Глухі пескавы шлях нарэшце вывеў нас з гушчыні лясоў на шырокую паляну, дзе ў мяккай і ціхай цемры замаячылі хаты. Месяц з-за хмар, глухі і таксама ціхі, памог нам ясней разглядзецца ў наваколлі. Як толькі вынырнулі з лесу, шафёр спыніў машыну, каб распазнаць мясцовасць, а галоўнае — дарогу. Бо гадзіну таму назад нас хацелі затрымаць у лесе нанач зыбучыя пяскі, якія патрапілі ўсмактаць у сябе колы машыны амаль да рэшты. Змаганне з пяскамі каштавала нам нямала поту.
Стаім. Цішыня. Нейкая быццам яна знаёмая і разам з тым незнаёмая. Хочацца стаяць і слухаць гэтую, прасветленую скупым святлом месяца, цішыню, у якую затапіўся лес з яго жыццём-дыханнем. Недзе час ад часу тоненька папісквала нейкая птушачка, як насланае з таямнічых прастораў імгненне.
Рушылі — спакойна, асцярожна і хутка спыніліся ля дабротнай будыніны тут жа пры дарозе, каля двух кіламетраў ад сяла. Вырашылі пастукацца ў акно, спытацца, што за сяло наперадзе. Ці гэта яно, што нам патрэбна? Стукаць у акно пайшоў фотарэпарцёр. Навакольная глуш ахутвала гэты будынак, і стукі ў шыбіну здаваліся ніклымі, палахлівымі. Урэшце нехта адазваўся, як з-за тоўстай сцяны,— ледзь чутна і невыразна. Чакалі нядоўга. Выйшаў чалавек невысокага росту ў куртцы з настаўленым каўняром. Шапка, як грыб, спускалася па патыліцу.
Чалавек адарваўся ад плота і выйшаў на дарогу. Маўчаў. Доўга глядзеў у адзін бок дарогі, а потым у другі і — маўчаў. Мы чакалі, пакуль ён што-небудзь нам скажа.
— Дык вам патрэбен старшыня? Ён жыве ў сяле... пасярэдзіне сяла. Там стаіць пры вуліцы таполя. Ну, вось там... У новай хаце.
Я наблізіўся да гэтага чалавека, і мне ад яго дыхнула парнасцю не малака, вядома, —дыхнула густым, як з бочкі, самаробам.
Мы падзякавалі і паехалі, не ведаючы, з кім мелі гонар сустрэцца. Нас агортваў смех ад неспадзяваных пахаў, якімі абдаў нас гэты незнаёмы чалавек.
Месяц пачаў праясняцца, шыбуючы між хмар, і мы праз адкрытае акно мелі магчымасць ясна назіраць твар старшыні калгаса — генерала, апранутага ў паласатую піжаму.
Ён прыняў нас мала сказаць холадна, а нават закамянела-спакойна. Старшыня-генерал рабіў уражанне поўнай непрыступнасці. Крэпасць нейкая — дый годзе.
Ён нам параіў вярнуцца ў той самы будынак, ля якога мы толькі што былі, і там пераначаваць.
— Да вас выходзіў ляснічы. Там пры дарозе лясніцтва... Куды вы стукалі ў акно. Ад майго імя папрасіце яго, і там пераначуеце. А заўтра — пагаворым.
Вось і ўвесь сказ. Што ж, трэба слухацца. Мы, як кажуць, павярнулі аглоблі і хутка зноў спыніліся ля ахутанай глухменню даўгаватай будыніны. Справа пайшла па добры лад. Мы ўвайшлі ў вялікую кухню з пабеленай печчу, з пліткаю направа ў кутку. Кухня нагадвала нешта неабжытае, халоднае. Гэта адчуў і наш малады фотарэпарцёр, бо шапнуў мне: «Казёншчынай пахне...» На вялікай, нічым не занятай белай сцяне, як рэшата, вісела леснічоўская новая шапка з кукардай з двух дубовых лісткоў накрыж на зялёна-імшыстым аколышку. Яна вісела на доўгім цвіку адна-адненькая, павешаная, як на хаду, у спешцы. Але шэранькі пылок на ёй нагадваў, што яна тут пакутуе ўжо доўга. Усё б гэта яшчэ так-сяк, калі б яна мела ўсю сваю першабытную стройнасць. Не... На гэтай новай, ганаровай шапцы нехта або папоўзаў каленьмі, або, чаго добрага, трапіла яна пад бочку ці, скажам, пад дзяжу з цестам. Нехта без аглядкі, без літасці паламаў леснічоўскую шапкавую стройнасць. Мы пераглядаліся з фотарэпарцёрам і ўсміхаліся... Але вось выйшла з пакоя маладзіца ў чорным плацці, маладзіца ў поўным сэнсе гэтага слова. Наіўная краса разліта па бялявым твары. Вусны расплыліся ва ўсмешцы і паказалі на святло прыгожыя белыя зубы. Сарамяжліва моргаючы цёмнымі вачыма, яна просіць нас прайсці ў чыстую палавіну, трошкі там пачакаць.
Мы прасілі аднаго — начлегу. Прасілі даць нам месца дзе-небудзь на саломе, на сене. І хопіць. Але нашы просьбы не памаглі, і трэба было падпарадкавацца мілавіднай гаспадыні.
Ляснічы, скупы на словы, падобны да агузка ці карча, перакідваўся з намі па славечку і ўсё азіраўся, ці дзе што не стукне, ці не ўвойдзе хто. Нягледзячы на яго няўклюднасць, з твару праглядала нешта шляхетнае. Калі даведаліся прозвішча, стала зразумелым, што перад намі адзін з патомкаў герояў Дуніна-Марцінкевіча, апетых ім у сваёй славутай «Пінскай шляхце».
Раптам... мы і не згледзелі, як на стол спаўзла з рук гаспадыні, яшчэ кіпушчая, патэльня з салам і яечняй. Гаспадыня частавала ветліва і непасрэдна-шчыра, і гэта нас брала ў палон. Якія рахманыя, чыстыя істоты ёсць на свеце! Мы запрашалі яе да чаркі. Яна адмовілася — баліць печань. Гэта навяло нас на сумныя думкі — мы шкадавалі маладзіцу, шкадавалі прыгажосць, якая, відаць, яшчэ не зведала ў жыцці ніякіх спакус. Я паабяцаў ёй пашукаць у лесе лекарскага зелля ад печані. Як яна шчыра была ўзрадавана, якая вера, упэўненасць гучала ў яе голасе.
— Ой, знайдзіце, калі ласка... А то мяне часам як схопіць...
Павячэраўшы, мы зноў прасілі начлегу на сене, саломе.
— Не, мы вас на саломе не паложым. Нашто гэта? — гаварыла гаспадыня. — Ляжаце на ложку.
Шафёр заявіў, што пойдзе спаць у машыну. І, накінуўшы кепку на галаву, выйшаў. А нас, як узяўшы ў палон, гаспадыня прывяла да ложка. Мы зразумелі, што павінны будзем спаць на адным ложку ўдваіх... Паціснулі плячыма — што ты зробіш, нікуды не дзенешся. Гаспадыня абдорвае нас ласкай сваёй непадкупнай прастаты.
Стандартны партрэт яго і яе ў адной чорнай рамцы павіснуў над намі. Мяне асабліва цікавіў ён, бо глядзеў з партрэта на нас у капялюшыку набакір. Ну, ці ж гэта не моднік, не купалаўскі пан Быкоўскі?
* * *
Ранняе расістае сонца асвяціла нам раўніннае, ніколі намі не бачанае, поле, акаймаванае густым цёмным колам лесу. Дзе пескавыя, а дзе балотныя дарогі выныралі з сяла і хаваліся ў аддаленым лесе. Тыповае палескае поле, якое параўнаўча не так даўно было пад лесам. Пяскі, падзолы, торф. Нечым аскетычна-бедным патыхала ад гэтага поля. Здавалася, у недалёкім мінулым нейкія падзвіжнікі прайшлі па ім, залесеным, непраходным. І вось цяпер палыхае сонца на прасторы і ходзяць людзі, якіх ніяк не адарвеш ад гэтай няўдалай зямлі, ад непраходных нетраў, дзе толькі плодзіцца і звонам звініць адна непалоханая заедзь. На тварах у старажылаў запяклася суровасць — хто сказаў бы, можа, і азлобленасць. Цяжка ж было людзям змагацца з прыродай. Аднак людзей ад яе і не адарвеш. Ніхто не прагне ўцякаць у невядомае. Старажыл-паляшук прывык жыць, як жыве сама прырода, якая яго і корміць, і пільнуе, і страшыць.
Мы памыліся каля студні пад ясным, чыстым небам, не закранутым нават найменшай хмарынкай. Сонца палыхала, іграла вострымі праменнямі па ўцеху ўсяму жывому.
Мы спяшаліся. Аднак наш вартаўнік — гаспадыня — усё ж такі прымусіла нас паснедаць. Сам ляснічы надзеў прагарэлую ад сонца, скамечаную, ужо старую леснічоўскую шапку і падаўся на фурманцы ў лес. Гэта зразумела. Ён мае пад сабою чатырнаццаць тысяч гектараў лесу і атрад з дванаццаці леснікоў, не лічачы аб’ездчыкаў. Хто сказаў бы: «Гэта — сіла...» Вядома, сіла. Але, на жаль, дамарослая сіла, над якою мае ўладу лес.
Генеральская машына — усюдыход — павезла нас у лес, туды, дзе капаюць канал. Старая канава, зарослая асакой, трымала ў сабе ваду, як у карыце. Ніяк не распазнаеш — цячэ яна ці не. І вось два экскаватарчыкі яе паглыбляюць, ідуць насустрач адзін другому — адзін па цячэнню, а другі — супроць. Замаруднай здалася мне такая работа. Аднак пасля вайны, відаць, няма яшчэ пакуль што іншага выхаду — дый сама праблема асушкі Палесся яшчэ канчаткова не вырашана. Работа экскаватарчыкаў, на якія мы глядзім, — гэта патрыятызм старшыні мясцовага калгаса, партызанскага генерала. Яму ўрад зрабіў уступку і выдзеліў вось гэтыя дзве жалезныя птушкі, якія сваімі дзюбамі ўсё чэрпаюць і чэрпаюць, і, як бы яно ні было, пасоўваюцца наперад. Фотарэпарцёр у сваёй настойліва-неўгамоннай працы, абліты потам, патрапіў залезці на стрэшку экскаватара і адтуль аб’ектывам вырываў з прасторы ўсё — і прыроду, і людзей. Генерала сфатаграфаваў у розных паставах, нават ляжачым. А потым пабег да дзяўчат, якія з шумам, пераклікамі і песнямі высякалі хмызы недалёка. Уздоўж берага канавы рыхтавалася поле, у першую чаргу пад каноплі.
Генерал гутарыў з намі яшчэ «па-генеральску». Найбольш увагі аддаваў рэпарцёру. А я быў для яго незразумелы — «Чаго, па што ён сюды прыехаў?». Аднак у гутарцы са мною выказаў свае мары, што вось патрэбен кустарэз, патрэбен трактар з ляснымі плугамі. Цяжка яшчэ пасля вайны.
Знаёміліся мы з ім вельмі павольна. Гумар прыйшоў тады, калі я ў абедзенную пару расклаў агонь на ўзлессі, куды і з’явіўся генерал. Ён выняў з сваёй торбы нарэзаныя кавалкі сала, даў нам па порцыі і сказаў рабіць «вілачкі» з пруцікаў, насаджваць на іх сала і пячы на полымі. Гэта называецца пячы сала «па-партызанску». Гэта радавала генерала. І трэба сказаць, што пячэ ён сала «па-партызанску» ўмела.
Абедалі ў генерала, абедалі без гарэлкі. Сказаў, што няма, — і ўсё. Мы яе, вядома, не патрабавалі, усё залежыць ад гаспадара, і няхай будзе яго воля. Сам генерал зусім перастаў ужываць горкую. А ў партызанстве ўжываў. Жыве ён у новай хаце ў пляменніцы — маладое ўдавы, і яна — зграбная маладзічка — служыць яму, як богу. А самую лёс якраз і пакрыўдзіў — муж не так даўно стаў ахвяраю п’янага на суседскім вяселлі — загінуў. Маладзічка ходзіць па хаце, як манашачка, ціха плача па-дзявочаму і маўчыць, маўчыць.
Мы спачувалі ёй, суцяшалі, як маглі, а яна ў слязах, заікаючыся ў спазмах, нешта прамовіла нам... І мы зразумелі:
— Каб хоць за радзіму загінуў... А то так...
І жалю, здаецца, не было канца.
Мы выйшлі на падворак і ўбачылі генерала ўжо далёка на полі, стаяў адзін і аглядаў новую для Палесся культуру — кукурузу. Яна яшчэ генералу па пояс.
Фотарэпарцёр зараз жа пайшоў у лясніцтва — сказаць нашаму шафёру, што трэба ехаць у суседнюю вёску. Там сельсавет. Яны павінны заехаць па мяне. І я, каб выкарыстаць час, сеў у цяньку пад страхою і пачаў запісваць тое-сёе ў блакнот.
Але штосьці доўга няма машыны. Я вырашыў урэшце накіравацца таксама ў лясніцтва.
Іду па гарачай тарфяной вуліцы. У наваколлі стаіць спёка. Усё дзесьці пахавалася. Нават сабак няма. Толькі ходзяць парасяты, гусі, куры. І ў цяньку пад плотам я набрыў на хлопчыка, які соладка спаў. Старое, даўняе, знаёмае прыйшло на памяць... Маленства наша залатое, сонечнае, намешанае з зямлёю. Я аглянуўся туды-сюды, каб дзе каго ўбачыць, сказаць, каб забралі хлопчыка, — тут жа ходзяць паблізу парасяты. Але нікога не ўбачыў. Толькі адагнаў парасят. Няхай хлопчык паспіць у цяньку.
Калі я завярнуў у завулак паміж хат і платоў на лясніцкую дарогу, то ўбачыў адну парачку дзяцей. Наперадзе ішла дзяўчынка год трох-чатырох і плакала наўзрыд, а за ёю крочыў год пяці хлопчык у чорнай кепцы, абуты ў лазовенькія лапцікі на раменных аборах. Дзяўчынка не хацела ісці, а ён яе пхаў у спіну, і тая, заліваючыся плачам, ішла. Потым спынялася, не хацела ісці. Тады хлопец штурхаў яе ў спіну зноў. І ўрэшце гэтымі штуршкамі давёў дзяўчынку да апошняга — яна абярнулася і, як кошачка, падняла на хлопца свае пазногцікі. Хлопец аж шарахнуўся назад. Добра, што скончыліся хаты і з-за палявога жэрдачнага плота паказалася маладая жанчына ў белай хустцы.
— Ты нашто яе пхаеш? — накінулася яна на хлопца.
— А яна не хоча ісці...
Гэта была матка гэтых дзяцей.
За плотам сінелі ў квецені льны, і яна нядаўна палола, — то нагнуўшыся, то седзячы.
Маіх сяброў у лясніцтве не было. Я ўвайшоў на кухню, дзе на сцяне непарушна вісела ўсё тая ж самая «новая» леснічоўская шапка. На кухні нікога. Я пачаў выгружаць са свайго партфеля на лаву зялёныя лекі, якія я нарваў у лесе, — лекарскую зёлку — «бяссмертнік» для гаспадыні, што ўчора скардзілася на печань.
Але вось з пярэдняга пакоя выйшла і яна з грудным дзіцяткам, якога мы ўчора не заўважылі. Яно ляжала на руках маці і кармілася, прыпаўшы да адкрытых белых грудзей. Я сядзеў ля акна, а яна разглядала зёлкі. А потым, не адымаючы дзіцяці ад грудзей, усёй сваёй шырокай адкрытай беллю іх наблізілася да мяне зусім, зусім блізка. Я быў некалькі збянтэжаны такім становішчам і чакаў фіналу. Урэшце пачуў ціхі, крыху нясмелы, звычайны голас:
— Скажыце, калі ласка, а як піць гэтае зелле?
О, святая прастата! Я гатоў на цябе маліцца...