Ён толькі потым назваў сябе карэспандэнтам.
Наша гутарка вялася неяк павольна, не маючы акрэсленай тэмы. Гэта былі фразы без пачатку і без канца. Калі поезд уляцеў у лес і ценем пакрыла акно, мы абодва надоўга сціхлі, загледжаныя — то ў лісцяныя балотныя гушчы, то ў стромкія сосны, пад якімі слаўся і вабіў вока мяккі, зялёны, як мурава, мох. Невядома, ці гаварылі б мы, каб праз усю дарогу мінаў нас лес? Але вось поезд вынырнуў, як з тунеля, на залацістыя палі, дзе сярод жытоў сям-там яшчэ вытыркаліся застарэлыя хутары.
— Мяккая, прыемная ваша Беларусь... Такая, як бы вам сказаць... лагодная, — прамовіў мой спадарожнік, на момант адвярнуўшыся ад акна. Пасля зноў застыў вачыма на палявых краявідах, што плылі за шыбінай.
— А вы... калі можна ведаць, адкуль? — асцярожна спытаўся я.
— Я?.. Як вам сказаць? Родам-то я з Далёкага Усходу, а свядомае жыццё пражыў у розных месцах. Найбольш у Маскве...
Ён спыніўся на паўслове і глянуў на мяне дапытлівымі вачыма, глыбока асаджанымі ў арбітах. З вачэй праглядала стомленасць. Вельмі прыкметнымі былі праменні маршчын, што ахілялі яго вочы, а ўвесь закрэплы, відаць, ад розных вятроў твар гаварыў аб перажытым, суровым.
Я ўкрадкам прыглядаўся да яго твару і намагаўся адгадаць, хто ён — гэты чалавек? Ён пачынаў здавацца мне папросту загадкавым. Я паглядзеў на вешалку, дзе вісеў яго летні зелянкавы плашч, паношаны, як запылены, капялюш і ў дадатак — абжытая ў руках, цёмна-карычневая, па-мастацку зробленая палка. Яна дадавала мне яшчэ больш пачуцця павагі да гэтага невядомага спадарожніка. Палка... абжытая да таго, што на загнутай дужцы-ручцы сцерлася палітура і фарба да самага дзерава, да сукаватага ядлоўцу. Многа ж яна пахадзіла з сваім гаспадаром! Пры розных пагодах, у розных краях — цёплых і халодных.
А вось і сенажаць. Загрукатаў мосцік пад коламі, і перад вачыма мільганула рэчка, адна з тых многіх, што віюцца, пятляюць, выводзяць у густых асоках свае раскошныя капрызы.
Мой спадарожнік схамянуўся. Локаць абапёрся на столік, і шчака лягла на далонь. У вачах ледзь прыкметна зайгралі скупыя бляскі ўсмешкі.
Урэшце ўказальны палец правай рукі паказаў на акно.
— Глядзіце... Вашы балотныя прыгажуны... — І задуменная суровасць растала на твары. Ён на імгненне неяк ласкава глянуў на мяне.
У аддаленні па сенажаці хадзілі буслы.
Поезд імчаў. А гэты сівы, закрэплы на твары чалавек раптам вымавіў скорагаворкай, быццам выкінуў словы са сваіх душэўных глыбінь:
— Калі я быў карэспандэнтам на Далёкім Усходзе, мне давялося злавіць бусла... — Ён перачакаў хвіліну і дадаў: — Падстрэленага...
Адкінуўся спіною да сцяны і, перабіраючы пальцамі па століку, гаварыў ужо больш зраўнаважана:
— Я прынёс яго да хірурга, і мы пачалі перавязваць яму нагу. Яна была пакалечана ўверсе, ужо ў акрываўленым пер’і... Рабочы бальніцы хуценька зрабіў яму такое седала, каб ён мог сядзець з нерухома замацаванымі нагамі. Яго даглядалі ўсе сёстры... Уся абслуга бальніцы наведвала яго кожны дзень. Дзеці, пачуўшы пра такое, нават прынеслі яму ласунак у кошыку — некалькі балотных жабак...
Мы ўсміхнуліся адзін аднаму. Мы бачылі перад сабою жывую карціну догляду балотнага цара...
— Ну і што — вылечыўся бусел? — спытаўся я.
— Вядома, што вылечыўся. Толькі крыху прыкульгваў.
— І трэба ж было камусьці спакусіцца на такую птушку... ды такую, якую ў народзе называюць божай!
— Так... знайшоўся-такі хам, — стрыманым тонам абурэння адказаў мой спадарожнік.
Пасля хвіліннага маўчання я ўсё ж такі спытаўся пра тое, што мне карцела даўно:
— Дык вы былі карэспандэнтам?
— Так, быў, — з нейкай рашучасцю, павышаным тонам сказаў ён і пачаў нервова паўтараць: — быў... быў... Мне здаецца, што я ўсё жыццё быў карэспандэнтам... Ды так яно і ёсць... — Праз хвіліну дадаў: — Я і цяпер карэспандэнт...
Поезд сцішыў ход. Мы наблізіліся да акна і ўбачылі звычайную станцыйку пад разложыстымі ліпамі і клёнамі.
Ні я, ні ён не мелі намеру выходзіць з вагона.
Раптам мой карэспандэнт замітусіўся — нават прыстукнуў кулаком па століку.
— Вы бачыце ці не? — паказаў ён на перон.
Я пачаў углядацца. Групка хлопчыкаў мітусліва разглядала нешта ў руках аднаго свайго сябра. І я заўважыў ластаўчына гняздзечка, поўнае птушынага пер’ечка-пуху. А ў ім... так... гэта былі яны — птушаняты.
— Бачылі? — паўтарыў мой спадарожнік і зараз жа ўстаў. — Выйдзем! — жвава кінуў ён. — Гэта цікава.
Мы выйшлі. Карэспандэнт узяў з рук хлопчыка гняздзечка, якое не мела адной сценкі. Але чацвёра ледзь апераных птушанятак ледзь змяшчаліся ў ім і разяўлялі дзюбкі.
Выяснілася, што нехта спароў гняздо пад страхою, і яно ўпала. Дзеці наперабой расказвалі здарэнне, і ва ўсіх была адна турбота — дзе падзець гняздзечка? Да сцяны пад страхою яго не прылепіш.
Мой карэспандэнт пачаў тонам паказу раіць дзецям, каб яны знайшлі баначку ад кансерваў, каб абвязалі яе дротам, каб убілі цвік у тым самым месцы пад страхою, дзе было гэтае птушынае жыллё, і павесілі на яго баначку з гняздзечкам. Тады ластавачка знойдзе сваіх дзетак.
Хлопчыкі ўважна слухалі сівога дзядзю, задраўшы ўверх свае загарэлыя носікі, і ўрэшце, як адзін, з палёгкаю ўздыхнулі. На тварах заззяла радасць.
— Зробіце? Патрапіце? — пытаўся сівы дзядзя, з замілаваннем гледзячы ў загарэлыя твары дзяцей.
— Зробім! — гукнулі ў адзін голас дзеці і рушылі ісці.
— Глядзіце зрабіце! — крыкнуў ён ім услед. І яны азірнуліся на бягу і паўтарылі:
— Зробім! Зробім!
Калі мы вярнуліся ў вагон, трэба было бачыць, як свяціліся вочы ў карэспандэнта, як не зыходзіла з вуснаў усмешка, быццам чалавек перамог нешта, дасягнуў чагосьці такога, аб чым марыў. І ўрэшце прамовіў:
— Добра, што мы падаспелі, а то...
Мне здавалася крыху залішнім яго такое хваляванне, і я сказаў:
— Птушанятам не далі б загінуць.
— Гэта яшчэ невядома. Мне здаралася бачыць, як дзе і хто ставіцца да такіх спраў. І гэта было для мяне не толькі дзікім, але нават і страшным.
Ён раптам змоўк, задумаўся. Пасля пачаў гаварыць:
— Мне ніколі не забыць таго, што я прачытаў аб ратаванні італьянскіх лётчыкаў, пасланых авантурыстам Мусаліні на Паўночны полюс, каб разбіцца. Помніце гэта?
— Помню, — адказаў я, ужо захапляючыся сваім размоўцам.
— Сярод усіх там трагічных здарэнняў мяне закранула і назаўсёды прыемна здзівіла адно здарэнне...
Я адкрыў пачку з папяросамі і працягнуў расказчыку, а ён, беручы папяросу, глядзеў на мяне і спяшаўся гаварыць:
— Вось паслухайце, паслухайце... што гэта было за здарэнне... Як вядома, наш лётчык-ратаўнік Чухноўскі меў вымушаную пасадку, і пакуль надышла помач, жыў на лёдзе, на пустыннай ледзяной прасторы. І вось да яго ў госці пачаў прыходзіць мядзведзь — гэты лагодны, непалоханы жыхар ледзяных пустынь. Ён спакойна абнюхваў снасці самалёта, потым нюхаў працягнутую руку Чухноўскага і яго самога. Чухноўскі падзяліўся з ім ядою. І з таго часу мядзведзь стаў прыходзіць кожны дзень.
Я слухаў, як кажуць, затаіўшы дыханне. Грэх было б перабіваць расказчыка, бо яго панеслі думкі ўжо на крыллях.
— І так кожны дзень яны сябравалі. Але... Але ўсяму бываюць канцы. Яны на свеце бываюць, вядома, розныя. Адны крыўдзяць чалавека, яго гуманныя пачуцці... ну, а другія наадварот. Ці зможаце вы адгадаць, які канец быў у Чухноўскага з мядзведзем? — уставіўся на мяне ў застылай усмешцы мой карэспандэнт.
Я паціснуў плячыма, не могучы сказаць нічога. Карэспандэнт працягваў:
— Помач усё не прылятала з Масквы. Прадукты ў Чухноўскага ўбывалі. І настаў урэшце такі дзень, што іх ужо зусім не стала.
Карэспандэнт ужо не заўважаў, што ён павысіў голас, што пачаў жэстыкуляваць.
— І прыйшоў ён — белы, лагодны сябар на чатырох лапах. Абнюхваў руку Чухноўскага і... прасіў вачыма — дай хоць крошку, чаму ж ты сягоння нічога не даеш?
Чухноўскі не даваў, бо не было чаго. І ён, доўга думаючы, вагаючыся, прыняў рашэнне, ад якога і сэрца і душа прасілі адмовіцца.
Я слухаў з напружаннем, чакаючы, якое ж рашэнне прыняў лётчык.
Карэспандэнт, здаецца, не спяшаўся з расказам. Ён зацягнуўся дымам з папяросы і абтрос попел у попельнічку. Нібы няўзнак, прыцішаным голасам сказаў:
— Чухноўскі вырашыў застрэліць мядзведзя...
Потым расказчык з нейкім пафасам маўчання пачаў
глядзець у акно. Не адварочваючы галавы, гаварыў:
— Ён не меў чаго есці...
Я здагадаўся памагчы расказчыку дагаварыць думку:
— Чалавек вышэйшая істота за звера на зямлі. Дзяліўся ядою, пакуль мог. А калі не стала, права жыцця дыктуе, каб чалавек захаваўся для будучыні за рахунак, у дадзеным выпадку, звера... Гэта, бачыце, натуральны закон жыцця...
— У гэтым была, як бачыце, вялікая неабходнасць, — амаль перабіў мяне карэспандэнт. — Ці парушаны тут нормы гуманізму?
— Па-мойму, не, — адказаў я, — гуманіст — гэта не беспрынцыпны пацыфіст, каб на адну дошку ставіць чалавека і звера, калі чалавеку надыходзіць пагібель.
— Добра гаворыце! — нават ускрыкнуў мой субяседнік. — А я думаў, вы асудзіце Чухноўскага.
— Ну, не... Няма за што.
— Правільна. Няма за што, — заспакоена дадаў карэспандэнт. — І таму я часта сягаю думкаю ў той ціхі зачараваны лес — парк — недзе на мяжы Чэхаславакіі і Польшчы. Ён рабіў уражанне цішыні нават у часе вайны. І трэба было бачыць і чуць, калі гучалі гарматныя стрэлы над гэтым лесам, як уцякалі звяры і звяркі. Асабліва помняцца маладыя, далікатныя козачкі... Яны, дурненькія, натоўпамі беглі на шашу. А эсэсаўцы спынялі свае машыны і ва ўпор... ва ўпор з аўтаматаў... Мы бачылі іх драпежныя ўсмешкі. Мы бачылі, як цёплай, маладжавай кроўю жывёлін апырсквалася трава на ўзбоччы... Ці тут была неабходнасць страляць у жывёлін?! Гэта ж не тое, што было ў Чухноўскага.
Я... маўчаў... Дый нашто ж адказваць? І так зразумела.
Каб развеяць некалькі пануры настрой, які ахапіў нас, я запрапанаваў свайму расказчыку паабедаць і працягнуў руку да чамаданчыка.
— Паабедаць? Гэта добра... — адказаў ён і глянуў на гадзіннік. — Можна... Мая станцыя яшчэ далекавата.
Мы папрасілі ў правадніцы чаю, расклалі свае прысмакі на століку: кавалачкі вяндліны, халодную курыцу, сыр — і пачалі, як кажуць, частавацца. Гаварылі пра рознае, усякае, нават перайшлі на анекдоты, якія выклікалі ў нас і смех. Нам вярнулася раўнавага духу. Мой карэспандэнт нібы нават памаладзеў, з вачэй знікла стомленасць. Гэта ўжо быў выраз твару чалавека, які выгаварыўся, а значыць, споўніў свой абавязак перад кімсьці — абавязак, безумоўна, чалавечны.
Карэспандэнт усміхнуўся, глянуўшы цераз столік на мяне.
— А ўсё ж такі я вас расхваляваў... Ну, і сябе таксама. Та-ак... Бывае... Хутка будзе станцыя, на якой я сыду. Паеду ў палескія пушчы адведаць свае партызанскія сцяжынкі. Адведаю абавязкова і тую мясціну, дзе банда эсэсаўцаў расстраляла... Каго? Што? Як бы вы думалі?
— Ну, вядома, нашых людзей.
— Гэта зразумела... Тады была аблава. Эсэсаўцы плылі на некалькіх лодках па ціхай, здавалася, безыменнай рацэ, хоць і называецца яна — Лань. Мы сачылі з кустоў за імі. Плёскат вёслаў на зары чуўся так выразна, што гук ад яго, здаецца, абціраўся аб кусты, як жывая істота.
Карэспандэнт гаварыў ужо як паэт:
— Далёка ў лясных гушчарах успыхнула густая перастрэлка і хутка заціхла...
Мы ішлі, не адстаючы ад эсэсаўцаў...
Мы чакалі зручнага моманту, каб іх заатакаваць... І вось на берагавой палянцы мы ўбачылі ціхі статак жураўлёў. Яны стаялі касяком, гатовыя да адлёту, і свежае, асенняе сонца залаціла іх грудзі...
Эсэсаўцы, як адзін, ударылі па іх залпам. А мы... А мы тады ўдарылі па іх, па эсэсаўцах...
Папяроса дымілася між пальцаў майго пасівелага расказчыка. Яго маўчанне я адчуваў як працяг расказу.
А расказчык патушыў недакурак, глянуў на мяне зычліва і сказаў, як прыстукнуў:
— Вось як было, дарагі таварыш!