецца словамі: «Там, в Бэтлееме, буг сен народзіл...»2
Матыў у хлопцаў загудзеў па-батлейску, а вось словы штосьці інакшыя:
Прайшоў стары, настаў новы год —
Чаго ж дачакаўся наш бедны народ?
І скрыпка Петруся пачала вымаўляць:
Дачакаліся мы мукі,
Будуць помніць нашы ўнукі
Да смерці паноў,
Да смерці паноў...
Ва ўсіх жанчын застылі ўсмешкі на тварах. Гэтак жа прыгожа заспявалі. Хочацца самім дапамагаць. Пан Лахадэйда сядзеў за сталом нерухома. Валасы, якія, здаецца, ніколі не прычэсваліся, звесіліся на лоб. Відаць, што і яму спадабаліся спевы, бо нешта прыемнае, ледзь улоўнае, мільганула на твары. А хлопцы працягвалі:
Яшчэ горшыя часы настаюць,
Што мужыкам валасы дыбам паўстаюць,
І на панскія падаткі і кароўкі і цяляткі
Нашы пабяруць,
Нашы пабяруць.
Словы «кароўкі і цяляткі» даляцелі, відаць, дакладна да вушэй пана Лахадэйды, бо ён заварушыўся, але слухаў далей.
Глянь на Пілсудскага, ўзяць прыклад з яго,
Дзвесце злотых плоцяць за абед яго —
Пану грошай шмат патрэба, а не ўзяць жа іх ды з неба —
Трэба з мужыкоў,
Трэба з мужыкоў...
Старая падышла да Лахадэйды і пачала шаптаць яму нешта на вуха.
Хлопцы хутчэй спяшаліся з песняй:
Паны з ксяндзамі ў сейме ухвалілі,
Каб мужыкі грошы ім плацілі...
Скрыпка Петруся дакладненька вымаўляла:
Як пан дзярэ, то ксёндз строга:
«Бо то вшыстко ест от бога —
Церп, душэчко, церп,
Церп, душэчко, церп...»
Прыгожая песня скончылася. Хлопцы чакалі пачастунку. Пан Лахадэйда загаварыў:
— То гэта такое ў вас слаўленне Хрыстуса? Га?
— Усё ж такі яны спявалі,— сказала жонка,— дай ім што-небудзь і няхай ідуць. Не чапляйся.
— Гм...— чмыхнуў у нос пан Лахадэйда так, што аж полымя газнічкі замітусілася,— запалянцы заўсёды што-небудзь выкінуць... А што ж...
Лахадэйда спаткнуўся на паўслове і ўстаў.
— Маеце шчасце, што сёння свята,— сказаў ён, а потым выняў з-пад абруса на стале паўбуханкі хлеба і падаў.
— Ідзіце з богам і больш не грашыце...
Хлопцы выйшлі на дарогу і сказалі:
— Ну, калі ўжо Лахадэйда даў, то збор у нас будзе добры.
Так і пайшлі з хаты ў хату, з вёскі ў вёску.
Збор сапраўды атрымаўся добры. Бедныя людзі захапляліся песняй. Нямала гаспадароў праводзіла спевакоў з хаты аж на вуліцу і там пыталася: «Дзе вы выкапалі такую песню? Гэта ж лепшай і не выдумаеш. Усё ў ёй правільна...» І заходзіліся смехам ад захаплення. Дарылі хлебам, салам, каўбасамі, сырам і добрым словам. Жадалі поспеху, удачы.
Адзін дзядзька падказаў ціхенька: «Зайдзеце да ксяндза». Але хлопцы вырашылі да ксяндза не ісці. Ведалі, што калі пайсці да ксяндза і праспяваць яму гэтую «Батлейку», то ён у нядзелю ў касцёле будзе дзве гадзіны грымець з амвона і сыпаць пракляцці на бальшавікоў, страшыць людзей богам, пеклам і рымскім папам. На чорта выклікаць воўка з лесу? Важна, каб народ ведаў гэтую песню. Хлопцы тут жа, ідучы па дарозе, вырашылі, што як вернуцца дахаты, наперапісваюць многа экземпляраў гэтай «Батлейкі» і распаўсюдзяць па ўсім шляхецкім засценку.
Арганізацыя дапамогі рэвалюцыянерам жыла, арганізацыя працавала. Пакаваліся пасылкі так, каб яны з турмаў не вярталіся. Пасылкі з напісанымі адрасамі адвозіліся ў Глушэц, да каваля Міхала Кушалевіча, які меў толькі яму вядомую дарогу адпраўкі іх на пошту. Дапамагала ў мопраўскай рабоце і ўрач Квяткоўская.
На адной пасылцы пісалася прозвішча — «Апанас Хмель» з адрасам на адну з турмаў у Заходняй Украіне.
Апанас Хмель, калі быў перавезены ў турму ў Заходнюю Украіну, на нейкі час прыціх, уключыўся ў камерную работу, пачаў чытаць кнігі. На прагулцы хутка знайшоў сабе новых знаёмых, якія пры перавыбарах парткома прапанавалі і кандыдатуру Апанаса Хмеля.
Асцярожна азіраўся спачатку Апанас Хмель. Баяўся ён мясцовых аўтарытэтаў. Таму пачаў «плыць па цячэнню». Бо што ж можна было рабіць? Быць актыўным, так, як ён хацеў быць у той турме, яшчэ няма грунту. З Аляксеем Верасам кашы не зварыш. Гэта яго вораг і, на думку Апанаса, чалавек мала развіты палітычна. Але хутка знайшліся знаёмыя, сярод якіх найбольш блізкім сябрам Апанаса зрабіўся нейкі таварыш Фельдман. Гэты таварыш насіў вялікія акуляры на белым доўгім носе і заўсёды больш прыслухоўваўся да выказванняў іншых, чым выказваўся сам. З Апанасам жа ён вёў доўгія гутаркі.
У выніку выбараў у партком сакратаром партарганізацыі аднаго крыла турмы быў выбраны Хмель. Пры размеркаванні функцый Паддубны аказаўся намеснікам старшыні парткома.
У турме вяліся бясконцыя спрэчкі на тэму тактыкі ў адносінах да турэмнай адміністрацыі. Хваля галадовак, якая пракацілася па турмах, на некаторы час стрымала наступ фашызму, прымусіла яго манеўраваць. Адна частка палітзняволеных, да якой належаў і Апанас Хмель, выказвалася за вострыя сродкі барацьбы, накшталт таго, як крыкі, галадоўкі, мінаючы ўсе папярэднія звенні тактыкі — пратэсты, выклік начальніка, пракурора, масавае пісанне заяў, нявыхад на прагулку. Адным словам, устаноўка на тое, каб выматаць адміністрацыю, даць ёй зразумець, што калектыў увесь час у стане баявой гатоўнасці.
Апанас Хмель, падаграваемы Фельдманам, называў такую тактыку апартуністычнай, гаварыў, што такая тактыка не ўзбройвае калектыў да барацьбы.
Пазіцыю Апанаса Хмеля ўзмацнілі дэманстрацыі працоўных горада ля турмы.
— Во, бачыце, ідуць насустрач вам ці нам? — пытаўся з задорам Апанас.
Радавыя члены калектыву змаўкалі і пачыналі думаць, што, можа, сапраўды кіраўніцтва ідзе па лініі калі не здрады, дык па лініі памылак. Хмель пасеяў сумненні ў калектыве. Трэба было бачыць, як ён ходырам хадзіў па прагулачным пляцы, спыняўся ля групак і «крыў апартуністаў». Фельдман усё назіраў і здалёк усміхаўся. Добрага нажыў сабе памочніка. Калі Аляксей Верас падыходзіў да Апанаса з якой-небудзь справай, Апанас узмахам рукі быццам змятаў яго з дарогі, кажучы:
— Потым... Няма часу... Ідзі цалуйся са сваімі апартуністамі... Залезлі вы, брат, у балота...
І стрымгалоў уцякаў ад Аляксея.
Верас глядзеў яму ўслед, смяяўся, як смяюцца з блазнаў, і гаварыў: «Вар’ят!..»
Аляксандр Сучок трымаў сябе, як пасрэднік, суцяшаў Вераса:
— А ты не злуйся... Ведаеш, ён жа чалавек заняты... Цяпер ён варочае, можна сказаць, усёй турмой...
Іван Паддубны праходжваўся, заклаўшы рукі назад, з высокім плячыстым чалавекам з хворым тварам. Сур’ёзныя спакойныя вочы глядзелі перад сабою наперад і, здавалася, не заўважалі, што робіцца навокал. Але гэта толькі так здавалася. Таварыш Збароўскі, старшыня парткома, бачыў усё. Ён нядаўна, пасля хваробы, вярнуўся з турэмнага шпіталя. Старшыня і намеснік гаварылі аб тым, што трэба пачаць разгляд спраў сыпакоў, што падыход да людзей павінен быць строга індывідуальны.
Праз некалькі дзён былі адноўлены ў партыі некалькі чалавек. Ад гэтага загарэўся ўвесь сыр-бор. Апанасу і яго паплечнікам, у прыватнасці Фельдману, гэтага толькі і трэба было. Яны на пасяджэнні парткома патрабавалі роўнасці — калі прымаць, дык усіх. Безумоўна, з такім патрабаваннем нельга было згадзіцца.
Турма зашумела.
— Вы контррэвалюцыянеры! Вы парушаеце рэвалюцыйныя прынцыпы роўнасці! — крычаў Апанас.
— Твае прынцыпы роўнасці — гэта прынцыпы эсэраў, калі не дэмагогія трацкісцкага парадку,— адказваў таварыш Збароўскі.
Фельдман, былы бундавец, увесь час трымаў правую руку за бартом касцюма і стрымліваў наплыў слоў пакашліваннем, а дакладней, крактаннем. Яго правае плячо ўвесь час у руху, то падымаецца, то апускаецца.
— Пытанне дэмакратыі вы звужаеце да аднаго метра! — заяўляў Фельдман.
— Мы кіруемся інтарэсамі чыстаты, сілы партыі, а вы са сваім разуменнем дэмакратыі адышлі на балота меншавізму. Нешта падобнае калісьці бараніў Мартаў на другім з’ездзе,— гаварыў Паддубны.
— А мы кіруемся інтарэсамі людзей, партыйнай масы, справай дэмакратыі...
— Якой? Эсэраўскай ці камуністычнай? — наступаў Паддубны.
— Ты яшчэ зялёны ў пытаннях тэорыі,— заяўляў Апанас,— ты чуеш, як шуміць маса? Яна дамагаецца справядлівасці...
Маса сапраўды шумела. Маса ўжо раскалолася на два лагеры.
Узяў слова Збароўскі.
— Вашы заявы трэба лічыць палітычнымі. Скажыце адкрыта, чаго вы хочаце?
Апазіцыянеры змоўклі, не ведаючы, як сфармуляваць свае тэзісы.
Тады Збароўскі сказаў:
— Заўтра з’явіцеся на партком з дакладнай фармулёўкай сваіх дамаганняў.
— На партком мы не пойдзем! — заявіў Фельдман.— У нас ёсць свой партком.
— Тады не разводзьце дэмагогіі... Сыпакі будуць прымацца ў партыю са строгім індывідуальным адборам... Нічога не паможа,— сказаў Збароўскі і абвясціў пасяджэнне парткома закрытым.
Назаўтра апазіцыянеры выйшлі на прагулку з гатовым дэкларатыўным пісьмом. У ім крытыкавалася тактыка кіраўніцтва, якая называлася шаблоннай і мяккацелай, пісалася аб стварэнні новага парткома, новага турэмнага камітэта, аб выбранні новага старасты. Пісьмо нёс у руках былы бундавец Фельдман. Апазіцыянеры на партком ісці не збіраліся. Яны хацелі склікаць усю масу на прагулцы, прачытаць дэкларацыю і тут жа яе прагаласаваць.
Блішчалі Апанасавы вочы, раздзімаліся, як заўсёды ў такіх выпадках, ноздры. Цыгарка курылася на поўную зацяжку. Апанас адчуваў сябе так, што быццам ён стаіць на гары і зараз адтуль сыпне стрэламі, маланкамі. Усё ляжа ля яго ног.
Маса палітзняволеных збіралася навокал.
Апанас падахвочваў: «Цясней, цясней...»
Толькі Фельдман прамовіў першае слова — «таварышы», як рука Аляксея Вераса аднекуль ззаду высунулася з-пад рукі Фельдмана і вырвала дэкларацыю. Узнялася мітусня. Апанас крычаў:
— Аддай!
Некалькі хлопцаў кінуліся да Вераса, каб адабраць фельдманаўска-апанасаўскую дэкларацыю, але на дапамогу рушылі хлопцы з другога боку. Дэкларацыя паляцела над галовамі, і ўсе ўбачылі, як адзін камсамолец аддаў яе, скамечаную, у рукі Збароўскаму. Невядома, што было б далей, каб не працурчаў свісток наглядчыка, абвяшчаючы канец прагулкі.
Пачулася каманда наглядчыка: «Заходзіць!»
Фельдмана і Апанаса выклікаў да сябе ў кабінет начальнік турмы. Прыхільнікі парткома ацэньвалі выклік як спробу турэмнай адміністрацыі апёрціся на Фельдмана і Хмеля, каб увесь турэмны калектыў пайшоў у сваёй тактыцы па выгоднай ёй авантурыстычнай лініі. Праціўнікі парткома, прыхільнікі хмелеўшчыны, казалі: «Гэта азначае, што адміністрацыя больш не хоча і не будзе лічыцца са Збароўскім і Паддубным. Яна шукае трывалага кіраўніцтва палітзняволеных...»
У турме настала зацішша. Уся справа была перададзена на волю, у ЦК КПЗУ.
Рашэнне ЦК прыйшло хутка. ЦК вырашыў выключыць з партыі і калектыву палітзняволеных Фельдмана, Апанаса Хмеля і цэлы рад іншых і прадаставіў права парткому ачысціць калектыў ад апазіцыянераў, ідучы на самыя радыкальныя меры.
ЦК ацэньваў апазіцыю як адну з праяў трацкізму і дамагаўся самых суровых захадаў у адносінах да яе.
Рашэннем парткома было выключана з калектыву палітзняволеных сорак чалавек, у тым ліку і Аляксандр Сучок. Турэмная адміністрацыя іх зараз жа перасадзіла ў асобныя камеры.
Апазіцыянеры не хацелі пакідаць калектыву, але спалохаліся яшчэ горшых вынікаў для сябе і выйшлі. ЦК КПЗУ зацвердзіў рашэнне парткома. Тады ў асяроддзі апазіцыі пачаліся хістанні. Дваццаць чалавек напісалі пакаяльныя лісты і вярнуліся ў калектыў, а іншыя дваццаць так і засталіся па-за калектывам.
Вярнуўся ў калектыў і Аляксандр Сучок, тым больш што яму ўжо мала засталося сядзець.
Астатнія напісалі пакаянні толькі праз год, і ім было дазволена вярнуцца ў калектыў. Яны былі пазбаўлены права голасу. Нічога не пісалі толькі былы бундавец Фельдман і «цар Палесся» Гуляйноч — Апанас Хмель. Яны засталіся па-за партыяй. Інакш і не магло быць — барацьба з трацкізмам праходзіла тады па ўсіх кампартыях Заходняй Еўропы.
...Паддубны ходзіць па камеры ўзад і ўперад. Выключэнне Хмеля з партыі — гэта ж завяршэнне цэлай паласы барацьбы ў яго жыцці. Яна пачалася яшчэ тады, у час партызанскай барацьбы. Заўсёды гэты Хмель блытаўся пад нагамі...
Так, ёсць рысы характару, якія непрыгодны для рэвалюцыянера. Гэта некалі сказаў Касцевіч, сказаў агніста. Думаў, відаць, што трэба ўрэшце пераканаць «старога дурня».
«Не, дарагі псіхолаг. Тут ты і прамахнуўся. Але я не крыўджуся на цябе, малады таварыш. Ты не мог інакш думаць... А я не меў права сказаць табе больш, чым сказаў. Вось мы і квіты... Дзе ты цяпер? Можа, мераеш сваімі крокамі адну з нашых дарог або таксама сядзіш за кратамі? Значыць, скончылася цэлая паласа... Не ўдалося табе, Хмель, на гэты раз выкруціцца. Твае абаронцы-апекуны, здаецца, таксама ўжо ў сеці... А можа, хто яшчэ і застаўся. Вельмі ўжо многа правалаў. Пра гэта з трывогай гаворыць Збароўскі. Але пажывём — пабачым. Галоўнае — дацягнуць да канца тэрміну. Пабачыць бы сына... І яе — Ганну. Ну, пачаліся ўжо чуласці... Не трэба гэтага...»
Больш пяцідзесяці вёсак было ахоплена забастоўкай лясных возчыкаў. Дрыжалі марозныя далі ў барвовым захадзе сонца. Недалёка ад шляху прытаіўся заснежаны лес. Ён, здаецца, закрыў да сябе ўсе ўваходы, разаслаўся галінамі прысадзістых елак па дарожках і прасеках. Лес пусты і ціхі. Няма нікому доступу да яго. Там ляжаць, прысыпаныя снегам, кубаметры аблупленай елкі, так званай паперкі, пакрыжаваліся, упаўшы, таўшчэзныя сосны. Але ў лесе — нікога. Купцы даюць за кубаметр пяць злотых. Возчыкі патрабуюць восем. І лес маўчыць.
«Літаратар-псіхолаг» Андрэй Касцевіч прабіраўся ўжо лесам, мокры па калені. Ідучы балотам, трапіў на рачулку і, не шукаючы мяльчэйшага месца, пайшоў уброд і такім чынам крыху пакупаўся. Змерзліся штаны, чаравікі. З Андрэем ішоў побач хлопец з хворым сэрцам Юрка Крагельскі — сакратар забастовачнага камітэта. Ішлі яшчэ тры, сярод якіх Саша Грынявіцкі — цяпер сакратар акруговага камітэта камсамола і член забастовачнай тройкі. Два апошнія таксама камітэтчыкі. З іх вылучаўся высокі дзяцюк у чорнай куртцы. Асабліва чарнелі яго густыя бровы з-пад брыля кепкі. Ён увесь час маўчаў, як быццам быў вінаваты перад кім. Андрэй ведаў яго з турмы. Гэта таварыш Дарожка, ён некалі не вытрымаў катаванняў у дэфензіве, але за шчырую самакрытыку і дастойныя паводзіны ў турме яму было многа даравана таварышамі, і партыйную кару ён атрымаў невялікую. Ён ішоў у кампаніі збоку, крайнім, і маўчаў. Андрэй думаў аб ім і разумеў яго маўчанне. Як толькі спыняліся закурыць, Дарожка зараз жа спяшаўся запаліць сярнічку і паднесці Андрэю першаму. Гляне яму ў вочы і засаромеецца. Высокі, плячысты дзяцюк, а такім здаецца наіўным, як дзіця. Шкада Дарожкі. Яшчэ мучаецца хлопец. Андрэй з ім загаварыў:
— Ну, як табе жывецца? Не чапаюць паны?
— Як не чапаюць? Ужо два разы бралі ў дэфензіву, але нічога не выбілі. Цяпер ім ужо не ўдасца выбіць. Я ў даўгу не застаюся. Ужо два паліцэйскія будуць мяне памятаць. Я ім веласіпеды паламаў...
— А ў вёсцы тваёй як народ?
— Вёска ўся бастуе... Канфідэнтаў мы ўсіх прыглушылі...
— Добра. Трэба трымацца... да канца...
Звярнулі з дарогі ў лес, каб напрасткі хутчэй дайсці да той вёскі, якую ўчора наведала няшчасце.
Месяц сярод белых клубкаватых хмар здаваўся сонным. Наперадзе ішоў таварыш Дарожка, быццам расчышчаў сцежку. Падымаліся на гару, апускаліся ў даліну і зноў адзін за другім падымаліся на ўзвышшы. Ішлі праз так званую «Слонімскую Швейцарыю». Месяц блукаў па верхавінах дрэў, рассцілаўся святлом па далінах, і, можа, таму зліпаліся вочы. Мроілася вёска, хата, утульнае цяпло. Але пра сон нельга думаць. Наперадзе работа ўсякая, каб толькі хутчэй дабрацца да той здратаванай вёскі. Андрэй спытаўся ў Сашы:
— Варта была пастаўлена?
— Мы вызначылі варту...
— Але ці стаяла яна?
— У тым вось і справа, што не стаяла ў тую ноч.
— Вечная бяда храбрацоў — пасля перамогі «спачываць на лаўрах». Дрэнна, хлопцы, дрэнна. Трэба забастовачны камітэт перанесці ў тую пабітую вёску. Здолелі разбіць штрэйкбрэхераў, трэба давесці барацьбу да перамогі.
Усе адчувалі сябе вінаватымі. Юрка Крагельскі чухаў патыліцу, тузаў за брыль кепкі і лаяўся сакавітай лаянкай.
— Дай толькі дайсці, я з гэтых вартавых скуру здыму!
Саша таксама гаварыў дзёрзкія словы, біў сябе ў грудзі і казаў:
— Ну чаму я не застаўся тады начаваць у гэтай вёсцы?
Саша быў арганізатарам бойкі са штрэйкбрэхерамі і, захапіўшыся бліскучай перамогай, прыйшоў радасны да Юркі.
Камітэт спяшаўся ў стэрарызаваную вёску. Ганец прынёс вестку, што мінулай ноччу там адбылася, як паны называюць, пацыфікацыя, а па-простаму, па-сапраўднаму, масавае збіванне людзей і руйнаванне хат.
Купцы-лесапрамыслоўцы пры дапамозе паліцыі падгаварылі гарадскіх мяшчан-возчыкаў сарваць забастоўку, даўшы ім за кубаметр шэсць злотых. Каб мяшчане ды не згадзіліся? Яны згодзяцца на ўсякае паскудства. Ад гэтага можа быць усякая выгода. Даць волю мужыкам, каб іх верх быў,— гэта недапушчальна, гэтага ніколі не было і не будзе.
І мяшчане выехалі доўгім абозам на сваіх сытых гнядых конях, хоць самі былі сухарлявыя, як скнары. У іх новыя гужы, новыя хамуты, ды і ехалі яны ў кажухах, у кепках, пацмоквалі на коней і загадзя зларадна ўсміхаліся.
Дарога праходзіла праз вёску з прыгожай назвай — Загор’е. І тут іх сустрэлі хлопцы з добрым пачастункам.
Як шалёны віхор, наляцелі яны з каламі на штрэйкбрэхераў. Нельга было разабрацца, куды ляцелі коні, а куды мяшчане. Усе гужы лопнулі пад нажамі, сані пад сякерамі. А мяшчане віліся ў снезе, як чэрві, пад ударамі калоў. «Мяшчане — скацінка ўедлівая, але баязлівая»,— казалі хлопцы. І сапраўды, ніхто з іх не крыкнуў, ніхто не стаў абараняцца. Яны толькі саплі, як вепрукі, уставалі з зямлі на калені і зноў падалі насамі ў снег, змешаны з пяском, губляючы свае кепкі.
Адзін нешта прастагнаў: «Матка боска...» А калы ўсё хадзілі па іхніх спінах, як цапы па таку. Коні разбегліся па вёсцы. Урэшце баявая дружына ўдарыла адбой...
А ўвечары... насоўвалася на вёску чорная хмара. Яна паўзла павольна, аж абхутала ўсё неба, прыкрыла вёску цемрай. Людзі леглі спаць, і ўсё навокал знямела.
Тады ўварваліся ў сонную вёску сто п’яных паліцыянтаў. Яны рассыпаліся злавеснымі ценямі па вуліцы і, як па камандзе, ударылі прыкладамі па вокнах. Не міналі ніводнай хаты, ніводнага акна.
Разбуджаныя нападам слуг Пілсудскага, людзі натоўпам высыпалі на вуліцу, і па іх — спалоханых, сонных — засвісталі нагайкі. Крыкам і стогнам напоўнілася паветра. Босыя дзеці туліліся да матак, пасінелых ад плачу. Грамілы ўрываліся ў хаты, і адтуль на руках выпаўзалі цераз парог пабітыя старыя ў белых сарочках. Грамілы разбівалі печы і ўсю пасуду. На вуліцы яны нагайкамі прымушалі сялян лезці на аснежаныя стрэхі сваіх хат і зрываць іх. Гэта ў паноў завецца па-лацінску «пацыфікацыя».
— Ах, ах,— казаў Андрэй,— можна ж было арганізаваць адпор бандытам! Ну... будзе навука на другі раз.
Лес пачынаў радзець. Юрка пачаў прасіць, каб перадыхнулі, і прыклаў руку да свайго сэрца. Усе заўважылі, што твар яго зрабіўся белы. Пад’ём на гару даў сябе адчуць. Дарожка тлумачыў, як трэба ісці далей. Ён казаў:
— Выйдзем на поле, дойдзем да дарогі. Там ёсць раздарожжа... Пры раздарожжы, дзе і канчаецца лес, часта бываюць паліцэйскія заставы, бо адна дарога адсюль ідзе ў горад. Трэба нам трымацца правей, пайсці ўздоўж Шчары.
— Пасля такой бойкі і пацыфікацыі заставы могуць быць,— сказаў Андрэй,— нам абавязкова трэба дайсці да Загор’я, узняць дух у народзе, арганізаваць дапамогу сярод навакольных вёсак. Калі мы гэтага не зробім, забастоўка спыніцца. Людзі палічаць нас баязліўцамі, калі не здраднікамі.
Андрэй змоўк. Хлопцы памаўчалі. Потым Саша сказаў:
— Трэба аддаліцца ад раздарожжа і ісці полем.
Юрка адказаў:
— Было ўжо тут усякага і на полі... нават у жыце.
— Мяне першы раз арыштавалі вось тут у жыце... Была ў нас тады раённая канферэнцыя,— сказаў Дарожка.
Пасля нядоўгага роздуму Андрэй ціха спытаўся:
— Зброя ў каго ёсць?
Хлопцы пераглянуліся паміж сабой і не адказалі.
Урэшце скрануўся з месца, нібы хацеў падысці да Андрэя, Дарожка і амаль шэптам сказаў:
— Я маю пры сабе рэвальвер...
Дарожка стаяў перад Андрэем, як спалоханы, чакаў праборкі. Ён, як і ўсе, ведаў, што партыя забараняе хадзіць са зброяй.
— Хто яшчэ мае? — спытаўся Андрэй.
Кожны паасобку сказаў, што зброі няма.
— Што? Можа, схаваць рэвальвер тут у кустах? — запытаўся Дарожка.
Андрэй злёгку ўсміхнуўся.
— Наадварот,— адказаў ён,— цяпер якраз зброя і патрэбна. Нам што б там ні было трэба прабрацца ў Загор’е... Адзін пойдзе наперад на некаторай адлегласці, а астатнія за ім... Пойдзем не адзін за адным, а рассыпным ланцугом. Калі сустрэнецца паліцыя, яна можа адкрыць па нас агонь.
— Я пайду наперад,— прапанаваў Дарожка.
— Ідзі,— сказаў Андрэй.
Ішлі ўзараным полем. Святло месяца поўзала па змерзлых скібах. Лявей, далёка, расплывалася ў небе зарыва. Там за ўзгоркамі хаваўся горад. А наперадзе леглі змрокі, разбаўленыя месячным святлом. Дарожка ішоў хутка і з кожным крокам аддаляўся. Хацелася яму крыкнуць: «Не спяшайся!»
Стала прыкметнай удалечыні дарога, якая, быццам белая шырокая стужка, перасякала палі і слалася насустрач змрокам. Дарожка мігцеў цёмнай постаццю ў аддаленні. Ён дайшоў да дарогі і спыніўся, чакаючы хлопцаў. Калі яны наблізіліся, ён сказаў:
— Здаецца, няма ніякага ліха. Можам шпарыць полем далей, аж да Шчары, а там ужо небяспекі няма.
Пайшлі ўсе разам, сабранай групай.
Вось яна і Шчара, замерзлая толькі пры берагах. Хутка будзе сцежка міма царквы, закінутай у полі. Сцежка давядзе да моста, за якім ужо рукой падаць да Загор’я.
Высокі стары мост замаячыў дугамі праслаў у месячным мутным святле. Да яго вяла грэбля ў старых сукаватых вербах. Чуваць было, як плёскалася вада пад мостам, абмываючы палі. Ногі ступалі па дошках асцярожна, баючыся выдаць сябе стукам. Зараз мост скончыцца, а там... будзе вальней.
Ад парэнчы аддзялілася цёмная постаць, і хлопцы заўважылі, як на момант бліснула сталь... Уцякаць назад было ўжо немагчыма. Усе ішлі, не сцішаючы кроку.
— Стой! — спыніў ягомасць з арлом на шапцы.— Куды ідзяце?
— У Стайкі,— адказаў Дарожка.
— Чаго?
— На вечарынку...
Паліцыянт азірнуў усіх і сказаў:
— Пакажыце дакументы.
Па адным пачалі вымаць пашпарты і працягваць паліцыянту. Ён праверыў у Дарожкі і вярнуў пашпарт, вярнуў і Юрку. Трэцім падаў свой пашпарт Андрэй. Паліцыянт чытаў яго доўга і адзін раз вымавіў: «Глушэцкі павет...» Апусціў свой ліхтарык і сказаў:
— Я мушу пана затрымаць... Пан адыдзе ўбок і стане тут.— Паліцыянт паказаў месца побач з сабою.
— За што вы мяне затрымліваеце? — спытаўся Андрэй.— У мяне ж пашпарт правільны...
— То не ваша справа! — крыкнуў паліцыянт.
Усе не згледзелі, як гэта адбылося,— Дарожка рвануў пашпарт з рукі паліцыянта, штурхнуў яго з размаху ў грудзі і перадаў пашпарт Андрэю. Усе кінуліся ўцякаць. Найгорш было з Юркам, ён не мог доўга бегчы. Таму хлопцы прыцішылі бег і перайшлі на хуткую хаду.
Услед паляцеў стрэл — адзін, другі, трэці... З недалёкай вёсачкі выбегла наперарэз некалькі паліцыянтаў. Хлопцы, падхапіўшы Юрку пад рукі, заспяшаліся подбегам. Не так ужо далёка цямнее купка лесу. Хутчэй, хутчэй туды!
Стрэлы прагучалі густа. Уцекачы ад такой раптоўнасці пападалі ў разоры, але тут жа ўслед за Андрэем усталі і, прыгнуўшыся, падаліся далей. Паліцыянты набліжаліся, наступалі. Відаць, што не будзе ратунку.
Гэта зразумеў Дарожка. Ён сказаў:
— Спяшайцеся, а я іх стрымаю...
Так сказаўшы, выняў рэвальвер. Першы стрэл, відаць, азадачыў паліцыянтаў. Яны на момант спыніліся. Дарожка ўжо бег за хлопцамі. Але гэта быў толькі момант. Стрэлы загучалі заўзята, і паліцыянты пабеглі. Увесь агонь яны накіравалі на Дарожку, які бег, аглядаючыся, і час ад часу рабіў па аднаму стрэлу.
Хлопцы тым часам схаваліся ў змроку і дасягнулі ляска. Там спыніліся на ўскраіне. Юрка адразу лёг на зямлю, выцягнуўся, як струна, і сказаў:
— Калі дойдуць сюды, пяройдуць цераз мой труп... Не пушчу ў лес.
Хлопцам, нягледзячы ні на што, хацелася засмяяцца.
Дарожка набліжаўся недзе ў змроку і ўсё яшчэ адстрэльваўся. Урэшце пачуўся яго голас:
— Бывайце, хлопцы!
Што такое? Паліцэйскія стрэлы сціхлі. Юрка ўсхапіўся на ногі. Усе стаялі і слухалі пакуль што толькі адну цішыню. Саша Грынявіцкі лёг грудзьмі на зямлю і ўглядаўся па няроўнай паверхні поля. Нешта цёмнае рухалася там, а потым злівалася са змрокам. Але раптам усе ўбачылі, як там бліснулі ліхтарыкі. Саша сказаў:
— Дарожка... забіты...
Тады леглі на зямлю ўсе. Некалькі ліхтарыкаў асвятлялі спіну Дарожкі, які ляжаў на ўзаранай зямлі, выцягнуўшы правую руку са сціснутым у далоні рэвальверам. Паліцыянты павярнулі Дарожку. Ён ні прастагнаў, ні крыкнуў. Дарожка быў забіты.
Першым падняўся з зямлі Андрэй, а за ім і астатнія.
— Нашага таварыша Дарожкі няма,— ціха сказаў Андрэй,— таварыш Дарожка загінуў смерцю героя...
Усе адзін за другім пачалі здымаць шапкі.
— Слава таварышу Дарожку! — яшчэ раз размерана, спакойна сказаў Андрэй, хоць у самога гнеў і жаль пякуча клубіліся ў грудзях.
— Слава! — адказалі ўсе з нейкім уздымам і пачалі павольна надзяваць шапкі.
Забраць з сабою таварыша Дарожку было немагчыма. Напэўна, там пакінуты вартавы. Трэба заўтра паведаміць бацькам.
Хлопцы рушылі праз лес і дайшлі да вёскі Загор’е.
Жудасна глухою, бязлюднай здавалася гэтая вёска, калі яны ўвайшлі ў яе. Асабліва цяжкае ўражанне заставалася ад таго, як выглядалі стрэхі. Яны, абадраныя, без саломы, свяцілі кроквамі і латамі, як рэбрамі. З некаторых хат салома пазвісала са стрэх, што надавала адчуванне бяздомнасці. Кучы непрыбранай яшчэ саломы ляжалі і на падворках. Ёю, напханай у мяшкі, былі заткнуты паразбіваныя вокны ва ўсіх хатах вёскі.
Калі таварышы зайшлі да селяніна, на кватэру забастовачнага камітэта, то ўбачылі, што ўся сям’я гаспадара сядзела ля агню, як быццам дзе-небудзь у лесе ля вогнішча. Ад разбуранай паліцыянтамі печы засталіся толькі чэран з прыпекам. Над ім звісаў абламаны комін, пад якім і быў раскладзены гэты самы агонь. Навокал яго грэлася сям’я. Дзве жанчыны пралі, а трое дзяцей глядзелі на полымя, але больш, відаць, на гаршчок, у якім варылася бульба. Сам гаспадар, высокі, яшчэ не стары, зрабіўшы з лавы нешта падобнае на сталярскі варштат, стругаў гэблікам дошку для аконнай рамы.
П’яныя паліцыянты ламалі не толькі печы, вокны, але прыкладамі вінтовак разбуралі і тынк сцен.
Па просьбе Сашы Грынявіцкага гаспадар сказаў жонцы, каб яна з усёй сям’ёй на час перайшла да суседа. Гаспадыня драўляным шпянём праткнула ў некалькіх месцах бульбу ў гаршку і, сказаўшы: «Ужо гатова», выняла гаршчок з агню. Адліла з яго ваду ў ражку і сказала дзецям і свякрусе:
— Пойдзем...
Ужо было далёка за поўнач, калі закончылася нарада раённага актыву. Кожны член атрымаў строга акрэсленае заданне. Два актывісты павінны падняць на ногі ўсе мопраўскія арганізацыі для збору кулявой саломы на латанне стрэх. Другія два павінны арганізаваць збор дошак для вокнаў. Трэція — збор прадуктаў, галоўным чынам жыта, бо паліцыянты ў час пацыфікацыі ўсё жыта ў кожнага гаспадара вёскі Загор’е высыпалі з мяшкоў і кадушак на двор і аблілі газай. Яно ўжо непрыгодна для ежы чалавеку. Трэба было сабраць хоць трохі грошай, каб дапамагчы пацярпеўшым рамантаваць печы. Адчувалася, што на гэта сродкаў збярэцца ўсё роўна недастаткова. Сяляне будуць будаваць сабе печы глінабітныя, што ўжо некаторыя і робяць.
Ведалі падпольшчыкі, што насельніцтва горача адклікнецца на іх заклік і што ўся цяжкасць у тым, каб пазбегнуць правакацый і рэпрэсій з боку паліцыі.
— Гэта цяпер вельмі і вельмі патрэбна,— сказаў Андрэй,— усю нашу пільнасць, асцярожнасць трэба паставіць на ногі, каб давесці справу да пераможнага канца. Памятайце аб подзвігу таварыша Дарожкі...
...Праз некалькі дзён сяляне з навакольных вёсак абозамі везлі кулявую салому ў Загор’е, каб загаранцы маглі накрыць свае абадраныя хаты. Салідарнасць узмацнялася. Забастоўка лясных возчыкаў перамагла.
Андрэй паспяшаў — дзе пехатою, а дзе поездам — да месца свайго другога прызначэння — у Пінск.
У рабочага запалкавай фабрыкі Міхаіла Шахновіча Андрэй пераначаваў дзве ночы. Гэта былі адліжныя, ветраныя ночы. На падворку блішчалі ў змроку лужыны і бялелі лапіны снегу. Капала ўвесь час з гонтавага даху невялічкага доміка Шахновіча. Тут поўдзень Беларусі — старадаўні глухі гарадок Пінск. Марозаў няма.
Піншчына — краіна народнага бяздолля, дзе жыццё навучыла людзей вострай недаверлівасці і такой жа вострай і кіпучай нянавісці. Піншчына — месца даўняй польскай каланізацыі. Таму памешчыкаў тут без ліку — вялікіх і меншых. Усе лепшыя землі, неабсяжныя абшары сенажатных балот належаць ім. Сяляне адціснуты на пяскі і бясплодныя, мокрыя нізіны.
У дадатак наехала шмат асаднікаў. Як скулы, расселіся яны па пералесках пры асноўных дарогах, павароты ад якіх на іхнія хутары адзначаны драўлянымі крыжамі. У Піншчыне, як за горным хрыбтом, дзе пачынаецца іншы свет, засталіся гнёзды закансерваванай засцянковай шляхты, яшчэ дагэтуль да канца не акаталічанай, нягледзячы на шматгадовы наступ каланізатараў, езуітаў. Па вёсках цвітуць забабоны, як тыя дзікія кветкі на імшарах. Людзі чакаюць цуда кожны дзень, спяваюць свае цягучыя песні пра валоў, пра сінія хвалі азёр. Свае мары аб харастве перадаюць у вышыўках на кашулях, фартухах, на ручніках, дзе геаметрычны арнамент зліваецца з раслінным. У асвечаных хлопцаў-камуністаў можна сустрэць у хатах на сценах партрэты двух паэтаў — Тараса Шаўчэнкі і Янкі Купалы.
Піншчына — месца сустрэчы культур двух братніх народаў — беларускага і ўкраінскага. Біліся некалі з панамі за Піншчыну атрады Багдана Хмяльніцкага. Рэха тых бітваў чуваць і дагэтуль у песнях вандроўных лірнікаў. Нездарма ў Пінску яшчэ засталіся рэшткі руін палаца крывавага польскага князя, езуіта Ярэмы Вішнявецкага.
Пад навалай пілсудчыны Піншчына зрабілася краем дзікага паліцэйскага разгулу, свавольства шпікоў, пачварных правакацый, краем скатаваных людзей.
Міхаіл Шахновіч, чалавек год пад сорак, стаіць ля стала, апрануты ў чорную куртку, і разглядае Андрэя. Прыўзняў брыль кепкі, і святло лямпы асвятліла шырокі лоб у маршчынах. Загаварыліся стоячы. Толькі дзве табурэткі стаяць ля стала. Шахновіч падсунуў адну Андрэю, перапрашаючы:
— Забыўся запрасіць сесці. Выбачайце... Прашу...
Андрэй азірнуўся па пакоі. Перагародка з белай прасціны павісла на шнурку. За ёю спіць жонка з двума дзецьмі. У пярэднім кутку, без ікон, паблісквае лапушыстымі лісцямі ў паўзмроку высокі фікус. Стол стаіць ля дзвярэй, супроць печы, нічым не накрыты. На ім ляжыць свежая «Беларуская газета». Холадна ў пакоі і няўтульна, неяк трывожна, абяздолена. Нехта быццам стаіць за цёмным акном чужы, непрыемны і прымушае помніць аб сабе.
— Вось так і жывём,— працягвае Міхаіл Шахновіч,— працую на фабрыцы два дні ў тыдзень... Дырэкцыя сябруе з паліцыяй. Няма жыцця ад канфідэнтаў. Але мы іх умеем пазнаваць хутка.
— Якая барацьба вядзецца з імі? — пытаецца Андрэй.
— Па-ўсялякаму мы іх выкрываем, найбольш байкотам, не гаворым, не вітаемся. На цэхавых сходах патрабуем выгнаць іх з фабрыкі.
— Якія вынікі з гэтага?
— Пакуль што малыя... Забілі тут нядаўна аднаго правакатара. Пасля гэтага адзін канфідэнт сам уцёк з фабрыкі.
Міхаіл Шахновіч гаворыць і ўвесь час стаіць. Андрэй звярнуў увагу на гэта.
— Нічога... Прывычка,— адказаў Шахновіч і працягваў сваё: — Беспрацоўе расце з кожным днём. Мы, старыя рабочыя, працуем яшчэ хоць два дні ў тыдзень, а новыя, свежыя ўжо даўно без работы.
— Што ж... будзем ваяваць за лепшае,— сказаў, усміхнуўшыся, Андрэй.
А Шахновіч прамовіў:
— Толькі цяпер я крыху стаў на ногі, раблю, памагаю, пачынаю зноў выступаць на сходах, а так... два гады быў па-за строем.
— Чаму?
— Мяне так былі збілі ў дэфензіве. Гірамі разбілі мне грудзі. Думаў, што не выжыву. Білі не толькі за маю актыўнасць на фабрыцы, але і за брата. Брат мой у турме недзе з дваццаць сёмага года. Ого! Я некалі шумеў...
Андрэй прыгледзеўся больш уважліва да твару Міхаіла Шахновіча і пазнаў у ім Шахновіча Паўла, пазнаў таварыша Васіля. Але, пазнаўшы, нічога не сказаў. Толькі заварушыўся на табурэтцы і апёрся на стол.
Субяседнікі змоўклі. Беглі хвіліны, плылі думкі кудысьці, дзе нясцерпна цяжка. Капала з даху за сцяною, і вецер з ціхім завываннем абціраўся аб вокны.
— Мы загаварыліся. Вы, мусіць, есці хочаце, таварыш? — спытаўся Міхаіл.
— Не, не... Не трэба. Я не галодны,— заспяшаўся з адказам Андрэй.
— Вы мяне не ашукаеце. Я ведаю ваша становішча,— усміхнуўся Шахновіч і падышоў да прыпека.
Як ні прасіў Андрэй не турбавацца, ён паставіў перад ім талерку з кавалкам халоднага мяса. Відаць, апошні кавалачак хлеба ўзяў з шафкі пры сцяне.
Андрэй глянуў на тую белую прасціну, за якою нячутна адпачывала сям’я, і рукі ніяк не хацелі брацца за ежу.
— Таварыш...— глянуў у вочы рабочаму Андрэй,— не трэба. Я не галодны. Праспім да ранку.
— Не, не... Ешце. Я прашу вас. Не непакойцеся. Фашысты яшчэ ўсяго не забралі. Дарогі вашы суровыя, я ведаю. Нямала перабывала ў мяне такіх, як вы.
Андрэй еў і прызнаваўся сам сабе, што ён сапраўды галодны, што гэты кавалачак мяса з чэрствым хлебам, пакінутыя, відаць, на ранак, смачныя. «Заўтра, калі буду тут, трэба даць яму пяць злотых, каб купіў што-небудзь. У мяне застанецца пятнаццаць, хопіць па дарогу».
З членаў гаркома партыі ўцалеў толькі ён адзін, Міхаіл Шахновіч. Сам сакратар гаркома забіты як правакатар. Іншыя члены хто арыштаваны, а хто перастаў дзейнічаць. Трэба падшукаць да Шахновіча хоць двух надзейных, добрых рабочых і стварыць гарком. Трэба шукаць дарог да рабочых, якія знаходзяцца пад уплывам Бунда, ППС, асабліва Бунда. Трэба ўмацоўваць народны фронт.
Аб усім гэтым гаворыць Андрэй, а Міхаіл Шахновіч сцеле яму пасцель на падлозе і слухае, маўчыць. Скончыў слаць, выпрастаўся і сказаў:
— Намёткі ў нас ужо ёсць.
— Калі ёсць, заўтра зробім нараду. Колькі часу ўжо бастуюць лесапільшчыкі?
— Ды ўжо... больш тыдня.
— Добра было б, каб адзін з членаў забастовачнага камітэта ўвайшоў у склад гаркома. Знойдзецца такі?
Міхаіл падумаў, узяўшыся ў бокі, шукаў у сваёй галаве патрэбнага чалавека, і сказаў:
— Трэба падумаць... Камуністы на лесапілках ёсць... Я заўтра разведаю, хто ўваходзіць у забастовачны камітэт.
— На сходах, мітынгах, калі такія будуць, трэба выказаць салідарнасць з бастуючымі ляснымі возчыкамі ў павеце. Забастоўка ахапіла васемнаццаць вёсак. Трэба іх падтрымаць. Я прыйшоў адтуль...
— Як трымаюцца сяляне? — спытаўся Шахновіч.
— Трымаюцца-то трымаюцца. Але... тут і да штрэйкбрэхерства нядоўга. Вельмі няроўны ўзровень палітычнай свядомасці на вёсках — у адной вёсцы гатовы да гераізму, а ў другой не вераць у свае сілы. А ў трэцяй...— працягваў Андрэй і засмяяўся,— а ў трэцяй зайздросцяць гераічнай вёсцы, думаюць, што вынікі перамогі яна адна можа забраць сабе. Вось сярод такіх грунт для штрэйкбрэхерства. Трэба падаць голас з горада.
Шахновіч тросся ад смеху і прыгаворваў:
— Ох, мужыкі, мужыкі... Якія ж нашы дзядзькі... Падумаць, зайздросцяць, ха-ха-ха!..
— Трэба будзе нам заўтра на нарадзе выпрацаваць тэкст адозвы да іх у духу народнага фронту. Лепш справа стаіць у сялян у сутычках з памешчыкамі і дзяржаўнымі леснікамі. Сяляне едуць у лясы па дровы абозамі, бяруць дровы, дзе хочуць, і не плоцяць. Гэта важна. Гэта крок наперад. Таксама трэба падтрымаць. Калі такія выступленні сялян разрастуцца да такога маштабу, што ахопяць усю краіну, будзем мець папросту нарастанне рэвалюцыйнай сітуацыі...
— Э-эх, як бы гэта ўсё можна было хутка зрабіць, каб сярод нас мацнела салідарнасць, вытрымка. Нічога б не зрабілі каты. А так... Канфідэнты, правакатары губяць усю справу.
— У гэтым жа заключаецца ўся цяжкасць барацьбы. Вораг не дрэмле. Ён узброены да зубоў усялякімі сродкамі. На зброю ворага мы павінны мець сваю, і мы яе, вядома, маем. Актыўнасць, вернасць справе вызвалення, непрымірымасць да здрады...
Рабочы Шахновіч старанна накрываў Андрэя яго ж паліто, сваёю курткай, пытаўся, ці добра. Потым дзьмухнуў на лямпу.
Праз некалькі хвілін адліжны капеж за акном і глухое завыванне ветру закалыхалі Андрэя. Засынаючы, думаў: «Дзе ж мне знайсці тую дзяўчыну, аб якой гаварылі мне ў Варшаве? На гарадской яўцы няма... Відаць, ходзіць недзе па вёсках...»
Як уздых, цяжкі і глыбокі, былі апошнія словы Міхаіла Шахновіча, калі ён праводзіў Андрэя са сваёй хаты, з вузкіх пакрыўленых завулачкаў на галоўную вуліцу.
— Калі ж мы дачакаемся свабоды?! — прамовіў Шахновіч, і разам з яго словамі скавытнуў вецер ля вуглоў.
— Ну, я пайду ўжо адзін,— сказаў Андрэй,— вяртайцеся дахаты. Адозвы вам будуць прысланы.
Шахновіч з момант глядзеў на Андрэя нямымі вачыма. Нешта быццам важнае і ласкавае хацеў ён сказаць, але, відаць, не адважыўся, бо толькі зірнуў на ветранае цёмнае неба, па якім некуды спяшаліся вільготныя, калматыя хмары.
— Але і ноч... Цёмная і мокрая. Цяжка вам будзе ісці,— сказаў Шахновіч, падаючы руку Андрэю.— Бывай, дарагі таварыш. Што мы сягоння намецілі, рашылі,— пастараемся выканаць. Шчаслівай дарогі! Але ж і вецер... вые, як воўк...
І Шахновіч, прытрымліваючы рукою каўнер курткі, пайшоў, неяк увесь схаваны ў самім сабе.
Андрэй пайшоў у процілеглы бок і панёс з сабою апошнія словы Шахновіча, сказаныя, як крык набалелай душы: «Калі ж мы дачакаемся свабоды?!»
Андрэю трэба было дабрацца да вёскі, якая была за дзесяць кіламетраў ад горада. Там ён прызначыў нараду новых падабраных ім членаў АК. Усе былыя палітзняволеныя, усе прайшлі праз турмы, павінны быць хлопцы добрыя. «Дэфензіва разбівае, а мы аднаўляем. Хто — каго?»
Ліхтары зусім патанулі ў дажджлівай імгле. Навокал іх мігацелі халодныя, няўтульныя зарыўкі. Дробны дожджык ляніва імгліў, шапацеў на дахах цёмных, маўклівых дамоў і хат. Плюхала вада пад нагамі. Мокры, слізкі Пінск як быццам патануў у паводцы. Цяпер ніякі сабака не выгляне на вуліцу, як і шпік. А вуліца цягнецца без канца — цёмная, поўная вады. Вецер рве вуглы, аканіцы, аголеныя мокрыя дрэвы. І нідзе ні жывой душы.
Скончылася вуліца. Пінск, як цёмная навалач, пачаў аддаляцца, пачаў тануць і тануць у цемры, як у моры.
Вецер ужо гуляў па полі, як яму хацелася. Сыпаў, сек у твар, збіваў з ног, спыняў хаду, пасля налётаў прыціхаў на момант, каб потым зноў пачаць свой віхрысты танец. Бязлюдная, няўтульная палеская ноч! Здаецца, цябе і разгадаць нельга. Цемра пераліваецца ў ветры, як марскія хвалі. Сіла дзікая шуміць, шуміць на прасторах. Ударыш ты некалі, ударыш, разальешся, як паводка вясною, змыеш усю накіпелую атруту, якою дыхаюць твае балоты. Гразкая палявая дарога аддзялілася ад шляха. Трэба ісці па ёй. Абапал яе размоклае ўзаранае поле.
Вобмацкам ідзе Андрэй. Стане, прыслухаецца да шумлівай цемры. Хлопцы казалі, што па палявых дарогах часам цягаецца паліцыя. Дзе ёй у такую ноч вылезці на свет? Аднак не трэба забываць аб перасцярозе. Зараз будзе другая дарога, якая завядзе ў жаданую вёску, у хату, дзе Андрэй, разуўшыся, залезе на печ, і маладая гаспадыня, як заўсёды, ухутае яму ногі дзяругай. Але што гэта? Ці то здаецца, ці сапраўды святло? Так, святло... Два ліхтарыкі мутнымі праменнямі блукаюць наперадзе па размоклай дарозе. Вось табе сустрэча! Ліхтарыкі няўмольна набліжаюцца. Андрэй звярнуў на поле, чаравікі пагрузлі ў зямлю, як у кашу. Нічога не зробіш, трэба адысці ад дарогі. Вада ў разорах сцякла, нават дзе-нідзе ў іх крыху пасушэла. Але ўсё роўна зямля ліпне да ног, і трэба з сілай выцягваць іх, як з твані.
І Андрэй лёг у разору, прыліп да размяклай палескай зямлі. Злавесныя два агні праплылі, як у тумане, праплылі павольна, вобмацкам. Можна ўстаць і ісці далей.
Андрэй устаў, але на дарогу не вярнуўся, а пайшоў праз поле, як ішоў дагэтуль. Хутка павінен быць луг, бо шум вольхаў чуваць недалёка. Новая неспадзяванасць. Вялікі луг, які некалькі дзён назад блішчаў суцэльным лёдам, цяпер шумеў хвалямі вады. Андрэй ступіў пару крокаў па вадзе, адчуў пад нагамі лёд і пакрочыў далей. Ногі пагружаліся ўсё глыбей і глыбей. Андрэй спыніўся. Ісці далей нельга. Вецер з дзікім свістам нагінаў долу верхавіны вольхаў, пад якімі, здавалася, нават клекаталі змрочныя, страшныя, раскалыханыя хвалі. Яны адплывалі пад налётамі ветру ў цёмную далеч, як у бездань. Андрэй загледзеўся ў шумлівую стыхію, прыслухаўся да дзікага свісту вольхаў, які зліваўся ў адно з шумам хваляў, і толькі тады крануў яго страх перад невядомым. Павярнуў назад, да берага. Дарогі ў два разы больш, але, можа, да ранку паспее дайсці. «Няхай сабе шуміць бяздомная ноч над светам, над хвалямі палескіх вод,— падумаў Андрэй,— мы ўсё роўна ідзём наперад і паперад...»
Андрэй выбраўся на дарогу. Ведаў, што за шумлівым лугам павінна быць вёска. Але яна танула ў цемры, і нават абрысаў бліжэйшых хат нельга было прыкмеціць. Замест вёскі — скрыжаванне дарог і невялікая капліца на ім. Вецер рве, здаецца, з усіх чатырох бакоў і пранізліва свішча навокал капліцы, як быццам сюды зляцеліся ўсе чэрці на танец. Андрэй спыніўся перадыхнуць, прытуліўся спіною да капліцы. Вецер намагаўся то адарваць яго ад сцяны, то, наадварот, біў, сцёбаў у твар, прыціскаў, як жывы чалавек рукамі.
Парывам ударылі, забарабанілі, як гарохам, кроплі дажджу па даху капліцы. Потым пачуўся такі гук, быццам у лужыну ўпала вялікая кропля. Яна ўпала другі раз, але яшчэ мацней. Не, гэта не кропля. Нехта ўсё ж такі ідзе па дарозе, і гэта чуваць шлёпанне крокаў. «Няхай ідзе, ён мяне ўсё роўна тут не заўважыць»,— падумаў Андрэй. Шлёпанне набліжалася. З ветранай цемры вынырнула постаць і ішла... ішла проста да капліцы. Андрэй ціхенька, абціраючыся аб сцяну, перайшоў за вугал да другой сцяны. Постаць прыйшла, пачала атрасацца ад дажджу. Нешта скінула з сябе — не то якую накідку, не то хустку — і трасянула ёю. Андрэй пачуў гук, як быццам хто пранікам ударыў па стосу мокрага палатна. «Няўжо жанчына?» — падумаў Андрэй і з-за вугла зірнуў адным вокам на постаць, якая варушылася, захутваючыся. Як ні ўглядаўся Андрэй, усё ж такі яшчэ не мог сказаць, жанчына гэта ці не.
Вецер не сціхаў. Чалавек ціха кашлянуў, а потым выцер нос хустачкай. Андрэй перастаў пазіраць з-за вугла, падумаў: «Каго ж сюды нялёгкая загнала? Мусіць, гэта жанчына». Вецер дзьме Андрэю ў бок, а гэтай постаці проста ў твар. Шолах пачуўся ля сцяны. Відаць, падарожны хоча ісці далей. Андрэй і не заўважыў, як штосьці штурхнула яго ў локаць, і прагучаў раптоўны голас: «Хто тут?» Голас выразна жаночы... Постаць шукала месца, дзе б лепш схавацца ад ветру. І вось...
Андрэй адказаў:
— Чалавек... А вы хто?
Замест адказу прамень ліхтарыка на момант асляпіў Андрэю вочы. Ліхтарык патух, і гарачым шэптам прагучалі словы:
— Андрэй... гэта ты?
Голас яе, несумненна. Але бываюць жа галасы ў людзей падобныя.
— А ты?..— спытаўся Андрэй.— Можа, гэта ты?
Прасілася на вусны імя, але яно не вымавілася.
— Я... я... не бойся.
Андрэй ужо ціснуў руку Надзі. Потым правёў далоняй па яе мокрым твары, дакрануўся да валасоў пад хусткай. Пазнаў абрысы яе лба, шчок. Наблізіў свой твар да яе твару і глядзеў туды, дзе цямнелі вочы. Там бліснулі іскаркі. Андрэй больш адчуў, чым убачыў, яе ўсмешку. Тады прытуліў да сябе дарагі твар моцна-моцна...
— Куды ты ішла?
— Ішла шукаць цябе. Мне перадалі, што ты ў горадзе. Якая ж нечаканая сустрэча ў нас! Як знарок...
— Пойдзем назад са мною,— сказаў Андрэй,— я іду на нараду, каб стварыць новы АК. Ты павінна прысутнічаць.
— Добра, пойдзем. Я табе раскажу некаторыя падрабязнасці.
— Ты ішла ў горад. Ты ведала, што там іменна я?
— Не, не ведала. Але... крыху меркавала. Мне сказалі ў Варшаве, што ўслед за мною павінен прыбыць функцыянер, што я павінна яго знайсці. Вось я і пайшла. Я ўжо аб’ездзіла некалькі вёсак... Але хадзем. Ветрык воўчы, хіліць да зямлі.
Яны вобмацкам выйшлі на дарогу.
— Ты магла б пачакаць у вёсцы,— гаварыў Андрэй.
А Надзя амаль крычала яму ў твар:
— Што-о-о? А! Пачакаць!.. Чакаць у нас нельга. Усякае можа здарыцца. Кожная мінута дарагая. Я, як толькі пачула, што ты...
Вецер не даваў гаварыць. Каб вымавіць слова, трэба было спыняцца. Пайшлі моўчкі. Андрэй час ад часу падтрымліваў Надзю пад локаць, хоць у душы хацелася ўзяць яе на рукі і несці. Ішлі, коўзаліся, траплялі ў лужыны, у каляіны, пачыналі праклінаць палескае неба. Не ішлі, а быццам паўзлі.
Спыніліся ўжо на грэблі пад вярбою. За грэбляй — вёска. Відаць, улетку тут прыгожа. А цяпер аголеныя галіны шалёна біліся адна аб адну і гнуліся да вады ў канаве.
— Вецер на дарогах звёў нас. Шалёны вецер. Няма нічога дрэннага без добрага,— сказаў Андрэй.
— Так. Вецер... на дарогах,— раздумліва паўтарыла Надзя.
Андрэй пажартаваў:
— Як у той песні: «У канцы грэблі шумяць вербы, што я насадзіла...»
А гэтыя вербы аж стагналі пад налётамі ветру.
— Важна тое, што мы існуем,— сказала Надзя.
— Та-а-ак. У памяці нашай, Надзя, аднолькава застануцца як тыя далёкія Дзяды, так і гэтыя мокрыя, віхрастыя вербы.
— Усё гэта зыходзіць з таго, што мы існуем, гэта значыць пераадольваем усё, што кладзецца перашкодай на нашым шляху.
— Аднак... у ногі табе, напэўна, холадна? — спытаўся Андрэй.
— Безумоўна. Так, як і табе,— адказала Надзя.— Пойдзем зараз у вёску, пад страху...
...Нехта ўвесь час шэпча на вуха, і так размерана, прыемна, што хочацца растаць, забыцца, знікнуць. Пад бокам цеплыня. Спачатку шапацеў дождж па страсе і спяваў вецер у коміне, а потым усё ператварылася ў ціхія, ласкавыя шэпты. Уліваліся і шэпты яе, выразныя, свае: «Ухутвай добра ногі...» Больш Андрэй ужо нічога не чуў. Салодкі сон самкнуў павекі. Вочы спяць і бачаць многа бульбы ў засеку ў склепе. На бульбе стаіць ліхтар «лятучая мыш», а навокал профілі людзей. Слухаюць усе, змакрэлыя, нашурпленыя, даклад Андрэя аб міжнародным становішчы, аб СССР, аб становішчы ў Польшчы, аб наспяванні рэвалюцыйнай сітуацыі... «Узяць курс на ачыстку акругі ад правакатараў, аднавіць разбітыя раёны, трымаць палец на пульсе забастоўкі як у горадзе, так і ў вёсцы...» Ах, як цёпла, прыемна. Чыясьці шчака прытулілася да яго шчакі, цёплая, далікатная. Ага... Гэта шчака яе, Надзі. Правільна, яе. Разам жа залезлі на печ і леглі. Андрэй інстынктыўна адсоўвае сваю шчаку, і нават рука палахліва спаўзае з таліі дарагой жанчыны, якую ён пачаў быў туліць да сябе. Не трэба, не трэба.
...Усё той жа самы бляск ліхтара і над ім нахіленыя твары. «Дэфензіва зрабіла спусташэнне...» Чый гэта голас?
Гэта голас яе, Надзі. «Як можна дапусціць да таго, каб адзін чалавек арганізаваў дзвесце ячэек, а калі трапіў у дэфензіву, усе выдаў? — ускіпае гневам Надзя. Устрасае галавой і працягвае: — Гэта — злосная правакацыя...»
— Усё роўна мясцовыя яго бароняць, і толькі таму, што ён мясцовы, свой. Вось які мясцовы патрыятызм,— устаўляе Андрэй,— правакатар у турме, а яго сям’і ўсё роўна дапамагаюць. Няма пачуцця адказнасці.
Заварушыўся мужчына, гаспадар склепа, які толькі тры месяцы як выйшаў з турмы.
— Баран тлумачыць тым сваё прызнанне,— пачаў ён,— што, кажа, я не хачу, каб маім карыстаўся хто другі. Што я зрабіў, тое і выдаў, бо гэта — маё. Што хачу, тое і раблю з ім.
Андрэй з Надзяй пераглянуліся і амаль у адзін голас сказалі:
— Гэта дзіка, таварышы, гэта дзіка... Працуем для народа, для вызвалення, а не для сваёй карысці. Мы ж — камуністы...
Шэпты льюцца ў вушы ціхай, ласкавай мелодыяй. Рука туліць да сябе дарагую жанчыну. І раптам Андрэй гаворыць сабе: «Не трэба, не трэба...» Як праз далёкі, цьмяны сон далятаюць словы: «Спі, адпачывай!» Адчуваецца толькі лёгкі дотык яе локця.
Зноў думкі ідуць чарадой: «Ітак, таварышы, за працу. Раёны між вамі падзелены. Праз тыдзень будзем слухаць справаздачу, што вы зрабілі. Узмоцнім раён забастоўкі. А наогул, ужо трэба рыхтавацца да галоднага паходу вясною. Зараз ужо трэба намеціць аб’екты — памешчыцкія маёнткі, куды накіраваць паход за збожжам. Арганізаваць падзел яго паміж сем’ямі галадаючых... Работы, работы па вушы...»
Закалыхаўся ліхтар і згас. Засталося толькі дробнае шапаценне, якое пераходзіць у закалыхваючы шэпт. Спавіў сон, моцны, салодкі сон, праз які яшчэ ледзь адчуваўся дотык яе ласкавага локця.
* * *
Многа пройдзена і праезджана вёрст па дарогах, найбольш ветраных. Надышлі марозы, а за імі снягі. Добры конь шпаркай рыссю імчыць Андрэя з Надзяй у лёгкіх санках. Трэба прабрацца праз пушчу, потым праз чароты на самую ўскраіну павета і аднавіць, ажывіць работу там. Пачалася завея, якая можа перайсці ў завіруху. Пахмурны вечар са снежнымі хмарамі апускаўся на палі, на хмызнякі. Калі ўехалі ў пушчу, стала зацішней і цямней. Вузкая дарога, здаецца, прадзіралася праз высокія сосны, вастраверхія елкі, урачыста абсыпаныя снегам.
Надзя адхіліла цёплую хустку з ілба, паказала навакольнаму лесу свой вясёлы твар, штурхнула локцем Андрэя і сказала:
— Заспявай яшчэ тую самую. Я хачу навучыцца.
Андрэй глянуў у яе пацямнелыя вочы з вейкамі, мокрымі ад сняжынак, потым зірнуў на лес, які глуха гуў недзе далёка ў глыбінях, і заспяваў песню рабочага Міхаіла Шахновіча.
Очэрэт мэні був за колыску,
В болотах я родывся і зріс,
Я люблю свою хату поліску,
Я люблю свій зажурэный ліс.
Надзя вучылася, старалася падцягваць. Хутка-хутка апускаліся змрокі на лес, на дарогу.
Що мні тропікі, пышні пампасы? —
Вы загляньтэ у пущу до нас,
Там вы знайдэтэ всэ, чым богатый
І Тыбэт, і Урал, і Кавказ.
— Ого! Махнуў паэт аж за гарызонты! — прамовіў Андрэй.— Ці не замнога?
— Бог з ім. Паэты любяць перабольшваць. Песенька харошая. Давай далей,— адказала Надзя.
Андрэй працягваў:
Тэ похмурнэ поліске болото,
Півполісся вода залыла.
Тількы дэ-ні-дэ хутар самотный,
Тількы дэ-ні-дэ хлаптык сэла...
Надзя змоўкла і ўздыхнула.
А вось і яны — чароты. Дыхнулі вострым сіверам, рванулі снежнай завірухай. Зямля і неба змяшаліся ў адну суцэльную снежную імглу. Над прасторамі аснежаных чаротаў гулялі віхуры. Андрэй з Надзяй нацягнулі дзяругу на галовы, зрабіў тое самае возчык-камсамолец у стажкаватай шапцы. Толькі добры конь, адданы на ласку і няласку хвалям ветру, бег, плюшчыў вочы і нагінаў галаву.
Цёмная ноч навісла над дзікімі прасторамі.
Бура выла на розныя тоны, і пачынала здавацца, што яна выла ўчора, пазаўчора, заўсёды і ніколі не сціхне. Санкі плылі, як быццам па бурлівых хвалях. Андрэй выглянуў з-пад дзяругі і нічога не ўбачыў — ні дрэва, ні куста. Толькі ноч цямнела ў завірусе, як непраглядныя нетры. Закрыўшыся дзяругай, зацягнуў тое самае:
Тэ похмурнэ поліске болото,
Півполісся вода залыла,—
плача паэт аб нядолі народнай. А яна, гэтая нядоля, шуміць, як шумяць бяскрайнія чароты, як шумяць вясеннія воды Палесся. Цяжка паэту, цяжка Андрэю і Надзі і таму камсамольцу з палескай хаты, што вязе «сваіх людзей», таварышаў, бо яны рыхтуюць рэвалюцыю, каб не было паноў.
Тількы дэ-ні-дэ хутыр самотный,
Тількы дэ-ні-дэ хлаптык сэла-а-а...
— Крыкні, чалавек, у гэтую бурную ноч, прабі яе крыкам, спыні завіруху, спыні воды Палесся, каб не танулі галодныя вёскі! Вось што трэба ад чалавека, які назваў сябе камуністам.— Чуеш, Надзя, што я кажу?
— Чую, чую,— адказала Надзя і зацягнула сама:
Очэрэт мэні був за колыску...
— Но! — крыкнуў камсамолец і, павярнуўшыся да Андрэя і Надзі, сказаў:
— Ужо вёска.
Вецер мёў па вуліцы віхуры снегу. Хаты цёмныя, без агнёў, як вымершыя, туліліся адна да адной. Толькі ў адной хаце бліскалі вокны святлом. Падарожныя заўважылі, што там кружацца пары. З вуліцы здавалася, што яны кружацца без музыкі, бо яе не чуваць, кружацца быццам у соннай цішыні — спакойна, размерна. Моладзі мала. Відаць, зацягнулася нядзельная вечарынка.
Дарога з вёскі павілася полем. Пад дзяругай пачынала авалодваць дрымота. А ў вачах увесь час стаяць вокны ў святле, і ў цішыні кружацца і кружацца, здаецца, толькі дзве пары.
Андрэй лыпне вачыма — з’ява знікае. Даволі стуліць павекі, яна зноў стаіць перад вачыма, і пары кружацца ўжо недзе ў завеі над палямі.
— Надзя, ты не спіш?
— Драмлю... Нехта ўсё спявае пра гэты «очэрэт»...
Конь пайшоў ступою. Мусіць, на ўзгорак. Праз некалькі хвілін ён спыніўся, і хлопец сказаў:
— Прыехалі!
— Хутар,— прамовіў Андрэй, вылазячы з санак,— шумяць бярозы. Якая маленькая хатка. Глядзі, Надзя...
Камсамолец увайшоў у хату адзін, пакінуўшы таварышаў на дварэ. Быў там даўгавата.
Праз шыбінкі бліснуў цьмяны агеньчык. Цені захадзілі па хаце. Выйшаў сам гаспадар і запрасіў:
— Заходзьце. Хутчэй. Вы памерзлі. Такая ж нягода...
У маленькай хатцы тулілася сям’я — маладыя яшчэ гаспадар з гаспадыняй і двое малых дзяцей. Гаспадыня адразу пачала распранаць Надзю, а потым запрасіла на печ. Андрэй, распрануўшыся, сядзеў на лаве і курыў, гутарыў з гаспадаром, які аказаўся вясёлым, сімпатычным чалавекам. Надзя з гаспадыняй запрашалі на печ і Андрэя, але ён адмовіўся.
Калі надышоў час класціся спаць, гаспадар сказаў, што паколькі хата цесная, ён можа завесці аднаго на суседні хутар, да добрага суседа.
— Вядома, пайду я,— сказаў Андрэй.
Надзя кіўком пальца паклікала Андрэя да сябе і, калі ён падышоў, сказала:
— Можа, нам абоім лепш пайсці туды нанач? Гэтая кватэра магчыма вядомая... знаеш, каму...
Андрэй зірнуў у вочы Надзі і апусціў галаву. Думаў. Нешта гарачае на момант замітусілася ў галаве. Узняў вочы на Надзю, якая чакала адказу, і сказаў:
— Калі будзе які налёт, то схопяць аднаго з нас — або мяне, або цябе, адзін усё ж такі застанецца і будзе весці справу далей. Калі ж пойдзем абое ў адно месца і трапім у пастку, не застанецца ніхто. Заставайся тут, а я пайду.
Надзя прыкрыла вусны хусткай, каб Андрэй не ўбачыў яе горкай усмешкі. Андрэй усё ж такі гэтую ўсмешку адчуў, пазнаў у насцярожаным позірку яе вачэй. Надзя адказала:
— Добра... Ідзі...— Потым легла шчакою на свае рукі, сцішылася, як быццам раненая...
* * *
Нарады змяняліся нарадамі. Запрацавала свая друкарня-шапірограф. Ганцы з лістоўкамі-адозвамі ляцелі да новага сакратара АК, да Міхаіла Шахновіча ў горад. Надзю палюбілі ўсе камсамольцы. Вазілі яе на нарады ў іншыя вёскі. Яна вярталася, паружавелая ад ветру і марозу, вясёлая і разам з тым крыху задуменная. Увайшоўшы ў хату, казала Андрэю:
— На, патры мне рукі, а то знямелі...
Вечарамі сядзелі за сталом і падводзілі вынікі сваёй работы, ацэньвалі паасобных хлопцаў, смяяліся з наіўнасці, захапляліся іх адданасцю.
У ленінскія дні развяваліся сцягі на шляху, у мястэчку і ў некаторых вёсках. З таго часу пастарункавая дэфензіва пачала кожную ноч закрываць аканіцы на жалезныя засовы, чаго не рабіла дагэтуль. Аднаго дня цягаліся два секвестратары па хутарах. Падпольшчыкі праседзелі ў сене ў гумне больш дзвюх гадзін. Чулі, як секвестратары апісвалі жыта гаспадара за падаткі. На адным хутары яны хацелі забраць куртку ў жанчыны. Тая паспела куртку апрануць і выбегчы з хаты. Секвестратары дагналі яе, павалілі ў снег і ўсё ж такі садралі куртку. Пры шляху ля вёскі асаднікі адкрылі малачарню. Сяляне носяць туды малако, каб там пакінуць смятанку, а дахаты дзецям прынесці сіненькую вадзічку. За смятанку фашысцкія малочнікі плоцяць нейкіх трыццаць грошай за літр і да таго ж яшчэ ашукваюць. Выплачваюць грошы адзін раз у месяц, і то спісы правяраюць секвестратары. Забіраюць гэты ліхі заробак селяніна з рук малочнікаў за падаткі.
Ведаюць сяляне, што гэтыя «модныя» малачарні з’яўляюцца адным з дадатковых сродкаў выцягваць апошнія жылы з іх, але малако ўсё роўна носяць, бо няма ніякага іншага ратунку. Сваіх кааператываў ствараць не даюць.
І гоман абурэння з кожным днём расце супроць малачарняў.
Андрэй запісвае ўсе факты, потым пераносіць іх у лістоўкі. Ведае, што толькі на канкрэтных фактах можна навучыць прыгнечаныя масы. Дае Надзі прачытаць, можа, якія заўвагі будуць.
Можна было б і больш часу прабыць тут у аддаленні ад павятовага цэнтра, за пушчай, за чаротамі, але клічуць ужо ветры на дарогах. Трэба спяшацца на нараду АК. Ужо шукае сакратар функцыянера па канспіратыўных хатах бліжэйшых да яго вёсак. Праз пушчу і чароты дабралася і запіска ад яго. Добра. Значыць, нешта робіцца. Надзя турбуецца аб горадзе.
...Сонны месяц у туманным небе, здавалася, застыў на месцы і клаў зеленаватыя цені на стужэлыя снягі, калі Андрэй з Надзяй рушылі ў дарогу. У сіняватых далях мяккімі цёмнымі плямамі маячылі хутары. Вёска спаўзала з узгорка ў даліну і застывала радамі чорных хат. Месяц часам ясней каўзане па стрэхах, і тады на момант заіскрыцца снег. Праглядаюцца далі над палямі, а таксама і над чаротамі, ціхія, таямнічыя далі. У паветры прыкметна пацяплела. Добра было б ісці пехатою. Камсамолец цмокае на каня. Санкі плывуць роўна, і разам з іх плынню закрадаюцца мары ў галаву. Позірк міжволі спыняецца на профілі Надзі. А Надзя ўсё нешта думае. Думае, відаць, аб сабе, аб ім, Андрэю, аб камсамолках горада, да якіх ёй трэба ехаць. Як быццам падслухаўшы яе думкі, Андрэй сказаў сам сабе:
— Мм... так... Умовы нашы суровыя...
Надзя хутка павярнула твар да Андрэя і на момант змерала яго позіркам. Андрэй адчуў, як быццам вочы яе кальнулі. Яна кашлянула і пачала гаварыць. Андрэй насцярожыўся.
— Бачыш, якая ціхая ноч,— казала Надзя,— можам мець непажаданую сустрэчу. Давай дамовімся, як тлумачыць. Хто будзеш ты, а хто я?
— Давай,— адказаў Андрэй і злёгку ўсміхнуўся.
Дамовіліся, што Андрэй шукае лекара-кастаправа, а Надзя хоча знайсці пасаду вясковай настаўніцы.
Уз’ехалі на ўзгорак. Удалечыні ўжо цямнела пушча. Андрэй аглянуўся і сказаў:
— Дарма ты гаворыш, што ціхая ноч. Глянь назад.
Далёка палыхала зарыва. Андрэй папрасіў камсамольца спыніць каня. Падпольшчыкі доўга пазіралі на зарыва, потым глянулі адзін аднаму ў вочы, і твары іх прасвятлелі радасцю і гордасцю.
Ведалі — гарэла асадніцкая малачарня.
— Паганяй! — крыкнуў Андрэй камсамольцу.
Конь рушыў вясёлай рыссю насустрач цёмнай пушчы.
* * *
Увечары на паўдарозе да месца нарады заначавалі ў канспіратыўнай хаце вялікай вёскі. Зноў дымілася на стале кучка маленькіх бульбін, кожная велічынёю са сліўку. Да іх міска квашанай капусты. «Гасцям» у дадатак гаспадыня паклала акрайчык хлеба, спечанага невядома з чаго. У ім можна было заўважыць кавалачкі расцёртай бульбы, грэцкую луску і яшчэ нешта, што рабіла хлеб чорным і мокрым. Хлеб прыліпаў да зубоў, з саладжава-прэсным смакам качаўся ў роце галушкай. Дзеці сядзелі ля печы і абіралі такія самыя бульбінкі на заўтра. Гаспадар скардзіўся, што няма сала, няма малака. Падсвінка прадалі на падаткі, а карова за зіму запусцілася, не доіцца. «Госці» вячэралі і думалі адну думу, пераглядваліся, разумелі адно аднаго.
Увайшоў сын гаспадара, камсамолец. Зачыніўшы за сабою дзверы, адразу... не сказаў, а ўскрыкнуў:
— Ерунда выйшла! Ерунда будзе!
Усе звярнуліся да яго з пытаннем: «Што такое?»
Камсамолец смяяўся і гаварыў:
— Толькі пяць чалавек выступіла супроць штрэйкбрэхераў, а ўсе астатнія ў кусты. Яны добрымі хочуць быць.
Надзя хутка зірнула на Андрэя, быццам гаворачы: «Слухай добра... Цябе датычыцца...»
Аказалася, што сярод арганізаванай групы, прызначанай разбіць штрэйкбрэхераў, знайшоўся адзін, які ў апошні час настрашыў хлопцаў паліцыяй, адгаварыў нападаць. Так штрэйкбрэхеры і паехалі ў лес. Засталося на дарозе толькі шэсць падвод, у якіх пяць дружыннікаў паспелі парэзаць гужы.
— Хіба за штрэйкбрэхерамі забастоўшчыкі не паехалі? — спытаўся Андрэй.
— Не,— адказаў камсамолец,— могуць паехаць заўтра.
Андрэй глянуў на Надзю і вылез з-за стала. Нічога не кажучы, пачаў апранацца. Апрануўшыся, спытаўся ў камсамольца:
— Адкуль той, што адгаворваў нападаць, і як яго прозвішча?
Атрымаўшы адказ, паклікаў Надзю і сказаў:
— Не трэба турбаваць людзей з падводай. Гэта доўгія зборы. Пятнаццаць кіламетраў — невялікая дарога. За дзве гадзіны дайду. Ты заставайся тут. Можаш нават адгэтуль паехаць у горад, а паслязаўтра прыйдзеш на месца нарады.
Надзя глядзела на Андрэя вялікімі вачыма і адразу не магла рашыцца сказаць што-небудзь. Калі Андрэй працягнуў руку для развітання, яна быццам апомнілася.
— Пачакай...— сказала,— усё роўна мне бліжэй будзе да горада адтуль, пойдзем разам.
Гаспадар увесь час пазіраў на гасцей, а потым сказаў:
— Вы куды, таварышы? Не хочаце начаваць у нас?
— Трэба, дзядзька, трэба... Час не церпіць...— гаварыў Андрэй, дапамагаючы Надзі апранацца.
— Калі ўжо так,— пачухаў за вухам гаспадар і звярнуўся да сына: — Міша! Запражы каня!
— Не трэба, дзядзька, і так зачаста ездзім. Няхай конь адпачывае. Дойдзем пехатою.
Але ўгаворы не дапамаглі. Уся сям’я скранулася, памкнула ў сенцы. Хто нёс на падворак хамут, хто дзяругу, хто лейцы. Усе разумелі, што трэба спяшацца да чагосьці важнага.
Праз паўгадзіны конь дамчаў Андрэя і Надзю да другой вёскі, бліжэйшай да горада. Не заязджалі ў хату, дзе ў тую ветраную, дажджлівую ноч адпачывалі на печы. Заехалі да маладога хлопца, які жыў адзін, як бабыль. Ён потым прывёў туды сакратара АК. Дамовіліся стварыць баявую дружыну з іншай вёскі, а не з той, якая так «спудлава». Калі ўсё ж такі забастоўшчыкі паедуць у лес, трэба ехаць усім камуністам і камсамольцам і там пабіць штрэйкбрэхераў. Сакратар у канцы размовы сказаў:
— Я паеду сам...
Назаўтра возчыкі з дваццаці вёсак рушылі ў лес. Лічылі, што забастоўка ўжо сарвана. Пры ўездзе ў лес, на асноўнай дарозе, стаялі два камсамольцы і не толькі раскідвалі, але тыцкалі людзям у рукі маленькія лістовачкі, у якіх былі адбіты на шапірографе толькі дзве фразы: «Забастоўка працягваецца! Выгнаць штрэйкбрэхераў з лесу!» Гэта зрабіла сваё. Некаторыя адразу павярнулі назад. Баявая дружына пяцёркамі рассыпалася сярод штрэйкбрэхераў, скідала з саней накладзеныя мятровыя кавалкі аблупленай елкі, пагражала парэзаць гужы. Да свядомасці штрэйкбрэхераў дайшла сур’ёзнасць становішча. Справа ідзе не на жарты. Яны хутчэй заварочвалі коней і ўцякалі з лесу.
Дружына зрабіла тое, што лес апусцеў ад падвод і не адбылося ніводнай бойкі.
Сакратар і член АК вызначалі месца для нарады забастовачнага камітэта.
Насустрач доўгаму абозу возчыкаў, якія пакідалі лес, на шырачэзных санях, на шасці падводах ехала трыццаць паліцыянтаў. Наперадзе ў лёгкіх саначках сядзелі два барадатыя купцы. Яны, як і паліцыянты, кожнага возчыка прабівалі вачыма, дзівіліся звароту людзей з лесу. А некаторыя з возчыкаў з-пад рукава паказвалі ім хвігі.
Аднак штрэйкбрэхеры ездзілі ў лес ноччу... Становішча ўскладнялася. На штрэйкбрэхераўскую вёску сыпнулі лістоўкамі з пагрозай, пасля чаго паехала ў лес толькі пяць падвод. Разам з гэтым патрулі паліцыі пачалі наведваць вёскі. Староства ў дапамогу купцам накіравала ў лес вайсковыя падводы з салдатамі. Да іх была кінута адозва на польскай мове з заклікам падтрымаць сваіх галодных братоў. Відаць, адозва дайшла да староства. Яно спалохалася агітацыі і зняло салдат. Гэта дадало сіл камуністам. Яны разам з камсамольцамі хадзілі з хаты ў хату начамі асвятляць становішча, усяляць надзею на перамогу.
І аднаго дня рана ў вёску, дзе знаходзіўся забастовачны камітэт, да старосты завіталі купецкія агенты з двума паліцыянтамі.
Сакратар АК прыбег да Андрэя з пытаннем: «Што рабіць?» Купцы надбаўляюць адзін злоты.
—Перш-наперш трэба сабраць сход да старосты,— сказаў Андрэй,— трэба замаскіраваць забастовачны камітэт перад паліцыяй. Трэба, каб гэтых жа хлопцаў, што ў камітэце, выбралі сходам для заключэння ўмовы, для перагавораў. Верыць на слова нельга. Трэба, каб усё было напісана на паперы. Яны даюць ужо шэсць злотых за кубаметр. Спрабуйце дамагацца свайго — восем злотых.
— А як не дадуць, тады што? — перапыніў сакратар.
— Не трэба забываць, што штрэйкбрэхеры жывуць і паліцыя можа пайсці на тэрор. Нам важна, каб была наша перамога, хоць бы давялося згадзіцца на адзін злоты дабаўкі. Гэта будзе мець палітычны эфект не толькі на гэтую акругу, але і далей — на ўвесь край. Калі будуць моцна ўпірацца, тады, у крайнім выпадку, можна згадзіцца на адзін злоты. Таргуйцеся ўмела. Зрываць перагавораў ні ў якім разе не трэба, інакш мы не замацуем сваёй перамогі.
Сакратар пайшоў. Усё зрабілася па плану. Усе сяляне прыйшлі на сход у бадзёрым настроі. Але разам з настроем прынеслі яны з сабой і «адпушчэнне грахоў» купцам. Іх «захапляла», што купцы палічыліся з імі, прыслалі агентаў. Што-то значыць — мы! Трэба ж аддзякаваць купцам за такую ўвагу. Пачалі крычаць на сваіх перагаворшчыкаў:
— Канчайце хутчэй! Што там? Ды паедзем у лес!
Гэта дадавала ўстойлівасці агентам. І перагаворшчыкі згадзіліся на адзін злоты дабаўкі.
Шумна ішлі сяляне са сходу і ўжо наракалі на перагаворшчыкаў, на саміх сябе.
— Можна было б вытаргаваць яшчэ хоць адзін злоты, але што ты зробіш? Слабая ў нас яшчэ дружба...
— Дык нашто ж крычалі на перагаворшчыкаў? Гэта ж купецкаму козыру ў масць. Мала яшчэ вам гэтых хамутоў, што носім! — казалі другія.
Гоман плыў па вуліцы, як раскалыханая стыхія...
Назаўтра ўсе тры перагаворшчыкі, гэта значыць члены забастовачнага камітэта, былі арыштаваны.
Андрэй на змярканні, не кажучы нікому ні слова, пайшоў пехатою ў другую вёску. Трывожыўся, што няма Надзі, думаў, што яе, можа, арыштавалі таксама.
Вырашыў, прыйшоўшы на месца, паслаць ганца на яе кватэру.
А Надзя ў гэты час сядзела ў паўцёмным пакоі з камсамолкамі і гаварыла аб рабоце сярод рабочай моладзі. Святло пранікала праз адчыненыя дзверы з кухні, дзе гаспадыня мыла бялізну ў вялікай балеі. Яна намыла яе ўжо цэлую гару. Гэтым гаспадыня зарабляе на хлеб.
Надзя нядаўна вярнулася з лесапільнага завода, пабывала на мітынгу. Ля варот стаялі пікеты рабочых і прапускалі людзей па рабочых кніжках. Надзя прыйшла таксама з кніжкай, якую аднекуль прынеслі ёй камсамольцы. Надзя схавалася ў натоўпе сярод жанчын. На плошчы, апрача пікетаў рабочых, снавалі паліцыянты, гатовыя ў кожную хвіліну закрыць мітынг. Блізка ля стала прэзідыума, прыўзняўшы каўнер курткі, стаяў Міхаіл Шахновіч. Гаварыў старшыня забастовачнага камітэта, член ППС. Гаварыў аб сацыяльным забеспячэнні для рабочых, аб страхаванні ад няшчасных выпадкаў, аб рабочай касе, аб дэлегацыі да старосты і раіў не займаць завода.
Рабочыя маўчалі. Выступіў пажылы рабочы і гаварыў адваротнае таму, што раіў старшыня,— заклікаў заняць завод, інакш штрэйкбрэхеры сарвуць забастоўку.
Паліцыянт коратка свіснуў, а потым заявіў:
— Эй ты!.. Злазь з трыбуны! Бальшавік, пся крэў!
Натоўп зашумеў, пачуліся галасы:
— Гавары, гавары далей!
Два паліцыянты памкнуліся прабіцца праз натоўп, каб дабрацца да стала, але гэтага зрабіць не ўдалося.
Прамоўца гаварыў:
— Толькі такім чынам мы даб’емся перамогі. Дэлегацыі да старосты нас не выратуюць. Староста — прыхільны да буржуяў, а не да нас, галодных рабочых.
Нехта падаў прапанову папрасіць паліцыю, каб выйшла з завода, што для ўтрымання парадку ёсць свае пікеты. Гэта быў голас Міхаіла Шахновіча.
— Правільна! — загуў натоўп.
Старшыня ўсхапіўся на ногі і пачаў супакойваць узмахамі рукі:
— Сціхніце! Вы пляміце гонар рабочага класа! — крычаў ён.— Трымаеце сябе, як хлопскае быдла!
Жаночы голас з натоўпу перакрыў гул:
— Ты сам быдла! У хамут запрашаеш усіх!
— Стаў на галасаванне прапанову аб заняцці завода! — крычалі другія.
Старшыня вымушаны быў паставіць прапанову на галасаванне. За заняцце завода падняўся лес рук. Калі ж старшыня спытаўся, хто супроць, не аказалася ні аднаго. Натоўп заціх, як акамянеў. Хто і быў супроць заняцця завода, рукі падняць не адважыўся.
— На галасаванне стаў паліцыю! — нехта крыкнуў зноў.
І натоўп, як абуджаны ад акамянеласці, паўтарыў:
— На галасаванне!
Тады ўсе паліцыянты, колькі іх было, засвісталі пранізліва, заўзята. А потым закрычалі: «Разыдзіцеся!»
З вуліцы беглі на дапамогу другія, у кукардах. Над натоўпам ужо ўвіхаліся гумавыя палкі. Старшыня, раздзіраючы горла, крычаў:
— Панове паліцыя! Панове паліцыя! Што вы робіце? Пакалечыце людзей!
А людзі імклівым вірам вывальваліся за вароты і рассейваліся па вуліцах. Кожны пайшоў з перакананнем, што завод заўтра будзе заняты.
Надзя прыйшла да Андрэя ўначы. Андрэй ужо лёг у халоднай каморы, каб заснуць, палескім звычаем, пад пярынай. Яна прыйшла і села побач на драўляны ложак. Пашукала рукою Андрэя, дакранулася да яго твару. А потым нахілілася і сказала ўпаўголаса:
— Мяне адклікаюць. Атрымала ліст. Заўтра я павінна выехаць.
Пачуццё боязі страты чагосьці зварухнула сэрца Андрэя. Ён маўчаў, змоўкла і Надзя. Цемра ў каморы здавалася яшчэ цямнейшай. За сцяной асцярожна шапацеў вецер.
— Мм... так,— працягнуў Андрэй,— нашы дарогі на ветры,—сустракацца і расставацца.— А потым прыўзняў галаву і апёрся на локаць.— Ты дзесьці далёка сядзіш ад мяне,— сказаў ён,— сядзь бліжэй. Раскажы, як там у горадзе, а я табе раскажу пра вёску. Як заедзеш, раскажаш там пра ўсё. Калі захочуць выслаць каго-небудзь мне на змену, няхай шлюць хлопца, палітычна падрыхтаванага. Паласа барацьбы такая, што можна нарабіць шмат памылак. Трэба ўмець разгадаць усе павароты ворага... Ну, сядзь бліжэй...
— Я ж сяджу пры табе.
Надзя паправілася, крыху нібы прылегла, нахіліўшыся тварам над Андрэем.
— Ну, вось... Цяпер я цябе бачу,— засмяяўся Андрэй.
Пачалі расказваць пра забастоўкі як у горадзе, так і ў вёсцы.
Надзя сказала, што дэфензіва ўжо ведае пра яе знаходжанне ў акрузе. Аб гэтым расказала ёй адна камсамолка, член АК камсамола.
— Адкуль яна дачулася?
— Ад нейкай прыбіральшчыцы, якая ходзіць мыць падлогу ў дэфензіву.
— А гэтая камсамолка не выклікае ў цябе падазрэнняў?
— Быццам... не... Трэба час, каб разгадаць чалавека.
— Час часам, а свой погляд ужо трэба мець. Штосьці не падабаецца мне гэтая сувязь з прыбіральшчыцай.
— Мне яе прапанавалі ў камітэт,— сказала Надзя,— праверка робіцца.
— Ты не змерзла тут? Спаць пойдзеш у хату?
— Не... Я пайду назад, у горад. Мне ж заўтра трэба выязджаць...
— Што ў цябе на нагах, валёнкі?
— Не, чаравікі...
— Ффу!.. Вось табе! Хавай ногі пад пярыну. Нашто табе мерзнуць?
Надзя паслухалася. Андрэй падумаў: «Аддаліў я яе ад сябе. Можа стацца так, што і зусім страчу. Шкада... Ох, як шкада...»
А Надзя працягвала:
— Ты на некаторы час знайдзі сабе месца зацішнейшае, бо дэфа ўжо на нагах. Гэта адчуваецца нават на вуліцах у горадзе.
— А ты...— у сваю чаргу адказаў Андрэй,— не садзіся на поезд у Пінску. Вазьмі рамізніка і ад’едзь да бліжэйшай станцыі.
— За мяне не бойся. Знойдзем спосаб.
«Ох, навошта яна так горача дыхае ў твар? Хутчэй бы пайшла»,— падумаў Андрэй і ў той жа час пашукаў рукою яе твар.
— А калі трапіш у кіпцюры, Андруша, трымайся. Тут дэфа дзікая. Кіраўнік дэфы былы белагвардзейскі афіцэр, Дзем’янюк па прозвішчу. Гэта ён паразбіваў гірамі грудзі нашым людзям.
— Ведаю, дарагая,— уздыхнуў Андрэй,— мая сіла ў сумленнасці перад партыяй, народам, перад нашай будучыняй. Яна вытрымае. Калі загіну тут, у пушчах, ты пачуеш.
— Пачую,— ледзь чутна адказала Надзя і надоўга прытулілася да твару Андрэя.
— Што яшчэ скажаш? — спытаў Андрэй, адчуваючы, як ласка пачынае распіраць грудзі.
— А ты?..
Надзя ўжо стаяла на нагах.
На момант бліснула ў свядомасці — затрымаць яе, дарагую, яшчэ крыху, невядома навошта. Але замест гэтага Андрэй прамовіў:
— Дай пацісну рукі. Што сказаць? Ды што? — Сустрэнемся на барыкадах!..
Надзя яшчэ раз правяла далоняй па твары Андрэя і нячутна пайшла, несучы ў сабе на дарогі, на вецер вокліч таварышаў, вокліч сябра: «Сустрэнемся на барыкадах!»
Праз два тыдні на змену Андрэю прыехаў другі функцыянер, стрыманы ў гутарцы, дысцыплінаваны. Андрэй пазнаваў у ім палешука. Спадабаўся. Пры азнаямленні яго з раёнамі пранікліся давер’ем адзін да другога і паспелі пасябраваць. Перадаўшы яму ўсе справы, Андрэй увечары сеў у сані. Добры конь, возчык камсамолец у стажкаватай шапцы і знаёмы вецер на дарогах імчалі Андрэя, як на крылах, да далёкай, глухой невялікай станцыі, каб паблытаць сцежкі белагвардзейцу Дзем’янюку. Іменна, як на крылах, бо прыехаўшы таварыш сказаў:
— Спяшайся хутчэй, ляці, як на крылах. Там цябе вельмі чакаюць. Усё паднята на ногі...
Крызіс, нягледзячы на рознае яго лячэнне, усё мацней падрываў гаспадарку Польшчы. Дарэмныя былі патугі прэм’ер-міністраў і міністраў фінансаў палкоўніцкай групы ўрада знайсці якія-небудзь новыя «лекі». Краіна ляцела далей у прорву. Адзін з прэм’ераў — палкоўнік Прыстар — сказаў з трыбуны сейма, што ён ужо ўбачыў «дно крызісу». Але праходзілі дні, тыдні, месяцы, і пара б ужо надысці пад’ёму, а яго ўсё няма і няма. Прэса ўзняла крык: «Дзе ж тое дно?»
Потым нехта выказаў такую «дылему», што «дно» не стаіць на месцы, што яно рухомае — то падымаецца, то апускаецца. Але адкідаць «дно» зусім — гэта няправільна і шкодна. Гэта развяжа языкі «камуністычным элементам».
Эндэкі — польскія юнкеры — абвінавачвалі кліку Пілсудскага, што яна не ўмее кіраваць дзяржавай, што вельмі мала душыць нацыянальныя меншасці, і самі пачалі браць прыклад з Гітлера, абвясцілі яго выбраннікам бога на зямлі, пачалі арганізоўваць яўрэйскія пагромы, распальваць расізм, чорны шавінізм.
У Белавежскай пушчы «палявалі» Рыбентроп, Герынг. Як кажуць, з лёгкай рукі «збавіцеля Польшчы» Пілсудскага пачаліся залёты польскіх пампадуршаў да гітлераўскіх босаў.
Як жа не залётнічаць, калі так хацелася іграць «ганаровую» ролю першага непрыяцеля Савецкай Расіі. Пампадуршы дакладвалі босам: турмы трашчаць ад зняволеных, выдзелены новыя сумы на будаўніцтва новых турмаў і... касцёлаў... Адно без другога жыць не можа. Ствараліся фалангі па прыкладу гітлераўскіх «СС».
Дзяржаўны апарат гніў, раскладаўся жывым. Усе кралі, пачынаючы ад бургамістра захудалага мястэчка і канчаючы самімі міністрамі. Кралі суддзі, пракуроры, ляснічыя... Усе газеты пухлі ад судова-крымінальнай хронікі.
Каб схаваць ад народа гэтых высокіх зладзеяў, было ўведзена замест такога простага і зразумелага слова «кража» лацінскае — «дэуфраудацыя». Язык зломіш, пакуль вымавіш.
Зразумела, пакуль простыя людзі разбяруцца, што азначае гэтае слова, шмат усякіх начальнікаў паспее апаражніць дзяржаўную касу, не шкадуючы нават міністэрскай. Ну як, напрыклад, на пракурора або на якога-небудзь іншага вялікага чыноўніка з міністэрства напісаць, што ён украў або што ён злодзей? Гэта ж няветліва, некультурна. Трэба ж захоўваць «кадры», яны яшчэ спатрэбяцца. Крадуць толькі хлопы і хамы. А паны — не. Яны толькі «дэуфраудуюць».
Але «хлопы» і «хамы» хутка разабраліся, што і да чаго. З’явіўся нават анекдот, твор народнай мудрасці:
Гутараць між сабою тры паліцыянты — англійскі, французскі і польскі. Англійскі паліцыянт гаворыць, што ён выкрые ўсякую кражу і зловіць злодзея праз месяц пасля злачынства. Французскі сцвярджае, што ён гэта зробіць хутчэй, праз два тыдні. «А я за два тыдні наперад узнаю, хто будзе красці»,— сказаў паліцыянт польскі.
У тыя гады людзі адчувалі сябе, як перад патопам. Вось зараз хлыне ён, патоп, і тады канец свету. Але замест патопу хлынуў у Польшчу замежны капітал. Тапіць, душыць польскую эканоміку долару дапамагалі франкі, маркі...
А польскія фашысты са скуры лезлі, каб заслужыць пахвалу Гітлера за сваю — куды там! — проста матэматычную паслядоўнасць у справе «ўдасканалення ўлады». Ужо рыхтавалася фашысцкая канстытуцыя. Прэзідэнт будзе адказны не перад сваім народам, а перад богам і гісторыяй, будзе асабіста распускаць сейм, сенат, прызначаць урад, вырашаць пытанне аб міры і вайне, кіраваць узброенымі сіламі і будзе нават абдораны такім нябачаным правам — сам назначаць сабе наступніка. Што ж... Толькі карону засталося надзець на галаву прэзідэнта. Гатовы кароль.
Але пакуль што сейм атрымлівае ад фашыстаў зубатычыны,— тое не гэтак, тое не так... І многія ўжо чакаюць: вось-вось які-небудзь палкоўнік з клікі Пілсудскага, як старажытнарымскі Калігула, увядзе ў сейм або сенат свайго каня і скажа дэпутатам, што яго конь разумнейшы за іх.
Але рабочы клас не драмаў, што азначала — не драмала камуністычная партыя. Яна з падполля назірала за рухам і гуртавала рады да вялікіх класавых баёў. Вельмі ўжо многа накіпела ў народзе гневу, гневу, гневу...
Шумна паплыла Беласточчына. Паплыла яна не водамі, а людскімі натоўпамі. Забастоўкай ахоплена дзевяноста тры працэнты рабочага класа Беластока і яго ваколіц. Дэманстрацыі з эканамічных перарастаюць у палітычныя. На сцягах з’явіўся лозунг: «Няхай жыве рабоча-сялянскі ўрад!» Чырвоныя коміны тарчаць над горадам бяздымныя. Фабрыкі, заводы не працуюць. Вароты зачынены, іх ахоўваюць удзень і ўначы пікеты рабочых, каб не ўварваліся штрэйкбрэхеры з паліцыяй.
Рабочыя бастуюць за павышэнне заработнай платы, супроць фашысцкай рацыяналізацыі працы. Ціха па начах на вуліцах Беластока. Толькі паліцыя ў баявой гатоўнасці патруліруе на машынах.
* * *
У доміку рабочага ткача Яна Куркоўскага таксама ціха. Шчыльна завешаны вокны. На варце пры веснічках стаіць Станіслаў Барвіна, а навокал самога доміка ходзіць Павел, малады ткач, брат жонкі Станіслава Марылі. Абавязак Барвіны прымаць пароль і ўпускаць людзей, якія прыйдуць. Тое ж самае робіць Павел, толькі ў дадатак адчыняе дзверы і паказвае, як прайсці. Там гасцей сустракае сам Ян у чорнай камізэльцы, апранутай па белай кашулі. Ён выглядае таямніча-ўрачыстым. З пачуццём уласнай годнасці, як роўны з роўным, ён вітае прыйшоўшых і асвятляе свой суровы твар усмешкай, якую тут жа хавае пад вусамі. Стары Ян свежапаголены. Жорсткія валасы з рэдкай сівізной блішчаць, хоць прымусіць іх ляжаць прычэсанымі ніяк не ўдаецца. Пасмы раскідаюцца, спаўзаюць на лоб, аб чым стары Ян і не турбуецца. Жонку сваю выправіў да зяця Вацлава Санкоўскага. Як тая ні прасіла сказаць, чаму ён яе выпраўляе, Ян не сказаў. Захоўваючы сакрэт, прамовіў:
— Гэта мужчынскіх галоў справа. Ідзі, матка, ідзі, пакінь гаспадарыць мяне аднаго.
— Ты, стары лайдак, хіба без мяне хоць адзін дзень можаш пражыць?
— Дыскусіі на гэтую тэму я адкрываць не жадаю. Змілуйся, ідзі.
— Вучоным стаў на старасці. Добра, пабачым...
І старая пайшла.
Першым прыйшоў да Яна высокі цёмнавалосы чалавек, крыху смуглявы. Спярша павесіў на вешалку палку, а потым капялюш, паліто і застаўся ў цёмна-карычневым касцюме. Выняў з кішэнькі грэбень і два разы правёў ім па валасах.
— Як, бацька, яшчэ нікога няма? — звярнуўся ён да Яна.
— Не... Але... Хутка падыдуць. Праходзьце, таварыш, тут у мяне бяспечна.
Прайшлі ў другі пакой, за перагародку. Госць сеў на канапу за круглы столік і паклаў на яго свае вялікія, крыху валасатыя рукі. Над яго цёмнымі бровамі заварушыліся тры папярочныя маршчыны — госць азірнуў пакой. Потым неяк непасрэдна, з сімпатыяй, паглядзеў на старога Яна. На сцяне вісела ў рамцы вялікая рэпрадукцыя карціны — бітва рабочых з жандарамі на вуліцы Беластока ў 1905 годзе.
— Цяпер паліцыя не чапляецца да гэтага фота? — спытаўся госць.
— Адзін раз было. Але я сказаў: забераце фота, бярыце і мяне. Ад гэтай бітвы, што на ім, пачалося маё жыццё рабочага.
Незнаёмы, цікавы чалавек з выразам непасрэднасці на твары прапанаваў старому Яну закурыць са скуранога, паношанага партсігара.
Стары Ян курыў і праз дым разглядаў незнаёмага.
«Відаць, мудры хлопец, вучоны, хоць твар ніколькі не падобны на панскі. Значыць, свой,— думаў Ян,— гэта ўжо не маладзён. У мае мінулыя гады такім выглядаў Мархлеўскі».
— Ну як, пэпэсякі танцуюць на вуліцах? — спытаўся Ян.— Ого, ім вольна танцаваць. Няхай не думаюць, што ў нас няма свайго цэнтра. Ёсць. А калі што, дык і рэвальвер трымаць умеем.
— Ну, да гэтага не дойдзе,— сказаў, усміхнуўшыся, незнаёмы.
— Праклятыя бавэлкі! На арбітраж збіваюць. Мы ўжо ведаем гэты арбітраж. Наш такі арбітраж, які на карысць рабочага працуе.
— Арыштаваных сягоння не было? — спытаўся госць.
— Не, не дайшло да гэтага. Паліцыю не пусцілі ў натоўп. Нават Высакінскі, кіраўнік дэфы, вымушаны быў на сваёй машыне павярнуць назад. У паходзе ішло больш пяці тысяч. Сягоння апошнія фабрыкі далучыліся да забастоўкі. Проста ад станкоў уліваліся ў дэманстрацыю.
— Гэта ведаем,— адказаў госць.
Хутка пачалі ўваходзіць новыя госці.
Прыйшоў Вацлаў Санкоўскі, а за ім яшчэ трое рабочых. Усіх сустракаў стары Ян і праводзіў у пакой да незнаёмага.
Андрэй у гэты час сядзеў у сутарэнні глухога падворка каля друкарскага станка і карэктаваў свой артыкул для органа ЦК КПЗБ «Чырвоны сцяг» на тэму выкрыцця беларускай санацыі, выкрыцця беларускіх хадэкаў, як рэзерва фашызму. У артыкуле адводзілася таксама месца для выкрыцця новай партыі, створанай Акінчыцам на гітлераўскі ўзор пад назвай «Беларуская нацыянал-сацыялістычная партыя», якая кінула людаедскі лозунг — «Смерць камуністам». Андрэй перачытваў свой артыкул і адчуваў, як хвалі народнага руху ўзнімаюцца, пераліваюцца па ўсёй краіне, як расце, узмацняецца салідарнасць працоўных, пачынаючы ад Сілезіі, Кракава, Познані, праходзячы праз Варшаву, Лодзь, захоплівае Львоўшчыну, Валынь, даходзіць да Пінска, Брэста, Гродна, Беластока і Вільні.
Андрэй, пакінуўшы Піншчыну, дабраўся да Варшавы і адтуль атрымаў прызначэнне на працу ў рэдакцыю «Чырвонага сцяга».
Тут упершыню ён падумаў аб сваім месцы ў вялікай арміі барацьбітоў, імя якой — партыя. Яшчэ ў Варшаве ён паставіў гэтае пытанне. Сказаў:
— Я згодны папрацаваць у рэдакцыі, але баюся, каб не адарвацца ад народа.
Яго запэўнілі, што яны — сакратарыят — за гэтым сочаць, што час ад часу яго, Андрэя, будуць пасылаць у акругі.
Пасля палескіх дарог праца ў рэдакцыі здавалася шчаслівым зацішшам. Але ўжо праз тыдзень гэтае зацішша пачало надакучаць. Авалодвала трывога адрыву ад канкрэтнага жыцця мас, без чаго, як здавалася Андрэю, пачынае раставаць у душы гарт, набыты на перадавой лініі фронту.
Жывучы на кватэры ў маладога ткача Паўла, швагра Станіслава Барвіны, перачытаў многа літаратуры — палітычнай, мастацкай.
Не трэба адставаць, трэба запоўніць прабелы. Неўзабаве, апрача артыкулаў, пачаў пісаць вершы. Спачатку былі прыпеўкі на палітычныя надзённыя тэмы. Яны друкаваліся, як лістоўкі, і плылі на вёску. Потым... прыйшла лірыка. Андрэй пасля некалькіх вершаў схапіўся за галаву. Не дай бог заразіцца паэзіяй! Гэта ж неадчэпная пані. Усё точыцца і точыцца недзе ў мазгах, пакутліва пракладае сабе дарожку, безупынна.
Беспрацоўны... стаіць прад вітрынай,
А па шыбе праменні слізяць...
Мне б хацелася ў песні адзінай
Вось аб гэтым табе расказаць.
Андрэй глядзіць на страфу і пытаецца: «Каму расказаць? Беспрацоўнаму ці каму другому? Для чытача будзе незразумела». Але затое зразумела для самога Андрэя. Расказаць пра беспрацоўнага, вядома, ёй. Вось куды вядзе рука пяром. Нешта не чуваць пра яе, пра Надзю. Андрэй не адважваецца спытацца ў каго-небудзь з варшавян. Няёмка ды і нетактоўна. Прачытваючы стосы газет, праводзячы вечары за пісаннем, Андрэй адчувае, як падземным струменьчыкам плыве, прасочваецца яна — паэзія, прасочваецца туга па ёй, пра якую не чуваць. І, нягледзячы на аддалены гарадскі гул за сцяною, адзіноцтва агортвае Андрэя.
Плывуць весткі з акруг — добрыя і дрэнныя. Асабліва добрыя з Беластоцкай акругі. Размах забастоўкі ўзнімае сялян да салідарнасці. У ЦК КПП мацней пагаворваюць аб памылках, аб недастатковай дагэтуль увазе да нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, аб перажытках люксембургізму як спадчыне ад СДКПЛ1. Самі падзеі прывялі да гэтага. Для падтрымкі забастоўкі рабочых Беластока спатрэбілася дапамога сялян.
Андрэй бярэцца за чарговы артыкул аб разгроме Таварыства беларускай школы, аб тактыцы фашызму і аб тых інтэлігентах накшталт Аркадзя Дзенісевіча, які, па расказу Паўла, перайшоў на службу да пілсудчыкаў. «Дзенісевіч, бесхрыбетны філосаф, дасягнуў свайго Манблана. Ну і Манблан... Гэта ж гнілая купіна, ты, напханы тамамі, акулярысты Дзенісевіч!»
Скончыўшы артыкул аб разгроме ТБШ, Андрэй пачаў накідваць тэзісы супроць ППС.
А потым... канчаў верш.
Гэты верш быў па сутнасці лістом да яе, да Надзі. «І чаго ты чапляешся да мяне, паэзія? Хіба для таго, каб я страціў пачуццё ў ацэнцы ўсяго, што мяне акружае?» — думае Андрэй, але ўздыхнуў з палёгкай, калі верш быў закончаны. «Няхай паляжыць маё рыцарства — ха-ха-ха!.. Трэба схадзіць у друкарню».
Прыйшоў... Грыша Плотка і гаворыць Андрэю тое самае, што цвярдзіў пры сустрэчы ў Варшаве:
— Які гэта чорт тады накіраваў цябе ў Піншчыну? Я ўсё ніяк не дайду да толку.
— Прыйшла дзяўчына пасля цябе, сказала, я і паехаў,— адказвае Андрэй.
— Ты быў намечаны сюды для журналісцкай работы. Цябе знайшлі, як знаходку, бо... ведаеш, няма нацыянальных кадраў. І тут — бух у Піншчыну. Ведаеш... Я буду старацца, каб ЦК заняўся гэтым.
— А што? Думаеш, можа, гэта знарок?
— Знарок — не знарок, але парушана рашэнне. Праўда, была спрэчка тады, дзе цябе найлепш выкарыстаць. Адзін прапанаваў у Піншчыну паслаць, але ўсе другія і слухаць не хацелі. Толькі ў Беласток. Аднак бачыш...
Андрэй маўчаў. Грыша мацаў пальцамі свае акуляры і таксама змоўк.
— Піншчына — гэта бойня...— пачаў Грыша,— там столькі прапала нашых людзей. Едуць, едуць, як у яму. Вырашана пасылаць туды такіх, хто ўжо там працаваў і ведае людзей. А цябе, свежанькага, толькі што выпушчанага з турмы — бах туды... Не, не, тут нешта ёсць.
Андрэй слухаў, нешта схопліваў з падтэксту гутаркі Грышы, але пераканацца ў чым-небудзь было немагчыма.
— Час пакажа, Грыша,— сказаў Андрэй,— а Палессе наогул я ведаў і хутка сарыентаваўся ў становішчы. Бачыш, нават забастоўку ўдалося правесці, не толькі аднавіць разбітыя арганізацыі. Людзі там, праўда, крыху адменныя. Гэта я таксама ведаў.
— Ты проста мастак...
— Такі мастак, як і ты. Ты ж хадзіў па вёсках?
— Хадзіў. Але гэта не такія вёскі, як у Піншчыне. Слонімшчына, Беласточчына палітычна больш пісьменныя...
Андрэй сеў і глянуў у акуляры Грышы, нахіліўшыся да яго.
— Ты прыбыў нядаўна з акругі. Напішы інфармацыю аб падзеях там. Хочаш начаваць у мяне, начуй. Я пайду на хвіліну.
На кватэры старога Яна ў голасе незнаёмага, якога называлі «таварыш Балеслаў», Андрэй пачуў голас ЦК.
— Мы перажываем вельмі важны момант,— гаварыў таварыш Балеслаў,— калі не назваць яго момантам крытычным. Уздым рэвалюцыйнай хвалі ва ўсёй Польшчы, Заходняй Украіне і Заходняй Беларусі прыводзіць нас цяпер да рэвалюцыйнай сітуацыі. Наш уплыў у масах настолькі вялікі, што мы не паспяваем своечасова арганізацыйна ахопліваць рух мас. У гэтым наша вялікая бяда...
— Пілсудчыкаўская зграя ўсё больш і больш зрастаецца са смяртэльным ворагам народаў — з нямецкім фашызмам,— працягваў прамоўца,— яна гатова адкрыць Гітлеру вароты Польшчы, каб прапусціць яго фашысцкія орды на ўсход, супроць Савецкага Саюза — цвярдыні міру і незалежнасці ўсіх народаў. Ніці сусветнай рэакцыі канцэнтруюцца цяпер у Берліне...
Слухаюць усе голас таварыша Балеслава і разумеюць, што гэта ёсць голас ЦК. І кожны хоча запытацца: «Кажы хутчэй, што рабіць? Што рабіць, як рабіць, каб падарваць навалу фашызму і наблізіць дарагі час рэвалюцыі?»
Таварыш Балеслаў гаворыць далей аб дасягненнях кампартыі ў стварэнні народнага фронта. Народны фронт — самае важнае. Усе сілы для народнага фронта! Спярша адзіны рабочы фронт, як аснова народнага фронта. Гэта значыць, трэба адарваць рабочых ад ППС, Бунда. Трэба іх сацыял-шавіністычнай дэмагогіі супрацьставіць нашы ідэі інтэрнацыяналізма, ідэі братэрства народаў...
Усё гэта правільна. Але ў кожнага карціць пытанне: што і як рабіць у самім Беластоку?
Прыйшоў адказ і на гэта — націск, гнуткая тактыка. У апошнім выпадку арбітраж прыняць, бо фашысты могуць пайсці на масавыя расстрэлы. Гэта паказалі падзеі ў Дамброўскай акрузе і на Заходняй Украіне.
— Калі нам удасца падвесці масы, як гаворыцца, да барыкад, тады мы зможам наступіць на горла фашызму, тады прадыктуем сваю волю...— гаворыць незнаёмы таварыш, у якога тры папярочныя маршчыны на лбе ўвесь час у руху.
Пры апошніх словах стары Ян заварушыўся і лёгка прыстукнуў кулаком па стале. У самым далёкім кутку сядзіць Станіслаў Барвіна, і вочы яго блішчаць, як вуголлі. Вацлаў Санкоўскі, непрыкметна для сябе, пакручвае вус — задуманы, прыціхлы. Работы для гаркома, ой, па вушы!
— Да паўмільёна рабочага класа ўдзельнічае ў стачках па ўсёй краіне,— працягвае далей таварыш, які пачынае здавацца старому Яну даўно знаёмым чалавекам, якога ён ужо недзе бачыў, чуў.
Грыша Плотка паблісквае акулярамі і часта іх мацае пальцамі, усё папраўляе. Ён засяроджана пакашлівае, пасля чаго застывае ў напружанні. Трое рабочых выглядаюць так, быццам яны ўсё ведаюць, нібы, па іх адчуванню і разуменню, да галоўнага дакладчык яшчэ не дайшоў. Тое, што гаворыцца,— гэта ўсё патрэбна і важна, інакш не можа быць, а вось галоўнае... відаць, у чымсьці іншым.
— Дзейнічаць трэба! Дзейнічаць! Дэманстрацыі рабочага класа Беластока паказалі высокі ўзровень салідарнасці,— гаварыў дакладчык далей,— трэба арганізацыйна ахапіць рух мас, павесці іх пад нашымі палітычнымі лозунгамі — за разрыў з гітлераўскай Германіяй, за саюз з Краінай Саветаў, за дэмакратызацыю краіны, за хлеб, за працу...
Тут прамоўца перайшоў з тону паўафіцыйнага, кніжнага на ціхі тон размовы, адсунуўся ад стала і нахіліўся да слухачоў, жэстыкулюючы рукамі. Абводзіў усіх вачыма, на кожным спыняўся, хацеў, каб дайшло да душы.
— Помніце, што дэфа і паліцыя загнаны цяпер за вароты і адтуль выглядаюць на вуліцу праз шчылінкі. Паліцэйскі апарат, можна сказаць, паралізаваны. Трэба ўтрымаць такое становішча як мага даўжэй. Гэта дасць магчымасць рабочаму класу з’яднацца з сялянствам, расшырыць свае баявыя пазіцыі, узмацніць іх і пайсці на штурм фашызму... Што сялянства з акругі ўдзельнічае ў дэманстрацыях рабочых — гэта вельмі важны фактар і, можна сказаць, фактар рашаючы. Лозунгі нацыянальна-вызваленчай барацьбы беларускага і ўкраінскага народа паўстаюць перад намі ва ўсёй вастрыні...
Усім зразумела, што база фашызму ў Польшчы звужаецца. Паліцыя ўжо бяссільная, каб расправіцца з масамі гумавымі палкамі.
Барацьба абвастраецца.
— Якія будуць пытанні, прапановы?
Вацлаў Санкоўскі абудзіўся ад задумы.
— Пікеты не спраўляюцца. Мала дысцыпліны. Некаторыя пікеты, убачыўшы паліцыю, пакінулі пасты. Другое — разведка ў прафсаюзе не наладжана. Трэба ведаць павароты пэпээсаўскіх лідэраў... тое самае і ў Бундзе.
Санкоўскі прыцішыў голас і дадаў:
— Патрэбна ведаць і аб дэфе...
— Хто яшчэ?
Адзін з рабочых сказаў, што мала камуністаў у забастовачным камітэце. Пэпээсаўцы ўцягваюць у вялікія дыскусіі, каб дарма траціць час, расхалоджваць людзей.
Андрэй сказаў, што трэба больш актывізаваць сялянства для дапамогі бастуючым прадуктамі.
Таварыш Балеслаў кіўнуў галавой.
Грыша Плотка сказаў, што сувязі партыі з рабочымі, якія падпалі пад уплыў Бунда, моцныя. Можна гарантаваць іх удзел у дэманстрацыі. Патрэбна толькі больш надзённай літаратуры.
— Ад камсамола хто?
Усе маўчалі. Потым Санкоўскі сказаў:
— Няма... Чакалі, не прыбыў. Прычына невядомая.
— Шкада... Трэба працаваць з моладдзю, згуртаванай у фашысцкіх арганізацыях — «Стралец» і іншых. Фашызм рыхтуе з іх штрэйкбрэхераў, разгоншчыкаў дэманстрацый,— сказаў таварыш Балеслаў.— Сягоння вам трэба правесці нараду гаркома і нараду забастовачнага камітэта. Выпрацаваць маршрут заўтрашніх паходаў. Асноўныя пункты — рабочыя кварталы, прыгарады, казармы, ваяводства. Узмацніць авангард калон — баявыя дружыны...
Шмат чаго гаварылася яшчэ да ўдакладнення спраў.
Горад патануў у змроку. Толькі зоры то запальваліся, то гаслі над домікам старога Яна. Ля сцяны стаяў, углядаючыся ў іх, Павел. Нават ужо халаднавата яму, але ён гатоў стаяць невядома колькі. Нарэшце і Павел адчуў сябе чалавекам, які чагосьці таксама варты. Ён прыйшоў у горад з вёскі і прынёс з сабою трываласць у працы, але, апрача гэтага, прынёс і нясмеласць, недаверлівасць чалавека, які вырас у крыўдзе, ва ўніжэнні. Ён рад, што з ім жыве Андрэй, які яму часта расказвае пра рабочы клас, аб розніцы паміж пралетарыятам і сялянствам і аб агульнасці іх інтарэсаў. Як жа ўсё дзіўна на свеце зроблена, і розуму ж колькі трэба, каб ва ўсім разабрацца, каб пакончыць з панамі. Для Паўла ўсе ворагі — паны, усё яшчэ паны, яшчэ не асвоіў ён новых для яго назваў — «буржуазія, фашызм». Як іх ні называй, усё роўна паны, ліхадзеі, уеліся яны ў душу народа ад вякоў.
Для таго і стаіць ля доміка старога Яна малады ткач Павел з сялянскім прозвішчам Касагор і сам душою яшчэ напалавіну селянін, стаіць, сочыць за зорамі, каб дапамагчы набліжэнню жаданай гадзіны свабоды.
* * *
Першая і асноўная калона рабочых вылілася, вырасла аднекуль з гарадскіх нетраў і ішла без шапак. Нават жанчыны апусцілі хусткі на шыі. Над натоўпам развяваліся тры сцягі. На першым сцягу, які неслі на двух дрэўках, амаль на ўсю шырыню калоны на чырвоным палотнішчы бялелі вялікія літары: «Прэч крывавыя рукі ад СССР! Сарваць прадажніцкі саюз з фашысцкай Германіяй!» На другім — «Свабоду вязню нямецкага фашызму таварышу Тэльману — правадыру нямецкага пралетарыяту! Патрабуем вызвалення палітзняволеных з турмаў! Далоў белы тэрор!» На трэцім — «Барацьба за павышэнне зарплаты — да перамогі! Прэч з фашысцкай рацыяналізацыяй працы, якая выціскае апошнія сокі з нашых жыл! Хлеба і працы беспрацоўным!» Пікеты выпускалі з варот новыя калоны, якія ўзмахамі шапак, рук, сціснутых у кулакі, віталі дэманстрантаў. «Няхай жыве забастоўка!», «Няхай жыве салідарнасць працоўных!» — і ўліваліся ў магутную калону, павялічвалі яе, рабілі даўжэйшай і гусцейшай.
Калона расла ў даўжыню, калыхалася хвалямі, імкнула размеранай хадою, стрымана, магутна наперад і наперад. Чырвоныя павязкі ў пікетчыкаў мільгалі ўздоўж калон па баках. З аднаго двара выйшлі са сцягамі людзі ў шэрых куртках, выйшлі сяляне. Іх сустрэлі не толькі воклічамі, але і воплескамі. Сяляне неслі на сваіх сцягах: «Прэч разбойніцкія рукі ад СССР — бацькаўшчыны працоўных! Няхай жыве антыфашысцкі народны фронт! Прэч асаднікаў — каланізатараў з Заходняй Беларусі! Прэч з фашысцкай зямельнай камасацыяй2. Зямля сялянам без выкупу! Хлеба і працы!»
Паліцыянты, убачыўшы здалёк набліжэнне калоны, уцякалі на падворкі. Гандляры замыкалі свае магазіны і апускалі жалезныя аканіцы на вокны. Панічны стук дзвярэй, як пераклічка, паплыў па вуліцы — бах, бах, бах...
Вось ужо ўскраіна і ваенныя казармы. Вартавыя стаяць ля варот, на вуліцу выходзяць чалавек дваццаць салдат, пастроеных у чацвёркі. Рабочыя клічуць іх, асабліва жанчыны: «Хадзем з намі! Далучайцеся!» Вартавыя кінулі вінтоўкі і далучыліся да паходу. Тое самае зрабілі і тыя дваццаць, што выходзілі з казарменнага двара. Сярод рабочых нават пракацілася «ўра». У той жа момант чыесьці рукі замкнулі вароты казармы на замок. Але калона плыве і плыве міма варот, і лозунгі адзін за другім ляцяць за цагляную сцяну казармаў.
І адтуль, насустрач лозунгам, вылецелі шызакрылыя галубы, а ўслед за імі ўзвіліся чырвоныя стужкі з лозунгамі салідарнасці салдат з рабочым класам — стужкі, прывязаныя да птушыных лапак. Тады магутна загучала песня, традыцыйная песня польскага пралетарыяту. Яна лілася, як баявая пераклічка, з аднаго канца калоны ў далёкі яе другі канец, гучала, як баявы заклік-паказ:
Рыцары працы, рыцары духа,
Сёння да бою нам час настаў,—
На барыкады! Пабудкі слухай!
Пабудка грае: «Паўстань, паўстань!»
І пасля паплыла бясконцай хваляй, як перазвон пабудкі:
Молат ў далонь,
Бі, куй бронь,
Пырсне сталь
Чырвонай іскрай ўдаль!
Жар іскраў тых
Гарыць ў грудзях маіх —
Брат, паўстань,
Агнём палае рань!
Агнём палае рань,
Палае рань!
Ішлі, ужо надзеўшы шапкі, ішлі самкнутай калонай, чалавек ля чалавека. Не ішлі, а плылі адзінай магутнай плынню, узняўшы галовы — натхнёныя, суровыя, асветленыя чырванню сцягоў.
Леніну слава! І Марксу слава!
Прэч буржуазію! Народу чэсць!
Хай да шарэнгаў кожны з нас стане,
Каб іх навуку ўсюды несць!
Молат ў далонь,
Бі, куй бронь...3
Калона, як шумны паток, павярнула налева, і тут, на павароце, нейкая жанчына, у цёплай вязанай хустцы і ў кажушку, вышытым на грудзях, штурхнула пад локаць Андрэя. Ён глянуў і хацеў нават спыніцца. Яна ці не яна? Той самы нос і цёмныя бровы над гарачымі вачыма. Але здзіўляе гэты сялянскі кажушок, вышыты на грудзях. Адкуль ён можа быць у яе ды яшчэ тут? Не, гэта не яна. Толькі так здалося. Вось яна хоча ўжо аддаліцца ў плыні людскога патоку. Андрэй імкнецца за ёю. Наблізіўся, зірнуў асцярожна ў твар. Відаць, асцярожнасць была задоўгая, бо жанчына бліснула ўсмешкай так раптоўна, неспадзявана, што Андрэй, нічога не кажучы, падхапіў яе пад руку.
— Андрэй...— прашаптала яна.
А ён у адказ:
— Мы сапраўды сустрэліся на барыкадах.
Далучыліся да песні, ішлі зноў разам, крок у крок, нага ў нагу.
Зараз павінна ўліцца ў паток калона лесапільшчыкаў, а потым тут, на прасторы ўскраіны, адкрыецца мітынг. Вацлаў Санкоўскі прабіраецца паўз край калоны назад. Правярае пікеты. Ён іх начальнік. Кожнаму нешта гаворыць і мчыць далей. А ў людской масе пранырліва ўвіхаюцца нейкія ягамосці і нашэптваюць:
— Настойвайце на арбітражы... Не завастраць...
І мчацца далей. Ян Куркоўскі назваў бы іх бавэлкамі. Гэта агенты ППС шныраць паміж рабочымі, расхаладжаюць баявы запал.
Ян Куркоўскі ідзе дзесьці наперадзе пад першым сцягам, разам з пярэдняй баявой дружынай, на чале якой крочыць Станіслаў Барвіна, яе камандзір.
Калона лесапільшчыкаў ужо ішла насустрач з двума сцягамі. Але наперарэз абедзвюм калонам вынырнула машына, як быццам з-за гары. Адкуль яна ўзялася? Вось імчыць. Хто каму ўступіць дарогу? Машына параўнялася з калонай, прыцішыла ход і павярнула насустрач, каб праехаць уздоўж калоны. Станіслаў Барвіна пазнаў таго, хто ехаў у машыне, і крыкнуў: «Высакінскі!..» Крыкі ўзарваліся, як бура: «Кат! Кат!», і каменні градам паляцелі ў вокны. Яны трэснулі, зазвінелі, скронь Высакінскага, кіраўніка дэфензівы, аблілася крывёй. Шафёр раптоўна крутнуў абаранку руля, і машына падалася ў завулачак. А па ёй забразгалі каменні. Заўважыў Барвіна і другога, хто сядзеў у машыне, побач з катам Высакінскім,— пана Чарапіцкага. Яго б у рукі цяпер. Але, можа, яшчэ настане тая хвіліна.
Тым часам надышла другая падзея. Схаваны за вуглом атрад коннай паліцыі з шаблямі нагола галопам наляцеў на галаву калоны, на баявую дружыну. Зрабілася маленькае замяшанне. Дружына на момант нібы прысела, зараз жа выпрасталася. Людзі вырывалі каменні з бруку і кідалі ў паліцыю, якая хацела адарваць галаву калоны і ўжо ўрэзалася ў натоўп, б’ючы людзей плазамі клінкоў. Пачуўся голас Барвіны: «Паліцыю з коней!» Барвіна ўчапіўся за павадкі аброці афіцэрскага каня, камандзіра паліцэйскага атрада. Афіцэр намагаўся ўздыбіць каня, але гэта не ўдавалася. Конь падскакваў і тут жа апускаўся на капыты пад рукою Барвіны. Афіцэр ніяк не мог дастаць клінком сваёй шаблі вёрткага Барвіну. Дружыннікі ўжо сцягвалі некалькіх паліцыянтаў з коней, а ўся маса раўла і ўсё кідала каменні ў паліцэйскіх ваякаў.
— Адабраць сцягі! — верашчаў афіцэр, ніяк не могучы пагнаць свайго каня, якога трымаў Барвіна, як кляшчамі. Тым часам ззаду падбег да афіцэра малады, танклявы чалавек, вырваў нагу афіцэра з стрэмя і пацягнуў. Афіцэр крутнуўся назад, каб аглянуцца, шарахнуў шабляй па галаве дэманстранта і разам з ім зваліўся на зямлю. Натоўп рушыў на коннікаў. Пачуліся стрэлы... у сцягі, але гэта было апошняе, што зрабілі паліцыянты. Конная атака была адбіта. Паліцыянты, хто быў яшчэ на кані, памчаліся прэч, а за імі ўслед пабеглі пешыя, якія былі сцягнуты з коней.
Стары Ян Куркоўскі вырываў каменні з бруку, крычаў: «Шчыльней, шчыльней да атакі!» Калі ж паліцыя пабегла, ён падышоў да маладога хлопца, які ляжаў, здаецца, нежывы з акрываўленай галавой. Разам з ім нахілілася яшчэ некалькі рабочых, у тым ліку і Ганорка, дачка Яна. Паднялі, убачылі, што ён быццам нетутэйшы. Саматканая шэрая куртка на ім, і на круглым схуднелым твары нос, як люлечка.
— Вясковы хлопец,— сказаў Ян,— Ганорка, нясіце яго да сябе,— а сам думаў: «Ну, усё роўна, як у 1905 годзе».
Вацлаў Санкоўскі лятаў, як шалёны, упарадкоўваў пікеты, крычаў, што паход будзе працягвацца. Побач з Станіславам Барвінам ішла Марыля і дамагалася, каб ён зняў куртку, бо яна на правым плячы была рассечана. Відаць, вастрыё клінка дакранулася да цела, бо кроў дробнымі кропелькамі капала з рукі. Урэшце Барвіна зняў куртку, перадаў на хаду Марылі, а потым разарваў рукаў. Рана была нязначная. Выходзіць з радоў не трэба. Пара стужак з сарочкі сціснулі рану, і Барвіна, апрануўшыся, пайшоў.
Андрэй з Надзяй дабраліся да пярэдняй калоны, таксама вырывалі каменні з бруку і кідалі. Хоць яны не мелі спецыяльных заданняў, але калі пачуліся стрэлы і сёй-той хацеў бегчы, супакойвалі, заклікалі застацца, не рабіць панікі. Кідаліся то да адных, то да другіх са словамі: «Таварышы, трымайцеся, нас многа!»
Лесапільшчыкі ўжо ўліліся ў агульныя калоны. Паліцэйскія коннікі, каб адпомсціць, атакавалі апошнюю калону, але там сустрэлі таксама адпор. Усё ж такі адарвалі чатырнаццаць чалавек і пагналі перад сабою.
Па пікетах, як па ланцугу, вестка дайшла аж да галоўнай калоны, да забастовачнага камітэта.
Тады адкрыўся мітынг. Пікеты павялі заднія калоны за сабою, каб усім былі чутны словы прамоўцаў.
На ўзгорку на скрыню ўзлез стары Ян Куркоўскі і скінуў кепку. Стаяў некаторы час як манумент на п’едэстале, паглядаў навокал, а потым пачаў:
— Наша дарога не ружамі ўслана, дарагія таварышы, дарагія працаўнікі станкоў! Хто так думае, той яшчэ рабочага поту добра не нанюхаўся, у таго яшчэ малако на губах. Жыццё рабочага класа — гэта пастаянная барацьба за хлеб, за працу, за сацыялізм.
Сціхла людское мора. А стары Ян паварочваўся тварам то ў адзін бок, то ў другі, працягваў руку наперад.
— Гэтыя чорныя салдафоны ў гузіках, каб такіх маткі больш не нараджалі, хацелі сягоння ў крыві патапіць наш голас, хацелі выслужыцца перад сваімі дармаедамі. Дарма! Яны далей сваіх смаркатых насоў не бачаць. Хіба можна знішчыць рабочы клас?! Га?! Ім не падабаецца, што мы любім Савецкі Саюз і гатовы стаць у яго абарону сваімі грудзьмі. Бо там наш брат рабочы выкінуў да ста д’яблаў цароў, князёў, усю зграю капіталістаў і памешчыкаў, паразітаў, такіх, якія яшчэ ездзяць тут на нашых шыях. Сягонняшняя бойка з паліцыяй напомніла мне тысяча дзевяцьсот пяты год, калі мы вось так царскіх жандараў сцягвалі з коней. Ганьба! Ганьба пілсудчыкаўскаму смуроду, які засмуродзіў Польшчу! Дарагія таварышы! — рваў на сабе грудзі стары Ян.— Яны ж, псяюхі, прадалі Польшчу з вантробамі нямецкаму кату рабочага класа Гітлеру! Ганьба! Ганьба!
— Ганьба!!! — крыкнуў натоўп.
Усе адчувалі, што голас старога яна з’яўляецца голасам рэвалюцыйнага Беластока...
...На мітынгу выбралі дэлегацыю, каб яна зараз жа пайшла ў пастарунак і вызваліла арыштаваных. Дэлегацыя пайшла. Усе чакалі. Прамоўцы выступалі за прамоўцамі. Пэпээсаўцы некуды зніклі.
Дэлегацыя прывяла арыштаваных. І тады выбухнуў гром воплескаў.
Калоны з песняй «Чырвоны сцяг» рушылі далей.
Цяпер мэтай паходу было ваяводства — дайсці да яго і выслаць дэлегацыю з дамаганнямі рабочага класа Беластока.
Але па дарозе сустрэла іх новая перашкода — дваццаць пешых паліцыянтаў і столькі ж узброенай моладзі з ваенна-фашысцкай арганізацыі «Стралец». Надзя, убачыўшы іх, амаль крыкнула на вуха Андрэю:
— Глядзі! Гэта з Бельскага павета! Невядома, як яны сябе павядуць. Сярод іх былі нашы хлопцы...
Афіцэр паліцыі крыкнуў дэманстрантам, каб разышліся. Калоны ішлі. Тады афіцэр папярэдзіў, што будзе ўжыта зброя. Дэманстранты спыніліся. Наперад выйшлі тры маладыя рабочыя і звярнуліся з прамовай да стральцоў.
Афіцэр скамандаваў стральцам узяць вінтоўкі на прыцэл. Стральцы выканалі каманду. Надзя вялікімі вачыма глядзела ў іх бок, глядзела на дэлегатаў, якіх яна сёння ноччу рыхтавала да такога выступлення.
Пачулася каманда: «Плі!» Грымнулі стрэлы, але... у паветра. Стральцы другой каманды не выканалі. Афіцэр з пенай на вуснах падляцеў да іх і, гатовы біць па тварах, тупаў нагамі, крычаў: «Што?! Не выконваць загаду?! Хто вас так навучыў?!»
Правафланговы стралец зрабіў з шарэнгі крок наперад, як і трэба па статуту, і сказаў на ўвесь голас:
— Мы ў сваіх братоў і сёстраў страляць не будзем!
Афіцэр анямеў. Потым раптам падбег да паліцыянтаў і на ўвесь голас крыкнуў:
— Па стральцах-здрадніках — плі!
Грымнулі стрэлы. Восем чалавек стральцоў упала забітымі.
Дэманстранты атакавалі паліцыю...
Ціха падае снег за акном. Кладзецца павольна, роўна. Адзінае акно завешана толькі да палавіны. І таму праз верхнюю шыбіну відаць, як ляцяць сняжынкі — белыя, пушыстыя. Некаторыя з іх кладуцца на раму свежанькім пушком.
Андрэй пасядзіць за сталом, хопіцца за пяро, а потым устане і заходзіць па пакоі. Сняжынкі здаюцца яму жалобнымі. Многа ж набраў матэрыялу для газеты «літаратар-псіхолаг». Матэрыял у грудзях змясціцца не можа.
Надзя, стомленая, прылягла на ложак Андрэя і заснула, апранутая і абутая, заснула з выразам заклапочанасці на твары і нават жалю.
Паказаў бы Андрэй ёй сняжынкі, але няхай адпачне. Яна тры ночы амаль не спала. Ездзіла па Бельскім павеце, а потым тут, у Беластоку,— трывожная ноч нарад з камсамольцамі. Калі з’явілася на канспіратыўную кватэру, ніхто не паведаміў ёй, каб прыйшла на нараду да старога Яна. А было ж наказана, каб перадалі. Цікава. «Недзе нехта блукае каля нас не свой, чужы, яшчэ не распазнаны...» — думае Андрэй. Блукаў ён і ля Андрэя там, у Варшаве, калі нечакана яго адправілі ў Піншчыну, мусіць, для згубы. А цяпер... тут ходзіць ён. Праў, напэўна, праў Грыша Плотка са сваімі меркаваннямі.
Надзя заварушылася, падагнула ногі, яшчэ глыбей уткнулася галавой у падушку. Мусіць, ёй стала холадна. Андрэй зняў сваё паліто з вешалкі і асцярожна накрыў яе. «Спі, заўтра паедзем у дарогу разам»,— падумаў Андрэй.
Сеў пісаць. Што пісаць? Жалобны вечар сягоння — вечар некралогаў. Аб забітых маладых хлопцах-стральцах ужо напісана. А яшчэ трэба папісаць адзін некралог, і Андрэй не можа стрымаць хвалявання. Вось заснула яна, Надзя, якая прынесла гэтую цяжкую вестку. У Бельскай дэфензіве памёр ад катаванняў Юрка Крагельскі. Яго каты паспелі прывезці яшчэ жывым у турму. Баяліся, каб не скончыўся ў дэфе і каб часам не мець якіх клопатаў. Суседства пралетарскага Беластока так ці інакш трывожыць.
Пасля таго як Юрку прывезлі ў турму, ён у той жа дзень памёр у турэмным шпіталі. Усё ж такі паспеў вымавіць у апошнюю хвіліну: «Няхай жыве Камуністычная партыя!»
Не будзе больш шумець вадаспад у разбітым сэрцы. Вадаспад заціх. Вадаспад не паддаўся катам, нічога ім не аддаў. Усё пакінуў для партыі. «Дарагі Юрка! Як жа мне аб усім напісаць? Выйдзе балюча і тужліва. А тужыць нам трэба ў меру. Трэба несці сцяг партыі па шляху няўдач і перамог — да апошняй перамогі, трэба каваць вернасць у душы.
Увесь край даведаецца аб табе, Юрка, аб тваёй смерці змагара за камунізм. І там, над Шчарай, умыецца слязою твая красуня...»
Жалобны вечар. Сняжынкі ўсё падаюць і падаюць за акном. А на паперы кладуцца чорныя жалобныя словы.
* * *
Зноў знаёмы вецер на дарогах. Пацярушвае сняжком, быццам пылам. Андрэй з Надзяй пабылі ўжо ў трох раёнах. Які штуршок дала забастоўка рабочых Беластока для ўсёй акругі! Паліцэйскае нахабства і тут аслабла. Ажыўленне сярод сялянства такое, што яно нагадвае Андрэю часы Грамады. Усюды Андрэя і Надзю прымалі з радасцю, з натхнёнымі тварамі, з бляскам у вачах. Углядаліся ў іх з прытоенай усмешкай. «Гэта тыя, якія ведаюць, калі будзе рэвалюцыя, яна ўжо блізка. Недарэмная іх работа»,— гаварылі іх позіркі, твары.
Андрэй з Надзяй не затрымліваліся доўга на адным месцы. Нідзе не сустракалі асаблівых цяжкасцей, перашкод у сваёй працы. І вынік яе быў, можна сказаць, цудоўны. Абозы з бульбай, збожжам, крупамі паплылі ў Беласток, каб умацоўваць адзіны народны фронт, дадаць сілы рабочым, бо яны аснова, яны перадавы атрад рэвалюцыі. «Няхай жа бастуюць, трымаюцца да перамогі, мы апошнім падзелімся, каб толькі панскае ліха скінуць з плеч»,— гаварылі старыя дзядзькі і цёткі. І кожны, хто меў, даваў і кавалак сала, мяса. Запрагалі падпольшчыкам — Андрэю і Надзі — найлепшага каня, і камсамолія з бадзёрым шумам праводзіла іх у далейшую дарогу. Ездзілі найбольш начамі і бачылі, як плылі абозы снежнымі дарогамі ў Беласток, чулі, як парыпвалі сані, як ціха нокалі на коней падводчыкі. Коні беглі жвавай рыссю і, як здавалася Андрэю з Надзяй, радасна пафырквалі. Падпольшчыкі ехалі далей, ад вёскі да вёскі. Едучы, найбольш маўчалі. Толькі часам перакідваліся позіркамі і разумелі адзін аднаго.
— Ствараецца ўражанне,— сказаў Андрэй,— што нас перакідваюць з рук у рукі, што мы не едзем, а ляцім у паветры.
Надзя ўсміхнулася і кіўнула галавой.
Маўчанне было прыемнае, радаснае.
Потым думкі вярталіся да сумнага і горкага. Шлях падполля — шлях ахвяр.
Надзя глянула ў мутныя далі снягоў задуменна і сказала:
— Нашы поспехі не павінны нам збаламуціць галовы, закрыць гарызонты. Шлях наш суровы, аб гэтым не трэба забываць ні на хвіліну.
Андрэй міжволі ледзь усміхнуўся — успомніў, як ён гаварыў такія самыя словы ёй там, на дарогах Піншчыны.
— Ты згодна з тым, што нам надоўга трэба забыць аб асабістым жыцці? — сказаў Андрэй, каб прадоўжыць гутарку.
— Я так не думаю, Андрэй. Камуністы не павінны адгароджвацца ад жыцця, ад яго радасцей.
— Крытэрый усяму — вера камуніста ў свае сілы,— гэта значыць, ніколі не папускацца дабром агульнага грамадскага на карысць асабістага,— працягваў Андрэй.
— Ты хочаш сказаць, што трэба ўмець спалучаць грамадскае з асабістым так, каб адно другому не перашкаджала?
— Відаць, што так... Іменна так...
— Для гэтага трэба розум, сіла волі...
— Для гэтага трэба лічыць справу партыі як сваю ўласную,— перапыніў Андрэй,— трэба любіць перакананні камуніста, адчуваць жыццё народа, ведаць яго, жыць з ім...
Снег пачынаў падаць гусцей і гусцей. Размінуліся з конным паліцыянтам, які нават і не глянуў на падарожных. Снег заляпіў яму шапку. Відаць, не было гэтаму паліцыянту ніякай ахвоты пытацца, хто едзе. Да таго ж, паліцыя наогул навучылася асцярожнасці. А раптам падарожныя падставяць яму пісталет пад нос. Такое ліха паноў паліцыянтаў сустракае на дарогах Заходняй Беларусі.
— Ты мела адказ напагатове, калі б паліцыянт запытаў, хто мы, куды едзем? — спытаўся Андрэй у Надзі.
— Мела... А ты?
— Я таксама...
— Бачыш, якія мы з табою людзі, філасофстваваць умеем і адказы паліцыі гатовыя маем, ха-ха-ха! — смяялася Надзя.
Свабода! Якое багатае, прыгожае слова! Яно перамагае ўсе сумненні, расчышчае дарогу працы, любві...
Так, і любві... Але Андрэй забараніў сабе і думаць пра гэта. Нібы вярыгі сам на сябе надзеў і не можа зняць. Сказаць бы зараз Надзі, як ён тужыць па ёй, колькі лістоў-вершаў да яе назбіралася ў яго і яшчэ больш у душы. А ён... пусціўся ў меркаванні... Праўда, пачала яна, Надзя... Пачала ціха, нават з нейкай асцярожнасцю. Раптам загаварыла пра тое, што наперадзе яшчэ могуць быць паражэнні, што жыццё іх суровае. Гэта Надзя паўтарала словы Андрэя, якія ён сказаў ёй аднаго разу на Піншчыне. І яна, Надзя, усё гэта разумее не горш за іншых. Але трэба ўмець і радавацца, калі радасна. Цярпець не можа яна людзей, якія выхвальваюцца тым, што яны ў сабе заглушаюць усякую непасрэднасць...
Андрэй у адказ пачаў гаварыць, што ён таксама любіць непасрэднасць, але толькі стараецца прытрымаць яе ў сабе. У рэвалюцыйнай барацьбе патрэбен перш за ўсё цвярозы, халодны розум... А так званыя «асабістыя» пачуцці трэба пакінуць пры сабе да лепшага часу. Але дарма думае Надзя, што ўсё гэта лёгка даецца...
І, глянуўшы на Надзю, абарваў сябе. А ў Надзі вочы бліснулі ласкавай хітрынкай... «Што ж гэта я нарабіў?» Бо няма яму жыцця без яе...
Намерзліся за дарогу парадкам. Гэта адчулася, калі ўвайшлі ў хату і распрануліся. Адразу абое сталі ля цёплай печкі...
Сустрэча з раённым актывам была кароткай. Час не чакаў. Тут пачулі аб грандыёзнай дэманстрацыі ў Беластоку, калі хавалі восем забітых хлопцаў — «стральцоў». Паліцыя некалькі разоў намагалася перашкодзіць, але без поспеху. Ёсць параненыя з абодвух бакоў.
— Хутчэй, таварышы, арганізуйце народ,— няхай вязуць бульбу, другія вёскі павезлі ўжо,— гаварылі падпольшчыкі.
Актыў рассыпаўся па вёсцы, якая ўжо ведала аб падзеях у Беластоку.
Пасля вячэры Андрэй і Надзя былі пераведзены ў другую хату на начлег. Хата была старая, з невялічкай куханькай і такой жа невялічкай чыстай палавінаю. Жыла ў ёй старая бабка з сынам-камсамольцам, які паехаў з абозам у горад. Хатка глядзела вокнамі не на вуліцу, а на агароды. Беднасць глядзела адусюль — са сцен, з вузкіх прымітыўных лаваў, з невялічкага стала на крыжаках, з пакрыўленых двух акенцаў, з нізкай навіслай столі. У кутку стаяў не то ложак, не то скрыня з дошак. З-пад дзяругі тарчала салома. Добра, што хоць ёсць сякая-такая падлога і што ў гэтай хатцы цёпла. Бабка, крыху глухаватая, праводзіла ўвесь час на куханьцы, найбольш на печы. Аднак прыйшла ў чыстую палавіну і сказала:
— Ідзіце ў хлеў, прынясіце куль саломы, пасцелецеся на падлозе... Бачыце, няма нават на чым прылегчы людзям. Дзверы ў сенцах замкніце на засаўку.
Завохкала старая, застагнала і, суровая ў сваім смутку, падалася на кухню, а затым палезла на печ.
Андрэй прынёс куль саломы, і сябры зрабілі сабе нядрэнную пасцель. Патушылі газнічку і селі ля белага акенца, як цені. Слухалі парыпванне саней, ноканні, пераклічку падводчыкаў. Маўчалі, стаіўшыся.
Урэшце ўсё сціхла. Сонна падаў снег за акном, ад чаго шыбінкі рабіліся яшчэ бялейшымі. Цеплыня маленькай хаткі навявала дрымоту. Надзя пачала разувацца. Зрабіў тое самае і Андрэй.
— Давай сюды шкарпэткі,— сказала Надзя,— тут вось нейкі шнурок працягнуты ля печкі. Павесім, няхай прасохнуць.
Потым Надзя выняла грэбень з валасоў. Андрэй пачуў кароткі стук, калі яна клала яго на стол. Нячутна ступаючы босымі нагамі, падышла да Андрэя і ціха правяла рукою па яго валасах, а потым прытуліла галаву сябра да сваіх грудзей.
Андрэй... невядома, як гэта сталася, адчуў у сваіх руках яе моцны, зграбны стан.
— Ты просты...— ціха сказала Надзя,— з розумам філосафа, а з сэрцам дзіцяці... Пойдзем на нашу княжацкую пасцель.
Андрэй падняў яе на рукі.
* * *
Забастоўка скончылася. Рабочыя на ўрадавай арбітражнай камісіі атрымалі жаданае павышэнне зарплаты.
Праз тыдзень пасля сканчэння забастоўкі пачаліся арышты камуністаў. Андрэй быў арыштаваны якраз тады, калі выходзіў з друкарні. Знарок нарабіў крыку на ўвесь падворак, каб у сутарэнні пачулі друкары. Не хацеў ісці, упіраўся, каб зацягнуць час. Друкары пачулі крык. Адзін схапіў набор газеты «Чырвоны сцяг», другі — друкарскі станок, і абодва ўцяклі праз запасны выхад на другі бок будынка. Тры шпікі, пакінуўшы Андрэя з трыма паліцыянтамі, пабеглі ў друкарню. Знайшлі толькі адну скамечаную лістоўку.
Калі Андрэя прывялі ў дэфензіву, там ужо былі Грыша Плотка і Станіслаў Барвіна. Хвілін праз дзесяць прывялі Надзю. Яна села побач з Андрэем.
Выйшаў Чарапіцкі, агледзеў усіх і спытаўся з іроніяй:
— Ну, як? Пазнаяце адзін аднаго?
Ніхто яму не адказваў.
Чарапіцкі паклікаў Грышу Плотку кіўком пальца і павёў перад сабою. Аглянуўся і сказаў дзяжурнаму паліцыянту:
— Рассадзіць усіх па адным...
Першую павялі Надзю. Яна зірнула ў твар Андрэю. Позіркі сустрэліся на адзін, толькі на адзін момант. Было ў іх і развітанне і папярэджанне.
Зноў сырая гулкая камера. Думкі-здагадкі. Чаканне допыту. На другі дзень рана прывялі на вочную стаўку з Грышам. Грыша стаяў з сінякамі на твары, без акуляраў, бледны. Узлахмачаныя валасы звісалі на лоб. Позірк вачэй здаваўся калючым. Андрэй заўважыў, што гузікі ў кашулі вырваны і расхрыстаны каўнер агаляў грудзі.
Грыша неяк сурова глядзеў на Андрэя і ўсё гаварыў:
— Не, я не ведаю гэтага чалавека...
Пасля абеду была вочная стаўка з Надзяй. Яна стаяла нават свабодна, з прыўзнятай галавой, з распушчанымі валасамі, прыгладжанымі назад, крыху збялелая. На яе твары Андрэй убачыў гордасць, а ў вачах — ласку. Яна закруціла павольна галавой і сказала:
— Не ведаю гэтага чалавека...
Барвіна цераз паліцыянта перадаў Андрэю кавалак хлеба з салам. Яго дапытваў Чарапіцкі, і Барвіна сварыўся з ім, як у сябе на падворку. Адзін раз нават стукнуў кулаком па стале і крыкнуў, закіпеўшы:
— Ты здраднік рабочага класа! Кат! Толькі зачапі мяне, я з цябе кішкі выматаю!
— Лягчэй, лягчэй, дамо рады,— адбрэхваўся Чарапіцкі і ўсё ж такі пабаяўся паслаць Барвіну на катаванне.
Пры сустрэчы з Андрэем Чарапіцкі з абвіслай, заплыўшай тлушчам мордай усміхнуўся.
— Здаецца, знаёмыя даўно? — сказаў ён з насмешкай.— Пан пайшоў высока, да функцыянера ўзвысіўся... Мы ўсё ведаем, пане Касцевіч...
Недзе блукае правакатар, яшчэ не распазнаны. Ён адчуваўся дагэтуль. Але дзе? Такое назнарок адкрытае, цынічнае прызнанне ката Чарапіцкага недарэмнае. На трэці дзень пабітага Андрэя кінулі ў адну камеру да акрываўленага Грышы. Андрэй дапоўз на каленях да яго, скурчанага на падлозе, і толькі прашаптаў:
— Грыша... сябра...
І яны паціснулі адзін аднаму рукі.
Шпікаўскія ніці плылі сюды з усіх канцоў краіны — з Гродна, Вільні, Брэста, Пінска, з нелюбімага Глушца. Для Надзі яны ахоплівалі яшчэ больш гарадоў і вёсак. Плывуць яны, напэўна, і з Варшавы.
— Каты! Фашысты! — пачуўся голас у калідоры.
Гэта голас Надзі. Андрэй прыхінуў сваю шчаку да сцяны.
На чацвёрты дзень усіх зачыніла пад сваім скляпеннем турма. Пачынаўся новы этап эпапеі. Агляніся назад — верставыя слупы мільгаюць па пройдзеным шляху, як маякі...
...Грышу Плотку павезлі з турмы назад у дэфензіву, павезлі ноччу разам з пракурорам. Грышу Плотку павезлі вешаць — страшыць шыбеніцай. І Грыша Плотка, кравецкі сын, не пабаяўся. Яго паўмёртвага прывезлі назад у турму. Назаўтра фельчар памярцвелыя ад пабояў месцы на целе Грышы калоў іголкамі, і Грыша Плотка не чуў болю. Ён глядзеў на сваіх «апекуноў» крывавымі вачыма. Гэта былі яго крывавыя слёзы, нявылітыя, нікому не паказаныя там у самотнасці пакут. «Рот-фронт! Рот-фронт!» — вітаюць праз вокны таварышы Грышу Плотку, калі ён ідзе з турэмнага шпіталя, і прывітанне рэхам разносіцца па наваколлі, вянчае славаю мужнага сына баязлівага краўца з мястэчка Глушэц.
1 СДКПЛ — Сацыял-дэмакратычная партыя Польшчы і Літвы.
2 Хутарызацыяй.
3 Песня «На барыкады!» — пераклад з польскага.
Грымяць гарматы ў далёкай Іспаніі. Хоць далёка яна, але рэха бітваў разносіцца па ўсім свеце. Паўстала гераічная Іспанія, і франты адкрыліся ў баях з фашыстамі. Нязнанае дагэтуль імя далятае да самых глухіх куткоў, імя жанчыны, правадыра Камуністычнай партыі Іспаніі, імя несапраўднае, але гарачае «Пасіянарыя». Радасныя надзеі яднаюць прыгнечаныя народы з паўстаўшай гераічнай Іспаніяй. І крылатае слова «No pasaran!» ва ўсіх на вуснах. Усе зразумелі яго значэнне. Яно стала любімым лозунгам у барацьбе з фашызмам і на прасторах Польшчы.
Пілсудскага ўжо няма. Людзі кажуць — не памёр, а здох. Тры дні віселі ў Глушцы пахіленыя долу сцягі, перавязаныя чорнымі, жалобнымі стужкамі. Фашысцкая Польшча сумавала. Засталіся яшчэ пілсудчыкі.
Затым украінскія нацыяналісты забілі міністра ўнутраных спраў сталыпінскага тыпу Перацкага. Як заўсёды, фашысты выкарысталі гэтую тэрарыстычную падзею супроць кампартыі, супроць рэвалюцыянераў. У Картуз-Бярозе, на Брэстчыне, у перайманне Гітлеру, узнік канцэнтрацыйны лагер.
Асаднікі паставілі ў Глушцы помнік Пілсудскаму ў гародчыку ля гміны. Ён прастаяў толькі адны суткі. Ранкам людзі ўбачылі бюст з адламанай галавой, а на мармуровым п’едэстале, на прыклеенай паперы, былі напісаны вялікія літары, якія складаюць два словы — адно кароткае, а другое большае: «No pasaran!»
Усё было пастаўлена на ногі ў фашысцкіх логавах. Камендант валаснога пастарунка кат Дарванскі лётаў з узброенай світай па вёсках і збіваў да паўсмерці падазроных. Так быў збіты ў Запалянцы былы камандзір эскадрона часоў грамадзянскай вайны таварыш Грыб. Пасля катавання ён злёг у пасцель надоўга.
Страціў і Нічыпар Байдак, вясковы палітык, апошнюю кароўку. Забралі за падаткі. Ён стаіць на сваім полі ля дарогі. Поўная сявенька жыта насыпана, пастаўлена на мяшок. Конь з бараною адпачывае, угнуўшы галаву. На мураве сядзіць Анупрэй Чарняк і папыхквае люлькай. Недалёка сее жыта Макар Краўчук, памагае яму Люба. Стоячы пры дарозе, яна глядзіць, як Макар пайшоў па загону, раскідаючы зярняты. Белая хустка мігціць на сонцы, і ветрык прытуляе плацце Любы да ног. А яна стаіць, быццам благаслаўляе кожны след свайго мужа-сейбіта.
Нічыпар скардзіцца Анупрэю на свой лёс, гаворыць аб тым, як адабралі ад яго карову на рынку ў Глушцы, як потым ён ледзь не плакаў перад людзьмі і ўсё гаварыў тое самае — сваё: «Павінны ж яны такі ўцячы за Буг». Паліцыянт схапіў старога Нічыпара ззаду за каўнер з крыкам: «Ты што тут гаворыш, стары д’ябал?» І пагнаў у пастарунак.
— Як я ім скажу: «За Буг!», яны мне ў плечы — бух! І так набухалі мне, колькі ўлезла,— расказваў Нічыпар.
— На чорта табе было паўтараць гэтае «за Буг», сказаў раз, і даволі,— дакараў Нічыпара Анупрэй.
— Узлавалі. Тут пайшло ўжо ў задор,— апраўдваўся Нічыпар і працягваў расказваць далей: — Перасталі яны мяне біць, устаў я ды і кажу ім тое самае: «Такі ж мусіце вы ўцячы за Буг!»
— І што? Зноў пачалі бухаць? — пытаўся Анупрэй.
— Не. Толькі сказалі: «От, пся крэў, стары д’ябал! Ідзі прэч адгэтуль!» А мне толькі гэтага і трэба. Узяў я сваю шапку і пайшоў.
— Мм...— замармытаў Анупрэй,— такі ж на сваім паставіў... Ха-ха-ха! — засмяяўся стары «рыцар» і закруціў галавою.
Нічыпар глянуў навокал па полі і сказаў, як праз нос:
— Невядома, як там будзе ў той Іспаніі...
Потым пачаў клікаць Макара:
— Го-го!.. Хадзі сюды!
Калі падышоў Макар, Нічыпар спытаўся:
— Скажы, Макар, у якім баку Іспанія?
Макар узмахам рукі паказаў напрамак. Нічыпар доўга глядзеў на паўднёвы захад. Хацеў, каб даляцелі да яго вушэй гарматныя кананады гераічных атак рэспубліканцаў — кананады свабоды.
Адарваўся вачыма ад небасхілу Нічыпар і сумна закруціў галавою:
— Далёка... Не начуеш,— прамовіў ён, уздыхнуўшы, і ў сваёй прастаце душэўнай дадаў: — Каб там перамаглі нашы, то, можа, нам тут палепшала б.
Затым заглядзеўся на ўсход.
— Ціха... Не чуваць, не ідуць... Усё роўна як замуравалі гэтую граніцу. Ні гуку адтуль, ні стуку. Няўжо-такі?.. Не, не можа быць... Прыйдзе Чырвоная Армія, прыйдзе... Не можа быць, каб не прыйшла!..
— Ого-о-о! — працягнуў Анупрэй,— каб тое свята прыйшло, заскакалі б лес і горы. Мы тады свайму Барсучку рукі звязалі б...
Так сябры, гутарачы, рыхтавалі да прыходу вызвалення меркі справядлівасці для ворагаў. Раптам Нічыпар, глянуўшы ўздоўж дарогі, ускрыкнуў:
— Стой!.. Бачыце?
І паказаў на дарогу. З-за горкі на веласіпедзе мільганула паліцэйская шапка. Макар зараз жа падышоў да Любы, а Нічыпар з Анупрэем узяліся за сяўбу.
Нічыпар ішоў з сявенькай, а Анупрэй — за бараною. Азірнуліся — пазналі каменданта Дарванскага.
У слонімскай дэфензіве закатавалі насмерць і выкінулі на дарогу ў полі камсамольца Мікалая Гуда. З гэтай прычыны камуністы вывесілі сцягі на шляху.
Паліцыя шукае цяпер «крамольнікаў». Солтыс Барсук паказаў, вядома, на Макара. Вось Дарванскі і прыехаў. Цяжкая табе доля будзе, Макар! Выкручваўся ты дагэтуль спрытна. Нават солтыса Барсука трымаў у жорсткіх руках. Солтыс баяўся Макара. Аднак, баючыся, рыхтаваў яму пастку. Дарванскі ўжо куе рукі Макару, а Люба крычыць і плача. Драпежны, ненаедны кат Дарванскі сам прыехаў скаваць Макара, ужо і паліцыянтам сваім не давярае.
— Будзеш бегчы за мной прывязаны да веласіпеда. Калі не захочаш, то застанешся тут на полі з куляю ў лбе. Зразумеў? Мы цябе, птушка, даўно знаем,— скончыў кат Дарванскі і сеў на веласіпед.
Усе, хто быў на полі, правялі іх сумнымі, цяжкімі позіркамі. Макар увесь час бег за веласіпедам, не нацягваючы кайданнага ланцуга.
Веласіпед знік за горкай, і на полі стала ціха і змрочна. У гэтай цішыні здавалася, што ўздыхала зямля. Людзі папляліся на поле працаваць.
...Стрэл — адзін... другі, трэці... спалахнулі цішыню над палямі.
Бегчы Макару з горкі не так ужо было цяжка. Але на гару запірала дух. Ланцужок пачынаў нацягвацца. Макар ужо заліваўся потам. Прыгледзеўся ён да тых спружын пад сядзеннем веласіпеда і падумаў: «Няўжо яны такія моцныя?»
Веласіпед, пераваліўшы горку, лёгка пакаціўся ў даліну. Становішча для Макара стала выгодным. ён ірвануў ланцуг з усёй сілы, і спружына лопнула, адламалася. Макар скаванымі рукамі, на якіх там, дзе б’ецца пульс, вісеў кайданны замочак, адным махам зваліў Дарванскага на зямлю разам з веласіпедам. І тады пачаў уцякаць у напрамку ляска дзядзькі Анупрэя. Дарванскі, вылезшы з-пад веласіпеда, выпусціў услед па Макару ўсю абойму са свайго рэвальвера. Але ў Макара не трапіла ні адна куля.
— Уцёк!.. Уцёк!..— крычаў Анупрэй Нічыпару, ідучы за бараною, а потым крыкнуў тое самае і Любе, якая дасявала сваё жыта.
Тры дні лазіла паліцыя з сабакамі па ляску Анупрэя, абмацала кожны корч, кожны куст, але Макара не знайшла. Тады абшукала пералескі ўздоўж глухога шляху, але і там не натрапіла на Макара. А ён, Макар, наадварот, хаваўся не ў лесе, а ў полі, хаваўся на ўзгорку, у ямах, зарослых палыном. Адтуль ён бачыў, што робіцца навокал.
Згаладнелы за тры дні, прыйшоў ён на чацвёртыя суткі ўначы да дзядзькі Анупрэя, які і распілаваў яму ланцуг напільнікам. Была выклікана Люба. Макар узяў на дарогу хлеба, развітаўся з Любай, дзядзькам Анупрэем, а ў думках і з усёй Запалянкай і падаўся ў Дзяды шукаць свайго сябра Антона Данілюка.
Уцёк Макар, пайшоў. А за ім дарогі зашумелі ўслед пералескамі, лясамі, вышумліваючы адно і тое: «No pasaran!»
Мікіта Лазун таксама дачуўся пра гэтыя цудадзейныя словы: «No pasaran!» Ён быў на адкрыцці помніка Пілсудскаму ў Глушцы. Усё там ішло як след, нават сам староста выступаў. Іграў «Першую брыгаду» аркестр, дзе распінаўся на кларнеце цырульнік Ёшка. Потым нават выпіць далі. І раптам праз адну ноч галава адляцела ў помніка, а на п’едэстале з’явіліся таямнічыя словы: «No pasaran!»
Мікіта таямніча пытаецца ў людзей, што гэта за словы. Можа, гэта чыё-небудзь прозвішча ці заклінанне? Калі ж, урэшце, даведаўся, адкуль яно прыляцела, то не толькі задумаўся, але нават спалохаўся.
— Аж адтуль яно прыляцела? Гэта ж, мусіць, далёка тая Іспанія? А бачыш...
Усё роўна Мікіта зразумеў словы «No pasaran!», як заклінанне. Ён сумны сядзіць з солтысам Барсуком на прызбе сваёй новай хаты. Абодва думаюць, гадаюць, ад чаго памёр жабрак Рыгор Малахай. Нядаўна знайшлі яго мёртвым пры дарозе, недалёка ад Глушца. Гэта зрабіў не інакш, як той самы «пасаран». Гэта, мусіць, такі чалавек ходзіць па свеце, чалавек, якога трэба баяцца. І абодва «начальнікі» сапраўды адчуваюць страх перад невядомым «пасаранам».
Мікіта гатоў прыпісаць яму і тое, што ў яго, Мікіты, у засеку жыта згніло: збіраў, збіраў — адзін год, другі, Кузьме на боты шкадаваў, і на табе — узяло і папрэла. Сушыць Мікіта цэлыя гурбы зярнят, а людзі кажуць, што з гэтага жыта хлеба не будзе. Хіба толькі коней можна карміць. Ну і пасаран, што ён нарабіў. Пасаран адным спрыяе, а другім не.
Ён паспрыяў Макару ўцячы з рук Дарванскага. Моцны гэты пасаран!
Асабліва баіцца Макара солтыс Барсук. Думаў, што пазбудзецца гэтага, як ён называў, прыблуды, а тут і не выйшла.
— Спаліць яшчэ... Што ты яму зробіш? — дадае страху Барсуку Мікіта. Барсук адказвае:
— А што думаеш? Яму нядоўга...
Мікіта пазірае на палі, потым пад страху сваёй хаты. Ён аддзяліў сына, лесніка, які застаўся жыць у старой хаце. Мікіта пабудаваў сабе новую на хутары, ажаніўся з крывабокай бабай, якой, як кажуць людзі, ён выдзяляе хлеб на кожны дзень. Кузьму аддзяліць не захацеў, не дазволіў жаніцца. Кузьма не вытрымаў бацькоўскага здзеку і паехаў у Латвію. Прыязджаў адтуль вярбоўшчык на работы да латышскіх памешчыкаў, і Кузьма падпісаў кантракт на адзін год.
Яшчэ ім абодвум — Мікіту і Барсуку — замінаюць некалькі чалавек у Запалянцы. Трэба пазбавіцца ад іх, і тады можна будзе мець дармавых парабкаў. Бо пакуль што Канцавому Міхасю, батраку, трэба плаціць, бо і ён, не баючыся Мікіты, адзін раз сказаў:
— Калі ўжо надыдзе тая леваруцыя?
— Бачыш, што яму ў галаве? — кажа Мікіта Барсуку.— Я яго хлебам кармлю, а ён табе ліха думае.
— Яшчэ каб гэтага інваліда... музыку...
— А Ціханчук? Гэтая гадзюка Тацяна ўсім бы вочы павыдзірала...
— А самога Дзям’яна чаму мінаеш? — пытаецца Барсук,— ад яго ўсё ліха, толькі ад яго...
— Нейкі партрэт вісіць у Кацярыны Касцевіч... Яшчэ сын павесіў. У мінулую нядзелю Дарванскі з нейкім панам у цывільным гаварылі аб ім. Быццам гэта нейкі мяцежнік,— тарочыў Мікіта.
— Можа, гэта і ёсць той самы пасаран? — кідае здагадку Барсук і дадае: — Дарванскі, калі арыштоўваў другога сына Кацярыны, сарваў партрэт і, кінуўшы, таптаў нагамі. Шпік, што рабіў вобыск, сказаў: «Радзішчаў, зняць яго!»
— Дзярышчаў,— кажаш?
— Ага... Так і сказаў: Дзярышчаў...
— З сабою яны яго не забралі?
— Не. Кацярына падхапіла з зямлі, пазбірала шкло. Мусіць, схавала...
«Начальнікі» задумаліся. Напэўна, нейкая сіла ёсць у тым партрэце, калі схавала яго Кацярына, маці «дзяржаўнага злачынцы» Андрэя.
— Я, калі буду ў пана графа ў маёнтку, спытаюся, ён павінен ведаць... Дзярышчаў, кажаш? Каб не забыцца... Каб ён нам тут чаго не надраў?..— трэба пільнавацца...
— А як ты думаеш,— спытаўся Барсук,— пра гэтую польскую лекарку Квяткоўскую? Уліпла да куртаногага і жыве.
— А куды ж ёй падзецца? Я ёй казаў, каб ішла жыць да мяне. Не хоча. Быццам з шахцёраў яна паходзіць. Вядома, на зямлі ёй працаваць не даводзілася.
— Трохі ж памагае Петрусю...
— А! Што там памагаць? Там кошка ўсё парабіла б. Прыкрываецца за ёю Хадыка,— вось што галоўнае. Паліцыя да яе не чапляецца. Палячка.
— Охо-хо...— уздыхнуў Барсук.
— Охо-хо...— уздыхнуў і Мікіта і пачаў гаварыць, што вечарамі вельмі чырвоны месяц узыходзіць.
— Не інакш, як на вайну...
— Вайна будзе,— таямніча кажа Мікіта,— пан граф казаў, што немец хоча знішчыць усіх бальшавікоў у Расіі.
«Начальнікі» перавялі гутарку на Глушэц. Ксёндз Абнорскі з амбона заклікае настаяць за польскасць, за хрысціян у гандлі. Польшча павінна быць для палякаў, бо яны за яе змагаліся ў легіёнах.
Мікіта і Барсук перайшлі на гаворку аб дарагоўлі.
— Падумаць... цвіка нельга купіць, кавалка жалеза. Усё здаражэла,— гаворыць Мікіта.
— А ўжо аб тканінах на якую кашулю і казаць няма чаго. Не дакупішся,— дадае Барсук.
— Усё яны, гандляры, лупяць з нас скуру, як хочуць...
У гэтым «начальнікі» не памыляліся. Сапраўды, усе прамысловыя тавары былі настолькі дарагія ў параўнанні з сельскагаспадарчымі, што нельга было думаць аб кашулі, аб новых плугах, баронах...
* * *
Выкарыстоўваючы крызіс, чорная сотня ў Глушцы рыхтавалася да чорнай справы.
Спачатку на парозе кожнай яўрэйскай крамы стаў п’яны найміт і не пускаў пакупнікоў. Гэта азначала: ідзіце купляць у крамах польскіх.
Чорная хмара над Глушцом насоўвалася ўсё больш і больш. Яўрэйскія саматужнікі: шаўцы, балаголы, краўцы, рымары, кавалі, на ўсякі выпадак, рыхтавалі дружыну для адпору. Яўрэйскія пагромы, якія пракочваліся па ўсёй Польшчы, пачалі даходзіць і на «крэсы». Асабліва адзначалася пагромамі тая частка Польшчы, якая была ў свой час пад Германіяй,— Познань, Памеранія.
Ксёндз Абнорскі вырашыў, каб і Глушэц не адстаў. Кожны дзень прыносіў весткі аб непаладках ва універсітэтах у Кракаве, Познані, Варшаве, Вільні. Студэнты-яўрэі стоячы слухалі лекцыі, але пакідаць універсітэт не хацелі, як ні стараліся іх выгнаць польскія шавіністы.
Страшны дзень надышоў і для Глушца.
...Спярша ў канцы галоўнай вуліцы звінела нешта такое, як быццам хто каціў па бруку жалезны лом або трубу. А потым... потым трэск ад ламання дзвярэй, звон пабітага шкла. І мітуслівыя крыкі, у якіх можна было пачуць гарлахвацкі смех злараднай жывёлы. Адкрываліся зубастыя сківіцы — бандыты ржалі, як коні, калі ад аднаго ўдару ломам вылятала акно, а ад другога падаў сам гаспадар крамы. На вуліцу з крамаў ляцелі тавары: каробкі з гузікамі, ніткамі, флаконы з адэкалонам, духамі, рэкламныя каробачкі з пудрай, стосы паперы, лінейкі, гатавальні, чарніла. А потым пайшлі скруткі тканіны, за імі вырабы з жалеза... Гандляры, узняўшы рукі, уцякалі ў напрамку сінагогі.
Дружына на чале з шаўцом Давыдам ударыла на пагромшчыкаў з завулачка, ударыла знянацку. І на момант усё было прыціхла. Пагромшчыкі не чакалі такога адпору. Давыд крыкнуў:
— Разыдзіцеся, а то ад вас тут застанецца мокрае месца.
Усе ведалі асілка Давыда. Пагромшчыкі спыніліся, пазіраючы на яго, у нерашучасці. Але сальнік Карнікевіч раскрыў сваю зяпу і раўнуў:
— Што-о-о? Бі іх! Чаго раты разявілі?!
Бойка пачалася заўзятая. Біліся каламі, хапаліся загрудкі. Найбольш храбрымі аказаліся балаголы. Каб не яны, дружына Давыда была б пабіта. А так — пагромшчыкі пачалі ўцякаць. Як ні крычаў Карнікевіч, пагромшчыкі пабаяліся. Тады на дапамогу, схаваныя за брамамі дамоў, выйшлі паліцыянты і пачалі гумавымі палкамі адціскаць дружыннікаў. Тым часам пагромшчыкі ўсім натоўпам прарваліся наперад. З наступнага квартала пагром пачаўся нанава. Дружыннікі вярнуліся ў завулачак, каб абысці квартал і ўдарыць на пагромшчыкаў зноў. Але імпэт пагрому да таго быў імклівы, што, здавалася, ідзе нейкая страшэнная машына і ўсё трушчыць пад сабою.
Пакуль дружыннікі дабеглі да галоўнай вуліцы, бандытаў спыніў толькі адзін чалавек. Ён, як асілак з гераічнай казкі, вырас на вуліцы з молатам у руцэ і ўсё рос і рос у вачах пагромшчыкаў.
Гэта быў каваль — стары Міхал.
Ён, высокі, з пасівелымі скронямі, у скураным рабочым фартуху, стаяў з узнятым вялікім молатам, гатовым у кожную хвіліну апусціцца на галовы бэстыяў.
— Ні з месца, кажу вам!.. Ні з месца, бадзягі!..— крычаў Міхал.— Па маім трупе... па маім трупе пройдзеце... Чуеце, па маім...
Але тут падаспелі дружыннікі. Паліцыя ўжо не дала рады. Міхал усё стаяў на тым самым месцы і крычаў:
— Так іх! Вось так іх!
Пагромшчыкі адступілі, і паліцыя дала каманду разысціся.
Дружыннікі пайшлі ў канец вуліцы і завярнулі на яўрэйскія могілкі. Там іх павінен сустрэць Якаў, сын Міхала.
Ідучы праз могілкі, Давыд заўважыў ля аднаго магільнага помніка скурчанага на зямлі чалавечка ў шэранькім касцюмчыку.
— Го! Бачыце, які ваяка!
Дружыннікі ўбачылі Ісэра Цукермана і зарагаталі.
— Што, цябе ў турме навучылі так хавацца? Га? — наступаў Давыд.
— Што ты ад мяне хочаш? — агрызнуўся Цукерман, грызучы пазногці.
— Я хачу сказаць табе, што ты слізняк. Чаму не бараніў свайго магазіна, дзе ты кожны дзень абціраеш трыбухом прылавак? Ты ведаеш, што стала з тваім магазінам? Карнікевіч — у рот... і няма... Пустое месца засталося.
— Ты свіння! — крыкнуў Цукерман.— Ты мне не ўказ!
Давыд акінуў вачыма прыціхлых дружыннікаў і спытаўся:
— Што з ім зрабіць?
А потым ніхто і не прыкмеціў, як Цукерман закруціўся ў паветры, нібы млынок, і лёг трыбухом на шырокую далонь Давыда.
Давыд трымаў Цукермана на выцягнутай руцэ і гаварыў:
— Я табе не ўказ? Ты думаеш, што адкупішся ў Карнікевіча і цябе не зачэпяць? Дык мы цябе зачэпім.
Цукерман трапятаўся, а Давыд прыціскаў яго да сябе і адмерваў з размаху па мяккаму месцу ляшча за ляшчом пад нястрымны рогат дружыннікаў.
Нехта праз смех сказаў:
— Даволі...
Давыд спыніўся, глянуў на плот. Ён быў невысокі. Тады гушкануў Цукермана на руках раз і два...
Шэрая асоба купецкага сынка паляцела за плот.
* * *
Твар у Івана Падалякі набрынялы, жаўтавата-бледны. У вачах дзікія агеньчыкі, агеньчыкі бяссілля. У пашарпанай салдацкай гімнасцёрцы два гузікі на каўняры расшпілены, і кадык выпучаны, як быццам там засела бульбіна. Па чорных валасах працягнуліся дзе-нідзе сівыя валасы, нібы пахаваліся белыя ніткі. Сярод жоўтых ад нікаціну зубоў з правага боку чарнее шчарбіна — няма ўжо аднаго зуба.
Затое ружовым выглядае Барыс Кананец. Гэтаму ўсё ідзе на здароўе. Працаваў зборшчыкам падаткаў, але спалохаўся камуністаў і кінуў. Потым быў прыняты на шасэйную дарогу наглядчыкам. Але там рабочыя яго пабілі за ашуканства пры запісе днёвак і за даносы на рабочых інжынеру. Некаторы час жыў у вёсцы, прыходзіў п’яны на вечарынкі і разыгрываў з сябе хвата-забіяку.
Аднаго разу ў карчме Шчыгельчыка ён пазнаёміўся з сальнікам Карнікевічам. Яны спадабаліся адзін аднаму. Гаварылі пра галоўнакамандуючага Мікалая Мікалаевіча, пра генералаў, купцоў і пра цэрквы. Карнікевіч лічыў Кананца ўсёзнайкам.
Часам да іх прысаджваўся былы станавы прыстаў Лаўскі, які ведаў не толькі «свод законов», але і сілу лекавых траў, пра якія любіў расказваць. Лаўскі ходзіць яшчэ ў старым прыстаўскім шынялі. І кепку носіць па-прыстаўску — набакір.
Ён ужо стары і не працуе. Служыў у гарадскім судзе, але звольнілі за п’янства. Нос Лаўскага, як аглобля, зеленавата-сіняватага колеру. Хоць Лаўскі і беспрацоўны, але сваёй прафесіі не кідае. Носіць з сабою на шнурку чарніліцу з чарнілам, паперу ў папцы, ручку з пяром і дзве кніжачкі. Адна — грамадзянскі кодэкс, другая — крымінальны. Ён праседжвае ў карчме Шчыгельчыка цэлыя дні, чакае, пакуль хто-небудзь з мужыкоў папросіць яго напісаць прашэнне ў суд або ў староства. Вось тады Лаўскі і паказвае, на што ён здольны,— дэманструе перад сялянамі ўсю магічную сілу бюракратычных штучак. Па-першае, трэба ўмець надзець акуляры на нос. Доўга ён дзьме на шкельцы, працірае іх хустачкай і зноў дзьме і чысціць. А сам спакваля абводзіць позіркам сялян, якія павіслі бародамі над сталом і з цікавасцю сочаць за кожным яго рухам. Лаўскі добра гаворыць па-беларуску.
— Запыліліся, халера на іх... Гэтым акулярам... Колькі ўжо?..
Лаўскі ўзнімае бровы, глядзіць у столь, каб прыпомніць, колькі ж год гэтым акулярам.
— Калі я служыў у Пінску прыставам першага стану, вось тады... Гэта было ў дзевяцьсот дзесятым годзе. Трэба было б змяніць, але...
Лаўскі махае рукою і чапляе на нос акуляры.
Перад старымі сялянамі адразу вырастае «пан прыстаў» з характэрным жандарскім ілбом, крыху падобным на лоб цара Мікалая другога. Лаўскі раскладвае паперы, вымае скамечаную насавую хустачку і прачышчае нос з такім гукам, быццам хто ў карчме Шчыгельчыка стрэліў...
— Катар... Каб яго халера,— быццам няўзнак кідае Лаўскі і разгладжвае пажоўклыя знізу вусы.— Т-а-а-к... У цябе, Сідарчук, значыць, справа... Суд за дровы... ммм... ага...
Лаўскі доўга махае пяром над паперай. Сяляне пераглядваюцца паміж сабою. Калі ж будзе канец гэтаму маханню?
Першая літара пастаўлена каліграфічна, і да яе радком пачынаюць далучацца іншыя.
Селянін расказвае сваю справу. Лаўскі піша і мімаходзь устаўляе:
— Гэта па сто дзесятай стацці... Гм-м... Прашу пана суддзю... Так, так, па сто дзесятай. Хто напісаў пратакол?
— Ды хто ж? Ляснік... Апанас Хмель.
— Ага... Так і запішам.
Селянін гаворыць далей:
— Ездзіў у лес з дачкою. Яна і нагу параніла сякерай. А тут яшчэ і на суд...
— Нагу параніла? — пытаецца Лаўскі і адразу перастае пісаць. Акуляры ўзлятаюць на лоб.— Гэта пусцяк. Раз-два можна залячыць. На глушэцкім шляху растуць два бальзамінавыя дрэвы. Почкі з іх трэба настаяць на гарэлцы і настойкай памазаць рану. За два дні зажыве... Ого, бальзам...
Прытуліўшыся да печкі спіною, стаіць гаспадар карчмы Шчыгельчык. ён слухае і захапляецца лекавай сілай раслін:
— Ах, госпадзі, госпадзі... Гэткая ж сіла на свеце...
А Лаўскі вядзе сваё:
— Ведаеце, ля дарогі растуць калючыя шышачкі, круглыя. Ну, тыя, што чапляюцца за вопратку. Гэта ж такія расліны... Калі жанчыне трэба радзіць, даць ёй гарэлкі, настоенай на гэтых шышачках, і палягчэе. Чалавек з’явіцца на свет без каніцелі. Ф-і-і-ць!.. і гатова...
— Ах, госпадзі, госпадзі...— ківае галавою Шчыгельчык.
А сяляне, тоячы ў вусах усмешкі, ужо не вераць Лаўскаму. А Лаўскі разгаварыўся:
— Калі я служыў у Пінску прыставам першага стану, мая жонка раджала дзяцей лёгка... Вось гэтыя шышачкі памагалі. Раз-два... і гатова. Фі-і-ць!
Селянін просіць пісаць прашэнне далей.
— Ага... гм-м...— гугнявіць Лаўскі, схіляючыся над паперай.— Значыць... Апанас Хмель... Добра, запішам...
Акуляры спаўзаюць на кончык носа, і пяро скрыпіць на паперы.
Прашэнне напісана. Лаўскі паказвае селяніну, дзе распісацца, і складвае прашэнне акуратна — вугалок да вугалка.
— Колькі ж вам, пане Лаўскі?
— Колькі? Сам знаеш, колькі... Пяцёрку...
Пакуль селянін развязвае вузялок заношанай хустачкі, каб адтуль дастаць пяцёрку, Лаўскі паспявае пагаварыць пра надвор’е, пра дарагавізну, палаяць яўрэяў і стукнуць кулаком па стале:
— Эге! Некалі яны дрыжалі перада мною...
Атрымаўшы пяцёрку, Лаўскі адразу ж крычыць Шчыгельчыку, як у тыя добрыя старыя часы:
— Антон! Налі стопачку!
Адным махам перакульвае стопачку, выцірае вусы, крэкае і пачынае збіраць паперы.
— Па сто дзесятай стацці цябе павінны апраўдаць,— тонам апекуна гаворыць ён, развітваючыся з селянінам.
...У карчме Шчыгельчыка шумна. Гэтага не бывала даўно. Падаляка і Кананец сядзяць за сталом, кураць, як быццам каго чакаюць. Пагром ужо скончаны. Чаго ж можна чакаць? На ганку пачуўся такі гук, нібы недзе далёка ішоў бык і роў. Дзверы адчыніліся з трэскам, і з перавязанай галавой увайшоў сальнік Карнікевіч.
— Што? Дасталася трохі? — спытаў Шчыгельчык.
— Табе не дастанецца. Стаў гарэлку на стол. Перамога наша.
Карнікевіч кінуў вокам па сталах.
— А-а! — знаёмыя...— і падаўся да Кананца і Падалякі.
— На мой рахунак сёння! Толькі на мой! — выгукнуў сальнік і сеў за стол.
П’е Падаляка, крывіцца, але п’е. Чокаецца з сальнікам і не бачыць, што паміж сталоў ідзе Захар Зубец. Ён дайшоў да прылаўка, нешта купіў сабе паесці і накіраваўся да выхада. Толькі тады Падаляка заўважыў Захара, але зараз жа адвёў вочы.
Як жа не піць Падаляку, калі сальнік Карнікевіч абяцае яму дапамагчы адкрыць сальную краму?
— Мы яшчэ паваюем! — крычыць Карнікевіч, пляскаючы Падаляку па плячы.— Афіцэры нам патрэбны!
І зараз жа звяртаецца да Кананца са словамі:
— І адвакаты таксама! З Дарванскім у мяне дружба. Усё зробім...
* * *
Захар Зубец, пабыўшы ў Якава Кушалевіча, вяртаўся дахаты з Глушца пехатою.
Цяжка ў Захара на сэрцы. Калі не апусцелі, дык парадзелі рады камуністаў. «Бачыш, што робіцца з людзьмі,— думае Захар пра Падаляку і Кананца,— чула маё сэрца яшчэ даўно, што так будзе. Падрыхтуем жа мы вам добры пачастунак. Будзе вам, здраднікі...»
Прыходзіў нядаўна да Захара Дзям’ян Гарагляд. Казаў: «Ратуйце, рабіце што-небудзь, а то загінем... Апусцела вёска ад добрых хлопцаў. Макар уцёк ад Дарванскага і невядома калі вернецца...» Вырашылі, каб Дзям’ян у вёсцы арганізаваў старых дзядзькоў і каб гэтыя дзядзькі сачылі за жыццём сваёй вёскі і выступалі на сходах за справядлівасць. З падаткамі секвестратары ашукваюць, бяруць, колькі ўдаецца. І не разбярэшся з імі, бо гэтых падаткаў незлічоная колькасць. Вось і трэба аб усім гаварыць на вясковай радзе.
Ішоў Захар хуткаю хадою. Нават крыху спацеў. Скінуў шапку, каб сонца абагрэла галаву. Хочацца спыніцца Захару, асабліва на ўзгорку. Ён і спыняецца. Ніколі гэтага не рабіў, а цяпер хочацца глянуць на свет, каб адпачыць грудзьмі. Калі спыніцца, так і застыне ў задуме, звесіўшы галаву. Так часам стаіць пры дарозе адзінокая плакучая бяроза, і яе апушчаныя долу галіны нагадваюць валасы на задуманай галаве селяніна. «Няўжо ўсё прапала ці прападзе? — думае Захар.— Не, не можа быць... трэба шукаць новыя сілы, трэба асцярожна іх шукаць. Адны загінулі, і, можа, вецер іх костачкі развеяў. Другія ў турмах. Андрэй, Паддубны, Кухта... Застаўся Марцін. Ды што ты з ім зробіш? Яго трэба цягнуць на павадку. Тэрор, пагромы. Не, Дарванскага мы ўсё-такі знішчым. Няма іншага выхаду. Ужо нямала нашых людзей ён адаслаў на той свет... Так і будзе адсылаць далей...»
Прыняўшы такое рашэнне, Захар нібы абудзіўся ад сну — надзеў шапку і бадзёра пакрочыў па дарозе. Праклінаючы Падаляку і Кананца, не ведаў Захар, што яны ў дадатак да ўсяго ў час выбараў у сейм у 1935 годзе пісалі ліст фашысту Акінчыцу ў Вільню: «Просім вас выслаць грошы на выбары. Мы падрыхтавалі ўжо шмат людзей, каб галасавалі за санацыю. Прышліце хоць 500 злотых, бо як не прышлеце, то не атрымаеце ніводнага голасу. Ведаеце, мае паночкі, трэба, каб і вясковая інтэлігенцыя зарабіла хоць у пяць гадкоў на боты. А то босаму даводзіцца прапаведаваць галодную ідэю...»
Невядома было яшчэ Захару, што кат Дарванскі пасля таго, як ад яго ўцёк Макар Краўчук, знік з Глушца — пераведзены ў Львоў.
* * *
Ходзіць з дубальтоўкай па лясных дарогах Апанас Хмель. Выйшаўшы з турмы, зрабіўся лесніком у дзяржаўным лесе. Некаторыя хлопцы-камуністы былі памкнуліся да яго. Думалі, можа, ён уключыцца ў работу, можа, ён за час свайго адшчапенства, апазіцыі ў турме адумаўся і вернецца на правільную дарогу. Апанас толькі буркнуў у адказ:
— Што мне тут з гэтай шантрапою рабіць? Я маю свае сувязі з ЦК.
Апанас Хмель застаўся тым самым Хмелем. Наняўся за лесніка, хоць хлопцы казалі, што нягожа камуністу быць дзяржаўным лесніком. Усіх леснікоў урад робіць канфідэнтамі. Пры агульным збядненні сялянства непазбежны ўзброеныя сутычкі з сялянамі ў лесе, бо яны не маюць чым плаціць за дровы і будуць ездзіць у лес, каб браць іх і не плаціць.
Апанас застаўся тым, чым быў — прыкрывае сябе імглой таямнічасці. Ён адзін толькі мае нейкі сакрэт, ад чаго залежыць лёс свету. Толькі вось розная «шантрапа» не дае яму магчымасці правесці свой сакрэт у жыццё. Але час для Апанаса прыйдзе, тады пабачаць, што такое Апанас.
Усё ж такі нядобра на душы ў Апанаса. У вачах панурыя агеньчыкі. Яму б хацелася цяпер помсціць усім за тое, што не паслухалі яго, помсціць за свае няўдачы. Але як адпомсціш, калі нельга ўжо так лёгка ствараць «сваю армію», збіраць «камсастаў»? І Апанас, на свой лад, знайшоў новую магчымасць, каб усе навакольныя вёскі адчувалі яго руку. Наняўся лесніком. Гэта ж усім вядомая, нявінная пасада. Сялянства ад веку адносіцца да леснікоў з пашанай і бояззю, бо ад іх залежыць многае. Служачы лесніком, можна пажывіцца ад сялян і падарваць каго хочаш, можна ствараць свае каварныя змовы, плесці інтрыгі. Апанасу такое становішча падабаецца. Але як ні круці, як ні прыкідвайся «нявіннасцю пасады», Апанас Хмель пайшоў падпіраць сваім плячом падмытую ўжо дзяржаўнасць фашысцкай Польшчы.
Ходзіць Апанас з дубальтоўкай па лясных дарогах. І дзіўна — не цешыць яго асенняя задуменнасць лесу. А лес якраз такі маўклівы, што чуваць, як адзін лісток з шолахам прабіраецца ад самага верху праз галіны, каб упасці на зямлю.
Апанас баіцца кожнага шолаху, хапаецца за дубальтоўку. Падыходзіць ён да скрыжавання лясных дарог. Там стаіць слуп, на якім прыбіта бляха, а на блясе растапырыў крылы белы арол. Пад ім надпіс: дзяржаўныя лясы. А далей называецца галоўнае лясніцтва і лясніцтва. Апанас кожны дзень прыходзіць да гэтага слупа, бо ён стаіць на мяжы дзяржаўнага лесу. Гляне на арла, прачытае надпісы і вяртаецца назад. Слуп акупанцкай дзяржаўнасці ў парадку — можна спакойна ісці дахаты.
А сёння Апанас штосьці доўга не адыходзіць, глядзіць на арла, пераводзіць позірк на фундамент слупа і чмыхае носам. Белага арла не пазнаць — ён зрабіўся дзіравым, як рэшата. Сам слуп пахілены набок. Хтосьці шротам расстраляў акупанцкага арла. Вось бяда. Але хто? Пад бляхай прыбіта дошчачка, а на ёй напісана: «Но пасаран!» Аж шарахнуўся Апанас ад слупа і нават аглянуўся. Ён ведаў, што значыць слова «но пасаран». Яно дыхнула яму з лесу і напомніла, што сілы ў народзе не спяць.
Апанас прыкінуўся сам перад сабою бязгрэшным «рабом божым», які ні перад кім ні ў чым не вінаваты. Пачаў наракаць на «нядобрых» людзей: «Нават не дадуць зарабіць кавалка хлеба. Усюды ворагі, не даюць жыць... Псуюць мне пагоду проста пад носам... Пачакайце, і я ўмею псаваць...»
Не чакаючы ні хвіліны, Апанас Хмель пайшоў у лясніцтва, каб заявіць аб усім ляснічаму, толькі самому ляснічаму. Апошняе ўжо разагравала Апанаса — надышоў момант паказаць сябе. Няхай ведае ляснічы, што Апанас Хмель не абы-што. «Я ўжо ведаю, хто зрабіў такую штуку. Гэта мне на злосць. Я яму пакажу палітыку...»
Назаўтра рана на падворак Аляксея Вераса завіталі Апанас Хмель з двума леснікамі і двума паліцыянтамі. Шукалі нібы крадзенага дрэва, а па сутнасці прыглядаліся, ці не тарчыць дзе пад страхою дубальтоўка.
Аляксей кінуўся з Апанасам у сварку, праганяў з падворка. Аляксей ведаў натуру Апанаса, але такога спосабу помсты, як выдумаў яму Хмель, ён не чакаў. Аляксей сварыўся, а Апанас маўчаў і паказваў леснікам пальцам:
— Паглядзіце пад ламаччам. Можа, там ляжыць які кругляк?
— Вымятайся вон з майго падворка! — крычаў Верас.— Ты паклёпнік, сабака!
— Добранька пад ламаччам пашукайце,— тыцкаў пальцам Хмель, наводзячы леснікоў.
Паліцыянты тым часам рабілі вобыск у хаце.
Усім у вёсцы стала зразумела, што Аляксея Вераса могуць забраць у Картуз-Бярозу. Няважна, што не знайшлі нічога пры вобыску. Хопіць аднаго падазрэння.
Апанас Хмель умеў пісаць пратаколы, нават росчыркамі пяра на паперы наводзіў страх на сялян. Быў гэтым здаволены.
Вечарамі, калі ляжаў на лаве, падклаўшы рукі пад галаву, думаў аб сваіх далейшых планах. Блукала думка: «Народ... Што народ? Ён дзікі і цёмны. А калі так, ён павінен служыць мне...» Не спіцца ўсё ж такі Хмелю. Звычайная цемра за вокнамі здаецца цемрай, якая сплыла не з нябёс, а хлынула з бяздоннай ямы. Вось за прызбай, здаецца, яма. «Нешта няма ліста ад Аляксандра Сучка з-за мяжы... Ужо год, як пайшоў, і няма ніякага слыху. Вось і таварыш. Кожны думае аб сабе. Пляваў я на ўсё!..»
Неспакойна, усё ж такі неспакойна. Агата, жонка, усё маўчыць — ціхая, задуменная. Пра нешта ўсё думае жанчына. Учора расказала, што Аляксея Вераса ўжо другі дзень няма дома.
«Прыйдуць Падаляка, Кананец — параімся. Ёсць яны, але ёсць і мы...— трэба паслаць Падаляку ў Беласток да Дзенісевіча. Усюды ТБШ закрылі, а там не. Значыць, ёсць магчымасць падняцца...» — робіць заключэнне Апанас і паварочваецца на бок.
* * *
Два чалавекі ідуць праз палескую пушчу. Ідуць яны ўжо не адзін дзень і не адну ноч. Найбольш прабіраюцца дрыгвянымі месцамі — праз чароты, імшары, на якіх расце лес карлікавых соснаў. Начуюць у стагах пры ўскраіне лесу. Абодва з салдацкімі мяшкамі за плячыма. Апрануты звычайна — у цывільным, толькі на нагах гумавыя боты. Падарожныя абмінаюць вёскі, не падыходзяць нават да пастуховых агнёў, якія бачаць ідучы. Самі агнёў таксама не раскладаюць. Цікавыя падарожныя. Адзін высокі, плячысты, з сівымі скронямі і вусамі. Другі ніжэйшы, але таксама магутны мужчына. Толькі адно вока ў яго меншае і пад ім скалечана шчака.
Калі падарожныя прыйшлі ў адзін невялікі сасновы лес, які вылучаўся сярод непралазных чаротаў і асакі, вышэйшы сказаў:
— Вось тут была наша апошняя стаянка. Давай адпачнем, Сава. Адгэтуль ужо і да Дзядоў рукой падаць.
Сябры выбралі зручнае месца пад соснамі і скінулі мяшкі. Быў якраз поўдзень. Ціха прыгравала сонца. Навокал лесу прасціралася некаш — хіліліся чароты, зелянелі лазнякі, дзе-нідзе паблісквала вада.
Падарожныя дасталі з кішэняў рэвальверы, праверылі іх і зноў схавалі.
— Давай, Сцяпан, перакусім,— сказаў той, якога вышэйшы назваў Савам.
— Давай, можам ужо не спяшацца. Нават можна было б і агонь раскласці. Але... пачакаем.
Гэта былі Сцяпан Каваль — ён жа Прайдзісвет — і Сава Супрун.
Перакусіўшы, задымілі цыгаркамі. Сцяпан Каваль пазіраў навокал, і ўсмешка часам блукала пад вусамі. Вунь там сядзеў некалі Іван Паддубны і стагнаў. Каваль выказаў свае думкі Саву.
— Было ад чаго стагнаць,— гаварыў Сава,— ваявалі, ваявалі, і трэба збіраць манаткі...
— У турме недзе пакутуе Стары. Няхай пацерпіць. Разлічымся з фашыстамі ў Іспаніі, тады прыйдзем сюды. Вызваляць будзем.
— Няўжо нікога не засталося на волі — усе ў турме? — задаў пытанне Сава.
— Некага знойдзем... не можа быць. Можа, і таго віхраватага знойдзем?
— Каго?
— Хмеля... Апанаса Хмеля. Нешта нядобра з ім, чуваць было. Я казаў некалі: твая віхраватая галава табе бяды наробіць.
— Можа, пойдзе з намі?
— Пабачым. Усё праверым. Так, знянацку, нельга.
Сябрам хацелася ісці, але сонца яшчэ было высока. Трэба заявіцца ў Дзяды ўжо ноччу.
Сцяпан Каваль пасля доўгага роздуму сказаў:
— Ведаеш што, Сава?
— Што?
— Ідзі ты зараз у свае Навасады. Пакуль зойдзеш, то і сцямнее. Абодвум паказвацца ў Дзяды не варта. Наробім шуму. Прыйдзеш на трэці дзень. Дома ўсё разведаеш, хто там добры, а хто дрэнны. І наогул, доўга тут затрымлівацца мы не маем права.
На гэтым і парашылі. Сава пайшоў, пакінуўшы Сцяпана Каваля ў лесе аднаго.
Пасядзеў Сцяпан у цішыні лесу, скурыў не адну цыгарку, адчуў, што быццам прыплыў да ціхай прыстані, дзе можна спакойна адпачыць. На выгляд не пастарэў Сцяпан, толькі валасы больш пасівелі. А з твару — наадварот. Калі б параўнаць Сцяпана Каваля, былога няўлоўнага камандзіра партызан, з цяперашнім Сцяпанам, то можна было б сказаць, што цяперашні выглядае маладзейшым.
Далёкая дарога наперадзе ў Сцяпана — трэба шмат сіл, здароўя надоўга. І Сцяпан іх мае.
Не дужа чуллівы чалавек Сцяпан Каваль, але, прыйшоўшы ў родныя мясціны, неяк прыціх душою. Хочацца паглядзець знаёмыя дарогі, вёсачку Дзяды, закінутую ў магутным бары, зірнуць на лясное возера, а потым... потым наведаць магілу свайго галоўнага разведчыка Данілы Перагуда. Як жыве Мар’яна? Адна яна ці, можа, знайшла сабе чалавека?
«Эхе-хе... Сцежкі-дарожкі. Шмат іх сходжана тут, а яны, мусіць, травою зараслі. Работа наша, слава наша... Можа, яе ўжо і следу няма? Адновім...»
Сцяпан падняўся і ўздзеў мяшок на плечы. Хочацца яму паблукаць тут, агледзець кожнае дрэва, спыніцца паслухаць, як ледзь чутна перашэптваюцца верхавіны. У цішыні лясной, асенняй, задуменнай, адчуў Сцяпан сваім суровым сэрцам вялікі жаль па нечым страчаным. Можа, па смеху маладым, можа, па залётным позірку якой-небудзь чарнабровай, што адплыла ў далі жыцця, як на хвалях мора, і адтуль яшчэ смяецца, яшчэ ўзмахвае рукою? Можа, па песнях цягучых, плынных, як шум бору, ці па тых днях, калі жыццё было не жыццё, а мора па калені?.. Ускіпаючы грозным гневам, лавінай раскінуўся ў паходзе па прыволжскіх стэпах полк Сценькі Разіна, і няма яму такіх перашкод, якія б ён не зламаў сваім націскам. Сцяпан Каваль на чале сваёй роты ідзе красавіцкім вечарком, калі падталы ўдзень лёд увечары застывае ў крышталі і хрумсціць пад нагамі. У паветры дыхае ўжо вясною. Рота бадзёрымі крокамі ломіць крыштальны лядок па шырокай вуліцы бясконцага сяла і быццам не ідзе, а танцуе пад песню:
Девки хлопнули в ладоши —
Щеголяй, брат, щеголяй!
Нічога не забылася, нічога. І тым ярчэй успамінаецца яно, мінулае, вясёлае, вось тут, дзе асенняя цішыня лясная будзіць жаль у суровым сэрцы.
Скончылася багністая нізіна. Ускраіну абвілі непралазныя кусты арэшніку, перамешанага з алешнікам. Закручасты хмель, нікім не крануты, спелымі залацістымі шышачкамі звісае над травамі. За кустамі памкнуліся на ўзвышша, як навыперадкі, маладыя дубкі, старыя дубы, потым сосны, стромкія сосны, а сярод іх туляцца, губляюць лісце бярозы. Чуе Сцяпан — нешта ўсхліпвае ў цішыні, то мацней, то цішэй. Слухае Сцяпан і пазнае знаёмыя ўсплёскі азёрных хваль. Быў час — яны ўскіпалі і білі ў берагі. Быў час — яны нямелі, застывалі насцярожана, прытоена, і партызанскія чаўны плылі па іх нячутна. А цяпер усхліпваюць — то мацней, то цішэй.
Сцяпан выйшаў на абрывісты бераг, і позірк яго застыў на возеры. Яно яму адразу здалося забытым. Ніхто не праплывае на чаўне, не апускае сецяў. Не даносяцца, не далятаюць да вуха чалавечыя галасы. Адны сосны, а дзе ніжэй — лазнякі ўглядаюцца ў тоні, як раней, і зеляняць берагі. Толькі знаёмаму воку можна ўбачыць, як далёка, на процілеглым беразе, ледзь віднеюцца сярод соснаў, чарнеюць, нібы купіны на балоце, стрэхі Дзядоў. Сеў Сцяпан на навіслую над вадой сасну-вывараць і заглядзеўся ў тоні. Хвалькі набягаюць і ціхімі ўсплёскамі ліжуць пясчаны абрывісты бераг. Рыбкі маленькія ўюцца, мігцяць — бесклапотныя, гуллівыя. І, урэшце, Сцяпан нічога не бачыць. Чуе толькі ледзь чутны шум соснаў і ўсхліпы, усхліпы. «Дзе вы, мае хлопцы? Як закавала вас панская нядоля? Ці моцныя вы, як тады? Ведаю, нямала ўжо вас няма... Эх, зазвінелі кайданамі па шляхах пад канвоямі. Хіба тое гаварыла дума наша — шумная, як гэты бор?»
Сцяпан абуджаецца ад задумы, працірае вочы. Але, глянуўшы навокал, зноў пачынае думаць: «Тут, на гэтым месцы, я пакляўся, адыходзячы... Я сказаў — Прайдзісвет яшчэ пойдзе ў свет. Я вярнуўся, я прыйшоў, каб ісці... І мы пойдзем! Нездарма багатыя людзі, ворагі празвалі мяне Прайдзісветам. Яны хацелі зрабіць з гэтага смех. Не выйшла і не выйдзе».
Сцяпана Каваля клікалі прасторы грымучых кананад, прасторы гераічнай Іспаніі.
— Ой, Сцяпанка, ой, саколік,— млела Мар’яна ад радасці, ад шчасця і тулілася да пляча Сцяпана.
Сцяпан бацькоўскім, ласкавым позіркам ускідваў на яе вочы і ўсё гаварыў:
— То ўжо даволі. Усяго таго, што паглядзіш. А заўтра — бывай. Данілюк, значыць, гэцьман цябе падчапіў? Мм... чорт бяльматы. Добра. Мар’яна, добра... Толькі скажы, дзе ён?
— Дальбог, не ведаю. Ужо больш тыдня, як не прыходзіў з лесу. Апошні раз, калі прыходзіў, казаў, што не хутка прыйдзе.
— Гм... Канспіратарамі парабіліся тут. Хоць зарэж, нічога не даведаешся,— казаў Сцяпан, наліваючы яшчэ па чарцы Мар’яне і сабе.
А Мар’яна зноў сваё:
— Ой, Сцяпанка, ці ж я сніла, ці ж я думала, што...
— Яшчэ не тое будзе,— казаў Сцяпан і пытаўся: — А вяселле з Данілюком гулялі?
— Дзе там вяселле? Крумкачы па нас увесь час вяселле ігралі. Ды вось яшчэ жывём. Бачыш, якога хлопца гадую,— сказала Мар’яна і паднесла фартух да вачэй.— Толькі яму, небараку, прытулку няма. Як лета, так зіма,— усё адно і тое.
— Не бядуй. Яшчэ згуляем тваё вяселле. А як тут паны вашы — жывы, здаровы?
— Халера іх не бярэ. Сцішэла крыху. Ката Дарванскага, каменданта, перавялі некуды. Баяцца.— Мар’яна сцішыла голас і дадала таямніча: — У Глушцы асаднікі былі помнік Пілсудскаму паставілі, а ўначы нехта адламаў яму галаву і напісаў на помніку — пасаран...
— А-а-а!..— аж задраў галаву Сцяпан і затросся ад смеху.— Малайцы... гэта па-мойму... малайцы... ха-ха-ха!.. Калі так, Мар’яна, значыць, жывём. Пшаніца будзе наша.
— Вось, можа, Макар падыдзе, ён табе больш чаго раскажа. Таксама хаваецца, як і мой Данілюк. Уцёк ад Дарванскага.
— Цвіркунок мой, значыць, цвіркае... Добра. Жывём. Толькі мне, Мар'яна, таксама прыйдзецца пажыць у лесе. Нічога не зробіш. Паноў мы яшчэ тут не дабілі. Па-дурному выйдзе, калі яны мяне асочаць тут.
— Сёння праспіш у гумне. Я табе пакажу месца Антона, дзе ён часта начуе. Я гумно замкну. Там зроблены запасны выхад.
— Ну, сёння то яшчэ можна... А заўтра ўжо не...
Макар Краўчук прыйшоў апоўначы. Сцяпан збіраўся якраз ісці ў гумно. Макар не менш за Мар’яну ўзрадаваўся Сцяпану. Забыўся нават паскардзіцца, як заўсёды, Мар’яне, што змерз у лесе. Ён расказаў Сцяпану ўсё. Расказаў і пра Данілюка, чаго не ведала Мар’яна. Данілюк паехаў у Львоў наўздагон за Дарванскім, каб з ім разлічыцца. Рваўся да гэтага Макар, але Антон сказаў:
— Мне зручней. Я на Заходняй Украіне лепш умею паварочвацца, чым ты. Я яго, ката, знайду і даканаю... Я выканаю рашэнне, не бойся.
Данілюк, аброслы барадою, апрануў падраную сярмягу, начапіў на сябе дзве торбы, узяў кій і жабраком падаўся ў Львоў. Дабраўся ён туды таварным поездам. Хадзіў па базарах з шапкай у руках і жабраваў. А вачыма ўсё шукаў ягамосця, падобнага на жабу на купіне, шукаў ката Дарванскага. Доўга яму шукаць не давялося. У час адной паліцэйскай аблавы на базары ўбачыў Дарванскага на чале атрада паліцыі. Калі людзі паразбягаліся і базар апусцеў, Данілюк стаў ля варот базару і чакаў, каб паглядзець, куды накіруецца кат Дарванскі. І дачакаўся. Тады хуткім крокам пайшоў услед. Цяжка апіраўся на кій, сагнуўшыся, як сапраўдны жабрак. Так дайшоў Данілюк да нейкага пастарунка, куды нырнулі паліцыянты, і недалёка ад яго на скрыжаванні вуліц сеў, паклаўшы сваю шапку побач. Часам хрысціўся, нешта шаптаў. Думаў — нядобра сядзець моўчкі. Тады ўпаўголаса заводзіў песню «Ой, на горі тай жэнці жнуть», але спяваў ён яе на жабрацкі лад. Людзі праходзілі. Сёй-той кідаў яму грош. Жабракі — звычайная з’ява. Пачало вечарэць. І тады Данілюк убачыў ката Дарванскага. Ён ішоў, выставіўшы наперад бруха. Вусы, як у рака. На галаве шапка ссунута на патыліцу. Мінуў Данілюка, нават не глянуў на яго. Закалацілася сэрца ў Антона. Падняўся ён са свайго месца зірнуў навокал і дагнаў Дарванскага. Нож маланкай бліснуў у руцэ... Кат Дарванскі ўпаў на спіну. Нож у руцэ Данілюка бліснуў яшчэ два разы...
Ішла якраз нейкая жанчына, спынілася і, ускрыкнуўшы, пачала ўцякаць. Як у тумане ўцякаў і Данілюк, кінуўшы свае торбы і кій.
Данілюк уцёк. Усё было зроблена ціха, без стрэлу. Пакуль даведаліся на пастарунку аб смерці ката, прайшло нямала часу. Ніхто з цывільных не спяшаўся заяўляць, бо кожны баяўся, каб яго не абвінавацілі ў забойстве. Заявіў аб усім толькі квартальны паліцыянт.
А Данілюка ветры неслі па дарозе і прынеслі ў Дзяды, дзе яго сустрэлі не толькі Мар’яна з Макарам, але і Сцяпан Каваль.
Вестка аб гібелі ката Дарванскага хутка дайшла ад Львова да Глушэцкага павета і радасцю і ўдзячнасцю напоўніла сэрцы скатаваных.
— Пасаран дзейнічае,— гаварылі напалоханыя солтысы-канфідэнты і старшыні вясковых рад.
Апошнюю сустрэчу зрабілі ў лесе. Абышлі возера і там, дзе ў свой час Сцяпан Каваль даваў клятву, што ён, Прайдзісвет, яшчэ пойдзе ў свет, сабраліся на невялічкім узвышшы. Мар'яна пасцяліла абрус.
— Добра пачастуй нас, Мар’яна,— казаў Сцяпан,— бо, можа, не хутка вернемся. Тры галавы нам трэба будзе адсячы: галаву Франка, галаву Мусаліні і галаву Гітлера. Задача, праўду сказаць, нялёгкая, але па нашых сілах. Так, хлопцы?
Хлопцы ўсміхаліся, не зводзілі вачэй са Сцяпана, які стаяў перад імі, як некалі,— волат волатам.
Сцяпан нават вус пакручваў, любоўна аглядаў хлопцаў, якіх сабралася нямала. Шмат прывёў Сава Супрун, а яшчэ больш Макар і Данілюк. Сярод іх былі Захар Зубец, Максім Рунда, Аляксей Верас, Якаў Кушалевіч. Быў яшчэ балалаечнік Ваня Качаткоў.
Сцяпан спыніўся позіркам на Захару Зубцу і сказаў:
— Ты не пойдзеш. Застанешся на насенне. Ты вытрымаеш да канца, сухарлявік. Павялічвай тут колькасць такіх, як сам. Івана ў турме падтрымлівай. І таго, што вас адукаваў,— маладога, якога мне Іван не даў у атрад. Трэба Апанасу зубы памацаць, на хвост наступіць. Так ён і не вылез з жульніцкай скуры і ўжо не вылезе. Атруты замнога ў душы. За афіцэрыкам сачыце.
Хлопцы слухалі не змаргнуўшы. Па вачах прабягалі ўсмешкі. А Сцяпан працягваў далей, звярнуўшыся ўжо да Максіма Рунды:
— Ты нядаўна вярнуўся з турмы і паспеў прыбыць сюды. Ты таксама застанешся. Праныра з цябе добры, костачкі маеш вострыя. Дэфензіўшчыкі кулакі свае пабілі аб іх. У мястэчку працаваць будзеш. Датрымайце да канца. Вернемся мы — усё будзе. Мар’яне дапамагайце, застаецца зноў адна. Гэцьмана мы зробім у Іспаніі разведчыкам, бо яго вочы і ўначы бачаць.
Сярод хлопцаў пранёсся лёгкі смех.
— Я ж кажу... Нам толькі гэтыя тры галоўкі адсячы, і тады — канец. Нас там ужо чакаюць. Там ёсць інтэрнацыянальная брыгада імя Яраслава Дамброўскага. Чулі пра такую?
— Чулі,— адказалі хлопцы.
— Ну, вось... туды.
— Сустрэча ў Празе. Я там буду вас чакаць.
Падышлі бліжэй да абруса.
Тут былі і чаркі, былі шклянкі і кубкі — усё, што здолела сабраць Мар’яна для такой вялікай кампаніі. У канцы рассцеленага абруса стаяў Сцяпан з чаркай і азіраў усіх. Да яго тулілася засмучаная Мар’яна.
Сцяпан прыўзняў чарку і кінуў тое крылатае, што страшыла паноў:
— Но пасаран!
Сосны ўздрыгнулі ад магутнага рэха.
— Но пасаран!!! — гукнулі ўсе і выпілі да дна.
Развітаўся Сцяпан Каваль з усімі і пайшоў.
Яшчэ доўга было чуваць, ужо ў змроку, як недзе ў лясных гушчарах то ўспыхвала, як полымя, то заціхала, каб успыхнуць зноў, песня Сцяпана Каваля:
Не кружыся, чорны воран,
Над маёю галавой,
Ты дабычы не даб’ешся —
Чорны воран, я не твой!
Так рознымі дарогамі з розных канцоў Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны і Польшчы прабіраліся добраахвотнікі да партоў Балтыкі, каб адплыць у далёкую Іспанію. Суправаджаў іх крылаты, агністы вокліч гераічных іспанскіх рэспубліканцаў:
— Но пасаран! Но пасаран!
1 Лозунг — кліч іспанскіх рэспубліканцаў у час вайны з фашыстамі ў 1936—1938 гг.— «Не пройдуць!»
Над Лукішкамі ўзвышаецца пазалочаны купал з пазалочаным крыжам.
Калі зняволенага ўводзяць у турму, гэты купал навісае над яго галавою, як вялізны капюшон, на вышыні пятага паверха. Тут свайго роду «чакальня». На белых і карычневых у шашачніцу плітках падлогі стаіць толькі адна лаўка для зняволеных і канваіраў. На ўсіх пяці паверхах уздоўж сцен — круглыя тэрасы з жалезнымі поручнямі. Апошняя тэраса пад самым купалам. Пры ўваходзе — дзверы ў турэмную канцылярыю, а на процілеглым баку — дзве жалезныя лесвіцы. На турэмным двары да падкупальнага круга прыбудаваны крыламі два чатырохпавярховыя будынкі адзіночак. Яны так і называюцца — правае крыло, левае крыло. У Лукішках амаль няма агульных камер. Цёмныя сходкі лесвіц вядуць уверх да адзіночак.
На тэрасе другога паверха за жалезнымі поручнямі вісіць на сцяне вялікі кіёт з вобразам Хрыста, перад якім увесь час, удзень і ўначы, цепліцца лампадка. А побач з Хрыстом — турэмная прадуктовая крама для зняволеных. Галава Хрыста ў цярновым вянку і галава крамніка ў белай бесказырцы выглядаюць на адным узроўні.
Крыміналісты кожны дзень усё чысцяць і чысцяць падлогу, сцены, парэнчы, вокны. Апрача гэтага, іх абавязкам з’яўляецца кожны ранак і вечар выходзіць на круг і спяваць малітвы. Турэмная адміністрацыя доўга прымушала і палітычных выконваць гэтыя літанні, але дабілася толькі таго, што палітычныя па адзіночках павінны ў час спявання малітвы стаяць. Трэба было пайсці на такую ўступку цемрашалам, каб захаваць сваю арганізацыю, аслабленую пасля галадовак...
Андрэй атрымаў запіску ад Надзі, якая сядзела ў другой віленскай турме, так званай Стэфанаўскай, дзе знаходзіліся толькі адны жанчыны. Запіска была ўсё ж такі незвычайная, хоць весткі, аб якой пісала Надзя, Андрэй чакаў.
Надзя ў турэмным шпіталі нарадзіла сына.
Яна пісала аб выглядзе малога, аб сваім самаадчуванні. У дадатак гаварыла, што правакатар Карэльчук у Вільні і што ён увесь час сведчыць на судах, узводзіць паклёп на палітычных.
Назаўтра, на пятнаццацімінутнай прагулцы, таварышы не давалі Андрэю праходу з віншаваннямі. Андрэй запісаўся да начальніка, каб дабіцца спаткання з Надзяй. Начальнік не дазволіў, паколькі яшчэ не было суда.
Неўзабаве пасля гэтага Андрэя выклікалі ў канцылярыю. Наглядчык у калідоры паведаміў, што мае быць вочная стаўка з Карэльчуком. Андрэй падрыхтаваўся. Калі яго ўпусцілі ў пакой, там пахаджваў з папяросай у зубах малады ягомасць з памятым тварам, быццам нявымытым. Андрэя кранула пачуццё агіды. Схіліўшы крыху галаву набок, усунуўшы руку ў кішэню белавата-жоўтых галіфэ, Карэльчук нервова адмерваў крокі. «Дык гэта ты той правакатар, што аддаў у рукі сотні камсамольцаў і камуністаў з розных акруг краю? Выглядаеш ты, як смоўж, на якога толькі застаецца наступіць нагою»,— прабегла ў галаве Андрэя. Карэльчук змераў Андрэя з галавы да ног, і жульніцкая ўсмешка, усмешка пачвары, перакрывіла яго твар.
— Дзе ты і калі пазнаёміўся з Надзяй Харашэвіч? — спытаўся ён, спыніўшыся.
— Гэта справа мая,— адказаў Андрэй і дадаў: — Ты мяне не тыкай. Я з табою свіней не пасвіў і ў дэфензіве людзей не катаваў.
Карэльчук зірнуў на Андрэя, як чым азадачаны, і яго вочы зрабіліся белымі і драпежнымі.
Паліцыянт, ахоўнік Карэльчука, адчыніў дзверы і запытаўся: «Ну, як?»
— Яго я не ведаю,— адказаў замшэлы смоўж.
Стаўка скончылася. Гэта і было сігналам, што хутка будзе суд.
Чакаць давялося нядоўга. Хутка атрымалі акты абвінавачвання, пасля чаго прыйшлі ў турму для перагавораў адвакаты. Андрэй пачынаў цешыцца тым, што ўбачыцца з Надзяй. Звычайна кажуць пра бацькоўскае пачуццё пры з’яўленні на свет патомства — аб радасці, аб захапленні. Андрэй не вельмі адчуваў і тое і другое. Наадварот, яму зрабілася нават крыху сумна. Чаму сумна, ён і сам сабе не мог растлумачыць. Толькі часам прамільгнуць прад вачыма ў полі васількі і, як далёкі павеў ветрыка над нівамі, душу ахопіць радасць. Але гэта толькі момант, які потым змяняецца роздумам, сумам. Відаць, радасць загнана глыбока ў глыбіню душы. Цэнтрам увагі засталася ўсё ж такі яна, дарагая жанчына — Надзя. Яна пайшла на гэты крыж, кінула выклік прыгнёту, душыцелю жыцця — фашызму і перамагла. «Я з табою, Надзя, я з табою... Я збіраю кветкі, якія выраслі на тваіх слядах...»
Так думаў Андрэй, ходзячы ў змроку па сваёй адзіночцы.
У другім лісце Надзя пісала шыфрам, што сына перадала на волю, што яго пераправяць туды, у Краіну Саветаў.
Андрэй прыклаў руку да грудзей і слухаў біццё свайго сэрца. Шмат думак і пачуццяў апаноўвала ім... «Ці ўбачу я сына калі-небудзь, хоць бы дарослым? Ну, вядома, убачу... Усё роўна жыццё пераможа! У імя жыцця няхай жыве сын! Надзя... дай абдыму цябе!..»
У судовай зале цішыня. Ля лавы падсудных, апёршыся на штык, стаіць паліцыянт. Публіка ўваходзіць ціха і непрыкметна займае месцы. Адвакаты ўжо даўно за сваім доўгім сталом, пакрытым цёмна-сінім суконным абрусам. Адвакат Дурач, нязменны абаронца і арганізатар абароны палітычных, працірае шкельцы свайго пенснэ, а потым засяроджана надзяе яго на свой тонкі, крыху завостраны нос. Пачынае перагортваць невялічкую кніжачку — кодэкс карнага права. На другім канцы залы занялі месцы карэспандэнты. Сярод іх карэспандэнт ад ксяндзоўскай «Беларускай крыніцы».
Цішыня залы нагадвае Андрэю касцельную цішыню. Тым больш што на судовым стале стаіць жалезны крыж з распятым Хрыстом, як быццам напамінак аб тым, што кожнага, хто судзіцца ў гэтай зале, можа спаткаць доля Хрыста. Распінаюць фашысты людзей ад імя некалі распятага Хрыста.
Надзя сядзіць побач з Андрэем, апранутая ў тое самае плацце, у якім ён бачыў яе ў свой час у Вільні. Валасы лёгкімі хвалькамі леглі над прыгожым ілбом. Твар нібы памаладзелы. Сляды пакут адышлі, пахаваліся. Наступаў адпачынак душы пасля перажыванняў. Адчуваецца тая самая самастойнасць, поўная пільнасці. «Толькі ёй ружы не хапае ў валасах»,— лезуць думкі ў галаву Андрэя.
На лаве падсудных сядзіць і Станіслаў Барвіна. Ён сваім ростам узвышаецца над усімі. Яго прывезлі на суд з беластоцкай турмы. Барвіна расказаў Андрэю, што той вясковы хлопец з носам, як люлечка, таксама арыштаваны на кватэры Санкоўскага. Ва ўсім вінаваты машыніст рухавіка. Санкоўскі моцна пасварыўся з машыністам. Ледзь не дайшло да бойкі. Не дапусціла да гэтага Ганорка. Санкоўскі ўзяў у дырэкцыі разлік і перайшоў жыць да цесця Яна Куркоўскага. Марыля, жонка Барвіны, выехала на вёску да сваёй радні. Невядома, які лёс Санкоўскага. Работы яшчэ не знайшоў. На кватэры Паўла Касагора, брата Марылі, дзе жыў Андрэй, паліцыя аж тры разы рабіла вобыск. Павел перасяліўся ў другое месца.
Так і сядзяць падсудныя, чакаюць суддзяў, перакідваюцца словамі. Ужо дамовіліся, хто што будзе гаварыць у апошнім слове.
Прагучаў званок. Услед за ім прагучаў голас афіцэра паліцыі: «Суд ідзе!»
— Зараз будзе наша вяселле,— сказаў, жартуючы, Надзі Андрэй.
У доўгіх, нядаўна ўведзеных, чорных тогах, у шапках накшталт ксяндзоўскіх, з бакавых дзвярэй выйшлі суддзі і пракурор. Старшыня суда сеў, паклаўшы перад сабою сваю шапку з бамболкамі, і паправіў масіўны ланцуг на шыі, на якім звісаў на бруха тоўсты медаль з арлом. «Вяселле» пачалося. Сакратар суда выклікаў усіх па прозвішчах. Грыша Плотка, бледны і нервовы пасля дэфензівы, з гарачымі вачыма пад акулярамі, меў другое прозвішча — Раманоўскі. Гэтае прозвішча запісана ў падпольным пашпарце. Сакратар суда так і прачытаў: «Рыгор Плотка, ён жа Раманоўскі».
З пракурорскіх сведкаў наехала шпікоў не толькі з Беластока, але і з Гродна, Пінска, Брэста, з Навагрудка, з Бельска, ужо не кажучы пра Вільню. Прыехаў адзін шпік з Глушца. Адным з першых сакратар прачытаў прозвішча Міхаіла Шчурына і сказаў суду, што ён не з’явіўся, бо выехаў у невядомым напрамку. На гэта зараз жа ўстаў адвакат Тэадор Дурач і сказаў:
— Прашу суд... Міхал Шчурын забіты. Я сам бараніў чалавека, які яго забіў. Забіў яго Віктар Кухта, студэнт Віленскага універсітэта. Ён атрымаў дзесяць год турмы.
У зале прабегла ўзрушэнне. Суддзі пачалі знарок перагортваць паперы, каб схаваць няёмкасць ад выкрытага ашуканства.
Пасля пераклічкі пачалося доўгае і нуднае чытанне актаў абвінавачвання.
На трэці дзень пачаўся допыт пракурорскіх сведкаў. Не было ні аднаго шпіка, які б не стушаваўся, не стаў у тупік пад крыжавым агнём адвакатаў.
Але вось у залу ўвайшоў малады чалавек у плашчы зеленаватага колеру. Андрэй локцем штурхнуў Надзю. Гэта — Саша Грынявіцкі. Ён прайшоў крыху наперад па праходу між лавак і сеў у чацвёртым радзе. Глянуў на падсудных толькі адзін раз, але глянуў знаёмымі вачыма. Сядзеў, слухаў судовую працэдуру, як звычайны слухач з публікі.
Не глядзелі доўга на Сашу Андрэй з Надзяй, каб часам не кінулася ў вочы віленскім шпікам, якіх можна было пазнаць ля сцен, як яны ні хаваліся за публікай. Слухаючы выказванні сведкаў, асцярожна, але пільна паводзіў вачыма па зале сам старшыня суда — стары, са зморшчаным тварам. Відаць, з мясцовай шляхты. Андрэй думае, думае, слухаючы працэдуру, і тэзісы для апошняга слова ўкладваюцца самі. «Пад гэтым жа лозунгам змагаецца інтэрнацыянальная брыгада імя Яраслава Дамброўскага ў Іспаніі. Вось я ім аб гэтым і скажу. Я іх паб’ю гэтым лозунгам»,— з задаволеннем вырашае Андрэй. Старшыня суда ўжо развітаўся з дэмакратыяй. Ад яго патрабуюць, каб ён судзіў людзей, якія змагаюцца за сапраўдную дэмакратыю.
Усе падсудныя, апрача Барвіны, на пытанні старшыні адказваюць па-беларуску. Пракурор нервуецца, калі адказвае Грыша Плотка. Ён задае Грышу калючыя пытанні, гаворачы, што ён, Плотка, вырас на польскім хлебе, а мовы польскай цураецца. Грыша адказаў з гордасцю:
— Я вырас з маленства сярод беларускага народа, і мне яго мова, як свая.
Старшыня зыркнуў на Грышу і ўсміхнуўся. Сачыў за гэтым адвакат Чэрнік, яўрэй па нацыянальнасці, і ўстаў, папрасіў слова:
— Выступленне майго кліента Плоткі па-беларуску трэба лічыць натуральным. Каб я сядзеў на яго месцы, то таксама адказваў бы па-беларуску, бо і я з’яўляюся сынам гэтай зямлі.
Пракурор не мае аднаго вока і сваім вульгарным і нахабным тонам нагадвае не пракурора, а вышыбайлу. Гэта ўжо новыя кадры, з жывёльным цынізмам. Адвакаты, поўныя бляску эрудыцыі, поўныя вытрымкі і такту, не церпяць пракурора, рыхтуюцца даць яму бой у сваіх апошніх выступленнях. Падсудныя потым даведаліся ад адвакатаў, што гэты аднавокі пракурор быў дзянікінскім афіцэрам, страціў вока ў грамадзянскай вайне.
Пачалі выступаць сведкі з сялян. Стаіць перад судом нізенькі худы селянін з пацямнелым тварам. На кажушку палатаная шэрая куртка. Гумавыя лапці, зробленыя з пакрышак аўтамабільнага кола, тарчаць наскамі ўверх, як чаўны. Блішчастыя, невялічкія вочы схаваліся глыбока ў маршчынах і адтуль глядзяць на суддзяў, як праз сетку.
Вочы падсудных напоўніліся сумам і дакорам. Андрэй з Надзяй інстынктыўна пераглянуліся і зразумелі адно аднаго. «Да якога ж жабрацтва, забітасці даведзены наш народ»,— думае Андрэй і ў глыбіні душы ўздыхае. Селянін гаворыць пра Андрэя і Надзю. У яго хаце адбывалася нарада, калі Андрэй з Надзяй ездзілі па вёсках арганізоўваць сялян для дапамогі бастуючым рабочым Беластока. Сабраныя ў яго хаце людзі, найбольш моладзь, чакаючы прыбыцця падпольшчыкаў, спявалі рэвалюцыйныя песні. Аб гэтым і пытаецца ў селяніна старшыня суда, пытаецца па-беларуску.
— То якія там песні спявалі ў цябе ў хаце?
Селянін глядзіць на старшыню, нават пераступіў з нагі на нагу і ціха, перасохлым голасам адказаў:
— ...Хлеба, солі...
Па зале пракаціўся ціхі смех. Усміхнуліся адвакаты, усміхнуўся і старшыня суда, але зараз жа прыкрыў усмешку далонню і стаў назнарок сур’ёзным. Перакінуліся сумнымі ўсмешкамі і падсудныя. У зале запанавала нават доўгае маўчанне. Камусьці было цяжка, а камусьці на момант сорамна.
Моладзь у хаце гэтага селяніна, відаць, спявала вядомую песню. І з усяго, што там спявалася, селяніну запомніліся словы, якія надакучаюць яму кожны дзень, а іменна: «...хлеба, солі...»
Каб затушаваць такое «непатрэбнае» ўражанне, выкліканае адказам селяніна, пракурор раўкнуў:
— А дзе твой сын?
— Дзе? У турме...— адказаў селянін.
— Хто там у вас еў камуністычныя пракламацыі? — пытаецца па-польску пракурор.
Селянін не зразумеў пытання. Дапамог старшыня, які звярнуўся па-беларуску:
— Хто еў? Сын ці ты?
Селянін усміхнуўся і паціснуў плячыма. Пачаў сваё пракурор:
— Гэты хлоп выдае з сябе пакрыўджанага, а сам з сынам прынеслі ў хату мяшок пракламацый. Добра, што прыйшла паліцыя. Яны на вачах паліцыі пачалі іх есці. Вось вам антыдзяржаўнік, прыкрыты сярмягай.
Манеўр пракурора не выклікаў ні ў кога ніякага водгуку. Зала маўчала.
Там, за шыбай акна, за спінамі суддзяў, селі на падаконніку два вераб’і і пачалі грэбціся і цвыркаць. Позіркі ўсіх спыніліся на іх. У зале нехта засмяяўся. Глядзеў на вераб’ёў і Саша Грынявіцкі. Усмешка як застыла на твары, так і не сыходзіла, усмешка былога пастушка.
Пракурор заўважыў перашэпты ў зале і таксама зірнуў у акно, пасля чаго кіўнуў сакратару.
Сакратар падняўся і прагнаў вераб’ёў з акна.
— Выклікаць Карэльчука! — сказаў старшыня.
Падсудныя заварушыліся. Твары напружыліся. Зараз выйдзе ненавісны Карэльчук, у якога пад кашуляй надзеты панцыр. Зараз выйдзе пачвара, шматгадовы правакатар, які не толькі зросся з дэфензівай наогул, але нават ужо сам катуе камуністаў і камсамольцаў пры допытах. Падпольшчыкі з ног збіліся, сочачы за ім, каб адпомсціць, а ён яшчэ жыве. Няўжо і будзе жыць? Няўжо не знойдзе партыя спосабу, каб пакончыць з ім? Не можа быць!
Ва ўсіх падсудных прабеглі такія думкі ў чаканні правакатара Карэльчука.
Вось ён выйшаў з бакавых дзвярэй. Хоча ісці адважна, але ўсё ж такі ногі крыху нібы валакуцца па падлозе. Стаў перад судовым сталом, зірнуў на падсудных, здаецца, заплюшчанымі вачыма.
— Каго вы ведаеце з падсудных? — пытаецца пракурор.
— Ведаю Надзю Харашэвіч з тысяча дзевяцьсот дваццаць сёмага года...
— Правакатар! — крыкнула Надзя.
За ёю другі раз крыкнулі ўсе:
— Правакатар!!! Прэч адгэтуль!!!
Збялелы Карэльчук утароплена глядзеў на суддзяў, быццам там шукаў ратунку.
Паліцэйскі афіцэр крычаў: «Спокуй! Спокуй!»
Невядома, што было б далей, але тут адбылося нечаканае. Толькі адны падсудныя ўбачылі, як з чацвёртай лаўкі падняўся Саша Грынявіцкі. Ён зрабіў толькі тры крокі наперад. Ніхто не ведаў, што будзе рабіць Саша.
— Смерць правакатару! — пачуўся яго голас.
Зала здрыганулася ад першага стрэлу. За першым было яшчэ тры — бах! бах! бах!
Саша трымаў рэвальвер, шчыльна прыставіўшы яго да галавы Карэльчука.
Правакатар упаў. Усе суддзі пахавалі галовы пад стол. Схаваў сваю чорную галаву з адным вокам і пракурор. Публіка пачала ўцякаць з залы.
Адвакаты толькі прыўзнялі галовы, і іх раскрытыя раты застылі ў здзіўленні.
Саша шырокім размераным крокам накіраваўся да выхада. Паліцыя і шпікі атупелі ад разгубленасці і страху.
Саша выйшаў, і ўсе думалі, што ён уцячэ.
Суддзі з пракурорам вылезлі з-пад стала, збянтэжаныя, засаромленыя і злосныя.
Хутка прыгладжвалі свае раскудлачаныя валасы.
Паліцэйскі афіцэр крыкнуў: «Наўздагон!»
Толькі тады пабегла зграя шпікоў і мундзірнай паліцыі. І хутка, недзе паверхам ніжэй, загучалі панічныя стрэлы.
Падсудныя спадзяваліся, што Саша ўсё-такі ўцячэ.
Старшыня суда абвясціў перапынак судовай працэдуры да заўтрашняй раніцы.
Не ўцёк камсамолец Саша, не ўцёк пасланец ЦК камсамола, пасланец партыі. Яшчэ паверхам ніжэй трэба было яму спусціцца, каб выбегчы на вуліцу. Па другім паверсе Саша ішоў ужо з параненымі нагамі. Не ішоў, а бег. Вось ужо відаць выхад. Кулі свішчуць над галавою, свішчуць ля вушэй.
Не дайшоўшы чатыры прыступкі да дзвярэй, Саша, апіраючыся на парэнчу, апусціўся на сходкі. Праз плашч зеленаватага колеру прасачылася кроў. Куля прабіла жывот.
Няўжо загіне Саша? Няўжо не сходзіць яшчэ на той прыдарожны камень, каб пашкадаваць казака, якога паны пахавалі ўніз галавою? Хіба не прагучыць там голас Сашы насустрач узыходзячаму сонцу?
...Ой, накрылі,
Ой, накрылі
Тонкім, белым палатном,
Ой, палажылі,
Палажылі у каморы пад акном.
Не, Саша Грынявіцкі не загіне. Такія не гінуць.
...Сашу прывезлі ў шпіталь турмы Лукішкі. Урачы зрабілі аперацыю — зашылі ў жываце дзевятнаццаць ран. Пяць было ў нагах.
Саша вытрымаў. Ён ішоў на сваю баявую аперацыю нашча. І гэта яго выратавала.
Апошні дзень суда быў днём выступлення пракурора, абароны і апошняга слова падсудных.
Пракурор пачаў выгукваць, як з бочкі. Ён гаварыў, што на лаве падсудных сядзяць эмісары ЦК, што ім — гэтым антыдзяржаўным злачынцам — нічога не падабаецца ў Польшчы. Ім усё падабаецца, што ёсць у чужой краіне, за мяжой — у Савецкім Саюзе. Там для іх узвышаюцца фабрычныя коміны, будуюцца Турксібы, Беламорканалы.
«Што зрабіць? У нас гэтага няма, але мы радуемся таму, што ёсць. Хоць бедна, але сваё...»
Нос пад пенснэ адваката Дурача паступова згінаецца ад усмешкі над скамарошніцтвам пракурора. Другія адвакаты таксама суправаджаюць прамову пракурора, які прыкідваецца пакрыўджаным беднячком, шматзначнымі ўсмешкамі. Толькі наіўных людзей можна частаваць такой прамовай, якою частуе слухачоў пракурор.
Пракурор першага ўзяў пад абстрэл Барвіну:
— Як гэта можна, каб бальшавізмам заражаліся такія, як падсудны Барвіна? Легіянер... ранены на фронце... быў польскім жаўнерам. А цяпер што сталася з чалавекам? Вось на што здольна бальшавіцкая прапаганда! У час беластоцкіх дэманстрацый ён, паляк, кінуўся з кулакамі на польскага афіцэра, абаронцу ладу і парадку Рэчы Паспалітай. Высокі суд! Я... Я...— пачаў заікацца аднавокі пракурор,— я не магу згадзіцца ні на хвіліну, каб гэта мог зрабіць паляк. Барвіна — гэта адшчапенец, прадаў сваю душу бальшавікам.
Адвакаты ліхаманкава запісвалі нешта ў свае лісткі. Адвакат Дурач пакрэктваў і выціраў пенснэ.
Андрэя Касцевіча пракурор назваў эрудыраваным камуністам, гнуткім і асцярожным канспіратарам.
— Высокі суд! — крычаў аднавокі граміла.— Гэта сіла інтэлектуальная, якая кожную мінуту шукае слабога месца ў ладзе Рэчы Паспалітай, каб па ім ударыць, а гэтым самым пасеяць недавер’е да польскіх улад. Гэта — антыдзяржаўная работа. Пры сваім інтэлектуалізме Касцевіч мог бы быць менш радыкальны...
«Вунь куды гне...— падумаў Андрэй,— пры ўсёй сваёй няўклюднасці хоча стаць гнуткім, як прахвост».
Пракурор дудзеў далей:
— ...Надзея Харашэвіч... шматгадовая, спрактыкаваная падпольшчыца. Няма таго кутка на ўсходніх крэсах, дзе б яна ні пабывала. Яны — Андрэй Касцевіч і Надзея Харашэвіч — нават пайшлі на тое, каб ва ўмовах падполля нарадзіць дзіця... Усё можна пад небам Рэчы Паспалітай. Відаць, што яна не драконская, як любяць распісваць эмісары ЦК. Нават дазваляе злачынцам мець дзяцей...
Адвакат Дурач сурова глянуў на пракурора.
— Высокі суд! — канчаў пракурор.— Я патрабую для гэтых злачынцаў найвышэйшай кары.
Для чатырох рабочых, тэхнікаў па развозу літаратуры, для двух друкароў «Чырвонага сцяга», для адной вільнянкі, што трымала канспіратыўную кватэру, пракурор патрабаваў меншай кары, як для людзей, ашуканых камуністамі.
Прыйшла чарга для выступлення адвакатаў.
Адвакат Дурач з усёй тонкасцю крок за крокам разбіваў нахабныя доказы пракурора.
— Нічога не зробіш, высокі суд! Сапраўды, у Савецкім Саюзе з кожным днём растуць новыя фабрычныя коміны, з кожным днём павышаецца жыццёвы ўзровень шматмільённых мас народа. Усяму свету вядома, што там няма беспрацоўных. Калі гаварыць аб росце культуры, то там уся моладзь навучаецца. У гэтай вялікай краіне, у якой пры царызме было семдзесят працэнтаў непісьменных, цяпер непісьменных ужо няма. Гэта ўсё агульнавядомыя факты. Гэтыя людзі, якія сядзяць на лаве падсудных, змагаліся за тое, каб такі самы стан рэчаў быў і тут, у Польшчы. Я лічу, што такая мэта для змагання высакародная. І гэта адно ўжо ставіць падсудных па-за карай.
Хваліцца сваёй беднасцю, як гэта робіць пан пракурор, не да твару народу, што меў Тадэуша Касцюшку, які змагаўся нават за свабоду другога народа — вунь аж за акіянам — народу, які меў Юзэфа Панятоўскага, Генрыха Дамброўскага, Адама Міцкевіча, Юлія Славацкага, які меў Урублеўскага, Яраслава Дамброўскага — герояў барыкад Парыжскай Камуны!..
Многа яшчэ гаварыў Дурач і патрабаваў вызвалення падсудных. Тое самае гаварылі на свой лад і іншыя адвакаты.
Пракурор, адчуваючы, што ён прыдушаны доказамі дэмакратычных адвакатаў, у заключным слове даў волю свайму нахабству:
— Калі пану Дурачу не падабаецца лад у Польшчы,— сказаў ён,— а падабаецца савецкі лад, то, калі ласка, пан Дурач можа вымятацца з Польшчы за мяжу і любавацца там фабрычнымі комінамі...
Усе адвакаты абурыліся.
Дурач устаў пачырванелы, усхваляваны.
— Польшча — мая айчына,— адказаў ён,— я ўсе свае сілы аддаю для лепшай будучыні Польшчы, і ніякім псеўдапракурорам не ўдасца пазбавіць мяне айчыны. Высокі суд! Такую рэпліку пракурора я лічу дыскрымінацыяй, не гаворачы ўжо аб парушэнні правіл юрыдычнай этыкі. Мае довады пабудаваны не на павуцінні, як кажа пан пракурор, а на бетонным жалезе, што не толькі ветры, але буры і громы не здолеюць іх разбурыць...
Папрыгажэлі падсудныя, папрыгажэлі адвакаты ад выступлення Дурача.
Першаму з падсудных было дадзена слова Станіславу Барвіне. Ён пачаў проста, без хвалявання:
— Вінаватым я сябе не лічу. Мой святы абавязак — бараніць інтарэсы рабочага класа, да якога я належу. Я выступлю не толькі супроць афіцэра, але і супроць кожнага генерала, які падыме шаблю над галовамі рабочых, каб іх рассячы. На каго ён падняў шаблю? На рабочых, якія яго апранаюць, кормяць, без якіх ён нуль. А тое, што буржуазія робіцца фашысцкай і ўжо стала фашысцкай, пан пракурор не сказаў. Няхай сабе пан пракурор бароніць буржуазію,— мы будзем бараніць рабочы клас, сялянства, усіх, хто прыгнечаны, галодны.
Аб маім легіянерстве прашу не турбавацца, я ім не ганаруся. Паход Пілсудскага на маладую рэспубліку Саветаў быў вялікім ашуканствам польскага народа. Сярод ашуканых быў і я. Вось за наша давер’е тады мы і церпім цяпер, церпім удары паліцэйскіх шабляў, катаванні ў дэфензівах і турмах. Я хачу, каб гэтае фашысцкае хуліганства скончылася, я хачу ўлады рабочых і сялян!
Барвіна сеў і выцер спацелы лоб. Андрэй з удзячнасцю зірнуў на яго.
Старшыня суда крэкнуў, выцер нос хустачкай. Потым нагнуўся над паперай і выклікаў Андрэя Касцевіча.
— У польскага ўрада вырасла і расце вялікая нянавісць да польскіх дэмакратычных традыцый,— пачаў Андрэй.— Лозунг «За вольнасць вашу і нашу» апаганены, патаптаны. Буржуазія, якая стала фашысцкай, ужо ненавідзіць, не церпіць свабоды народаў. Лепшыя сыны польскага, беларускага, украінскага народаў панеслі гэты лозунг, як сцяг, аж у далёкую Іспанію і там б’юцца пад ім, пад гэтым сцягам, за свабоду народаў.
Вельмі недарэчныя разуменні пана пракурора аб радыкалізме. Няхай пан пракурор абвінаваціць у радыкалізме польскага дэмакрата Станіслава Сташыца, які яшчэ ў далёкія змрокі паншчыны пісаў аб нядолі селяніна, што жыў у халупе разам са скацінай. Сташыц тады яшчэ дамагаўся вызвалення сялян ад паншчыны, што нельга лічыць беспадстаўным. А няхай пан пракурор загляне ў хату цяперашняга беларускага селяніна на Палессі. Ён там сустрэне тую самую карціну, якую апісваў Сташыц каля двухсот год таму назад.
Няхай пан пракурор абвінаваціць у радыкалізме Тадэуша Касцюшку, прагрэсіўныя праекты якога шляхта на сеймах секла шаблямі.
Усім вядома, што нядоля народа скончылася там, дзе перамагла Кастрычніцкая рэвалюцыя. У ідэях вялікага Леніна рабочыя, сяляне капіталістычных краін, сапраўдныя дэмакраты ўсяго свету знаходзяць свае найлепшыя жаданні...
Старшыня суда пачаў стукаць алоўкам па стале.
— Перастаць так гаварыць, а то пазбаўлю слова! — сказаў ён.
Андрэй не звяртаў увагі і гаварыў далей:
— Ноч фашызму павісла над Польшчай, Заходняй Беларуссю, Заходняй Украінай, дзе жывое слова народа пасечана нагайкамі, дзе нацыянальныя свабоды...
— Перастаць! — крыкнуў старшыня.
— Але... чым ноч цямней, тым ясней зоры! — крыкнуў Андрэй.— Паўстае народны фронт...
— Пазбаўляю слова! — крыкнуў старшыня.— Наступны — Харашэвіч.
Андрэй сеў, устала Надзя.
— Мы верым у наш народ, мы верым у свае сілы, мы верым у непазбежнасць рэвалюцыі, якая будзе працягам Кастрычніцкай рэвалюцыі,— загаварыла Надзя,— гэтая вера дадавала нам сілы, калі нас катавалі ў дэфензівах — збівалі да паўсмерці, вырывалі валасы, пампавалі ваду ў нос, тапталі нагамі...
— Перастаць! — крычаў старшыня.
А Надзя працягвала:
— Мы верым, што недалёка той час, калі ўз’яднаны беларускі народ разам з народам польскім і ўкраінскім спалучыцца ў адно з вялікім народам рускім на шляхах рэвалюцыі...
— Пазбаўляю слова! — гаркнуў старшыня і зараз жа выклікаў Грышу Плотку. Той пачаў, як з трыбуны:
— Імёны вялікіх барацьбітоў за волю народаў свецяць нам маякамі. З намі заўсёды бессмяротны Ленін...
— Перастаць! — закрычаў старшыня і стукнуў зноў алоўкам па стале. Грыша не змоўк.
— Каты хочуць разбіць нам сэрца. Яны не ведаюць, што ў нашых сэрцах многа любві да тых, хто прыгнечаны, загнаны.
Грыша спяшаўся гаварыць, баючыся, каб старшыня і ў яго не адабраў слова.
— Каты-фашысты хацелі вешаць мяне ў дэфензіве. Я ўспомніў пра ўсіх тых, каго ведаю, хто аддаў сваё жыццё за справу народа. Я ўспомніў таварышаў, якія разам са мною ляжалі акрываўленыя. І я быў гатовы памерці, а не здацца фашыстам. Сілы народнага фронта шумяць па ўсёй краіне...
— Пазбаўляю слова! — крыкнуў старшыня.
Грыша сеў, і ў зале запанавала доўгае маўчанне.
Усе іншыя падсудныя таксама не прызналі сябе вінаватымі.
Старшыня суда абвясціў перапынак на пятнаццаць мінут.
Бліснула святло. Яно здавалася ружова-цьмяным, як у касцёле.
Жалезны крыж на стале з распяццем Хрыста напамінаў, што зараз у гэтай стомленай цішыні пачнецца распінанне — апошні фінал расправы.
Званок парушыў цішыню. Адзін за адным увайшлі суддзі і пракурор. У доўгіх чорных тогах яны нагадвалі чарадзеяў-магаў з пякельнага царства. Суддзі занялі свае месцы, але не садзіліся. Старшыня прамовіў:
— Прашу ўстаць! Будзе прачытаны прысуд...
Затым ён надзеў сваю шапку алхіміка, а за ім надзелі яшчэ два суддзі і пракурор. Старшыня адкашляўся і пачаў:
— Імем Рэчы Паспалітай акруговы суд у Вільні, разгледзеўшы справы членаў Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі...
«Усе гэтыя закручастыя фармулёўкі можна адкінуць прэч. Галоўнае, колькі ж вы нам, шляхецка-фашысцкія прыхвасні, наклалі ў мяшок на дарогу?» — думаў Андрэй ды і кожны з падсудных.
Тры разы лічба «восем» вылецела з вуснаў старшыні суда. Значыць, па васьмёрцы на брата — на Андрэя Касцевіча, на Надзю Харашэвіч, на Рыгора Плотку. Ношкі як панесці. Не прывыкаць ужо, бо не першы раз.
Станіслаў Барвіна атрымаў два гады. Адчуваецца тут манеўр фашызму. Барвіне застанецца дасядзець у турме тры месяцы. Астатнія падсудныя атрымалі па два, па аднаму году.
Падсудныя выслухалі прысуд спакойна. Маглі б заспяваць, як гэта рабілася раней, але ёсць рашэнне турэмнага парткома — не спяваць, бо за гэта судзяць асобна.
Працэс скончаны. Трэба ісці ў турму.
Так ужо складаецца псіхічны стан людзей на кайданным шляху — усё здаецца натуральным і нармальным. Змяніць становішча можа толькі рэвалюцыя. Рэвалюцыянеры сняць аб рэвалюцыі, чуюць яе то далёкі, то блізкі подых. А ў сэрцы заўсёды носяць яе гімн.
Андрэй усміхаецца, стоячы насупраць Надзі, і гаворыць:
— Ну, што ж... Пойдзем далей. Мне здаецца, што мы з табою зараз вось зноў паедзем па снежных дарогах... Не тужы...
— Ну што ты? Чаго тужыць? Усё зразумела. Пішы часцей на Стэфанаўку.
— Мне здаецца, што мы сваіх прысудаў да канца не даседзім. Але прыгнёту нацерпімся. У правінцыяльных турмах ужо мяшаюць палітычных з крымінальнымі, прымушаюць цяжка працаваць. На чарзе турмы цэнтральныя. Тут барацьба пойдзе не на жыццё, а на смерць.
— Што ж... Мы змагацца ўмеем,— адказала Надзя.
— Нас могуць развезці ў розныя гарады. Калі мы з табою сустрэнемся, Надзя? Глянеш на шлях, і не відаць...
— Не толькі могуць, а напэўна развязуць. Буду пісаць.
— Пажадана, вядома, каб наша сустрэча адбылася на барыкадах, на тых барыкадах, з якіх бы мы пайшлі пераможцамі.
— Будзем верыць, што іменна так і сустрэнемся. Для такой веры ёсць многа падстаў.
— Восем год... Магчыма, апеляцыйны суд дадасць яшчэ. Але што я табе хачу сказаць? Гады для нас нічога не значаць. Мы назаўсёды застанемся маладымі. Дачакаемся, што яшчэ ўбачым нашае малое,— усміхнуўся Андрэй.
— Гэта зусім натуральна. Рэвалюцыянеры не старэюць,— адказала Надзя,— а малое будзе расці ў сваім, надзейным доме.
Можна было б весці такую мілую гутарку бясконца, але канваіры з вінтоўкамі падганяюць ужо збірацца ў дарогу.
Андрэй прытуліў Надзю да сваіх грудзей.
Яна пайшла. Яшчэ раз аглянулася, яшчэ раз махнула рукой і знікла ў дзвярах. Андрэю здалося, што паляцела мара, якая заўсёды спадарожнічала яму. Ці вернецца назад, ці вернецца?
Усе ў турме прагнуць пабачыць Сашу Грынявіцкага. Ён ужо выздаравеў пасля аперацыі. Толькі ходзіць яшчэ на мыліцах. Андрэй бачыў яго ўжо два разы праз акно сваёй адзіночкі. Саша ішоў, увесь час глядзеў на вокны турэмных паверхаў і ўсё адказваў на прывітанні ўзмахам рукі, сціснутай у кулак.
Але вось надышоў час суда над Сашам. Суд працягваўся толькі адзін дзень. Сашу прывезлі з суда ўжо на змярканні. У момант усе адзіночкі абляцела вестка — Сашу прысудзілі да пакарання смерцю...
А ўвечары Саша ў сваёй адзіночцы пісаў ліст да ўсіх палітзняволеных турмы Лукішкі:
«Дарагія таварышы! Фашысты прысудзілі мяне да пакарання смерцю. Я яшчэ малады, і мне хочацца жыць. Але я памру з радасцю ад той свядомасці, што мне ўдалося выканаць заданне партыі. Бывайце, дарагія таварышы. Змагайцеся да канца, да перамогі! Смерць фашызму! Няхай жыве Камуністычная партыя!
Саша»
Адвакаты падалі апеляцыю.
На прысуд адказалі аднадзённай забастоўкай Вільня, Беласток, Гродна, Пінск, Брэст, а потым Варшава, Лодзь, Кракаў, нават Познань, ну, вядома, і Львоў...
Хутка надышоў Першы май. У Вільні, як і ва ўсіх цэнтральных гарадах, адбылася магутная дэманстрацыя працоўных. Сярод сцягоў, што ўзнімаліся над калонамі, быў сцяг з надпісам: «Патрабуем вызвалення Аляксандра Грынявіцкага!»
А потым... А потым паляцелі лістоўкі па гарадах і вёсках з заклікам у абарону Сашы Грынявіцкага. Вёскі пачалі збіраць подпісы і адсылаць войтам сваіх валасцей. А потым гукі стрэлаў Сашы даляцелі на франты гераічных рэспубліканцаў Іспаніі, да брыгады імя Яраслава Дамброўскага, і байцы пад камандай генерала Кароля Свярчэўскага ўзмацнілі атакі на фашыстаў. Хлопцы-малойцы Сцяпана Каваля пайшлі ў тылы войск Франка і Мусаліні — пайшлі партызаніць.
Гукі стрэлаў Сашы пераляцелі акіян і дасягнулі Амерыкі, і там эмігранты рускія, беларусы, украінцы стварылі камітэт абароны Сашы Грынявіцкага.
Польскія фашысты спалохаліся, і апеляцыйны суд замяніў пакаранне смерцю вечнай катаргай.
Саша быў выратаваны.
Сумавала душа Андрэя ў змроку адзіночкі, калі ён атрымаў ад Сашы той развітальны ліст. Але і тады ў смутку і нянавісці жыла ў душы радасць і гордасць за Сашу, за таго пастушка-найміта ў зрэбнай сарочцы з расхрыстанымі грудзьмі, які вырас у цудоўнага камсамольца. Гордасць за Сашу была гордасцю за свой народ.
Прыслухайся, Саша, як далёка над Крамлём радасна хвалюецца Чырвоны сцяг.
Такі ўжо стварыўся ўклад жыцця за драпежныя гады акупацыі, што нянавісць да паноў стала ўсеагульнай. Існуе свая заканамернасць у спалучэнні думак, пачуццяў мас людзей у адно адзінае. Яна, заканамернасць, прасочвалася, плыла падземнымі ручаінамі, шукала адзінай плыні, каб выліцца, урэшце, на паверхню.
Не засталося амаль ніводнай вёскі, куды б не наведваліся карныя атрады панскіх наймітаў. З турмаў вяртаюцца маладыя людзі, хворыя на сухоты, на парок сэрца, і хутка паміраюць, перасцерагаюць моладзь: «Будзьце асцярожны, а то загінеце...» Але моладзь пайшла напралом, яна не прывязана да сваёй хаты. Большасць яе расце і вучыцца ў турмах. А старым — што ж... Старыя найлепш адчуваюць патрэбы, усе беды сваіх вёсак. Ім суджана тут дажыць да канца сваіх дзён, лёс не суліць ім далёкіх дарог, нязнаных краёў, куды б яны маглі паехаць на заробкі. Свой, выдзелены панамі, хутар — апошняе жыццёвае прыстанне.
Да свядомасці стыхійна дайшла тая думка, што амаль пагалоўна знішчаецца, калечыцца народ. У задуму ўпадаюць не толькі мацеры і наогул жанчыны, але і старыя з мужчын. Панскі фашысцкі прыгнёт яднае думкі, і яны цягнуць у адзінае рэчышча. Не прыплывае прыбытак у хаты, а, наадварот, сяляне ўсё больш і больш вяртаюцца да натуральнай гаспадаркі. Стараюцца не купляць нічога жалезнага, бо яно дарагое, ужо не па сіле. Кавалачкі жалеза збіраюць, дзе толькі можна,— на сметніках у мястэчку, на дарогах і нават, калі ўдаецца, крадуць у кузнях. Шмат курцоў кідае курыць. Цэлыя раёны вёсак у Піншчыне дадумаліся да таго, каб абвясціць табачнай манаполіі забастоўку. Забастоўка працягвалася месяц, і нават самыя заядлыя курцы вытрымалі яе — не курылі. Бо нельга ж згадзіцца з тым, каб за адну пачку махоркі плаціць больш пуда жыта, якое з кожным годам ужо менш і менш родзіць.
Моладзь падхоплівае новыя ідэі, якія плывуць праз лістоўкі, і даносіць іх да мас. Моладзь узбройваецца старымі — сваімі бацькамі, дзядамі. Яны павінны вясковыя рады, якіх нарабілі паны, зрабіць сваёй трыбунай.
І Захар Зубец дзейнічае ў гэтым напрамку. Няма такога становішча, з якога б не знайшлі выхад камуністы. Захар Зубец ходзіць пануры, нават крыху ссутулеў. Солтыс кожны вечар правярае, ці дома ён,— солтыс мае наказ пільнаваць Захара.
Марцін Шапко стаў пасіўным. Ужо Захар і рукою махнуў на яго.
— Усё за жывот трымаецца,— гаворыць Максіму Рунду Захар,— а гною на вілы бярэ больш, чым бацька. Пайшоў бы ў баптысты, але яшчэ ўсё ж такі саромеецца.
Максіму Рунду найцяжэй. Праколваюць яго вачыма местачковыя мяшчане. Здаецца, яны гавораць: «Ходзіць ён, як па вяроўцы. Чаму ж яго не бяруць? А то яшчэ бяду накліча на ўсіх...»
Асаднікі з паліцыяй узяліся за арганізацыю ў Глушцы зубатаўскіх саюзаў рамеснікаў. Створаны ўжо саюз муляроў, у які ўступіў і Максім Рунда. Навука, атрыманая ў турме, не прайшла дарма. Вядома, яго ў саюзе будуць цкаваць паліцэйскія стаўленікі, правакаваць на ўсякія лады. Максім ведае аб гэтым і гатовы пастаяць за рабочую праўду. Адно добра, што рабочы люд гуртуецца — будзе больш грунту для працы. Фашысцкія абяцанкі-цацанкі ўсё роўна не задаволяць рабочых, бо яны ніколі не споўняцца.
...Шмат злосці ў сялян на графа Ельскага. Нельга нагою ступіць у яго лес — на ягады, на грыбы трэба браць білеты, трэба плаціць. Паны правялі хутарызацыю — скасавалі сервітут, і сялянская жывёла таўчэцца ўсё лета на голых выганах, на прырачным тарфяным куп’і. У дадатак, графскія палявыя вартаўнікі часта ловяць коней у шкодзе, калі яны забягаюць на панскую канюшыну. За кожную шкоду граф патрабуе найменш пяць злотых, а калі няма чым плаціць, то трэба адрабляць у маёнтку. Было ўжо нямала судоў за такія справы. Няма жыцця сялянам ад графа. Падумаць,— калі граф сустрэне селяніна на дарозе, узнімае нагайку і крычыць:
— Чаму не скідаеш шапкі?!
Сяляне кажуць:
— Стары граф нават гэтага не рабіў. А гэты... чорт, а не чалавек.
З дня ў дзень збіралася нянавісць у сэрцах людзей, і дастаткова было невялікай іскры, каб гэтая нянавісць успыхнула яркім полымем.
І такую іскру граф кінуў.
Нягледзячы ні на што, апруцянелы граф, як празвалі яго сяляне з пажаданнем, каб ён апруцянеў навекі, лезе са сваёй канавай на сялянскія палі.
Запалянка зашумела. Толькі і гутаркі — пра канаву і пра канаву. Шум перадаўся ў суседнія вёскі. На пасяджэннях вясковых рад выплылі, як невядома адкуль, прапановы: калі Запалянка палезе ў бойку з графам, пайсці дапамагчы ёй, але разам з гэтым вылажыць графу патрабаванні. Першае — вярнуць сервітут, другое — бясплатна збіраць ягады, збіраць грыбы, трэцяе — пры найме на работу павысіць заработную плату. Дзе гэта на свеце бачылі, каб працаваць за пяцьдзесят грошай у дзень?
Захар Зубец нездарма пайшоў у лес на работу. Там яго солтыс ужо не правярае.
Запалянцы напісалі прашэнне старосту, каб ён пасадзейнічаў сялянам і спыніў капанне канавы.
Атрымалі адказ, што канава павінна быць пракапана, бо для графа Ельскага няма іншага выхаду, што на асушанай зямлі граф зоймецца насаджэннем тэхнічных культур, а гэта мае гаспадарчае значэнне для дзяржавы.
Мікіта Лазун прыўзняў галаву, павесялеў.
— Нічога не будзе з вашай гаворкі. Няхай граф капае, яго не спыніш. Толькі бяды нажывемся, калі пачнем спрачацца. Судзіцца з графам,— гэта ўсё роўна, што з казною. Нездарма прымаўка гаворыць: «Хочаш з казною судзіцца, ідзі ў мора тапіцца»,— тарочыў Мікіта, стукаючы кіем у падлогу.
Сяляне ўпалі духам і пачалі ўжо думаць, што ўсё прапала. Аднак, калі на дапамогу графу прыбылі дзесяць паліцыянтаў і спыніліся ля канавы, з хат, як з вулля, вылецелі першымі жанчыны, пабеглі на поле і пацягнулі за сабою мужчын.
Паліцыянты разам з рабочымі пакінулі канаву ад аднаго жаночага крыку, праклёну. Канава зноў апусцела.
Вуліца Запалянкі запоўнілася людзьмі — усё жывое, ад старога да малога, высыпала з хат.
Сярод натоўпу ходзіць Кузьма, сын Мікіты, і ўсё падгаварвае людзей, каб не паддаваліся графу. Яго ніхто не прасіў агітаваць, ён гэта робіць сам ад сябе, насуперак бацьку. Кузьма вярнуўся з Латвіі. Там крыху прыадзеўся. Але, вярнуўшыся, не можа нідзе знайсці прыпынку. Пажыве дзень-два ў старэйшага брата, потым у брата-лесніка і пасля ходзіць па вёсцы без прытулку. Памкнуўся раз пайсці да бацькі, але той сустрэў яго такімі словамі:
— Чаго ты прыйшоў! Ідзі туды, дзе быў. Ідзі сабакам сена касіць. Зямлі хочаш? Не дам. Ты ў мяне на гэта не зарабіў. Ты мой вораг. У бальшавікі запісаўся, то ідзі да іх.
Кузьма выслухаў бацьку, пазіраючы на жоўтыя наскі сваіх латышскіх чаравікаў, а потым узняў галаву. Па гэтым адным руху галавы можна было зразумець, што Кузьма скажа нешта рашучае. І ён сказаў:
— Я да цябе, бацька, больш не загляну. Але зямлю, якая мне належыць, я вазьму.
Кузьма адвярнуўся і пайшоў начаваць да Пеці Ціханчука, затаіўшы непрымірымую злосць на бацьку. За ноч Кузьма надумаўся пісаць у староства скаргу на бацьку.
Але хутка падзеі ў Запалянцы павярнуліся так, што гэта стала непатрэбным.
Сяляне ля канавы Ельскага паставілі сваю варту. Яна аднаго ранку і паведаміла ўсёй вёсцы, што Ельскі прывёў ужо не дзесяць паліцыянтаў, а семдзесят, з якіх дваццаць конных. Лічба рабочых была патроена. Стала магчымым давесці канаву да рэчкі за адзін дзень.
Жанчыны хацелі зараз жа бегчы да канавы, але іх стрымалі мужчыны. Па вуліцы вёскі прамчалася галопам дваццаць конных паліцыянтаў. На кожнага, хто пападаўся на вока, яны замахваліся нагайкамі і ляцелі далей, апырскваючы платы вулічнай граззю.
— От, ваякі з безабароннымі людзьмі,— крычалі ім услед людзі.
А ваякі памчаліся сеяць страх у суседнія вёскі.
Але памчаліся па вёсках не толькі яны. Памчаліся свае ганцы клікаць дапамогу.
Тацяна Ціханчук пастарэла ўжо. А як пачула, што даходзіць да бойкі з панамі, загаманіла на ўсю вуліцу. Народ выводзіць ужо на вулічныя баі ўсе свае рэзервы. Яны паспелі для гэтага.
У паход пайшлі вартаўніцы сямейных вогнішчаў — жанчыны, выслаўшы наперад сваю самую дарагую абарону — дзяцей.
Супроць фашысцкіх штыкоў першымі ідуць дзеці — ідуць, не баяцца, ідуць смела. І польскія фашысты яшчэ не адважваюцца чапаць дзяцей. Гэта, бачыце, не папулярна. Гэта можа падняць баявую актыўнасць мас на яшчэ вышэйшы ўзровень. Фашысцкія найміты намагаюцца адрэзаць дзяцей ад калоны, каб потым стаптаць бацькоў...
Так ужо робіцца ў гарняцкай Сілезіі, дзе бастуючыя гарнякі ўжо сёмы дзень не выходзяць са сваіх падзямелляў. Беручы прыклад з палітзняволеных у турмах, там, у змроку, сярод бліскучых глыбаў каменнага вугалю, яны абвясцілі галадоўку. А на паверхні зямлі дэманструюць іх жонкі, мацеры, сёстры, высылаючы наперад дзяцей.
Гераізм мас робіцца сцягам дня. Жандарска-паліцэйскія атакі захлынаюцца пад іх напорам. Усё больш і больш падае ахвяр ужо з абодвух бакоў. Фашызм курчыцца, ён супроцьстаўляе сябе ўжо ўсяму народу. Фашызм губіць свае бліскучыя бляшкі, якімі прыхарошваўся спачатку для ашуканства мас.
Гераічныя гарнякі Сілезіі не выходзяць з шахтаў, галадаюць, не хочуць паміраць павольнай смерцю са сваімі сем’ямі пры жабрацкай заработнай плаце.
Вось чаму плача Яніна Квяткоўская, беспрацоўны ўрач, у хаце Петруся Хадыкі. Вось чаму і яна ў гурт дзяцей паставіла сваю дзяўчынку, а сама далучылася да матак.
Вось чаму Люба Гарагляд узяла свайго сына на рукі і стала ў першым радзе, пакуль Малання не вырвала яго з рук з крыкам-дакорам:
— Ці ты здурнела? Яму ж толькі тры гадочкі...
Так і пайшлі. Не чулі зямлі пад нагамі. Толькі сцяга не хапала. Але ён у сэрцы кожнага.
Чула гоман і тупат ног ціхае асенняе неба. Прыўнылыя палеткі разам з адзінокімі грушамі на іх застылі ў скупых сонечных блясках.
Для паліцыі графа Ельскага такое відовішча, як гэтая калона з дзецьмі наперадзе, было нечаканасцю. Як? У такой закінутай Запалянцы, ды каб так?
Пры конным атрадзе паліцыянтаў відаць быў на кані і сам граф. Над канавай стаялі яго леснікі і Мікіта Лазун з сынам-лесніком.
Мікіта і пачаў прамову, калі калона спынілася ля канавы:
— Ідзіце дахаты! Пабойцеся бога!..
— Сабакар Ельскага! — крыкнулі галасы яму ў адказ.
Потым у напружанай, гарачай цішыні з натоўпу выйшаў інвалід Пятрусь Хадыка і падаў графу паперу, на якой былі напісаны патрабаванні сялян.
Граф прачытаў, парваў паперу на кавалачкі і кінуў.
— Гэтага ніколі не было і не будзе! Разыдзіся, каб я вас тут не бачыў ні аднаго!
Паліцэйскія чорныя шарэнгі застылі на месцы, як па камандзе «смірна». Конь афіцэра ўзмахнуў галавой, але нацягнутыя павадкі сцішылі яго.
— Разыдзіся! — крычаў граф.
Ніхто не крануўся. Вочы ўсіх пранізвалі графа і паліцыю нібы гарачымі праменнямі.
— Мы канавы капаць не дамо! — крыкнуў Дзям’ян Гарагляд.
Граф хацеў нешта сказаць, але так і застыў з разяўленым ротам. З альховага ляска выйшла другая калона.
Граф толькі прамовіў упаўголаса афіцэру:
— Камуністы папрацавалі...— і нацягнуў павадкі каня.
Голас афіцэра прагучаў тонка, прыглушана:
— Шаблі ў далонь! У атаку! Адрэзаць тую калону!
І тут пачалося. Коннікі апынуліся паміж дзвюх калон.
Добра, што каменняў на полі хапае. Яны і паляцелі ў паліцыю градам. Траплялі метка, некаторыя нават ударыліся са звонам у клінкі шабляў.
Тацяна Ціханчук схапіла паліцыянта за нагу, і тады цэлая грамада жанчын кінулася рабіць тое самае.
Некалькі паліцыянтаў зляцела з коней. Жанчыны хапалі каменні, хапалі жменямі зямлю і кідалі, засыпаючы паліцэйскім вочы. Пад ударамі паліцыянтаў некалькі чалавек у шэрых світках упала на зямлю.
Рукапашная пачалася тады, калі ў рух пайшла пешая паліцыя. А дзеці.... дзеці адбегліся і збіралі каменні, падавалі дарослым. Дзеці насілі зброю.
Рука паліцыянта схапіла за горла Пецю Ціханчука, бледнага, пасінелага ад натугі. Пеця то гіне ў агульнай мітусні, як у хвалях, то пакажацца зноў, учапіўшыся за вінтоўку паліцыянта. Невядома, што было б далей, каб не падскочыў Нічыпар Байдак. Ён ударыў паліцыянта па руцэ калом, і паліцыянт выпусціў вінтоўку. Яна засталася ў руках зняможанага Пеці. Падхапіў Нічыпар Пецю разам з вінтоўкай і рвецца напралом, каб вынесці яго на поле. Адкуль ні ўзяўся Анупрэй Чарняк з крыкам:
— Давай яго, давай сюды!
Абяззброенага паліцыянта жанчыны збілі з ног і пайшлі па ім. Сяляне пачалі раззбройваць паліцыю.
Мікіта Лазун стаяў ля канавы, крычаў, бязлітасна моргаў бяльматым вокам. Убачыўшы свайго Кузьму, які вырваў вінтоўку з рук паліцыянта, кінуўся бегчы ў натоўп. Дабег да Кузьмы, ударыў яго кіем па галаве, але быў адпіхнуты назад.
Тады Мікіта крыкнуў сыну-лесніку:
— Страляй у яго! Страляй у адшчапенца! Ён зганьбіў увесь наш род! Няма яму месца на зямлі!
Граф Ельскі сядзеў на кані, бездапаможны, нерваваўся ў бяссільнай злосці і ўрэшце загадаў сваім леснікам страляць. Леснікі стрэлілі ўверх.
Граф падскочыў да іх і крыкнуў:
— Не ў неба! А туды, у хамаў!
Але стрэліў толькі адзін — сын Мікіты. У Кузьмы рука афарбавалася крывёю. Увесь натоўп рынуўся на леснікоў і, раззброіўшы, пачаў бязлітасна іх біць.
Пачуўся адзін стрэл, а потым другі. Хто страляе? Паліцыю трэба толькі раззброіць. А страляць? Не. Гэта яшчэ рана. Ад аднаго стрэлу ўпаў у канаву Мікіта Лазун, а ад другога зваліўся з каня граф Ельскі. Кузьму, аднаго Кузьму акружылі дзесяць чорных груганоў, б’юць гумавымі палкамі, не даюць яму падняцца. Афіцэр крычыць:
— Вязаць яго! Вязаць!
Пацягнулі Кузьму па зямлі, пацягнулі акрываўленага, без шапкі. І адбіць яго ўжо нельга. Паліцыя можа сыпнуць стрэламі. Але ўсё ж такі пайшлі. Загулі і пайшлі. Афіцэр падаў каманду — «агонь!». Некалькі чалавек упала. Але натоўп не адступіў. Ён крыкнуў адным крыкам. Паліцыянты не паспелі выкінуць гільзаў з вінтовак, як наступаючыя ўварваліся ў іх гушчу і ў адзін момант змялі.
Толькі відаць было, як чарнакрылыя постаці валіліся з ног, астатнія пачалі ўцякаць. Тады афіцэр выняў белую хустачку і замахаў ёю над галавой.
Сяляне спыніліся.
— Аддайце зброю! Ніхто вас больш не будзе чапаць!
Сяляне пачалі аддаваць вінтоўкі.
— Солтыс! — крыкнуў афіцэр.— Забраць вінтоўкі! Дзе солтыс?
З канавы высунулася галава Барсука.
Натоўп зарагатаў.
— То ты такі солтыс? Пся крэў! — крычаў афіцэр.
Не ўсе паліцыянты пайшлі за афіцэрам. Пяцьдзесят іх ляжала на полі параненых. З боку сялян пацярпела шэсцьдзесят чалавек.
К абеду староста прыслаў на месца бойкі санітарную групу з медыкаментамі.
Мёртвае зацішша настала ў вёсцы. Людзі, як пасля якой хваробы, хадзілі ціха. Пазіралі адзін на другога стомленымі вачыма. Нікому не хацелася брацца за работу.
Кузьма вылежваўся ў Пеці Ціханчука. Сама Тацяна, пабітая, ледзь соўгалася па хаце.
А потым надышла памятная ноч. Прыйшлі.
Прыйшлі крадком.
Солтыс Барсук паведаміў у Глушэц, што людзі ўжо вылечыліся. І тады яны прыйшлі. Першага скавалі Кузьму, каб ён мог далячыцца ў турме.
Затым забралі паўвёскі і пагналі ў недалёкую Картуз-Бярозу, у канцлагер. Пайшлі туды Пеця Ціханчук, Пятрусь Хадыка і Дзям’ян Гарагляд.
Яніна Квяткоўская, праводзячы Петруся, сказала:
— Не бойся, Пятрусь, усяму бывае канец. А я тваю хату дапільную.
— Я не з баязлівых, Яніна. Мы яшчэ вернемся,— адказаў Пятрусь,— сцеражы сябе.
* * *
1938 год...
У падвальнай камеры турмы наднёманскага горада сядзіць пятнаццаць чалавек, сярод якіх знаходзяцца Андрэй Касцевіч і Віктар Кухта. Усіх палітзняволеных сагналі ў самы аддалены куток турмы, сагналі нешта да чатырохсот чалавек. У адзіночках ужо няма нікога з палітычных. Паддубны сядзіць на другім паверсе, Надзя — аж на трэцім. Здаецца, якое тут шчасце — убачыць часам з акна, як мільгне на павароце яе постаць,— там, дзе за вуглом будынка відаць кавалачак прагулачнага пляца?
А ўсё ж — шчасце. Мільгне і ўсміхнецца.
З турэмнай бібліятэкі выключана ўся руская літаратура і прагрэсіўная польская. Засталіся шавіністычныя, антысеміцкія і бульварныя кнігі. Начальнік турмы з Галіцыі. Усё ў яго чорнае — валасы, вочы, твар. І душа ў яго таксама чорная. Правёў у турме новыя рэформы — замураваў вокны да палавіны, тэрмін прагулкі давёў да дзесяці хвілін, адабраў усе кніжкі. Пакінуў у камерах толькі шахматы. Пасля скаргі палітзняволеных пракурору дазволіў мець падручнікі па матэматыцы, фізіцы, хіміі. Але не даў падручнікаў логікі, псіхалогіі. На пратэсты зняволеных супроць гэтага адказаў:
— З сацыялогіяй вы развітайцеся назаўсёды. Вы антыдзяржаўныя злачынцы.
Гэты чорны начальнік любіць катаваць сам. Б’е зняволеных з размаху кулаком не толькі ў карцэравым калідоры, але і ў сябе ў кабінеце. Гэта ўжо салдафон. Ён узяў курс на фізічнае знішчэнне камуністаў. Наколькі ён тэрарызуе, настолькі і баіцца якіх-небудзь неспадзявана-раптоўных паваротаў з боку палітзняволеных. Да ўсіх ён звяртаецца на «ты», з асалодай топча годнасць чалавека. Калі ж гэты чалавек умела паставіцца ў абароне сябе, тады чорны начальнік раптам мяняе тон і называе «панам», каб потым зноў улавіць момант і ўдарыць чалавека з размаху ў зубы.
Два хлопцы з камеры, у якой сядзеў Андрэй, аднаго разу прыйшлі ад фельчара і прынеслі парашкі ад кашлю, закручаныя ў паперу з якойсьці кнігі. Калі ж прыгледзеліся да гэтай паперы, дык пазналі,— гэта старонкі з «Капітала» Маркса.
— Вось куды пайшла наша сацыялогія,— сказалі хлопцы. Прыхавалі лісткі да прыходу пракурора.
Пракурор, выслухаўшы, пачырванеў і пачаў ківаць на начальніка:
— Як гэта, пане начальнік?
Той паціскаў плячыма. Пракурор, каб выйсці з недарэчнага становішча, сказаў:
— Справа будзе расследавана...
Такі адказ гаварыў, што справа ніколі не будзе разбірацца, што потым і атрымалася на самай справе. Але хлопцы гэтай сваёй скаргай, барацьбой за Маркса, вырвалі ў пракурора дазвол карыстацца рускай белетрыстыкай.
— Пане начальнік,— сказаў пракурор,— можа, вы аддасце ім расійскую белетрыстыку? Гэта ж не сацыялогія.
Праз некалькі дзён кат-начальнік пачаў праводзіць у жыццё самае галоўнае для фашызацыі турмы. Палітычных пачалі прымушаць працаваць. Кат загадаў, каб камуністы падмяталі свой калідор, ачышчалі прыбіральню і насілі катлы са стравай з кухні. Пачыналася, вядома, з малога, каб потым перайсці да большага — зраўняць палітычных з крымінальнымі, разбіць іх арганізацыю, ліквідаваць рэвалюцыйную школу выхавання.
Ужо два гады пасля прыезду з Вільні, з турмы Лукішкі, Андрэй выконваў абавязкі сакратара турэмнага камітэта палітзняволеных. Ужо ў змрочных, незвычайна цяжкіх умовах даводзілася ўтрымліваць арганізацыю, весці агітацыйна-прапагандысцкую работу, распрацоўваць пытанні тактыкі ў адносінах да турэмнай адміністрацыі. Арганізацыя палітзняволеных пайшла ў больш глыбокае падполле, чым было дагэтуль, бо вобыскі па новаму рэгламенту не давалі магчымасці хаваць матэрыялы звычайна, як бывала раней. Пры вобысках усе сеннікі распорваліся, салома вывальвалася на падлогу і старанна перашуквалася. Зняволеных прымушалі распранацца і мацалі ўсе рубцы ў каптанах і кашулях. А потым заглядалі кожнаму ў рот, у нос, у вушы, пад пахі і нават пад падэшвы ног.
І ўсё роўна матэрыялы, гэта значыць уся перапіска з камеры, даклады да Першамая, Кастрычніцкай рэвалюцыі, артыкулы аб міжнародным становішчы, тэзісы па нацыянальнаму пытанню, тэзісы па гісторыі КПЗБ, праграма Камінтэрна і іншыя — хаваліся.
Доўга панскія служакі не маглі выкрыць сакрэтаў схованак, хоць часта тупалі па іх нагамі.
Выкалупвалася лапінка разагрэтага асфальту з падлогі; рабілася ямка і потым закрывалася тым жа кавалачкам асфальту. Усё чыста, гладка — ні шчылінкі, ні дзірачкі.
Да наступу адміністрацыі палітзняволеныя былі падрыхтаваны. План быў даведзены да ведама ўсіх. Ён прайшоў абмеркаванні, атрымаў заўвагі, дадаткі, некаторыя змены. Прадстаўніком для перагавораў на выпадак атакі з боку ворага быў выбраны Віктар Кухта.
Арганізацыйная работа Андрэя праходзіць рана, да пабудкі, калі ўсе яшчэ спяць. Ён прачынаецца, нацягвае коўдру на галаву і прачытвае карэспандэнцыю з камер, атрыманую ноччу на «конях». Прачытаўшы, зараз жа піша адказы.
Некалькі маўклівым і нават панурым стаў Андрэй. Калі з’яўляецца ўсмешка, то яна на белым, удалікатненым твары бліскае, як скупое сонца з-за хмар. Дзесяты год турмы лёг на плечы. Яе сырымі, запляснелымі пахамі прасякнута ўсё — не толькі вопратка, але, здаецца, ты сам. Кожная хвіліна жыцця — гэта напружанне. Усё ў напружанні. Не толькі розум і сэрца, але і вочы, вушы, крокі. Часам падыходзіць стомленасць. Яна схіляе да дрымоты. Але ўсё роўна ў шахматы Андрэй гуляе мала: адзін раз, два на дзень. Карціць, што яшчэ нешта не зроблена. Узяўся паўтараць алгебру і геаметрыю. І паўтарыў. Добра, што ёсць грыфельныя дошкі. Рашыў усе задачы па задачніку Шапашнікава і Вальцава. Гэта супакойвае. Потым накінуўся на хімію, да якой даўно меў ахвоту.
Андрэй адчувае, што сэрца яго б’ецца глуха — недзе глыбока, глыбока. Можа, гэта за курганамі шуміць лес і спявае незабытыя песні? Ці крынічная ручаінка ў забытай глушы прарываецца праз завалы, заторы па дне лясной лагчыны, туліцца між стромкіх узгор’яў? Невядома. Толькі здаецца, што асенняя слата начамі ападае на душу. Сніцца Андрэю невядомы скалісты акіянскі востраў, дзе несціхана штормам б’юць буруны. Складаецца песня аб прыкаваных да скалы, якія сняць аб свабодзе і спяваюць пра сэрца-компас. «Там на ўсходзе ёсць заветная краіна, усім прыкладам служыць яна...» У Нямеччыне на эшафот узыходзяць героі-камуністы. Тэльман у кайданах. Цяжка. Ілюзіі ружовай маладосці зніклі. Паміж турмой і воляй ужо няма розніцы. Каты — тут, каты — там. У турму прыходзяць, здаецца, апошнія людзі. Многія не вытрымліваюць. Тэрор і правакацыі лютуюць. Прыходзяць ужо масава, цэлымі групамі беларусы-католікі. Вось калі яны скрануліся. Доўга ж трэба было чакаць, каб зараза пілсудчыны выветрылася з галавы. Ну і добра. Лепш пазней, чым ніколі. Здаецца, што сонца не ўзыходзіць, а ўвесь час вісіць над захадам і зараз, зараз зойдзе зусім.
Ад сціснутай навокал драпежнікамі Чэхаславакіі адабраны Цешын. Маршал Рыдз-Сміглы выступае з пустымі прамовамі, і сам ён неймаверна ідыятычна пусты. Робіцца наскок на Літву. Чытаючы газеты, хлопцы рагочуць з пампадурства польскіх палітычных дзеячаў. Часта мяняюцца кабінеты. Да ўлады прыйшоў нейкі Коц. І зараз жа нарадзілася сатыра. Коц па-польску значыць коўдра. Зграя польскіх рэакцыянераў-пілсудчыкаў і эндэкаў, абрабаваўшы народ, хоча прыкрыць свае зладзействы коцам, гэта значыць коўдрай. Грымі, дарагая Іспанія, грымі! Хлопцы ведаюць ужо дакладна тваю геаграфію — твае правінцыі, рэкі, горы. І ўсе адчуваюць, што там цяжка, цяжка. Але не здаецца гераічны Мадрыд.
Не здамося і мы...
Пасля снедання камерныя дзверы адчыніліся злосна. Уварваўся чорны начальнік з цэлым атрадам наглядчыкаў. Павёў вачыма па ўсіх і сам выбраў пяць чалавек. Сказаў:
— На калідор!
Пачалося... Так выбіраў з кожнай камеры.
На калідоры пачуліся ўдары, звярыны скрыгат, як жалеза аб жалеза. Прымушалі чысціць прыбіральню. Ніхто не згадзіўся. Пачалі біць. На крык пабітых застукалі пратэстуючыя кулакі ў дзверы камер. Тады больш сарака чалавек пагналі ў карцэры.
Пасля абеду Віктар Кухта запісаўся на прыём да начальніка, каб заявіць пратэст. Віктара выпусцілі з камеры і павялі ў карцэр. Там, на калідоры падзямелля, адбывалася масавая бойня. Кожнага клалі ніцма на падлогу. Адзін наглядчык садзіўся на галаву, другі на ногі, і ахвяра пад каманду чорнага начальніка атрымлівала дваццаць пяць удараў гумавай палкай. Пасля біцця чорны кат пытаўся ў кожнага:
— Пойдзеш працаваць?
Атрымліваў адказ:
— Не.
— У карцэр! — чулася каманда.
Так перабралі ўсіх. Больш шасцідзесяці чалавек на пытанне: «Будзеш працаваць?» адказалі: «Не!»
Віктара Кухту, прадстаўніка-парламенцёра, катавалі асобна. Віктар атрымаў сто ўдараў і адказаў: «Не! Працаваць не пайду!»
Фашысты апусцілі рукі.
Яны пратрымалі ноч у карцэрах усіх шэсцьдзесят, а назаўтра рана выпусцілі, і чорны кат прыслаў «пшодовніка» для перагавораў з Віктарам.
Адна атака ворагаў захлынулася.
У выніку перагавораў згадзіліся, у мэтах аслаблення напору фашыстаў, што кожная камера будзе падмятаць па чарзе толькі калідор. І на гэтым паставілі кропку.
Пасля такой няўдачы кат-начальнік быў пераведзены ў другую турму. На яго месца прыехаў другі, больш гнуткі і здрадлівы. Дазволіў выпісаць газету лявіцы ППС і пачаў танцаваць ад другога. Пачаў рассаджваць палітзняволеных па нацыянальнасцях — беларусаў асобна, яўрэяў асобна, каб падарваць тое, што завецца інтэрнацыяналізмам...
Паддубны з другой камеры прыслаў пахвальны ліст. Хваліў тактыку кіраўніцтва палітзняволеных. Ён прыехаў нядаўна з Заходняй Украіны на апеляцыйны суд. Атрымаў яшчэ тры гады. Хацелі выбраць яго сакратаром парткома. Паддубны не згадзіўся. Сказаў:
— Вучыцеся вы. Вы ўжо ўмееце кіраваць. Навошта зрываць вас з працы, з якой вы дасканала асвоіліся?
Паддубны згадзіўся быць толькі членам парттройкі — прэзідыума, каб дапамагаць сваімі парадамі.
Так сакратаром парткома засталася Надзя, якая прыехала з Вільні на год пазней за Андрэя.
Паддубнага даводзіцца бачыць часта, але толькі здалёк. Больш за ўсё тады, калі іхняя камера ідзе на прагулку. Пасівелы, а галоўнае, худы зрабіўся Паддубны, твар стаў васковы. Толькі жвавасць засталася тая самая, і характэрная для яго паглыбленая цяпер маршчына, поўная напружання і клопату, цямнее над кірпатым пераноссем.
Усё больш рабілася ясна, што крывавы камедыянт Гітлер, заняволіўшы Аўстрыю, Чэхаславакію, нападзе на Польшчу, а потым на СССР. Набліжэнне вайны стала відавочным. Усе як быццам пачалі рыхтаваць сябе на фронт. На гэтым арыенціры будавалася ўжо і тактыка барацьбы з турэмнай адміністрацыяй. Надзённым стаў лозунг: «Не абвастраць становішча!» Трэба захаваць сябе да тых дзён, калі падзеі паклічуць да рашучых бітваў. Нягледзячы ні на што, партыя жыве і павінна жыць, бо жыве, квітнее СССР.
Ноч у турме існуе не толькі для сну. Ноч у турме — гэта час для зносін і разведкі. А потым — для дыскусій, расказаў і песень. Ноччу ў рух ідзе Морзе, ездзяць «коні». Ездзяць яны зверху ўніз і ўбакі. Перавозяць прадукты і пошту. Уся гэтая работа звязана з назіраннем за рухам двух наглядчыкаў — аднаго, што кружыць вакол будынка, другога, што сядзіць на калідоры. Даволі толькі зайсці наглядчыку за вугал будынка, як па дадзенаму знаку «конь» ужо едзе.
У тую цёплую летнюю ноч «конь» прывёз ад Надзі незвычайна важную пошту. Жаночая камера мае сувязь з воляй. Хоць гэтая сувязь у апошнія часы стала вельмі цяжкай, але ўсё ж такі ёсць.
Андрэй, устаўшы на світанні, далёка да пабудкі, прачытаў невялічкую запіску ад Надзі, у якой папярэджвалася аб запісцы другой.
На адным лісточку курыцельнай паперкі было напісана пяць пунктаў. Андрэй прачытаў іх раз, прачытаў два, тры разы. Спыніўся ў задуме. А потым пачаў чытаць зноў спачатку. Зразумеў, нарэшце, уцяміў і нават запомніў змест паперкі. Глянуў на таварышаў, якія спалі салодкім сном, як наогул спіцца на світанні. Глянуў у нізкае акно ў кратах. Сонца яшчэ недзе купалася ў тумане.
Пяць панумараваных на маленькай паперцы пунктаў Камінтэрна гаварылі аб... роспуску КПП, а значыць і КПЗБ і КПЗУ.
Вестка такая, што яе нельга так хутка асвоіць. Андрэй па звычцы, як быццам механічна, перапісаў гэтыя гістарычныя пункты, каб адаслаць Паддубнаму. А сам цэлы дзень нікому не перадаваў незвычайнай навіны. Адклаў яе на вечар, калі ўлягуцца шумы, крыкі і нервы.
«Праклятая дыверсія! Яна то менш, то больш ясна адчувалася на шляхах, у ветрах на дарогах, у грымасах шпікаўскіх здзекаў. Яна, як злавесная птушка, то з’яўлялася часам перад вачыма, то знікала. Боль акрываўленых ахвяр напамінаў аб прытоеных, каварных кроках ворага. Дыверсія — тварэнне арганізатара правакацый разбойніка Пілсудскага і яго служак — паказала сваю зларадна-хцівую грымасу»,— думаў Андрэй, ідучы па прагулачным пляцы ўслед за таварышам.
Думка далей штурхала і гаварыла: дайце разабрацца. Роспуск партыі трэба лічыць своечасовым. Нельга ж зрабіць чыстку партыі ў нелегальных умовах. Адзін з пунктаў Камінтэрна гаворыць, што «ўсе сумленныя камуністы павінны ісці ў антыфашысцкі народны фронт і працаваць там для яго ўмацавання».
«Не, эпапея не скончана! Яна жыве! Рэвалюцыянеры-камуністы не пакінуць сніць аб апошнім барыкадным баі. Роспуск партыі — гэта неабходнасць, якую трэба прыняць, як збаўленне для будучыні, як удар па ворагу...»
Колькі ж было той прагулкі? Напэўна, пяць мінут, хоць належыць пятнаццаць. Трэба ўжо заходзіць. З акна сваёй камеры паказаў галаву Паддубны. Гэта знак, што «пункты» ён ужо атрымаў.
Увесь дзень Андрэй гуляў у шахматы і маўчаў. Перасоўваючы тую ці іншую фігуру, часам кідаў фразу, хоць сам і не чуў яе: «Гордо реет буревестник...» Хоць гуляецца для самой гульні, але ўсё ж такі не хочацца паддацца партнёру. «Шах!» — і зноў, як між іншым: «Черной молнии подобный». Бровы хмурацца, сціскаюцца губы... Яшчэ раз — «шах!».
А дзень плыве недзе міма з мільёнамі клопатаў. Надзя быццам глядзіць у вочы, нешта хоча сказаць. Але тым знаёмым паваротам галавы адводзіць вочы ўбок, каб зараз жа глянуць зноў. Чамусьці твар у яе такі чысты, як святочны. Вось зараз яна пакладзе рукі на плечы і скажа: «Мы сумленна прайшлі свой шлях... Але адысці ў бок ад таго, што сталася, нам нельга... Трэба быць тым, чым былі,— выкрывальнікамі здрады».
«Усё роўна ветры на дарогах нашы»,— адкажа Андрэй.
«Так, нашы,— скажа яна,— але страты, дарагі мой, таксама нашы...»
— Ты доўга думаеш,— кажа партнёр,— хадзі...
— Што? Ага... правільна, я доўга думаю. Зробім ракіроўку.
Хіба зараз канец дня? Ён, гэты канец дня, застыў на месцы, ён увесь за сценамі ў горадзе. Там беспрацоўныя ў скверы дрэмлюць на лавачках, бо ім ноччу няма дзе спаць.
Задуменныя дымы плывуць з фабрычных комінаў і ападаюць долу, сцелюцца па зямлі. А па бліскучай, як люстра, галоўнай вуліцы бразгаюць шаблі, звіняць шпоры, шамаціць шоўк плаццяў. Усё гэта плыве ў адчынены касцёл. Вёскі далёка патанулі ў шызай дымцы. Там ліха стукае ў вокны.
Усё ж такі вечар надышоў. Пасля паверкі разлажылі нары, рассцялілі сеннікі, як кожны дзень, як заўсёды, і па просьбе Андрэя ўсе селі ў круг. Уступнае слова было свайго роду кароткім дакладам з гісторыі КПП і КПЗБ. Другая частка даклада прысвячалася выкрыццю арганізатара правакацый і дыверсій, палітычнага бандыта Пілсудскага. А потым... чыталіся пункты Камінтэрна аб роспуску партыі.
Андрэй растлумачыў, што роспуск часовы, што ў нелегальных умовах нельга зрабіць чыстку радоў партыі. Усё ж такі паведамленне зрабіла на ўсіх цяжкае ўражанне. Хто лёг, падклаўшы рукі пад галаву, хто пачаў хадзіць па камеры. Прахаджваўся і Андрэй. Чакаў выказванняў.
— Значыць, усё прапала? — казаў адзін.
— Чым жа ўсё скончыцца? — казаў другі.
— Народ без партыі не можа быць,— казаў трэці.
Андрэй, выслухаўшы некалькі выказванняў, поўных недаўмення і жалю, спыніўся ля стала і сказаў, быццам заскрыгатаў зубамі:
— Партыя створыцца на новых асновах.
Назаўтра Паддубны пісаў растлумачальнае пісьмо да ўсіх палітзняволеных турмы.
Дапушчэнні спраўдзіліся. Дэфензіва засцігнута знянацку.
У горадзе ад імя КПП, КПЗБ з’явіліся лістоўкі-фальшыўкі, якія заклікалі не выконваць рашэння Камінтэрна аб роспуску партыі. Усе адразу адгадалі, што гэта работа дэфензівы.
Хлопцам стала лягчэй на душы.
Кацярына, маці Андрэя, жыве адна ў хаце з самым меншым сынам, Васілём. У хаце пуста і змрочна. Ад Андрэя лісты прыходзяць рэдка-рэдка. Не ахвотнік ён да пісання лістоў. Калі возьмецца пісаць, дык не ведае пра што. Пісаць аб сваім здароўі не хочацца, бо ў гэтым, на яго думку, няма нічога важнага. Ведае аб усім Кацярына і нават крыху крыўдзіцца на Андрэя. Добра ж было б паслухаць аб паклонах «ад белага ліца да сырой зямлі», як пісалі сваім сем’ям некалі салдаты з фронту. Але не тыя ўжо часы і не да лістоў такіх цяпер. Усё змянілася. Змянілася і сама Кацярына. Яна па-свойму ўзбунтавалася супроць бога за ўсе нядолі і няшчасці ў жыцці. Кацярына ўжо трэці год не ходзіць у царкву і не моліцца перад іконай. Кожны дзень яна ўстае, як заўсёды, на світанні і моліцца ў акно, якое глядзіць на ўсход. Адтуль хутка блісне сонца. У сваім адзіноцтве ў словы малітвы, зместу якіх яна не разумее, уплятаюцца словы свае, звычайныя, шчырыя, словы, звернутыя да сонца, каб яно абагрэла змрочныя куткі жыцця. Прыпадае ніцма да земляной падлогі хаты і доўга не ўстае, быццам плача над дарагой магілай. Няма ўжо каму пажаліцца, няма каму выказаць думак, якія крывавымі згусткамі застываюць у душы. Вёска апусцела ад добрых, сваіх, прыхільных людзей. Толькі жабракі часта праходзяць праз вёску. З імі любіць гутарыць Кацярына Сямёнаўна. Яны расказваюць навіны, яны ўмеюць гараваць. А некаторыя і спяваюць. Праходзіў адзін дзед з ліраю, чаго даўно-даўно не было. Ён спяваў аб сонейку, што ўсім свеціць, аб шчасці, аб дастатку ў хаце. У той жа песні складна прасіў кавалачак хлеба, а можа, і сальца ў дадатак, прасіў палаценца на сарочку.
Слухала Кацярына, і балюча, а разам з тым і ўцешна рабілася на сэрцы. Абдарыла жабрака-лірніка хлебам і да хлеба, дала палатна на сарочку. А лірнік спяваў ужо другое — каб ветры не чапалі хаткі, каб груганы яе міналі, каб сонца не сыходзіла з вокнаў, каб у хляўцы рыкалі кароўкі, каб курачкі сакаталі. Многа ласкавага наспяваў лірнік. І калі ён пайшоў, Кацярына Сямёнаўна плакала — не то ад жалю, не то ад радасці.
Прыйшла вестка ў Запалянку, што Кузьма, сын Мікіты, засуджаны на дзесяць год катаргі. Прынесла гэтую вестку Ульяна, якая ездзіла на суд у якасці сведкі. Яна-то, можна сказаць, і выратавала Кузьму ад вечнай катаргі. Яна сведчыла ў абарону Кузьмы, абвінавачвала Мікіту, які прыгнятаў гэтага хлопца ўсё жыццё, як кат.
Здзівілася і анямела вёска, даведаўшыся, што казаў Кузьма на судзе. Калі старшыня суда запытаўся, ці шкадуе падсудны аб сваім учынку, Кузьма адказаў:
— Не. Каб бацька прачнуўся, ажыў, я забіў бы яго яшчэ раз.
Суд пераканаўся, як глыбока засела крыўда ў душы Кузьмы, і абмежаваў прысуд дзесяццю гадамі. Адвакаты гаварылі Кузьме, што такі, аднак, цяжкі прысуд дадзены больш за Ельскага, чым за бацьку.
Прыйшлі весткі і з канцлагера, з Картуз-Бярозы, што ўсе забраныя з вёскі маюць прабыць там шэсць месяцаў. А ці вернуцца жывымі, невядома, бо там збіваюць людзей да смерці.
Люба Гарагляд і Яніна Квяткоўская хочуць ехаць у Картуз-Бярозу. Думаюць, што ўдасца перадаць ежу і дабіцца спаткання, хоць вядома, што да канцлагера і блізка не падпускаюць нікога.
...Восень. Сумны час. Вясковая нуда, як кароста, прыліпае да сэрцаў людзей. Хутка прыедуць з воласці секвестратары браць за падаткі скаціну, адзежу. Забаронены ўсякія вечарынкі, зборышчы. Вёску часта па начах правярае паліцыя. Солтыс Барсук зноў ажыў і ходзіць па вёсцы, як чума.
Чапляецца да «камандзіра» Грыба, дамагаецца ад яго, каб той аддаў зброю — абрэз. Грыб выгнаў Барсука з падворка. Барсук, не тоячыся, прыгразіў, што прывядзе паліцыю.
Пасля гэтай сваркі, ноччу, перад світаннем, загарэлася хата Барсука. Заўважылі пажар толькі тады, калі тушыць ужо было нельга, бо полымя высока шугала над страхой.
Была выканана пастанова тых, хто ў турмах, у Картуз-Бярозе, у магіле,— пастанова аб апошнім сродку барацьбы са злоснымі канфідэнтамі.
Барсук дайграўся — з яго хаты ніхто жывы не выйшаў.
Ніхто не спачуваў Барсуку. Калі і былі такія, яны маўчалі.
Паліцыя вяла следства і нічога не даведалася. Людзі маўчалі, людзі ўпарта маўчалі.
Паліцыя адказала на пажар новай пацыфікацыяй, і тады і Грыб пайшоў у Картуз-Бярозу разам з іншымі.
* * *
Міналі дні, тыдні. Вёска Запалянка доўга свяціла пераплётамі стрэх, абадраных пры пацыфікацыі. Бо не было каму прыкрыць хат і не было чым. Трэба малаціць жыта, рыхтаваць кулі. Жанчыны плакалі кожны дзень. Люба Гарагляд і Яніна Квяткоўская разам з дзядзькамі — Анупрэем і Нічыпарам — нанялі малацьбітоў у іншых вёсках. Жанчыны складаліся — хто грашыма, хто збожжам, і малацьбіты прыйшлі...
Разам з імі апаўдня сышоў з гары, з-пад тых, цяпер задуменных, соснаў, дзед-лірнік, тут яшчэ нікому невядомы. Ужо здалёк звінела струна яго ліры, і запусцелая вёска насцярожылася.
Людзі выходзілі з хат на вуліцу, спыняліся, чакалі лірніка. А ён ішоў, набліжаўся, высокі, сівы, абвешаны торбамі, у старой дзіравай сярмязе. Натхнёны твар глядзеў белымі вачыма ўдалечыню.
Пасадзілі лірніка на камень пры плоце, ля хаты Андрэя Касцевіча, абступілі яго навокал і чакалі вешчых слоў. Лірнік памацаў струны пальцамі і пачаў спяваць нязнаную дагэтуль песню. Адкуль ён яе прынёс? Ад якіх меж і вятроў?
Задрыжалі струны, і задрыжаў голас лірніка:
На даліне, пры даро-зе-е-е...
На даліне пры дарозе,
Там ляжала два малайцы-ы-ы...
Задуменна расцягвае лірнік апошняе слова, і яно жалем-болем ліпне да сэрцаў слухачоў.
Два малайцы маладзенькі-і-і...
Узвышае голас лірнік, ударыўшы па струнах:
Два малайцы мала-а-дзенькі,
Йшчэ два браточкі родненькі-і-і...
Ужо бліснулі слёзы на вачах у жанчын ад ласкавых слоў лірніка, хоць канец песні яшчэ невядомы.
Адзін другога пытае-е-е...
Адзін другога пы-ы-ытае:
У каторага рана больша-а-а?..
Вось у чым сакрэт, вось чаму ляжаць браты-малойцы на даліне пры дарозе. Лірнік, перабіраючы струны, паясняе далей:
У каторага рана больша,
То ў таго і боль горша-а-а...
Што ж гэта за браты-малойцы ляжаць пры дарозе і вядуць гутарку аб сваіх ранах?
Можа, вязні выйшлі з-за крат і зняможаныя прылеглі пры дарозе? А можа, гэта песня пра Макара Краўчука і Антона Данілюка, якія, акрываўленыя, ляжаць недзе ля іспанскай дарогі? Ніхто не падыходзіць да братоў-малойцаў, нічый твар не схіліцца над імі з ласкай і дапамогай. І таму адзін брат гаворыць-пытаецца:
Хто ж нас будзе даглядаці-і-і?..
Хто ж нас будзе дагля-я-я-даці —
Нашы раны завіваці-і-і?..
Прыціхлі сосны на гары ў задуме, і недзе пакінуты адзінокі колас на мяжы пахіліўся долу. Над асеннімі палямі далёка крычаць жураўлі. Ці ж не прыйдзе маці да параненых братоў? Маці, відаць, далёка, бо адазваўся нехта іншы.
Адазваўся сівы арол —
Я ж вас буду-у-у дагля-я-я-даці,—
Вашы раны выпіваці-і-і...
Плачуць мацеры і сёстры, трымаючы фартухі пры вачах.
— Хіба што так... Хіба арол дагледзіць іх?..— прамовілі дзядзькі Анупрэй і Нічыпар і, звесіўшы галовы, уздыхнулі.
Адны словы страшнейшыя за другія ліліся з вуснаў лірніка.
Вашы раны-ы-ы выпі-і-ваці,
Вашы вочкі выбіраці-і-і...
Здаецца, заміраюць струны пад рукою лірніка. Прыціхлі слухачы ў нямым болю. Хочацца прыпасці да зямлі, пашкадаваць усіх, заплакаць гарачымі слязьмі.
Вашы вочкі-і-і выбі-і-раці,
Вашы зубкі выбіваці-і-і...
Скончыў лірнік і звесіў сівую галаву над струнамі. І, здаецца, сціхла ўсё на свеце. Спыніліся ўсхліпы жанчын. Яны чакалі яшчэ чагосьці ад лірніка. Але лірнік маўчаў. Абдарыўшы ласкай слухачоў, ён чакаў ад іх таго ж самага. А пакуль што слухаў уздыхі і толькі прыўзняў галаву тады, калі ў натоўпе прарваўся плач. Гэта плакала Тацяна Ціханчук. Яе сын Пеця не хоча паміраць у Картуз-Бярозе...
Спяваюць начлежнікі... Не, гэта не начлежнікі спяваюць. Гэта цёмным вечарам у нядзелю выйшла ўся моладзь за вёску на луг, а лугам дайшла аж да лесу і расклала агонь на ўскраіне. Да агню прыйшлі хлопцы і дзяўчаты з іншых вёсак, а разам з імі прыйшлі і цымбалісты.
Нельга ўжо рабіць вечарынак у вёсках — у вёсках амаль асаднае становішча. Там цёмна, глуха і тужліва.
Шугае полымя... Яно асвятляе жвавыя твары маладых людзей, якія прыйшлі сюды. Кожны, хто прыходзіў, узнімаў руку, сціснутую ў кулак, і вітаўся лозунгам: «На акупанта!»
Увесь народ як быццам ідзе ў падполле.
Шугае полымя. Гучна пры агульнай цішыні раздаюцца словы хлопца-дэкламатара, словы з верша Янкі Купалы:
Гэй, гусляр, гусляр,
Ты удар, удар,
Перавалы хмар
Выжый звонам струн —
Ты ад гумн да гумн
Запануй, гусляр!
А потым цымбалісты ўдарылі ў струны. То ўсхвалявана, бунтоўна, як узлёт увысь, то ціха, ласкава, быццам прыпадаючы да зямлі. І, урэшце, хор далучаецца да струн.
Плывуць гукі цымбал, плывуць у цёмную ноч, далятаюць туды, дзе зоры моргаюць — моргаюць неспакойна, трывожна.
Ды і самі гукі, як той залацісты прысак ад зораў, як іскры ад полымя.
Калі ж ужо разыходзіцца моладзь дахаты ў розныя бакі, пакідаючы расшуганае полымя, то чуецца той самы заклік, што і пры сустрэчы:
«На акупанта!»
Першая гітлераўская бомба, кінутая на горад, упала на турэмны двор. Значыць, гітлераўцы праходзяць з вайной ужо ўсю Польшчу. Гэтага трэба было чакаць, мяркуючы па ходу падзей.
Учора турэмная адміністрацыя пры вячэрняй паверцы абвясціла, што ўначы будуць паветраныя манеўры, каб не палохаліся. А сёння рана выплыў з-пад хмар трохматорны самалёт з фашысцкай свастыкай, нізка спусціўся і кінуў бомбу на турэмны двор. Зразумела, ніхто не чакаў такіх «манеўраў». Затросся будынак. Некаторыя хлопцы ўпалі на падлогу. За акном узляцелі па-над дахам кавалкі бляхі і нейкай паперы. Хвалі раскалыханага паветра рвануліся праз краты і напоўнілі камеру смуродлівым дымам.
— Вось гэта дык манеўры! — ускрыкнуў Андрэй, усхапіўшыся з лаўкі.
Толькі пасля абеду даведаліся, што бомба забіла самага драпежнага ката «пшодовніка» Мазурыка, чатырох наглядчыкаў і двух крымінальных.
Яшчэ некалькі дзён назад той самы кат Мазурык, які ламаў рэбры нашым хлопцам у карцэры, сабраў усіх палітзняволеных на калідоры. Калі ўсе сталі ў дзве шарэнгі, ён пачаў гаварыць аб абароне Польшчы ад нашэсця немцаў і спытаўся:
— Хоць вы камуністы, але цэласць дзяржавы польскай і вам таксама ляжыць на сэрцы. Ці згодны вы бараніць Польшчу?
Сказаўшы так, глянуў на Андрэя.
Андрэй адразу адказаў:
— Згодны!
— Ну і добра.
— Дайце нам магчымасць выбраць камісію з трох чалавек для напісання дэкларацыі.
— Што ж... Раз так,— можна,— адказаў Мазурык.
Дэкларацыя была напісана.
Камісія абышла ўсе камеры, прачытала яе. Дэкларацыя была ўсімі прынята.
Вырашылі зрабіць збор у фонд абароны. Сабралі шмат каптаноў, шкарпэтак, кашуль і пяцьсот злотых грашыма. Уся гэтая маёмасць была перадана ў фонд дзяржаўнай абароны.
Усе пачалі жыць чаканнем, што вось зараз адчыняцца дзверы камер і хлопцам скажуць: «Выходзьце!» Усе палітзняволеныя рыхтаваліся ісці на фронт.
Удар па нямецкаму фашызму з’яўляецца ўдарам і па фашызму польскаму. Наша барацьба будзе барацьбой за дэмакратычную Польшчу.
Калідорныя наглядчыкі спачатку расказвалі аб поспехах польскіх войск. Нават перадалі газету «Дзённік людовы» — орган лявіцы ППС, у якой Андрэй з цікавасцю прачытаў рэцэнзію на апошні зборнік вершаў Бранеўскага — «Муй погжэб» («Мае хаўтуры»). Сугучна часу гучалі яго вершы — вершы цяжкія, поўныя расчаравання ад пілсудчыкаўскай Польшчы.
Паэт шукаў сабе месца, дзе б яму найлепш памерці. І адказваў: вядома, што ў Польшчы. Яму тут знаёмыя таполі і вербы пры дарогах...
А гітлераўскія самалёты прыляталі кожны дзень і кідалі бомбы на горад.
Ужо наглядчыкі перасталі расказваць навіны аб поспехах польскіх войск. Не прыйшлі больш і газеты.
Палітзняволеныя кожны дзень на ранішняй і вячэрняй паверцы патрабавалі, каб іх выпусцілі з турмы на фронт.
Наглядчык кінуў у камеру віленскую газету «Кур’ер віленскі», з якой усе даведаліся, што паміж Савецкім Саюзам і Нямеччынай заключаны пакт аб ненападзе. Савецкі Саюз не можа адхіляць мірных прапаноў, ад каго б яны ні зыходзілі. Так вытлумачылі сабе гэты пакт палітзняволеныя.
— На фронт! Пусціце нас на фронт! — патрабавалі зняволеныя кожны дзень.
Турэмныя ўлады маўчалі, адцягвалі, не выконвалі свайго абяцання.
На патрабаванні не прыходзіў ні начальнік турмы, ні пракурор. Сярод наглядчыкаў адчуваўся ўпадак духу. Адзін з іх, па просьбе Андрэя, ціхенька сказаў, што «ўсё прапала, што немцы набліжаюцца да Беластока».
Патрабаванні — «На фронт!» былі ўзмоцнены.
— Вы што? Хочаце аддаць нас нямецкім фашыстам? — спытаў Андрэй на адной з вячэрніх паверак.
Старшы наглядчык, былы член ППС, адказаў:
— А што ж вы думалі?
Нахабнасць наглядчыка выклікала абурэнне. Тады ён спыніўся на парозе і прамовіў:
— Начальнік турмою ўжо не кіруе. Турма перайшла ў веданне магістрата горада.
— Давайце нам бургамістра! — крыкнуў Андрэй.
...Прасачылася вестка, што Чырвоная Армія рушыла ў паход, перайшла граніцу і набліжаецца. Радасць ударыла ў грудзі зняволеных, ускалыхнула іх і стрымалася... Ці не правакацыя гэта? Трэба быць асцярожным,— ой, як асцярожным!
Прывялі з адзіночкі Грышу Плотку і кінулі ў камеру Андрэя. Аказваецца, ён ужо месяц як прывезены з Вільні, з Лукішскай турмы, і за гэты час ніяк не змог дабіцца сувязі з агульнымі камерамі. Яго трымалі, як у ізаляцыі. Кат Мазурык паспеў катаваць яго два разы. Грыша зразумеў, што яго, адарванага ад таварышаў, хочуць знішчыць. Тады прыгразіў галадоўкай, патрабаваў пераводу ў агульную камеру, да сваіх. Катаванні спыніліся, але ад пераводу адміністрацыя ўстрымлівалася.
Гітлераўская бомба, якая ўпала на турэмны двор, і далейшыя падзеі адвярнулі ўвагу адміністрацыі ад Грышы. Наадварот, яна раптам палічыла, што ён, знаходзячыся ў адзіночцы, можа быць небяспечным для іх. І тады перавяла Грышу ў агульную камеру.
Грыша расказаў, што ў горадзе кожны дзень дэлегацыя рабочых ходзіць у магістрат з патрабаваннем вызваліць палітзняволеных з турмаў. Тады зноў ажылі надзеі на вызваленне. Адносна таго, ці сапраўды ідзе Чырвоная Армія, Грыша адказаў:
— Чуў праз дзверы, як гаварылі наглядчыкі паміж сабою. Адзін казаў, што Чырвоная Армія ідзе, а другія аспрэчвалі, казалі, што няпраўда.
З гэтага ўсяго хлопцы зрабілі вывад, што трэба трымацца асцярожна, не паддавацца чуткам, пакуль не прыйдуць дакладныя, правераныя весткі.
Дзякуючы набліжэнню Чырвонай Арміі націск рабочых мас горада, відаць, быў настолькі моцны, што магістрат рашыўся ўрэшце выпусціць палітзняволеных.
* * *
Ціхі, сонечны вераснёўскі ранак. Тратуары запоўнены рабочымі масамі. А па вуліцы, пастроіўшыся ў стройныя шарэнгі, ішлі даўгалетнія вязні фашызму. Падымаючы лес рук, сціснутых у кулакі, яны выкрыквалі лозунгі, з якімі прайшлі ўвесь свой пакутны, баявы шлях у барацьбе за сацыялізм, за ўладу рабочых і сялян, за ўладу Саветаў.
«Рот-фронт! Рот-фронт!» — ляцелі словы, а ў адказ ім гучала з тратуараў тое самае: «Рот-фронт! Рот-фронт!»
«Няхай жыве Чырвоная Армія-вызваліцельніца! Няхай жыве Камуністычная партыя! Няхай жыве Савецкая Беларусь!»
Лозунгі гучалі за лозунгамі. На іх адказвалі працоўныя горада. Букеты кветак ляцелі на галовы ідучых.
Гэта ішлі камуністы-байцы вялікай арміі Леніна. І сонечнай гордасцю і радасцю яснелі іх твары.
Члены турэмнага камітэта ішлі разам. Як кіравалі барацьбой і жыццём зняволеных у турме, так не пакідалі мас і цяпер. Да туркома далучылася дэлегацыя рабочых горада — пажылыя людзі ў замазучаных кепках,— слесары, токары, шкладувы — радасныя, жвавыя, гутарлівыя. Яны расказалі камітэту, што Чырвоная Армія ўжо недалёка, што павінна ўжо была падысці, але чагосьці, відаць, затрымалася, бо яшчэ няма. Усе рабочыя горада падрыхтаваліся сустрэць Чырвоную Армію з кветкамі.
У горадзе адчуваецца цішыня і пустыннасць. У горадзе няма ніякай улады. Усё панства недзе пахавалася або ўцякло. Дайшлі да парку. Радыёрупар на клёне каля вуліцы яшчэ перадаваў весткі з фронту.
Рабочыя вялі цяпер былых палітзняволеных у паліцэйскі ўчастак. Паліцыя ўцякла, пакінула нават сваю зброю. Турэмны камітэт на хаду прымае рашэнне — усім узброіцца, авалодаць горадам, выслаць атрад насустрач Чырвонай Арміі, разбіваючы па дарозе панска-фашысцкія гнёзды.
Надзя ішла з букетам кветак у руцэ паміж Андрэем і Паддубным і выглядала, як сонца.
У паліцэйскім участку сапраўды знайшлі кучы вінтовак, патронаў і рэвальвераў розных сістэм. Узброіліся ўсе, як мужчыны, так і жанчыны. Камандзірам выбралі Паддубнага, камісарам — Андрэя.
Паддубны падзяліў усіх на два атрады — больш як па сто пяцьдзесят чалавек у кожным.
Камандзірам другога атрада выбралі Віктара Кухту, камісарам — Грышу Плотку.
На двары былога паліцэйскага ўчастка адкрылі кароткі мітынг. Ад імя былых палітзняволеных выступіў Паддубны, ад рабочых горада — старшыня дэлегацыі. На мітынгу вырашылі, што атрад пад камандай Паддубнага пойдзе насустрач Чырвонай Арміі, а другі атрад пад камандай Кухты будзе дзейнічаць у горадзе, адначасова арганізуючы баявыя дружыны з рабочых.
Атрад Паддубнага рушыў ціхім завулачкам ля парку і непрыкметна дасягнуў ускраіны горада.
З атрадам жа Кухты здарылася ліхая бяда. Пакуль дзялілі атрад на групы і выбіралі камандзіраў, ганец-камсамолец прыбег з горада і далажыў, што зусім блізка, у былым «Доме жаўнера» сабраліся ўзброеныя фашысты. На вуліцы стаяць два кулямёты.
Калі член рабочай дэлегацыі, шавец, пакрочыў на чале атрада, каб вывесці яго на вуліцу, аднекуль пачуўся стрэл, і рабочы ўпаў забіты пры выхадзе з варот. Грыша Плотка сказаў:
— Мы, відаць, акружаны. Калі будзем выходзіць, нас усіх пераб’юць.
Рашэнне прынялі зараз жа: цераз цагляную сцяну-агарожу выйсці ў горад.
Так і зрабілі. Але на вуліцы атакавалі іх узброеныя фашысцкія малойчыкі, якімі кіравалі пераапранутыя ў цывільную вопратку афіцэры.
Пачалася перастрэлка, якая ўсё больш і больш узмацнялася. У горадзе закіпеў заўзяты бой.
Відаць, прытоеныя фашысцкія сілы, скарыстаўшы тое, што Чырвоная Армія яшчэ не дасягнула горада, павылазілі са сваіх нораў і пачалі дзейнічаць. Гэта — былыя паліцыянты, турэмныя наглядчыкі, гімназісты, члены маладзёжнай арганізацыі «Стралец», афіцэры рэзерва. Нялёгкую работу будзе мець атрад Кухты, каб расправіцца з імі.
Атрад жа Паддубнага стройнай выцягнутай калонай крочыў па шашы, мінаючы палі і пералескі. Патронаў у кожнага было дастаткова. Андрэй глянуў на свае патранташы і ўсміхнуўся. Тады, як прывязвала яму іх Надзя, ён нават не заўважыў, колькі гэтых патранташаў. I цяпер толькі адчуў іх цяжар.
Разведчыкі далёка пайшлі наперад.
Паддубны ідзе першы з правага фланга, як заўсёды крыху ссутулены, знясілены турмою. Так і відаць, як ходзяць косці лапатак пад курткай. Але Паддубны застаўся Паддубным. Той самы ўпарта наступальны позірк, які не церпіць няпраўды, тое самае ўнутранае гарэнне да работы, да дзейнасці. Цяжкую ношку пранёс Паддубны на сваіх плячах за жыццё, поўнае напружання, пільнасці, поўнае любві да народа, да Краіны Саветаў, да Камуністычнай партыі. І цяпер ідзе ён бадзёра, размашыста, вясёлы, памаладзелы. Перад вачыма мільгне часам з памяці — далёка, далёка калчакоўскі фронт. Баявая маладосць... Тады ён быў батальённым камісарам. Цяпер ён ідзе, як камандзір, а камісарам яго выхаванец — «літаратар-псіхолаг» Андрэй, якога ён некалі ў сваіх Навасадах так груба «браў за віхры», каб накіраваць у народныя гушчы для высакароднай працы. Паддубны цяпер адносіцца да Андрэя па-бацькоўску, з ласкавым давер’ем.
Навокал, куды ні глянь, не відаць ніякага руху, не толькі ў полі, але і на самай шашы.
Ісці было лёгка, можна было б гутарыць, смяяцца ўволю. Турма за плячыма, а ў руках зброя.
Але навакольнае насцярожанае зацішша завастрыла пільнасць, і таму атрад крочыў амаль моўчкі.
Але хутка цішыню парушыў гул... Ён плыў здалёк, адтуль, дзе лес застыў у мяккай дымцы. Ён усё набліжаўся, і, урэшце, на фоне блакітнага неба ўдалечыні паказалася імклівая птушка. Нехта крыкнуў:
— Самалёт!
Спыніліся і чакалі. Самалёт ужо далятаў да шашы наперарэз атраду, і тады пачуўся крык некалькіх галасоў:
— Наш!.. Наш!.. Савецкі!
Сапраўды, перад вачыма замільгалі на крылах чырвоныя зорачкі.
Усе скінулі шапкі і ўзмахамі віталі доўгачаканага чырвонага разведчыка. Усе крычалі: «Ура! Ура! Ура!»
Самалёт нібы спыніўся над атрадам, які стаяў на шашы, і вочы кожнага прагна сачылі за тымі зорачкамі на крылах. Няўжо не пачуў лётчык гэтага «ўра»? Няўжо не пазнаў, што гэта ідуць узброеныя сыны Заходняй Беларусі, якія доўгія гады пакутавалі ў змроку панскіх турмаў і снілі аб чырвонай зорачцы з усходу? Лётчык! Пасланец Чырвонай Арміі! Спусціся на зямлю! Раскажы нам, дзе Чырвоная Армія? Мы ідзём насустрач ёй!
Лётчык не спусціўся. Лётчык павінен ляцець далей. Ён ляціць, як дарагая вестка, да ўсяго народа. Лётчык, відаць, заўважыў узмахі шапак і адказаў: сыпнуліся паперкі і, апускаючыся ўніз, закружыліся над атрадам. Лётчык быццам спыніўся ў лёце на хвіліну, а потым падаўся на Нёман да горада.
Андрэй услых чытаў усім лістоўку, у якой гаварылася аб паходзе Чырвонай Арміі на захад для вызвалення адзінакроўных братоў-беларусаў і ўкраінцаў. Ён чытаў як мага спакайней, хоць часам паветра не хапала. На адзін момант зірнуў на Надзю і толькі схапіў позіркам бліскучыя кропелькі, як расінкі, якія застылі ў яе вачах. Паддубны апёрся на вінтоўку рукамі і стаяў ціха. Калі Андрэй скончыў чытаць лістоўку, Паддубны сказаў палымянае слова пра Чырвоную Армію, пра нашу партыю. А потым падаў каманду так, як падаваў, можа, даўно-даўно — ён крыкнуў баявым, гордым голасам: «Стройся!»
Гэта была не толькі каманда, гэта быў і заклік.
Атрад бадзёра закрочыў па шашы.
Прайшоўшы трыццаць пяць кіламетраў, разведчыкі пры ўваходзе ў заціхлае, прытоенае мястэчка былі абстраляны паліцэйскімі групамі. Атрад спыніўся. На кароткай нарадзе вырашылі прыняць бой. Паддубны скамандаваў адысці ў малады, нядаўна пасаджаны парк і залегчы рассыпаным ланцугом. Так і зрабілі.
Доўгім ланцугом леглі былыя палітзняволеныя ў парку, ля самага плота. І тады лівень куль паліўся на іх галовы. Байцы Паддубнага не адказвалі, яны прыпалі галовамі да зямлі і чакалі каманды. Пасля невялічкай перадышкі пачуўся голас Паддубнага: «Агонь!» Аказваецца, панскія слугі адважыліся выйсці з-за вуглоў на вуліцу, відаць, хацелі атакаваць у лоб. Байцы Паддубнага ўдарылі ва ўпор, і некалькі паліцыянтаў упала. Залпы ляцелі адзін за другім, і паліцыянты ўцяклі на падворкі дамоў. Уцяклі і зніклі. Тады Паддубны загадаў палавіне сваіх байцоў перайсці на процілеглы бок парку, каб папярэдзіць прошукі ворага. Камандаваць той палавінай пайшлі Андрэй і Надзя.
Меркаванні спраўдзіліся. Паліцэйскія хацелі зайсці ў тыл з другога боку парку, але тут сустрэлі ярасныя залпы і адкаціліся.
Пачынала цямнець. Паліцэйскія ўжо не ішлі, а паўзлі. Ужо тры чалавекі паддубнаўцаў ляжалі параненыя ў рукі. Надзя паўзла па ланцугу да іх і перавязвала раны, чым толькі можна было.
Навісла ноч, хоць зорная, але цёмная. Перастрэлка сціхла. Перавага паліцэйскіх была ў тым, што яны мелі ракеты. Вось ракеты час ад часу і ўзляталі, як рыжыя птушкі, над паркам. Тады грымелі залпы, а потым цемра пакрывала ўсё, і надыходзіла зацішша.
Андрэй, пакінуўшы замест сябе Надзю, прыпоўз да Паддубнага на нараду. Ён сказаў, што трэба выйсці з парку, бо паліцэйскія, якія акапаліся на агародах, могуць акружыць. Становішча рабілася нялёгкім. Урэшце вырашылі пакінуць у парку групу, каб перастрэлкай адцягнуць увагу паліцэйскіх, а ўсім выйсці праз вароты.
Вылазка прайшла ўдала.
Група, якая засталася ў парку, адцягвала ўвагу паліцэйскіх. Гэта дало магчымасць атраду прабрацца ў агароды і ўдарыць у тыл ворагу. Ракеты цяпер ужо дапамагалі байцам Паддубнага. З кожным бляскам можна было дакладна бачыць два доўгія ланцугі чорных шынялёў, якія прыпалі да зямлі.
Удар па ворагу з тылу вырашыў лёс бою. Паліцэйскія адчулі сябе акружанымі і пачалі ў паніцы ўцякаць.
...Ракеты патухлі. Пранізлівы голас Паддубнага прарэзаў цішыню камандай: «Агонь!» Байцы беглі, стралялі на бягу. Паліцэйскія ўцякалі, пакідаючы раненых і забітых. Паддубнаўцы даганялі і ўжо білі прыкладамі, абяззбройвалі паліцэйскіх. А тыя беглі ўздоўж плота, але многіх наганялі кулі. Хацелася прасіць у ночы, каб зоры пасвятлелі. Праследуючы рэшткі паліцэйскіх, паддубнаўцы выйшлі на вуліцу.
Ноч. Ускраіна мястэчка. Нейкае ціхае поле пад лёгкім туманам. Пад бокам — сырая зямля. Пры ўваходзе ў мястэчка стаяць ля першых хат чатыры вартавыя. Праз кожную гадзіну мяняе іх Андрэй. Вяртаецца і кладзецца ў ланцуг ля Надзі. Далёка з поўначы далятае перастрэлка. Страляюць ужо з гармат. Мусіць, Чырвоная Армія дасягнула горада і б’ецца з рэшткамі груп. Лёгка цяпер стала Віктару Кухце са сваім атрадам.
Зоры пасвятлелі. Яны не мігцяць, як звычайна, а, здаецца, хвалююцца. Андрэй глянуў у твар Надзі, якая ляжала, апёршыся галавой на далонь, і ўбачыў адбітак зор у яе вачах.
Бялявыя палосы праясніліся на небасхіле. Праясніўся і лес за недалёкай шашою. Набліжалася світанне. Перастрэлка ў горадзе стала больш чутнай.
Задачай атрада стала цяпер зрабіць разведку ў мястэчка, ці не схаваліся дзе яшчэ недабіткі варожых груп. Разведчыкі прыйшлі і далажылі, што ў будынку гарадскога суда, у цэнтры, замкнулася адна група. Выбіць яе адтуль — было чарговай задачай.
Але гэтага рабіць не прыйшлося. Там, дзе павілася шаша ў далёкі лес, пачуўся грукат. Ён як пачаўся, так ужо і не сціхаў. Грукат набліжаўся — набліжаўся разам са світаннем. І калі нешта цёмнае, вялікае выплыла з лесу, усе ўсхапіліся на ногі і вачыма застылі на ім. Першыя іскры яшчэ нябачнага сонца асвяцілі сцяжок пярэдняй машыны.
— Танкі! — крыкнуў Паддубны.— Нашы ідуць! Стройся! Сустрэнем нашых!
У вялікай радасці не заўважылі, як з паўночнага боку, ад горада, адкуль чуліся гарматныя стрэлы, бегла праз поле з вінтоўкамі вялікая група, чалавек, можа, сто. Яны ўцякалі. Гэта былі паліцыянты і турэмныя наглядчыкі. Сярод іх можна было бачыць ягомасцяў і ў цывільнай вопратцы.
Паддубны крыкнуў:
— Атакаваць фашыстаў!
І сам пабег наперад.
Атакавалі ярасна і зладжана. Фашысцкія слугі памкнуліся ўбок, а потым з роспачы заляглі і адказалі стрэламі. Байцы Паддубнага пабеглі ў абход ворага і не заўважылі, як Паддубны схапіўся рукою за сэрца і тут жа апусціўся на зямлю.
Першай прыкмеціла гэта Надзя. Крыкнуўшы ў вуха Андрэю: «Паддубны ўпаў!», пабегла да яго і ўпала на калені. Паддубны ляжаў, і яго вочы з напорыстым сталёвым бляскам, вочы, якія ўмелі любіць і караць, нерухома глядзелі ў блакітнае мяккае неба. Ужо не чуў ён, як Надзя прыкладала вуха да яго грудзей.
Вострая, балючая маршчынка застыла ў Надзі паміж бровамі. Яна змахнула з вока слязу, прыўстала на адно калена і зірнула навокал. Танкі Чырвонай Арміі павярнулі з шашы да мястэчка. Іх было пяць. За танкамі ехалі машыны з байцамі.
Надзя ўстала на ўвесь рост, сарвала чырвоную хустачку са сваёй шыі і пачала махаць ёю. А танкі грукаталі, набліжаліся, байцы ўжо адказвалі на прывітанне ўзмахамі рук і шапак.
Фашысцкая група, убачыўшы сталёвыя цуды, пачала ў паніцы ўцякаць у мястэчка. Многа з іх падала ад куль байцоў Паддубнага.
Надзя першая падбегла да першага танка.
* * *
Палкоўнік пагранвойск, камендант горада таварыш Вераб’ёў, не адымаючы тэлефоннай трубкі ад вуха, працягнуў руку Андрэю. Салідны, пасівелы палкоўнік рабіў прыемнае ўражанне.
Паклаўшы трубку, ён сеў і ветліва запрасіў сесці Андрэя. Спытаўся:
— Чым магу служыць?
— Дазвольце пахаваць аднаго нашага таварыша.
— Якога таварыша?
— Я прыйшоў ад імя палітзняволеных, вызваленых з тутэйшай турмы. У баі з фашысцкімі групамі, за трыццаць пяць кіламетраў ад горада, загінуў наш таварыш. Ён быў камандзірам нашага атрада. Прабыў у турме дванаццаць год.
Палкоўнік Вераб’ёў на момант зірнуў на Андрэя добрымі вачыма і паўтарыў:
— Дванаццаць год...— і задумаўся.
Андрэю здалося, што ён ціхенька ўздыхнуў.
Палкоўнік устаў.
— Ну што ж... Хавайце... Чэсць яго памяці...
— Таварыш палкоўнік,— пачаў Андрэй,— мы хочам правесці яго на могілкі масава, як належыць барацьбіту-рэвалюцыянеру. Гэтая справа ўжо ўзгоднена мною з начальнікам палітчасці дывізіі капітанам Палікарпавым.
— Ах, узгоднена... Добра,— схамянуўся палкоўнік і ўзяўся за тэлефонную трубку.
— Капітан Палікарпаў? Так? — гаварыў у трубку палкоўнік.— Гэта палкоўнік Вераб’ёў... Справа такая... Да мяне прыйшоў таварыш, былы палітзняволены...
Палкоўнік паклаў трубку і сказаў:
— Зразумела, трэба аказаць належную чэсць таварышу. Рабіце, як найлепш. Не дзівіцеся з маёй асцярожнасці. Яна зразумелая. Мы тут людзі яшчэ свежыя... Рад пазнаёміцца з вамі. Што вы зараз робіце, дзе жывяцё?
— З’яўляюся сакратаром рэўкома горада і членам камітэта рабочай міліцыі горада. Тое і другое стварылі мы — былыя палітзняволеныя. Ахова ўсіх устаноў горада ў нашых руках, пачынаючы ад вакзала, пошты і канчаючы шпіталем, бальніцамі.
— А жывяцё дзе?
— Пакуль што мы начуем у турме. Там наш штаб...
— У турме? — паціснуў плячыма палкоўнік і ўсміхнуўся.— Не надакучыла вам яна?..
— Гэта часова. Няма калі шукаць кватэр. Усе пад ружжом. Мы замкнулі пад ключ дваццаць турэмных наглядчыкаў, трох шпікоў з дэфензівы, двух польскіх палкоўнікаў. Адзін з іх кіраваў баямі ў горадзе. Арганізоўваў узброеныя групы супроць нашых войск. Мы выдалі загад па гораду аб здачы агнястрэльнай і халоднай зброі. Ужо зброю прыносяць... Палітчасць дывізіі ўхваліла нашу работу. Мы з ёю ў кантакце кожны дзень.
Палкоўнік слухаў і паўтараў:
— Добра... Добра... Адразу пазнаю работу рэвалюцыянераў. Вашы гады турмы не прайшлі дарма. Жадаю вам поспеху ў далейшым.
І палкоўнік працягнуў руку Андрэю на развітанне...
Чырвоная труна, упрыгожаная сцяжкамі, калыхалася над натоўпам і ў віры людскім усё плыла і плыла наперад. У труне ляжаў, апрануты ў новы касцюм пад гальштукам, Іван Паддубны, адзін з байцоў рэвалюцыі. Блішчалі яго валасы, гладка прычасаныя, так, як прычасала іх Надзя. Бант чырвонага колеру, колеру баявых сцягоў, прышыты над сэрцам. Далёка наперадзе паплылі вянкі. Іх многа. Гэта вянкі ад арганізацый рабочых розных заводаў і фабрык. Самы першы вянок ад былых палітзняволеных, ад таварышаў па зброі. За вянкамі ішоў у баявым парадку, узброены вінтоўкамі, атрад пад камандай Віктара Кухты. За ім крочылі сцяганосцы, высока ўзняўшы на дрэўках палотнішчы сцягоў з надпісамі рабочых арганізацый горада. Адзін сцяг быў ад палітчасці дывізіі чырвоных войск.
За сцягамі на плячах чатырох таварышаў плыла труна з заснуўшым назаўсёды Паддубным.
За труною ішлі члены рэўкома, разам з капітанам Палікарпавым, крочылі члены камітэта рабочай міліцыі на чале са старшынёй камітэта таварышам Васілём. Вырваўшыся з Сядлецкай турмы, ён з групай таварышаў прыйшоў сюды і застаўся. За камітэтам бясконцым патокам ішлі рабочыя і работніцы заводаў: фанернага, шклянога, скураных, кафельнага, цагельнага, лесапільнага, рабочыя і работніцы фабрык — табачнай, запалкавай, абутковай, швейнай і іншых і іншых.
Усе ішлі, каб правесці ў апошнюю дарогу аднаго з нязломных байцоў рэвалюцыі. У кожнага на грудзях прышыта чырвоная стужачка накрыж з чорнай — стужачкай жалобы.
У членаў рэўкома і камітэта чырвоныя павязкі на рукавах, абшытыя крэпам. Такая ж павязка і ў капітана Палікарпава — нацягнута на рукаў шыняля.
Рухаліся наперад, плылі пасівелыя галовы рабочых, потым маладзейшых — русых, чорнавалосых, з сур’ёзнымі, засяроджанымі тварамі. І так — бясконца...
Фотарэпарцёры — і адкуль іх столькі набралася — шчоўкалі сваімі фотаапаратамі, шчоўкалі з зямлі, з балконаў, а некаторыя ўзабраліся нават на дахі дамоў. На цэнтральнай плошчы, ля касцёла, стаяць дзве чырвонаармейскія гарматы з узнятымі ўгору стваламі. Ля іх — байцы. Яны стаяць «смірна» і аддаюць чэсць — чэсць сцягам, чэсць таму, хто ўсё жыццё сваё прайшоў пад імі, чэсць народу.
Калона ішла без аркестра. Ды ён і не патрэбен быў. Колькі было тысяч у калоне, усе спявалі, спявалі размерана, магутна:
Вы жертвою пали в борьбе роковой
В любви беззаветной к народу...
Калыхалася калона ў маршы, калыхалася песня.
Враги-палачи изрекали порой:
«Пойдете, гремя кандалами...»
Так, «изрекали». Ой, як «изрекали»! Выцягвалі жылы, разбівалі грудзі, кідалі ў падземныя казематы. А па ўсёй краіне кожны трэці працоўны скатаваны. Не хутка ўсё забудзецца. Забраныя ў гарадской дэфензіве кайданы, наручнікі, драцяныя нагайкі, клешчы, помпы, жалезныя пальчаткі, гіры і іншыя прылады катаванняў здадзены капітану Палікарпаву. Ён прыняў іх, расклаў на стале і ўсхваляваўся. Глядзеў і ўсё прыгаворваў, сціскаючы кулакі, прыгаворваў так, як быццам скрыгатаў зубамі:
— Праклятыя фашысты! Каты! Праклятыя паны! Вось чым кармілі народ! Не, гэтага забыць нельга!
Цяпер капітан Палікарпаў ідзе ў калоне таксама ўсхваляваны, поўны павагі і любві да ўсяго таго, што робіцца зараз навокал.
На могілках грамадзянскую паніхіду адкрыў вучань, друг і паплечнік Паддубнага Андрэй Касцевіч.
Узлезшы на пастамент чыйгосьці надмагільнага помніка, Андрэй гаварыў:
— Хаваем Івана Паддубнага, старэйшага рэвалюцыянера-камуніста, нязломнага барацьбіта на нашым баявым шляху, палымянага трыбуна, вернага сына партыі Леніна. З маладых год пачаў Паддубны свой рэвалюцыйны шлях... Не было таго дня і ночы ў краіне панскага варварства, каб Паддубны куды-небудзь не ехаў або не ішоў для арганізацыі народных сіл на штурм акупацыі і фашызму...
Адным духам, адным залпам сказаў сваю прамову Андрэй. Успомніў царскі Пецярбург, далёкую Сібір, калчакоўскі фронт, глухія палескія дарогі, змрочныя турэмныя казематы і апошнія баявыя дні са зброяй у руках.
— Радасць захлынула сэрца Паддубнага, радасць вызвалення,— гаварыў Андрэй,— з гэтай радасцю ён і памёр. Убачыў танкі Чырвонай Арміі-вызваліцельніцы, убачыў дарагіх байцоў, павёў нас у атаку на групу фашысцкага зброду і лёг на зямлю ад кулі варожай. Усё выканаў таварыш Паддубны, усё споўніў, давёў да канца, каб развітацца з намі назаўсёды. Але мы цябе не забудзем, таварыш Паддубны...
Ад імя камітэта рабочай міліцыі горада выступаў Павел Шахновіч. Ён расказаў эпізоды з сумеснай працы ў падполлі, гаварыў слухачам пра загартаваную душу Паддубнага.
Потым выступалі рабочыя. Яны пракліналі панскую ўладу, славілі Чырвоную Армію-вызваліцельніцу, славілі партыю Леніна і кляліся быць у барацьбе за савецкую ўладу такімі, якім быў таварыш Паддубны.
Апошнім выступіў капітан Палікарпаў. Узрушаны, натхнёны, ён выказаў сваё захапленне мінулым камуністаў-падпольшчыкаў.
— Дарагія таварышы! — гаварыў ён.— Няма прыгажэйшага жыцця, як жыццё рэвалюцыянераў, бо яно ўсё да астатку аддаецца народу. Так аддаў сваё жыццё і таварыш Паддубны...
...Загрукалі камячкі пяску па веку труны. Яма запоўнілася, і на ёй яшчэ ўсё рос і рос насып, як курганчык.
Дэлегацыі неслі вянкі і ўскладалі іх на свежую жоўтую зямлю, а Андрэй за кожным вянком гучна гаварыў, ад каго вянок.
Былыя палітзняволеныя, пастроеныя ў дзве шарэнгі, па камандзе Віктара Кухты ўзнялі дулы вінтовак уверх. Па ўзмаху яго рукі прагрымелі салют за салютам — тры разы ў гонар таварыша Івана Паддубнага, у гонар дваццацігадовай гераічнай эпапеі працоўных, якія набылі сваю айчыну.
* * *
У былым будынку магістрата шумна. Натоўпы людзей з рознымі справамі напіраюць на камітэт рабочай міліцыі. Намеснік старшыні камітэта Грыша Плотка з чырвонымі ад бяссонніцы вачыма толькі падпісваецца на паперках і прыкладае пячатку. У асобным пакоі адбываецца пасяджэнне камітэта — трэба падрыхтаваць роспуск атрада былых палітзняволеных, бо органы часовага ўпраўлення ўжо ствараюць грамадзянскую міліцыю.
Праз натоўп у пакамечанай шэрай кепцы з расшпіленым каўняром кашулі праціскаецца расчырванелы Саша Грынявіцкі. Ледзь дабраўшыся да стала Плоткі, пытаецца:
— Дзе тут можна знайсці Андрэя Касцевіча?
Плотка паказаў пакой, а потым, прыгледзеўшыся да Сашы, крыкнуў:
— Гэта ты Саша Грынявіцкі?
— Я... Прыбеглі мы — цэлая група — аж са Святога крыжа, з-пад Кракава.
Саша пайшоў у пакой.
Пазнаўшы Сашу, усе члены камітэта ўсталі. Мала таго што амаль не адарвалі яму рукі пры вітанні, але ўзялі ды паднялі аж тры разы «на ўра».
Таварыш Васіль — Павел Шахновіч ляпаў Сашу па плячы, гладзіў па галаве, а Сашу вырывалі другія, каб прытуліць, абняць. Саша жывы, Саша вырваўся з катаржнай турмы вечнякоў, што закінута ў непраходных Святакрыжскіх гарах.
Увайшоў вартавы і далажыў, што на двор прыйшла больш чым рота польскіх салдат. Увесь камітэт спыніў пасяджэнне і выйшаў.
Пастроеныя доўгай калонай стаялі польскія салдаты з вінтоўкамі пры назе.
Збоку стаяў чалавек з шэрымі пасівелымі вусамі, таксама з вінтоўкай. На пагонах меў па тры лычкі. Калі камітэтчыкі спускаліся з ганка, ён падаваў каманду:
— Бачнасць!..— і наблізіўся да капітана Палікарпава на тры крокі. Адрапартаваў:
— Товажышу капітане! Жаўнеры восемдзесят трэцяга пяхотнага палка ў ліку трыста тры да вашай дыспазіцыі.
— Дзякую,— адказаў капітан Палікарпаў і паціснуў руку камандзіру трохсот трох жаўнераў.
— А цяпер слухайце маю каманду! — сказаў капітан.— Вольна!
Усе жаўнеры сталі «вольна».
— Вайна скончылася, таварышы,— працягваў капітан,— прыйдзецца вам здаць зброю і ісці да мірнай працы. Зброю складайце вось тут...
І капітан паказаў на месца, збоку, парослае травой.
Кожная чацвёрка клала вінтоўку, патроны на зямлю і вярталася на сваё месца ў шарэнгу.
Андрэй прыгледзеўся да запыленага, са змучаным тварам камандзіра жаўнераў і падышоў да яго:
— Добры дзень, таварыш Вацлаў! Як ты сюды трапіў з такім войскам?
Вацлаў Санкоўскі заморгаў вачыма, працёр іх і толькі тады ўсміхнуўся:
— Анджэю! Як гэта добра... Я цяпер сапраўды свабодны... Бачыш, пайшоў я добраахвотнікам на фронт. Пабываў у розным пекле, бачыў ганьбу нашых панскіх кіраўнікоў і гора салдат. Быў аж у Памераніі, потым пад Варшавай. Калі ж Чырвоная Армія рушыла на захад, накіравалі наш полк у Беласток супроць Чырвонай Арміі. Ноччу мы ўзводам уцяклі з палка. Сустрэлі такіх жа ўцекачоў, аб’ядналіся і шукалі, дзе б сустрэць Чырвоную Армію, каб перайсці на яе бок. Так вось і прыйшлі сюды.
— Як вас не затрымалі на вуліцы ўзброеных?
— Першаму вартавому я сказаў, каб завёў нас да ўлад, дзе б можна было здаць зброю. Ён завёў да свайго камандавання, якое накіравала нас у палітчасць.
Усе жаўнеры здалі зброю і сталі пастроенай калонай. Капітан Палікарпаў правёў з імі кароткую гутарку аб бяздарных польскіх кіраўніках, што давялі Польшчу да развалу, прадалі фашысту Гітлеру. Потым капітан звярнуўся да Андрэя, папрасіў сказаць гэта жаўнерам па-польску, што Андрэй ахвотна зрабіў.
Калі гутарка скончылася, капітан Палікарпаў усміхнуўся, з момант паглядзеў на жаўнераў і скамандаваў:
— Разыдзіся! Вы — вольныя грамадзяне!
Андрэй расказваў капітану Палікарпаву пра Санкоўскага. Капітан слухаў, здзіўляўся, а потым падышоў да запыленага вусача і працягнуў руку:
— Давайце пазнаёмімся бліжэй. Прыходзьце сягоння з таварышамі да нас у палітчасць. Пагутарым.
Капітан пайшоў. Андрэй узяў пад руку Санкоўскага і павёў да таварышаў на другі паверх былога магістрата.
— Можа, ведаеш, які лёс Барвіны?
— Камендант рабочай міліцыі Беластока. Гэта я чуў па дарозе ад аднаго беластачаніна. Больш нічога не магу сказаць.
— Пойдзем да нас, на нашу кватэру,— гаварыў Андрэй.— Жывём мы пакуль што ў турме. Вось распусцім нашу гвардыю, тады пачнем шукаць кватэры. Там у нас памыешся. Нашы жанчыны знойдуць табе касцюм і ўсё, што трэба. Скончым пасяджэнне і тады...
Сашу Грынявіцкаму ўвесь час не цярпелася спытацца ў Андрэя, можа, ён ведае, як там дома, у Запалянцы. Нарэшце, выбраў момант і спытаўся.
— Не ведаю, Саша,— адказаў Андрэй.
* * *
Чырвоны сцяг высока развяваецца над вёскай Запалянкай, над усім наваколлем. Дрэўка для сцяга зрабіў дзядзька Анупрэй. У самы канец яго ён убіў выразаную з бляхі пафарбаваную зорку-пяцікутку.
З гэтым сцягам усе навакольныя вёскі хадзілі ў Глушэц сустракаць Чырвоную Армію. Гэта было ўвечары. Хто абрэз, хто вінтоўку ўзяў з сабою. Стварылася цэлая баявая дружына, каманду над якой узяў Дзям’ян Гарагляд.
Прыбыў у Глушэц Зубец Захар на чале цэлага натоўпу сялян, таксама ўзброеных. З ім прыйшоў і Марцін Шапко.
А Максім Рунда чакаў дапамогі, каб пачаць ачыстку Глушца ад ворагаў.
Максіму ўдалося схапіць двух шпікоў з дэфензівы, дзесяць паліцыянтаў, пераапранутых ужо ў цывільную вопратку, некалькіх чыноўнікаў староства. Удалося схапіць пана Буякоўскага і ксяндза Абнорскага. Людзі Максіма Рунды абшукалі будынак былой павятовай камендатуры паліцыі, пасля чаго там стварылі рэўком. Сакратаром рэўкома выбралі Захара Зубца.
А Чырвонай Арміі ўсё яшчэ не было. Толькі ўсю ноч прыбывалі атрады ўзброеных сялян з навакольных вёсак. Трэба выслаць атрад на шашу для сустрэчы Чырвонай Арміі. Каго выслаць?
Просіцца Марцін. Захар адказаў:
— Цябе? Куды цябе? Цябе хіба богу маліцца ў манастыр, гэта можна. Будзеш сядзець тут, як пастаянны дзяжурны. Сядзі і перапісвай усіх байцоў. Пішы... Пяць атрадаў накіравана для раззбраення і арышту асаднікаў.
Марцін сядзеў маўклівы, макаў пяро ў чарніліцу і пісаў. Нічога не зробіш, раз вінаваты — маўчы. Некалі адмаўляўся ад заданняў, усё скардзіўся на жывот. Што праўда, то праўда.
— Я зараз пайду з байцамі, трэба зрабіць вобыск на кватэры ксяндза. Прыйдзе Максім, няхай застаецца тут. Толькі глядзі, каб якая сюды птушка пераапранутая не заляцела. Дзе твой рэвальвер?
— Вось,— паказаў Марцін на кішэню.
— Пакладзі яго на стол, каб быў пад рукою. Не забывайся, што тут рэўком. І ноч на дварэ. Калі не справішся, дальбог, пасаджу ў халодную.
Толькі хацеў Захар пайсці, як у пакой увайшоў Нічыпар Байдак. Ён дома ляжаў на печы крыху хворы. Наогул, апошнімі часамі ён пачаў прыхворваць ад перажыванняў, ад таго, што паны яшчэ жывуць, не хочуць уцякаць за Буг. Калі ж яму сказалі, што ўсе пайшлі ў Глушэц сустракаць Чырвоную Армію, не вытрымаў — саскочыў з печы. Адкуль і сілы ўзяліся.
— Чаго хочаш, дзядзька? — спытаўся Захар.
— Усе пайшлі лушчыць паноў. Дайце мне людзей, і я пайду. Я — салдат Петразаводскага палка, меў медаль за стральбу.
Захар глядзеў на дзядзьку Нічыпара і ўсміхаўся:
— Ці здолееш, дзядзька?
— Здолею. Камандаваць умею! — дзёрзка адказаў дзядзька Нічыпар, стоячы па камандзе «смірна» перад Захарам і трымаючы шапку ў руцэ.
Захар кіўнуў Марціну:
— Дай яму з рэзерву дваццаць чалавек. Няхай ідуць абшукаюць глушэцкі маёнтак. Можа, каго знойдуць.
Дваццаць чалавек пастроіліся перад рэўкомам на вуліцы. Потым Захар з Марцінам чулі з пакоя гучную каманду Нічыпара:
— Правае плячо ўпярод! Шагам — а-а-рш!
Захар слухаў, апусціўшы галаву, і ўсміхаўся.
Праз пару гадзін тры байцы дзядзькі Нічыпара прывялі сальніка Карнікевіча, Падаляку і Кананца. Дапытваў іх сам Захар.
— А чаго гэта, Іванка, цябе занесла ў той маёнтак? Га? — звярнуўся Захар да Падалякі.— Можа, у Румынію збіраўся ўцячы з панамі? Га? Ты некалі казаў, што мы ў палітыцы зялёныя, калі мы настойвалі, каб ты пакінуў асадніцкі саюз. Вось бачыш... Усё ж такі мы не зялёныя. Мы — чырвоныя, Іван.
— Слухай, Захар, не дурыся, адпусці. Жарты надумаў строіць,— сказаў Іван Падаляка.
— Гэтым не возьмеш,— адказаў Захар,— папсаваў ты нам крыві нямала. Здраднік ты!
Захар павольна падняўся з месца, і гэтак жа павольна ўз’ярошыліся яго валасы, як у вожыка. Рэвальвер бліснуў у руцэ. Падаляка збялеў.
— Не бойся, чарнасоценец, страляць не буду. Падохнеш ты без гэтага. Марцін! Скаваць яму рукі! Упусці другога.
Увайшоў Кананец з прыпухлым тварам.
— Добры дзень, таварыш Зубец! — пакланіўся Кананец.
Захар маўчаў. Панура глянуў на Кананца.
— Ну, што, адвакат, падаткаў многа назбіраў для паноў? Чаму ж яны цябе з сабою не забралі? Туды, туды, у Румынію. Разам з рыдзамі і бекамі і ты пабекаў бы. Чаго вас занесла ў маёнтак?
— А проста так. Мы хацелі яблыкаў нарваць.
— Яблыкаў? Які ж ты дурань! Ты мяне хочаш абдурыць? Марцін, давай сальніка!
Праціснуўся праз дзверы, як вяпрук, сальнік.
Захар агледзеў яго з галавы да ног.
— Ну, як там калы твае, ламы цэлыя? Э-э-х... скончылася тваё свіное свята. У Румынію захацеў, га?
— Мала што яны гавораць,— скрыпучым голасам адказаў сальнік,— самі толькі і тарочылі аб гэтым. А тут на мяне...
Кананец глянуў на сальніка з дакорам.
Захар усміхнуўся.
— Добра, паедзеце ў Румынію, мы вас адпусцім. На чорта вы каму тут патрэбны, дармаеды,— сказаў Захар,— пойдзеце да сваіх панкоў. Марцін! Скаваць і ў халодную!
Марцін каваў рукі арыштаваным і не мог глянуць ім у вочы. Толькі прамовіў:
— Раз сказана, трэба слухацца...
Час ад часу прыбывалі з раёна дружыннікі з арыштаванымі асаднікамі, афіцэрамі, солтысамі і іншымі панкамі. Захар Зубец усіх замыкаў, як ён казаў, у халодную.
Вярнуўся са сваімі дружыннікамі дзядзька Нічыпар. Увайшоў у пакой да Захара, бухнуў аб падлогу прыкладам вінтоўкі і далажыў:
— Знайшлі двух. Аднаго — палкоўніка, а другога — нейкую егіпецкую даму.
— Егіпецкую? — спытаўся Захар.
— Ага, кажа, што яна з Егіпта.
— Ну, гэта дзіва. Давай іх сюды. А сам, дзядзька, адпачні крыху... там...— Захар кіўнуў галавою на дзверы.
Уварваўся, як шалёны, камандзір Грыб і адразу сыпнуў словамі:
— Дзесяць асаднікаў арыштаваных. Куды іх?
— У халодную. Вернешся да мяне.
Пакуль вярнуўся Грыб, Захар дапытваў пажылую даму ў вялікім чорным капелюшы з пяром, якая сядзела ў аддаленні ад стала.
— То вы з Егіпта? — пытаўся Захар.
— Не, я толькі была ў Егіпце на банкеце ў караля.
— Ага, гэта значыць на выпіўцы.
Дама ўсё імкнулася перасесці на крэсла ля стала. Захар рухам рукі стрымліваў яе імкненні.
— Сядзіце, сядзіце там. Я вас і там добра бачу. Хто ж вы? Адкуль?
— Я? Я — графіня. У нас увесь род графы.
— Ма-а-а... — працягваў Захар.— Зразумела... У нас тут граф Ельскі быў. То, можа, вы...
— Ведаю, ведаю... Я ў іх бывала. А цяпер я прыехала да паноў Вашчынскіх забраць свае рэчы. Я прыехала, а іх няма.
— То, можа, яны перасяліліся з палаца ў хатку? Ці, можа, у Румынію пабеглі, а вас пакінулі?
— У якую хатку? Румынію? Нічога не разумею.
— У нас тут ёсць такая цагляная хатка. Цяпер усе паны сюды перасяляюцца. А што да Румыніі, не прыкідвайцеся. Пабывалі ў егіпецкага караля, а цяпер да румынскага захацелі.
— Дзіўна... Што гэта за хатка? — назнарок дзівілася графіня.
— Вы туды не трапіце. Марцін! Адвесці гэтую пані ў асобны пакой!
— Гэта куды? — затараторыла дама.
— Нічога, нічога, вам там будзе добра.
— Я пратэстую, я пратэстую. Гэта гвалт. Я — графіня...
— Ніякіх гвалтаў. Усё спакойна. І для графінь месца знойдзецца.
Графіня выйшла, выціраючы хустачкай пачырванелы нос. Уляцеў Грыб.
— Слухай, Грыб, вазьмі трыццаць чалавек і ідзі на шашу. Спыняйце ўсе машыны, падводы і пешых. Паны ўцякаюць у Румынію. Зразумеў?
— Слухаю,— адказаў Грыб, крутнуўся на адной назе і знік за дзвярыма.
Перад світаннем веставы Грыба данёс у рэўком, што набліжаецца Чырвоная Армія. Захар загадаў адшукаць Антона Шчыгельчыка. Яго прывялі соннага і спалоханага.
— Не бойся. Арыштоўваць цябе не будзем, хоць ты і буржуй... Падрыхтуй добрыя пачастункі, каб хапіла хлеба і да хлеба. Разумееш?
— Разумею, разумею...— сквапна адказаў Шчыгельчык.
— На ранак спатрэбяцца... разумееш? — дадаў Захар.— Ну, вось і ўсё. Чым пабольш...
— Добра, добра...— адказаў супакоены Шчыгельчык.
Рана, з усходам сонца, уехалі ў Глушэц гарматы, уехалі на машынах байцы Чырвонай Арміі.
Ад імя насельніцтва Глушца і раёна армію віталі хлебам-соллю Дзям’ян Гарагляд і каваль Міхал Кушалевіч...
Высока развяваецца чырвоны сцяг над Запалянкай, развяваецца ён на той грушы, на якой стары Касцевіч зрабіў шпакоўню. У хаце Касцевічаў сельсавет. На сцяне прыбіты другі чырвоны сцяг з лозунгам: «Няхай жыве Савецкі Саюз!» Гэта той сцяг, які Дзям’ян трымаў некалі на дэманстрацыі ў Глушцы. Начальнік палітчасці палка сказаў Дзям’яну захаваць сцяг, каб потым перадаць у музей. Заняў зноў сваё месца ўсім тут знаёмы Радзішчаў.
Сакратарыць у сельсавеце Люба, дачка Дзям’яна.
Прыходзяць сюды кожны дзень старыя сябры. Не хапае толькі Пеці Ціханчука. Ён памёр ад катаванняў у Картуз-Бярозе.
Яніна Квяткоўская, беспрацоўны ўрач, не можа вярнуцца на сваю радзіму, у Польшчу. Радзіма запаланёна, стогне пад ботам гітлераўцаў. Яніна прыжыла сабе сына з Петрусём Хадыкам.
Старшыня сельсавета Дзям’ян Гарагляд рыхтуе спісы сялян, якія павінны быць надзелены зямлёй. Ачуняўшы пасля Картуз-Бярозы, ён цяпер часта расказвае пра яе. Там было столькі ўсяго пякельнага, што хопіць расказваць на ўсё жыццё.
Прыходзіць часта сюды і Піліп Гайдук. Ён цяпер гаспадар у маёнтку.
Ён вырваўся з беластоцкай турмы, пераначаваў у Станіслава Барвіны і адразу падаўся з горада, каб дабрацца дахаты. Сустрэў на дарозе чырвонаармейскія танкі і ад радасці не ведаў, што рабіць. Стаў пры дарозе, скінуўшы шапку, і заплакаў. Выціраў слёзы, махаў шапкаю. А потым заспяваў «Інтэрнацыянал».
Ліліся слёзы з яго вачэй.
Піліп Гайдук спяваў страфу за страфою, а танкі з грукатам усё плылі і плылі... Насустрач ім палявымі дарогамі натоўпамі выходзілі вызваленыя людзі з хлебам-соллю і кветкамі.
Да Піліпа Гайдука прыйшоў жыць Кузьма — сын Мікіты. Усё ўгаворвае Піліпа паехаць у горад на работу. Не хоча тут жыць Кузьма — шмат цяжкага перажыта ў гэтых мясцінах, трэба пайсці ад іх далей. Кузьма вельмі рад вызваленню Заходняй Беларусі, а значыць, і свайму вызваленню з далёкай коранаўскай турмы, што стаіць у горадзе Коранава, каля самай нямецкай граніцы, адкуль і вырваліся зняволеныя, раззброіўшы варту, якая ўжо мала і ўпіралася. Пад налётам нямецкіх самалётаў прабіраўся Кузьма праз усю Польшчу дахаты разам з такімі, як сам.
Піліп жа не хоча ісці ў горад, ён хоча працаваць у саўгасе, аб чым часта гаворыць Кузьме.
— Тут, у гэтым маёнтку, будзе саўгас, Кузьма... Ты пакуль што сцеражы сад, каб ліхія людзі не паламалі яго, а мы вось выберам батрацкі камітэт і наладзім асеннія работы на полі.
Здаецца, усе браліся за перабудову грамадскага жыцця на новы лад. Па вёсках шумелі сходы, там гаварылі аб зямлі, аб школе, аб інвентары, аб савецкай газеце, аб кніжцы.
Але памылкай было б сказаць, што ўсе людзі да аднаго былі поўныя энтузіязму, радасці будучай працы для паляпшэння свайго народнага жыцця. Вось, напрыклад, Апанас Хмель сядзіць дома такой ашпаранай ціхоняй, як быццам яго наогул няма на свеце. Так прыціх, што нават і з жонкаю не сварыцца. Але, каб ісці насуперак усяму, Апанас прыдумаў свой спосаб дэманстрацыі. Раптам ні з таго ні з сяго стаў такім гаспадаром, што можна толькі здзіўляцца.
Апрануты ў рабочую куртку, падперазаны раменьчыкам, у лапцях, ён пастуквае сякерай на сваім падворку, дабудоўвае невялікі хлевушок для парасят. Гэты хлевушок пачаў будавацца пяць год назад, але гэта ж зусім няважна. Важна зараз для Апанаса пастукваць сякерай і не звяртаць увагі на тое, што робіцца на вуліцы і наогул у вёсцы. Што яму да таго, што ў вёсцы збіраецца сход, што групкамі з гоманам праходзяць мужчыны і жанчыны, а перад імі і ўслед ім з вясёлымі выкрыкамі падскакваюць дзеці.
Усяго гэтага Апанас заўважаць не хоча.
Ужо год, як ён не служыць лесніком. Пабаяўся.
Калі пачаліся масавыя выступленні сялян супроць леснікоў, калі сяляне бралі дровы ў дзяржаўным лесе і не хацелі за іх плаціць, Хмель спалохаўся, каб яго, чаго добрага, не забілі. Уцёк са службы. Думаў прабрацца ў Беласток, ды так і не сабраўся, хоць атрымаў ад Аркадзя Дзенісевіча два лісты з запрашэннем. Ва ўсякіх няўдачах у сваім жыцці ён і надалей вінаваціць сваю жонку.
А гэтая, ва ўсім «вінаватая» жонка падыдзе да Апанаса і скажа:
— Схадзіў бы ты хоць раз на сход. Нічога цябе ўжо не цікавіць. Там пра калгасы нешта гавораць.
Апанас толькі махне рукою і прамовіць неакрэслена: «А-а...» А потым гляне на неба і скажа:
— Абедаць пара, ужо есці хочацца.
Жонка вядзе сваё:
— Кажуць, што Аляксей Верас вярнуўся з Іспаніі, яшчэ недзе ў дарозе.
— А што? Мне з ім дзяцей хрысціць, ці што? Ідзі збірай абедаць.
Жонка пойдзе, а Апанас стаіць, узяўшыся ў бокі, і тупа глядзіць на абчэсанае бярвенца, як быццам у бяздонную яму. Апанас усё нешта думае, думае. А потым сам сабе прамармыча:
— Мы яшчэ сваё знойдзем. Адзіны шлях — або рахункаводам у калгас, або бухгалтарам у які-небудзь трэст нарыхтовак.
Але чыйсьці голас чуецца з воддалі, голас трывожны:
— Над бухгалтэрыяй, як і над усім, стаіць савецкае правасуддзе. Ад яго не схаваешся!
Апанас пацісне плячыма, неяк згорбіцца, нават баязліва гляне навокал і ў задуме папляцецца ў хату.
А Верас Аляксей сапраўды праз два дні прыбыў дахаты, у сваё Забалоцце.
Прыбыў ён непасрэдна з Дзядоў. Туды завёў іх сам сівы камандзір Сцяпан Каваль. Вяртаючыся з Іспаніі, малойцы Сцяпана не далічыліся аднаго сярод сваіх. Гэтым адным быў Сава Супрун. Ён нібы метэор праляцеў над роднымі лясамі ў цёмную зорную ноч. Праляцеў і пайшоў у Іспанію, каб там, на яе палях, злажыць галаву за свабоду народаў.
Быў цёплы вераснёвы ранак, калі «іспанцы» на чале са Сцяпанам Кавалём прыбылі на ваенных машынах у раён Залатой гары.
Прабіраючыся знаёмымі ляснымі сцежкамі, яны дайшлі да Дзядоў. Па-першае, зайшлі да Мар’яны. А тая, узрадаваная, з вачыма, поўнымі шчаслівых слёз, вітала гасцей аднымі і тымі ж словамі: «А, мае міленькія... а, мае саколікі...» А апошняга з гасцей абняла Мар’яна і заплакала, паклаўшы яму галаву на плячо. Апошняга абняла Мар’яна свайго Антона Данілюка ў салдацкай гімнасцёрцы, нават мала пастарэлага.
А потым праз пару гадзін адкрыўся шматлюдны мітынг ля магілы Данілы Перагуда. Прыйшлі людзі з бліжэйшых вёсак, сталі навокал магілы і слухалі, стаіўшы дыханне, як гаварыў Сцяпан Каваль. Сцяпан быў такі ж высокі і плячысты, як і раней, толькі больш пасівеў. Ён стаяў на стале і з усмешкай аглядаў усіх, а з-пад пасівелых вусоў выляталі словы:
— Раз панскае ліха разбіта і не вярнуцца яму назад, трэба перабудоўваць жыццё па-новаму. Жыццё па-новаму! — паўтараў на ўвесь голас Сцяпан, і ціхі прыветны бор глухім асеннім рэхам падхопліваў: «Па-новаму!..» Без гора, без слёз! — дадаваў Сцяпан.— Каб людзі жылі і радаваліся жыццю, як дзеці. Даволі стагнаць і сушыць душу, ідучы з плужком за худою трыбухатай кабылкай. Ідзе ён, дзядзька наш, і плужком — дрып-дрып... А кабылка тры крокі ступіць і стане, ісці не можа, бо і яна, бедная, бяссільная, як і яе гаспадар. Многа ты надрыпаеш такой кабылкай? Вось та-ак... Калектывы патрэбны, калгасы. Каб на нашай зямлі, пакрыўджанай панамі, пайшлі трактары, каб яна, зямля наша, закрасавала ўраджаямі. Вось за гэтую справу вы і бярыцеся. Дапамогі ад савецкай улады вам будзе дастаткова, толькі майце даволі ахвоты і старання.
Доўга яшчэ гаварыў Сцяпан, а бор па шляху лясному разносіў яго словы. А потым пачаліся расказы пра Іспанію — пра горы Барселоны, пра раку Эбро, пра гераічную абарону Мадрыда, пра смерць Савы Супруна, які загінуў у разведцы, пра гераічныя атакі брыгады імя Яраслава Дамброўскага.
— Яшчэ барацьба не скончана,— заключыў Сцяпан,— трэба порах трымаць сухім!
З вясёлым гоманам разыходзіліся людзі з мітынгу. Здаецца, разышліся ўсе, усіх схаваў на сваіх дарогах і сцежках магутны бор. І навокал стала ціха. Але не... Нейкая жанчына стаіць пасярод дарогі і белым фартухом выцірае вочы ад слёз. Побач з ёю — хлопчык год адзінаццаці. Ён трымае кепку ў руцэ. Цёмна-русыя валасы ў беспарадку звесіліся над чорнымі бровамі. Ён надзеў кепку і сказаў:
— Пойдзем, мама...
Гэта была Ганна Каравай са сваім сынам — Паддубным меншым. Яны пайшлі дарогай на Глушэц, каб дайсці да Андрэя Касцевіча, пайшлі з надзеяй сустрэць Івана Паддубнага. Усе, бачыце, вяртаюцца. Вось нават з Іспаніі вярнуліся, а яго ўсё няма і няма. Сэрца штосьці неспакойнае. Яшчэ не ведае яно, што давядзецца яму прытуліцца да дарагой магілы — там, у далёкім вызваленым ад паноў горадзе.
...Высока развяваецца чырвоны сцяг над Запалянкай. У хаце Андрэя Касцевіча сядзяць Люба Гарагляд і «іспанец» Макар Краўчук, які прыйшоў з Дзядоў. Ім ёсць аб чым пагаварыць. Макара запрашаюць у Глушэц. Пачынаецца падрыхтоўка да выбараў у Народны Сход у Беласток. Макару прарочаць быць старшынёй гарсавета ў Глушцы.
Поезд бадзёра імчыць на ўсход і на ўсход. Ён імчыць пад ціхімі, радаснымі зорамі. Ужо застаўся ззаду Беласток, увесь у агнях, які ўсё больш і больш ахутваецца начной туманнаю смугой. Толькі яшчэ доўга відаць, як палыхае, гарыць над горадам чырвоная зорка.
У поездзе едуць члены паўнамоцнай камісіі Народнага Сходу Заходняй Беларусі. Сярод членаў старыя сябры — Андрэй, Надзя, ад рабочых Беластока — Вацлаў Санкоўскі, Станіслаў Барвіна. Едзе вясёлы Саша Грынявіцкі.
Ад Народнага Сходу засталіся ў вушах толькі адны воплескі і крыкі «ўра»... Безупынныя воплескі. Аж душа ўжо не магла іх стрымліваць. Там гаварыліся прамовы, прымаліся рашэнні аб нацыяналізацыі фабрык, заводаў, банкаў, зямлі, лясоў, рэк і азёр. Галоўнае, была радасць, было захапленне ад сустрэчы з усходнімі свабоднымі братамі. Усё гэта вылівалася аж за берагі. Хацелася толькі глядзець на іх, доўгачаканых, усміхацца і вітаць узрывамі радасці.
Кожны ў душы гаварыў: «Навошта тут афіцыйныя пастановы? І так усё даўно ясна. Усё зразумела само сабою». Але пастановы, безумоўна, патрэбны. Гісторыя народа ёсць вялікая кніга, якую трэба дапісаць, давесці да ведама ўсіх, пакінуць патомкам.
Надзя шаптала на вуха бледнаму як палатно ад бяссонніцы Андрэю. Ён быў у сваім горадзе старшынёю акруговай выбарчай камісіі па выбарах дэпутатаў у Народны Сход і стомлены пасля бяссонных начэй прыехаў на сход як дэпутат. Надзя шэпча яму на вуха:
— Глядзі, вунь сядзіць першы сакратар ЦК Кампартыі Беларусі.
— Дзе, дзе? — замітусіўся Андрэй.
— Вунь, у ложы, пасярэдзіне...
Андрэй прыгледзеўся да смуглявага чалавека з чорнымі вачыма і чорнымі бровамі, у ваеннай форме. Ён сядзеў сярод ваенных, найбольш з ромбамі на пятліцах мундзіраў. Там быў і камандуючы Беларускім фронтам.
Поезд усё імчыць і імчыць на ўсход пад ціхімі радаснымі зорамі, імчыць ён у Мінск, а там далей — у Маскву на пятую пазачарговую сесію Вярхоўнага Савета.
Саша Грынявіцкі будзе чытаць там дэкларацыю Народнага Сходу Заходняй Беларусі. Саша выступаў на Народным Сходзе, акружаны ўвагай і пашанай усіх прысутных. Ды інакш і не магло быць. З пастушка, які некалі спяваў, стоячы на казацкім камені, ён вырас у народнага героя.
У Андрэя яшчэ ў вушах чуваць словы Сашы з трыбуны.
— Якая ж нам улада патрэбна? — пытаецца Саша і зараз жа сам адказвае:
— Ну, вядома,— савецкая...
Яго словы пакрывае гром воплескаў.
Прыпынак у Мінску. Начлег у вагонах. Шэры мяккі дзень на вуліцах Мінска. На дахах дамоў і дрэвах лёгкі сняжок.
Усе разбрыліся па горадзе, каб пахадзіць свабодна. Надзя водзіць Андрэя за сабою. Іменна — водзіць, бо ён паслухмяна ходзіць за ёю. Падышлі да Дома Урада, паглядзелі на помнік Леніну, Андрэй падрабязна разгледзеў усе барэльефы на пастаменце. Адразу кінулася ў вочы ансамблевая гармонія паміж Домам Урада і помнікам Леніну. Хацелася нешта сказаць перад помнікам, але яно, тое, што прасілася, толькі закіпела ў душы. Шмат прыйшлося б гаварыць.
Тады пайшлі па шматлюднай Савецкай вуліцы. Ішлі паволі, як адпачываючы.
Дайшлі да ўтульнай Ленінскай вуліцы, поўнай прыгожых магазінаў. Надзю пацягнула туды. Андрэй схапіў яе за руку.
— Другім разам. Карункі твае не ўцякуць. Пойдзем усміхнемся людзям, небу, як ты кажаш.
Так дайшлі да будынка ЦК.
Рыпнулі цяжкія дзверы, і прад вачыма паплылі ўверх шырокія сходы, засланыя дываном.
Узышлі наверх і пастукаліся ў дзверы прыёмнай першага сакратара ЦК. На калідоры рассцелены мяккі дыван, і не чуваць, як людзі ідуць па ім.
Дзяўчына ў прыёмнай сказала пачакаць. Сакратар ЦК зараз прыедзе. І зноў агарнула цішыня, цяпло. На сцяне партрэт Леніна. Цікае гадзіннік. Насупраць — дзверы, абабітыя чорнай цыратай,— гэта ўваход у кабінет сакратара ЦК. Праз акно відаць, як за вуліцай насупраць будуецца дом.
На калідоры пачуліся ціхія крокі. У прыёмную ўвайшоў сакратар ЦК. Ён быў у чорным паліто, у чорнай звычайнай кепцы. Увайшоўшы, пазнаў Андрэя і Надзю, злёгку ўсміхнуўся і прамовіў:
— Добры дзень!
Андрэй з Надзяй усталі і адказалі на прывітанне.
— Вы да мяне?
— Так...
Сакратар ЦК выняў хустачку з кішэні і пачаў выціраць спацелы лоб пад казырком кепкі.
— Уфф... Пакуль узышоў — нагрэўся. Галава пухне ад вашай Заходняй Беларусі... Столькі работы прыбавілася...— сказаў ён тонам паўжарту і коратка засмяяўся.— Што ж... заходзьце...— дадаў ён і адчыніў дзверы ў кабінет.
Калі Андрэй з Надзяй, увайшоўшы, на запрашэнне селі, сакратар ЦК, ужо распрануты, у ваеннай кашулі, закурыў папяросу і пачаў прахаджвацца за сталом узад і ўперад. Памаўчаўшы, сказаў:
— Вось... у вашай асобе павязем вызваленую Заходнюю Беларусь у Маскву. Вы рыхтуйцеся да выступленняў на сесіі.
— Незвычайным гэта будзе для нас,— сказаў Андрэй.
— Нічога... асвойтаецеся, дапаможам. Ну, а потым — за работу. Работы многа.
Сакратар ЦК расказаў некалькі смешных эпізодаў з вызваленчага паходу Чырвонай Арміі — аб тым, як паны траплялі ў пастку.
За акном пачаў падаць лёгкі сняжок.
Андрэй з Надзяй непрыкметна пераглянуліся. Трэба пачынаць сваю гутарку. Пачала Надзя:
— Таварыш сакратар!
Сакратар ЦК скінуў попел з папяросы ў попельнічку і спыніўся.
— Мы... вось я і ён,— мітусліва, заікаючыся, гаварыла Надзя,— працуючы ў падполлі, нажылі сабе сына...
— Ах, вось як...— весела адказаў сакратар,— вось вы якія. Нават і сына... Ну і што?
— Мы перадалі яго адтуль сюды... Просім вас дапамагчы нам знайсці яго.
— Ага-а... Гэта можна. Знойдзем. Раз ёсць, значыць знойдзем.
І, пазіраючы добрымі вачыма на маладых бацькоў, сакратар зняў тэлефонную трубку і зноў паўтарыў сваё:
— Ох, і работы прыбавіла Заходняя Беларусь...
Гутарка з кімсьці па тэлефоне была кароткай.
— Словам, сын ваш ёсць,— сказаў сакратар.
— Ёсць? — спыталіся ў адзін голас Андрэй з Надзяй.
— Ёсць, ёсць,— прамовіў сакратар і сказаў установу, куды трэба зайсці.
Андрэй з Надзяй падзякавалі і выйшлі.
А ўвечары яны ўжо ведалі адрас дзіцячага дома ў Іванаве-Вазнясенску, дзе быў іх сын.
...Зноў поезд імчыць на ўсход, поезд кур’ерскі. На небе тыя самыя радасныя зоры. У салон-вагоне едзе ў поездзе і сам таварыш сакратар ЦК.
Андрэй з Надзяй прайшлі ў вагон-рэстаран. Там сядзелі ўжо ўсе члены паўнамоцнай камісіі. Станіслаў Барвіна расказваў, як ён гнаў перад сабою Чарапіцкага ў Беластоку. Штык вінтоўкі Барвіны ледзь не дакранаўся да спіны Чарапіцкага. Ён ішоў, як злоўлены вяпрук, выгнаны з бярлогі. Тлушч калыхаўся на ім — на абвіслых шчоках, на падбародку. А Барвіна ўсё гнаў і гнаў яго перад сабою. Чарапіцкі аглянецца, убачыць штык перад сабою і памкнецца ўцякаць. Натоўпы людзей расступаюцца, даюць яму дарогу і крычаць:
— Ага, злавілі ваўка!
Чарапіцкі зноў аглянецца і буркне:
— Я не вінен, я не вінен...
— Не аглядацца! Ты — лотр! — крыкне Барвіна і гоніць дэфензіўскага ката далей.
— Чокнемся за вызваленне! — сказаў Андрэй.
І чаркі чокаліся. У Надзі на твары шчасце. Шчасце разліваецца і на твары Андрэя.
А поезд, як віхор, імчаў пад радаснымі зорамі, імчаў шматпакутную, вызваленую Заходнюю Беларусь у Маскву... у Маскву.
Недзе перад Смаленскам загаварыла радыё, і палілася песня:
Летят утки и два гуся...
— Добры дзень, Русь! — смяецца ад шчасця Андрэй.— Даўно не бачыліся, Русь свабодная, шырокая, Русь народная... Твае сокі бродзяць і ва мне. Прымай сваіх сыноў. Цяпер мы разам назаўсёды. Панская Польшча сканала. На шляхах рэвалюцыі сустрэнем новую Польшчу... Добры дзень, Русь! Я слухаю цябе... За Русь! — падняў чарку Андрэй.
Усе ўсталі з шумам са сваіх месцаў і задушэўна чокаліся за маці-айчыну, за Русь.
А песня вымаўляла:
Хороши твои приветы...
Поезд імчаў, як віхор, імчаў без прыпынкаў — на ўсход і на ўсход.
...Як жа радасна і цяжка было гаварыць Андрэю з перона Беларускага вакзала перад неабсяжным натоўпам масквічоў, якія прыйшлі сустрэць і прывітаць прадстаўнікоў вызваленай Заходняй Беларусі. Сэрца хацела выскачыць з грудзей, але словы ўсё роўна экспромтам вырываліся, ляцелі ў натоўп.
Побач стаяў сакратар ЦК Беларусі ў шынялі. Перад набліжэннем да Масквы ён выклікаў Андрэя да сябе, у свой вагон, і прасіў выступіць. Так і сталі абодва перад мікрафонам. Гукі аркестра, кветкі. Воплескі хвалямі перакочваюцца па натоўпу...
Прывітанне Маскве!
Гасцініца «Масква». Несціханы гул за акном, гул велізарнай Масквы, гул магутны, размераны, несціханы. Гэта б’ецца магутнае сэрца неабсяжнай Краіны Саветаў.
Андрэй з Надзяй толькі што вярнуліся з прагулкі па метро. Ніяк не хацеў пакідаць Андрэй станцыі «Плошча рэвалюцыі». Аглядаў кожную статую, у іх чытаў гісторыю рэвалюцыі, бачыў яе пафас, сусветны подзвіг народа — рабочых, сялян, салдат, матросаў. Вялікая любоў да жыцця адлюстравана ў статуях, любоў паўстаўшага з дзікай няволі народа — бацькоў і матак, сыноў і дочак.
— Хадзем,— цягнула Надзя,— а то позна ўжо.
— Пойдзем глянем яшчэ на маці з дзіцем і на маладзіцу, што корміць курэй з фартуха.
Вярнуліся. Прыйшлі. Прыемная стомленасць, задума. Над Крамлём у вышынях гараць рубінавыя зоры на вастраверхіх вежах. І агніста развяваецца, як у водблісках пажару, Чырвоны сцяг — усё плыве і плыве хвалямі, здаецца, у сусвет.
Агортвае сон. Гул і сон зліваюцца ў адно. І невядома, ці наяву гэта, ці ў сне так здаецца Андрэю. Усё стаяць і стаяць перад вачыма бляскі крамлёўскіх залаў. Трыбуна. Сцягі. Саша Грынявіцкі на трыбуне чытае дэкларацыю Народнага Сходу Заходняй Беларусі. Потым выступленні. Андрэй гаворыць пра Заходнюю Беларусь, кляйміць паноў, кляйміць ППС, Бунд, славіць Савецкую Канстытуцыю, славіць Камуністычную партыю, славіць таварыша Сталіна.
А гул за акном усё плыве.
Андрэй адчувае, як гарачыя слёзы закіпелі ў яго грудзях.
А Чырвоны сцяг над Крамлём усё плыве і плыве хвалямі ўдаль і ўдаль, плыве над гарадамі, вёскамі неабсяжнай Краіны Саветаў, у якую ўвайшлі, як роўныя з роўнымі, змучаныя, параненыя, цяпер поўныя ўрачыстасці і радасных надзей,— Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна.
Праз дзень адбылася дэманстрацыя працоўных Масквы перад Маўзалеем Леніна.
Стройнымі калонамі прайшлі войскі з вострымі, гранёнымі штыкамі. А потым... а потым хлынула патокам уся рабочая Масква. Калыхаліся сцягі, партрэты членаў Палітбюро. Мора людскіх мас у кіпенні праплывала перад вачыма. Вір за вірам — імкліва, магутна, бясконца, — удаль і ўдаль... Пазнаюць вызваленых братоў, і лес рук узнімаецца для прывітання. А там, на трыбуне Маўзалея, час ад часу падымаецца рука Сталіна, вітаючы плынь кіпучага патоку людскіх мас.
А шумныя хвалі ўсё плывуць і плывуць пад сцягамі, пад партрэтамі. Кепкі і кепкі перамяшаліся з рознакаляровымі хусткамі. Рабочая, пралетарская Масква! Ух, якая ж яна магутная! Лозунгі тонуць у шуме, у кіпенні, у тупаце тысяч ног і ўзрываюцца крыкамі «ўра» перад Маўзалеем, перад кіраўнікамі партыі і ўрада.
Не, гэтага патоку не спыняць ніякія сілы!
Андрэй з Надзяй не адчувалі, што яны стаяць на трыбуне. Яны не стаялі, а плылі і плылі разам з усімі, плылі ў кветках, у вянках пад чырванню сцягоў, плылі да сонца, да сонца...
Аркестр ужо іграў другое:
Кипучая, могучая,
Никем не победимая,
Москва моя, страна моя,
Ты самая любимая!
* * *
Парамі ішлі па Чырвонай плошчы. У апошняй пары — Андрэй і Надзя. Ціха ступалі на мармуровыя сходы і ўваходзілі ў адчыненыя дзверы, каб потым глянуць на твар бессмяротнага Леніна. Вялікі правадыр працоўных усяго свету, нястомны стратэг рэвалюцыі ляжыць у салдацкім фрэнчы з ордэнам баявога Чырвонага Сцяга на грудзях. Гэта ён — Уладзімір Ільіч Ленін — блізкі, просты, зразумелы, свой. Бяссмерце гарыць над ім і будзе гарэць у вяках!
Таксама ціха, задуменна выйшлі з Маўзалея. Апошнімі выходзілі Андрэй і Надзя.
Выйшаўшы, спыніліся ў задуме, а сэрцы гаварылі: «Благаславі нас, Масква, на далейшую дарогу, на далейшую барацьбу!»
1948—1952 гг.
* * *
Раман «Сустрэнемся па барыкадах» займае цэнтральнае месца ў творчасці Піліпа Пестрака, з’яўляецца прыкметнай з’явай у беларускай савецкай літаратуры. Гэта шырока эпічны твор пра заходнебеларускую рэчаіснасць, пра рэвалюцыйнае змаганне народных мас за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне.
Беларуская літаратура мае значныя традыцыі ў адлюстраванні жыцця былой Заходняй Беларусі. Яшчэ рэвалюцыйная і дэмакратычная заходнебеларуская паэзія (М. Танк, В. Таўлай, У. Жылка, М. Васілёк, М. Машара, А. Салагуб, М. Засім і інш.) выявіла дух свайго часу, імкненні і мары прыгнечанага люду. Вострай патрэбай адлюстраваць гераічнае і цяжкае жыццё беларускага народа пад уладай польскіх паноў, неабходнасцю асэнсаваць яго лёс у адзін з пераломных, складаных і няпростых момантаў гісторыі былі народжаны ў пасляваенны час паэма «Рыбакова хата» Я. Коласа, празаічныя творы Я. Брыля (шматлікія апавяданні і такія буйныя творы, як раман «Птушкі і гнёзды», незакончаны раман «Граніца», аповесць «Ніжнія Байдуны»), раманы «Крэсы змагаюцца», «Сонца за кратамі», «Лукішкі» М. Машары, «Падвышанае неба» В. Каваленкі, «Чужая бацькаўшчына» і «Год нулявы» В. Адамчыка, «Крык на хутары» Г. Марчука і інш. Кожны з пісьменнікаў выявіў уласны падыход пры раскрыцці гэтай тэмы, сказаў сваё слова пра жыццё ў былой Заходняй Беларусі.
Якуб Колас у лісце да Піліпа Пестрака пісаў: «Раман «Сустрэнемся на барыкадах», бясспрэчна, здабытак нашай нацыянальнай беларускай літаратуры. Напісаўшы гэты раман, аўтар здабыў права думаць аб сабе, як аб пісьменніку, у якога ёсць свой, асаблівы стыль, свая пісьменніцкая манера, свой пісьменніцкі голас. Гэта — удача пісьменніка. Шмат мясцін рамана прычароўваюць чытача сваею свежасцю, сваім успрыяццем жыцця і мнагалучнай рэчаіснасці»1.
Характэрную асаблівасць гэтай кнігі адзначыў Максім Танк: «Але і тады, калі больш з’явіцца такіх твораў, напісаных, можа, з большым майстэрствам, раман Піліпа Пестрака будзе вылучацца, як заўсёды вылучаецца апавяданне непасрэднага ўдзельніка падзей ад апавядання з другіх вуснаў ці з нечых успамінаў. У першым выпадку заўсёды ёсць нешта больш пераканаўчае ў кожным слове, нешта больш глыбокае і непаўторнае ў гучанні ўсяго твора»2.
Раман П. Пестрака ў свой час добразычліва і прыхільна быў сустрэты Аляксандрам Фадзеевым. Ён пісаў, што «ў цэлым гэта вельмі ясны, чысты твор вялікай выхаваўчай і пазнавальнай сілы», звярнуў увагу на форму рамана і на яго вобразы. «А галоўная вартасць рамана ў тым,— заўважыў А. Фадзееў,— што ў ім дадзены цудоўныя вобразы людзей з народа»3.
Высокую ацэнку атрымаў раман у беларускай крытыцы. Асобным выданнем выйшла кніга К. Р. Хромчанкі «Піліп Пестрак. Жыццё і творчасць» (1960), дзе шмат месца адведзена аналізу гэтага твора. У 50-я гады на раман П. Пестрака з’явіліся ў перыядычным друку добразычлівыя рэцэнзіі і артыкулы А. Есакова4, А. Крайко5, Д. Палітыкі6, А. Мальдзіса7, Я. Герцовіча8 і інш. Я. Міско, удзельнік рэвалюцыйнага руху ў былой Заходняй Беларусі, пісаў: «Сіла і значэнне рамана Піліпа Пестрака заключаецца перш за ўсё ў тым, што аўтар глыбока раскрыў унутраныя законы класавай барацьбы, паказаў духоўнае аблічча людзей з народа — актыўных удзельнікаў рэвалюцыйнага руху, іх маральную перавагу над ворагамі свабоды»9. Я. Казека зазначыў: «Несумненнай заслугай П. Пестрака з’яўляецца тое, што ён упершыню ў беларускай літаратуры з дастатковай мастацкай пераканальнасцю і абгрунтаванасцю паказаў цяжкі шлях выпрабаванняў, пакут і перамог, які прайшлі працоўныя Заходняй Беларусі, змагаючыся за ўз’яднанне ў адзінай Савецкай дзяржаве,— паказаў гісторыю жыцця і барацьбы народа за дваццаць год белапольскай акупацыі»10. Артыкулы пра творчасць П. Пестрака, дзе разглядаўся раман «Сустрэнемся па барыкадах», з’явіліся ў перыядычным друку і ў навуковых выданнях 60 – 70-х гадоў11.
Шчыра, глыбока і пранікнёна сказаў пра творчасць П. Пестрака Міхась Стральцоў. Падкрэсліваючы, што пісьменнік ніколі не быў сузіральнікам, што ў пестракаўскім захапленні заўсёды адчувальна праглядвала здаровая, народная аснова этыкі і прыгажосці, М. Стральцоў пісаў: «Кампазіцыйныя пралікі, нарысавасць можна знайсці ў Пестрака, а вось ужо ў схільнасці да паўзучага эмпірызму яго не абвінаваціш. Пестрак умеў без усялякай натугі апаэтызаваць побыт, адчуць у рэчы прысутнасць чалавека. Мне падабаецца такі рэалізм, бо ён шырокага дыхання, ён ад цэльнасці погляду на свет»12.
Шэраг цікавых і слушных думак было выказана пры абмеркаванні рамана ў час Дэкады беларускага мастацтва і літаратуры ў Маскве (1955) У. Іванавым, З. Кедрынай, І. Сярэбраным, П. Шабуніным, А. Мар'ямавым, М. Златагоравым. У іх выступленнях падкрэслівалася, што вялікай удачай пісьменніка быў створаны ў кнізе калектыўны партрэт народа. Адначасова адзначалася кампазіцыйная рыхласць твора і злоўжыванне публіцыстычнымі ўстаўкамі, ілюстрацыйнае апісанне ўчынкаў герояў, а не іх індывідуальных пачуццяў і роздуму. В. Ажаеў у заключным слове адзначыў, што «гэта — кніга вялікай эмацыянальнай сілы, поўная горычы, гневу, любові да парода і гонару за яго»13.
Створаны ў канцы 40-х — пачатку 50-х гадоў, раман Піліпа Пестрака «Сустрэнемся на барыкадах» шмат у чым блізкі напісаным у пасляваенныя гады такім раманам, як «Векапомныя дні» М. Лынькова і «Мінскі напрамак» І. Мележа, якія таксама вызначаюцца панарамнасцю, эпічнасцю, шырынёй ахопу падзей, багаццем жыццёвага матэрыялу, вялікай колькасцю персанажаў. «Больш таго, сёння,— як слушна заўважае С. А. Андраюк у пасляслоўі да рамана «Мінскі напрамак» І. Мележа,— ужо зусім выразна акрэсліліся і пэўныя агульныя недахопы, уласцівыя гэтым творам: захапленне падзеямі, недастатковая псіхалагічная распрацаванасць характараў, сюжэтна-кампазіцыйная нескампанаванасць, значная апісальнасць»14.
Нягледзячы на асобныя недахопы, гэтыя творы сталі прыкметным набыткам беларускай савецкай літаратуры, што, бясспрэчна, абумоўлена шмат у чым таксама і актыўнасцю грамадзянскай пазіцыі іх аўтараў.
Вызначаючы форму твора, А. Фадзееў пісаў: «Такія раманы, як Ваш, звычайна называюць «раманам-хронікай», паколькі гістарычныя падзеі ў ім падаюцца ў паслядоўнасці таго, як яны адбываліся (гэта не выключае, вядома, мастацкай выдумкі),— падзеі не аб’яднаныя якой-небудзь спецыяльнай фабулай. З другога боку, гэта «раман-біяграфія», паколькі ў цэнтры яго знаходзіцца, так сказаць, скразны «лірычны» герой, якога мы не павінны атаясамліваць з аўтарам, але ўсё ж павінны памятаць, што праз яго і людзей, якія яго акружаюць, выказана нямала перажытага самім аўтарам. Такім чынам, гэта адначасова раман-хроніка і раман-біяграфія»15.
Па-за ўвагай аўтара, здаецца, не засталася ніводная значная падзея з жыцця міжваеннай Польшчы: партызанская барацьба ў першай палове 20-х гадоў, грамадоўскі рух, фашысцкі пераварот Пілсудскага ў 1926 годзе, Косаўская дэманстрацыя, забастоўка лясных возчыкаў Слонімшчыны, Кобрынскае паўстанне, рэвалюцыйныя выступленні рабочых Львова, Кракава і Беластока, народна-франтавы рух і г. д.
П. Пестрак выявіў каларыт і характэрныя адзнакі таго часу. Пра што б ён ні пісаў (пра вясковае жыццё ці турэмны побыт), у цэнтры ўвагі заўсёды застаюцца лёс прыгнечанага роднага краю і рэвалюцыйная барацьба працоўных. З горыччу і болем расказвае пісьменнік пра тое, як рабавалася і прадавалася замежным фірмам багацце зямлі беларускай — лес. Значна таннейшымі за прамысловыя вырабы былі сельскагаспадарчыя прадукты. Не хапала солі, запалак, тытуню. Цяжкасці эканамічнага крызісу з асаблівай сілай адбіваліся на простым людзе. Селянін быў абкладзены шматлікімі падаткамі, яго штрафавалі за самую нязначную, а часам і недарэчную дробязь. Аднаго вясковага дзядзьку аштрафавалі толькі за тое, што ў гутарцы з паліцыянтам слова «трава» ён вымавіў на псеўдапольскі манер — «тшава». Штрафы сыпаліся на бедную галаву працаўніка «то за комін, то за сметнік, то за сабаку, то за дзіравы плот, то за тое, што няма дошчачкі на сцяне хаты з прозвішчам гаспадара».
Каб раз’яднаць сялян у палітычнай барацьбе і ўзмацніць у іх пачуццё ўласніка, на заходнебеларускіх землях гвалтоўна праводзілася хутарызацыя. Народ выступаў супраць каланізатарскай палітыкі буржуазнага ўрада на так званых «крэсах усходніх», адстойваў сваю мову і культуру. У вёсцы Запалянка дзейнічае падпольная беларуская школа. Сяляне спальваюць клуб, які польская ўлада выкарыстоўвала для паланізацыі мясцовага насельніцтва. Галоўны герой Андрэй Касцевіч адмаўляецца працаваць у дзяржаўнай установе, што значыла для яго здрадзіць радзіме, людзям, тым ідэалам, за якія ён змагаўся. А былі і такія (Падаляка, Кананец), што супрацоўнічалі з уладай.
Раман ахоплівае вялікі прамежак часу: ад пачатку 20-х гадоў да канца 1939 года. У ім каля двухсот дзеючых асоб. Прозвішчы некаторых з іх (Пілсудскі, Славой-Складкоўскі, ваявода Даўнаровіч, дырэктар віленскай беларускай гімназіі Астроўскі, адвакат Дурач і інш.) пісьменнік падае без змянення. Большасць герояў мае рэальных прататыпаў: Саша Грынявіцкі — С. О. Прытыцкі, Сцяпан Каваль — Кірыла Арлоўскі, Іван Паддубны — камуніст з Пружаншчыны Дубовік, Карэльчук — правакатар Стральчук, Шчурын — здраднік Гурын-Маразоўскі і інш. Мелі сваіх прататыпаў Дзям’ян Гарагляд, Анупрэй Чарняк, Нічыпар Байдак, попік Чадзюк, Апанас Хмель, Віктар Кухта. Асновай для многіх эпізодаў паслужылі канкрэтныя гістарычныя факты. Пазнаецца таксама месца дзеяння рамана: мястэчка Глушэц і яго ваколіцы — Косава і вёскі Пружаншчыны, родныя мясціны пісьменніка; турмы — Пружанская, Гродзенская і віленскія Лукішкі. Вобраз галоўнага героя Андрэя Касцевіча шмат у чым аўтабіяграфічны. Пісьменнік прызнаваўся: «Гэты вобраз «из дальних и близких странствий»... Нешта я браў ад рускага студэнцкага рэвалюцыйнага руху, нешта ад сваіх сяброў, нешта ад сябе»16.
А. Фадзееў пісаў, што форма твора мае сваю спецыфіку. Трэба пры гэтым асцерагацца таксама штучнай «белетрызацыі» і апісальнасці. Ён заўважыў, што П. Пестрак не адразу для сябе вызначыў жанрава-кампазіцыйную структуру твора. Раман набывае сваю форму толькі ў другой частцы. І таму другая частка, піша А. Фадзееў, атрымалася лепшай і цікавейшай, хоць і ў ёй часам ёсць празмерная расцягнутасць ці дэталізацыя.
У аснову сюжэта рамана пакладзены жыццёвы шлях галоўнага героя Андрэя Касцевіча. Гэта мужны, мэтанакіраваны і самаадданы змагар за народнае шчасце. Але, думаецца, крытыка не без падстаў гаварыла і пра статычнасць вобраза Андрэя Касцевіча, яго недастатковую псіхалагічную індывідуалізацыю. Безумоўна, Андрэй Касцевіч быў народжаны сваім суровым і неспакойным часам. У ім увасобілася аўтарскае разуменне рэвалюцыянера як чалавека рэдкага, незвычайнага, ахутанага нават рамантычнай таямнічасцю.
Андрэй увесь час жыве думкай аб еднасці з народам. Ён, адукаваны, інтэлігент, асцерагаецца ўзвышэння над простымі людзьмі, каб не быць ім чужым, адначасова не прымае і панібрацтва, якое можа яго прынізіць у вачах тых жа вясковых хлопцаў і дзяўчат.
Андрэй часам бывае пафасны і рытарычны. Але яго вобраз, асабліва ў пятай і шостай заключных частках кнігі, становіцца ўсё больш праўдзівым і жыццёвым, набывае ўсё большую індывідуалізацыю і псіхалагізацыю. У першай кнізе часцей за ўсё паказваліся дзеянні і ўчынкі Андрэя, у другой жа ў большай ступені падключаюцца яго думкі, перажыванні. Пісьменнік знаходзіць і новыя сродкі для раскрыцця вобраза галоўнага героя.
Удалым уяўляецца прыём, калі П. Пестрак увёў у кнігу дзённікавыя запісы Андрэя. У дадзеным выпадку ўзмацніўся лірычны, асабісты пачатак, а праз гэта паглыбілася і выяўленне жыцця.
Наўрад ці можна лічыць творчай удачай вобраз Івана Паддубнага. Паводле заўвагі А. Фадзеева, Паддубны ўспрымаецца толькі як выразнік палітычнага светапогляду, а не як жывы чалавек. Яго пісьменнік не столькі паказвае, колькі расказвае аб ім. Некалькі схематычнымі і просталінейнымі з’яўляюцца адмоўныя персанажы, праўда, асобныя з іх (Мікіта Лазун, сальнік Карнікевіч) атрымаліся цікавымі і запамінальнымі.
У свой час крытыка папракала П. Пестрака за пэўную сюжэтна-кампазіцыйную нескампанаванасць твора. Сапраўды, пісьменніку не заўсёды ўдавалася абагульніць вялікі жыццёвы матэрыял, вылучыць у ім істотнае, важнае, што працавала б на ідэю твора.
У рамане прыкладна аднолькавы памер адведзены паказу жыцця 20-х і 30-х гадоў, хоць, думаецца, апошнія гады белапольскай акупацыі і першыя дні пасля вызвалення пададзены некалькі інфармацыйна. Праўда, пры чарговых перавыданнях ён скарачаў апісальныя, празмерна публіцыстычныя мясціны. Твор шмат у чым выйграваў.
Сінанімічна разнастайная і багатая мова твора. Калі ў першадруку часам трапляліся моўныя хібы, то ў апошнім прыжыццёвым выданні іх няма. Аднак яшчэ Колас заўважыў, што раман «прапушчан праз нядбайныя рукі рэдактара»17. І тады мова, якая з’яўляецца адзнакай творчага стылю мастака, яго манеры пісьма, якая выяўляе асаблівасці, уласцівыя гаворцы заходніх раёнаў Беларусі, становіцца раптам бязлікай, падагнанай да нейкага сярэдняга ўзроўню — стэрэатыпу. У выніку слова «брама» ўсюды замяняецца на «вароты», «прамовіў», «сказаў» — амаль заўсёды на «сказаў», «закратаванае акно» на «акно ў краты», «лекарскі агляд» на «медыцынскі агляд» і г. д.
1 Літаратурны музей Якуба Коласа. Рукапісны фонд, Р—267, КП 383.
2 Танк М. Зб. тв.: У 6-ці т. Мн.: Маст. літ., 1981, т. 6, с. 431.
3 Фадеев А. Собр. соч.: В 7-ми т. М.: Худож. лит., 1971, т. 7, с. 475.
4 Гродзенская праўда, 1952, 17 лют.; Полымя, 1952, № 5.
5 Звязда, 1952, 16 крас.
6 Звязда, 1954, 7 ліп.; Літ. і мастацтва, 1954, 30 кастр.
7 Літ. і мастацтва, 1954, 11 верас.
8 Полымя, 1955, № 6.
9 Калгасная праўда, 1952, 9 ліп.
10 Літ. і мастацтва, 1954, 8 мая.
11 Куляшоў Ф. Піліп Пестрак як раманіст. У яго кн.: Эцюды аб прозе. Мн.: Беларусь, 1964, с. 60 – 102. Гурэвіч Э. С. Раман і аповесць перыяду Вялікай Айчыннай вайны і пасляваеннага часу. У кн.: Беларуская савецкая проза. Раман і аповесць. Мн.: Навука і тэхніка, 1971, с. 272 – 276; Майсейчык А. А. Рэгіянальны каларыт рамана П. Пестрака «Сустрэнемся на барыкадах». У кн.: Рэгіянальныя асаблівасці беларускай мовы, літаратуры і фальклору. Гомель, 1973, с. 100 – 102; Юрэвіч Уладзімір. Будуць новыя сустрэчы. Полымя, 1973, № 10 і інш.
12 Літ. і мастацтва, 1978, 17 лістап.
13 Декада белорусского искусства и литературы в Москве. Мн.: Гое. изд.-во БССР, 1955, с. 338.
14 Мележ І. Зб. тв.: У 10-ці т. Мн.: Маст. літ., 1981, т. 4, с. 523.
15 Фадеев А. Собр. соч.: В 7-ми т. М.: Худож. лит., 1971, т. 7, с. 475—476.
16 Полымя, 1972, № 11, с. 225.
17 Літаратурны музей Якуба Коласа. Рукапісны фонд, Р-267, КП 383.