Хто яго ведае, што ў чалавека на душы, што ў яго чаўпецца ў галаве. Старшыня калгаса Сілівон Гарнастай даўно прыглядаецца да Адама Свірыдзёнка і ніяк не можа зразумець, што ён за чалавек. Адам амаль ужо веку дажывае, дзвюх жонак перажыў, сямёра дзяцей на свет пусціў, а сам застаўся блазан блазнам.
Хата Адама стаіць акурат пасярэдзіне вёскі. Яна мае трысцен, двое дзвярэй і тры коміны. Гэта яшчэ тады, як меншы Адамаў брат жыў тут у вёсцы і браты, не могучы паставіць новай хаты, прарубілі другія дзверы ў старой і падзяліліся: Адам застаўся ў трысценніку, а Андрэй заняў другую палавіну самой хаты. Але Андрэя даўно ўжо няма ў вёсцы — ён некуды з’ехаў, а з цягам часу забраў і сям’ю. Па Лубянічах ходзіць чутка, што ён там выбіўся ў людзі — недзе стаў за старшыню калгаса. Ды гэта і не дзіва — Андрэй хлопец кемлівы, разважлівы, разумны. Усе казалі, што ён крошкі пабраў ад маткі, жанчыны душэўнай, добрай, з ясным розумам. Такім чынам Адам і астаўся паўнаўладным гаспадаром на двое дзвярэй, на дзве печы і нават на тую старую ліпу, якая немаведама калі пачала сваё жыццё на іхнім панадворку і на якой, як помняць старыя людзі, заўсёды вяліся буслы...
Другіх дзвярэй Адам не забіваў і печы не раскідваў. Нейкі разлік у чалавека быў. З ранейшымі жонкамі ён жыў не вельмі ладна: бадай кожны тыдзень яны сварыліся, і звычайна пасля кожнай такой сваркі Адам дзяліў хатняе начынне, дзяцей і адыходзіў у другую палавіну хаты. Калі ішоў дымок з другога коміна, лубянічане ведалі, што Адам на аддзеле ад жонкі. Але праз дні тры ці які тыдзень, гэта залежала ад таго, якой зацятай была сварка, яны зноў сыходзіліся ў адзін сямейны гурт. Аднак жа сыходзіліся, мусіць, толькі для таго, каб неўзабаве паўтарыць хатні спектакль. Праўда, з апошняй, трэцяй жонкай, Кузёмкавай Варай, Адам жыве, як кажуць, душа ў душу. Гэтая неяк апратала, улагодзіла яго, і нават яе двое дзяцей ад першага мужыка, якіх яна прывяла ў Адамаву хату, нібы і не замінаюць гаспадару. Ды і не дзіва: сама Вара — жанчына цягавітая, працавітая, памяркоўная. Яна б магла і без Адама пражыць прыпяваючы, але ж быць удавою жанчыне не вельмі зручна. А мужык, які б ён там ні быў, усё ж такі мужык. Адным словам, Вара прыйшлася па натуры Адаму, і ён як бы акрыяў, выпрастаўся. Нават сяды-тады, асабліва перад святамі, падстрыгае сваю рудую калматую бараду і наводзіць парадак на галаве, каб не скочваліся лямцам яшчэ не зусім сівыя, а толькі нібы абсыпаныя попелам валасы. Большыя Адамавы хлопцы і дзяўчаты ад першай жонкі паразыходзіліся. Трэба сказаць, што дзеці ў Адама паглядныя, прыгожыя. Як толькі дзяўчаты падрасталі, па-людску апраналіся, хлопцы ад іх вачэй не адводзілі. З Адамам засталіся дзве меншыя дзяўчынкі ад другой жонкі і двое Варыных дзяцей — хлопчык і дзяўчынка. Як Вара ні старалася апранаць дзяцей, каб яны былі як людскія, усё-такі ёй не ўдавалася. Улетку яны хадзілі зусім галапузымі, а ўвосень у школу бегалі ў нейкіх чужых апорках, у ношаных і пераношаных матчыных і бацькавых пінжаках і кабатах. У Лубянічах гэта ўжо было і дзівам, бо людзі тут жылі вунь як — мелі што добрае з’есці і знасіць. І Сілівон Гарнастай не раз казаў Адаму:
— Што гэта ў цябе дзеці бегаюць як жабрачыя. Хіба табе не сорамна, ты ж такі гаспадар, а не заткала ў коміне.
— Дзе ты на ўсё выстарчыш, дзе ты на ўсё набярэшся... Няхай пабегаюць. Я сам калісь з рапяхоў вырас і, як той казаў, нібы камень-дзічак,— адказваў у такім разе пісклявым галаском Адам Свірыдзёнак, хаваючыся за сваю бесклапотную ўсмешку, якая ніколі не сыходзіла з яго твару.
Старшыня даўно прыглядаецца да Адама Свірыдзёнка. Ён у калгасе амаль што адзін як той пухір на здаровым месцы... Усе людзі як людзі: робяць зацята, цягавіта. А гэтага куды ні пастаў, куды ні ткні, дык адна з яго карысць. У Адамавых руках было добрае рамяство. Бадай што ўсе саламяныя стрэхі лубянічанскіх хат накрыты яго рукамі. Ён не проста крыў, а як бы выліваў кожную страху. Калі яна была новенькая, дык на сонцы як бы золатам адсвечвала. Крытыя пад грабёнку лубянічанскія хаты вылучаліся на ўвесь раён сваёй зграбнасцю. Адама часцяком запрашалі ў іншыя вёскі, і ён часам адмаўляў, а калі ўжо браў у рукі грабёнку, пучок дубцоў-вітак, якія ён сам адмыслова высякаў у Бярэзавіку — гэтак завецца лубянічанскі поплаў за канаваю, на якім растуць сям-там кусты вербалоззя,— то ішоў на адыходны заработак. Гэтак і жыў чалавек. А ў сваім калгасе не маглі Адама да чаго-небудзь аднаго прыстроіць, і ён толькі працаваў да мінімуму, каб на праўленнях ды на сходах не назыляліся людзі, не лезлі ў вочы, што ён гультай гультаём. Затое Вара шчыравала — дзень пры дні яна хадзіла на свінарнік і рабіла там не так, як яе мужык, а зацята, добра. Яна ўжо колькі разоў ездзіла на нарады перадавікоў, і ў хаце між шматлікіх фотаздымкаў, поруч з люстэркам, на самым відным месцы вісіць у рамачцы, якую зрабіў сам Адам, дыплом абласной сельскагаспадарчай выстаўкі. Свірыдзёнак часта стаіць перад гэтым дыпломам і любуецца немаведама чым — ці рамачкай, якую ён гэтак удала зрабіў, ці жончыным дыпломам. Затое Вары няма калі любавацца: яшчэ і не ўднее добра, як яна бяжыць на свінарнік, а часам там і ноч таўчэцца — то якая свінаматка захварэла, а то апарос, дык не адступішся ж, не адыдзеш. У такія дні Адам і дзяцей гадуе, і ў хаце збольшага прыбірае, як бы хочучы тым самым давесці, што і ён чалавек не апошні, сёе-тое робіць на гэтым белым свеце...
Аднак жа, калі гаварыць шчыра, Адам Свірыдзёнак не быў ужо такім прапашчым гультаём. Гэта быў чалавек своеасаблівай натуры. Ён мог толькі рабіць тады, калі яго хто падхвальваў; рабіць тое, што яму да душы. Старыя людзі кажуць, што нават тады, калі Адам яшчэ быў аднаасобнікам і выходзіў касіць сваю палоску, варта толькі каму было пажартаваць: «Нячыста ты, Адам, косіш»,— як ён утыкаў касільню ў зямлю і ішоў куды-небудзь пад капу ці пад куст адлежвацца. Адным словам, за ўсё сваё немалое жыццё чалавек ніяк не прынаравіўся да кепікаў лубянічан. Ён як бы не разумеў і не хацеў разумець іх.
Сілівон Гарнастай на першым часе, як прыехаў у калгас старшынёй, ніяк не мог падабраць ключоў да такога, як яму здавалася, заржавелага замка, як Адам Свірыдзёнак. Але з цягам часу старшыні ўвялі ў вушы тое, чым можна падахвоціць Адама да працы. І от ён аднаго разу, гэтак пасля жніва, калі ўжо змалацілі і нарабілі добрых кулёў, паклікаў Свірыдзёнка ў праўленне.
— Ведаеце, дзядзька Адам, якое ў нас будаўніцтва ідзе.
— Дык бачу ж, хіба я сляпы,— і пад калматымі брывамі падобнымі на вехці пералежанага на дажджы сена, блукліва бегалі ва ўсмешцы борздыя, маленькія Адамавы вочкі, як бы хочучы давесці старшыні, што яны сапраўды не сляпыя, а вунь якія відушчыя — бачаць усё навылет.
. — Бачыце, гараж, свіран, аборы — усё ж будуецца. Гараж і свіран будзем крыць чарапіцаю, шыферам. А на аборы ніяк не выстарчае, дык давядзецца, мусіць, саломай прыкідаць пакуль што.
— Як гэта саломай прыкідаць! — аж ускіпеў Адам.— Пад грабёнку трэба, кулямі, і не іначай.
— Яно б, канечне, добра і кулямі пад грабёнку — не на адзін год, але ў нас жа няма каму...
— Чаму гэта няма каму! — Злосць адчувалася ў Адамавых словах.— А хіба я зломак!
— Я ж не ведаў, што вы можаце крыць пад грабёнку,— хітраваў старшыня...
— Кулі толькі давайце добрыя ды памочнікаў, дык стрэхі параблю як вылітыя.
— А я і не ведаў,— зноў штучна здзівіўся старшыня. Ён выняў з кішэні блішчасты партабак, пстрыкнуў вечкам і працягнуў Адаму: — Закурвайце, дзядзька.
— Я не вельмі і курэц. Ат, сяды-тады зацягнуся. Але ад гэтай папяросы не магу адмовіцца,— беручы з партабака папяросу, сказаў Адам.
Зацягваўся ён сапраўды смачна, здавалася, прапускаў праз усяго сябе пахучы папяросны дым.
Праз момант старшыня з Адамам ішлі па калгасным панадворку да даўжэзнай аборы, абрашочанай ужо латамі...
— От гэтую і пачынайце, а другую пасля...
Больш за тыдзень Адам са сваімі памочнікамі крыў абору. Хлопцы-падлеткі падавалі яму кулі, паплеціны. Роўнымі радочкамі майстра распускаў кулі на страсе, прыціскаў паплецінай і падвязваў скручанымі дубцамі-віткамі да латаў, спрытна пастукваў грабёнкай, і страха выходзіла роўненькая, як падстрыжаная не нажніцамі, а пад цырульніцкую машынку. Старшыня кожны дзень, управіўшыся з нарадам, заходзіў да аборы, падхвальваў не толькі Адама, але і тых падлеткаў, якія яму памагалі.
— Слаўна, слаўна,— захапляўся ён.— За такую страху, дзядзька Адам, вас і ў перадавікі не шкодзіла б увесці.
На Адамавым загарэлым твары, нават у касмылях барады, у вехцях брывоў, не кажучы пра вочы, блукала задаволеная ўсмешка, і ён адказваў:
— Рад старацца, таварыш старшыня.
І сапраўды, адчувалася ва ўсім — і ў спрытных і дакладных рухах рук, і ва ўсмешцы, што майстар «рад старацца».
Першая абора была ўжо накрыта: вільчык прыкладзены кастрыцай, са страхі спушчана ўсё пазаддзе, і на асеннім, ледзь чырванаватым сонцы страха як бы льснілася.
Браліся ўжо за другую абору. Паставілі рыштункі, абстрэшылі з абодвух бакоў. На страсе, якая выходзіла на калгасны двор, распусцілі два рады кулёў. Трэба было прычэпліваць жэрдку, бо з рыштункаў рукі не даставалі падбіваць грабёнкай, прывязваць трэці рад. Адам загадаў памочнікам зачапіць за вільчык вяроўкі і ўнізе падвязаць жэрдку, на якую можна было б стаць нагамі і крыць. Хлопцы гэта зрабілі. Як толькі дзядзька Адам стаў на жэрдку і пачаў на ўсю сілу надбіваць, выраўноўваць насланы і прыціснуты паплецінай рад саломы, дык ці таму, што перашмылялася вяроўка, ці таму, што хлопцы нядбайна прывязалі жардзіну, яна пасунулася ўніз, і Адам паляцеў спачатку на рыштункі, а потым, ні за што не зачапіўшыся там,— на зямлю. Добра, што якраз у тым месцы былі звалены кулі і Адам упаў у капу кулёў і не вельмі выцяўся, паабдзіраў толькі рукі, спісаў калючай саломай твар. Стары так напалохаўся, што, лежачы ў кулях, не мог вымавіць ні слова. Калі хлопцы падбеглі да Адама і ўзялі яго пад рукі, ён неяк адышоў ад перапуду і крыкнуў як не сваім голасам:
— Няхай ён згарыць з гэтай страхой. Няхай яе чэрці крыюць.
Крыкнуў і пайшоў.
А ўвечары пад нядзелю ў вялікім пакоі, дзе звычайна ў непагодныя дні старшыня збіраў брыгадзіраў на нарад, было поўна мужчын. Яны курылі, расказвалі дасціпныя анекдоты, розныя неверагодныя гісторыі. Дзядзька Адам, прымасціўшыся ў кутку, яшчэ не зусім адышоўшы ад перапуду, курыў і ўслухоўваўся ў гаворку. Яго асабліва зацікавіла тое, што расказваў брыгадзір трэцяй брыгады Рыгор Мялешка.
— Пайшоў я, як звечарэла ўжо, у Бярэзавік стагі аглядаць. Іду сабе, пакурваю, нейкую нават песеньку мармычу... Аж бачу між кустоў вербалозы два агеньчыкі мільгаюць, як бы іх хто выкрэсвае... Думаю, ат хто-небудзь гэтакі ж, як я, тут блукае. Аж не. Прыглядаюся: яшчэ агеньчыкі, ды ўсё бегаюць, мільгаюць. Не можа быць, каб чалавек гэтак вырабляўся з агнём. Я затуліўся за стог, стаіўся і гляджу. А яны ўсё бліжэй і бліжэй. Калі яны наблізіліся, бачу гэта во якія агеньчыкі. Шапка ў мяне на галаве паднялася. Адкуль узяўся той спрыт! Сам не ведаю, як я падскочыў — і на стог. Сяджу, калачуся, а яны ўжо цахкаюць тут, ляскаюць зубамі. А я ні жывы ні мёртвы, хачу крыкнуць, каб мо хто пачуў, і не магу. Мова аднялася.
— Дык што там такое было? — не ўтрымаўся Адам Свірыдзёнак.
Мужчыны зарагаталі.
— Што? Ваўкі!
— ...Я за гэтую ноч,— працягваў расказваць Мялешка,— так перакалаціўся, што не ведаю, як у мяне сэрца не разарвалася. Можа, валасы ад страху пасівелі.
Мужчыны падыходзілі да Рыгора, глядзелі яго пышную, як капа неўпарадкаванага сена, чупрыну. Каторыя казалі:
— Глядзі ты, сапраўды вунь колькі сівых.
Здарэнне з ваўкамі адсунула на задні план Адамаву скруху. Пра тое, што ён упаў з аборы, як бы ўсе і забыліся. Гаворка была скіравана на ваўкоў: чуліся прапановы, што трэба арганізаваць аблаву, а то яны дабяруцца не толькі да авечак, а могуць і да коней, калі іх такая сіла.
— Колькі ж іх там было? — пісклява, нясмела зноў спытаў Свірыдзёнак.
— Няйначай як дзесяць, а мо і пятнаццаць. Цэлая зграя. Да самай раніцы мяне пільнавалі, каб яны падохлі.
Вядома, каб дзядзька Адам больш уважліва прыглядаўся да Мялешкавых вачэй, ён бы заўважыў у іх смяшынку і, можа б, даўмеўся, што той казаў няпраўду. Гэта, можа, усе, апрача Адама, ведалі. А ён, як тое малое дзіця, усяму даваў веры. Выдуманыя Мялешкам ваўкі стаялі ў Адама перад вачыма. Стары нават уявіў сабе, што б гэта было з ім, каб ён, а не Мялешка, апынуўся на тым стозе. Уявіў — і аж пахаладзела ўсё ўсярэдзіне.
Неўзаметку мужчыны адзін за адным разышліся, бо ўжо было позна. Хутка і электрастанцыя перастане працаваць. Адам апошнім выйшаў на ганак, зірнуў на вуліцу ў цемрыва ночы. Рэдка дзе ў якіх хатах гарэлі яшчэ агні. Калгаснікі пасля дзённай працы клаліся спаць. А на вуліцы хоць бы адна дзе жывая душа. Адам ступіў з прыступак ганка на зямлю, і яму здалося, што яна захісталася пад нагамі. Недзе нешта варухнулася, нема вухнула, і перад вачыма, нібы забегалі тыя агеньчыкі, пра якія расказваў Мялешка. Не чуючы пад сабою ног, стары ўскочыў на ганак, шмыгнуў у сенцы і замкнуў дзверы. У доме было ціха. Адам чуў, як калацілася, ледзь не выскокваючы з грудзей, уласнае сэрца. Валасы сталі дыбка. Нечакана нехта пагрукаў у дзверы.
— Хто там замкнуўся? — спытаў начны вартаўнік.
— Авяр’ян, гэта я...— заікаючыся, адказаў Адам.— 3-ра-з адамкну...
Рукі яго не маглі намацаць ключа, яны калаціліся, як у ліхаманцы.
— Ды хутчэй ты,— нецярпліва падганяў вартаўнік.
— Зараз.
Нарэшце дзверы адчыніліся, і ў Адама на сэрцы крыху адлягло: усё-такі свой чалавек, ды яшчэ са стрэльбай.
— Чаму ты дадому не ідзеш? — спытаў Авяр’ян.
— Хай ён агнём падымецца той дом.
— Чаму гэта так?
— Ды пасварыўся з недарэкай сваёй.
— За што ты пасварыўся? Ты ж, кажуць, з Варай мірна жывеш.
— Кажуць! Вочы не бачаць, а вушы нічога не чуюць, дык людзям здаецца, што і ў згодзе мы жывём.
— А за што вам сварыцца? Яна ж працавітая, на сябе і на сваіх дзяцей зарабляе.
— Я ж не кажу, што яна гульма гуляе. Але ўедлівая... Як возьмецца, дык можа струп на галаве нагрызці,— маніў ужо да канца Свірыдзёнак. Яму карцела хутчэй адбіцца ад гэтай гаворкі, а то яшчэ Авяр’ян, крый божа, здагадаецца, што ён не пасварыўся з Варай, а проста баіцца ісці дахаты. І Адам, як толькі Авяр’ян запаліў лямпу, зірнуў на стрэльбу і, усміхаючыся аднымі вачыма, сказаў:
— Добрая рэч гэтая стрэльба.
— А якая яна добрая, ат, зломак. Я як і стаў за вартаўніка, дык ні разу з яе не стрэліў. Нашу для прыліку. Можа, яна і зусім не страляе, адно толькі страх наводзіць.
— Няхай бы старшыня дубальтоўку купіў. А то калі ваўкі падбяруцца сюды пад цялятнік ці пад аўчарню, дык хоць сам сябе па калене бі, калі стрэльба не стрэліць.
Авяр’ян то выходзіў на двор, то вяртаўся ў памяшканне, і калі Адам заставаўся адзін, ён калаціўся, кідаўся замыкаць дзверы, але вартаўнік сказаў, каб не замыкаў, бо ён хутка вернецца. Далася ў знакі чалавеку гэтая ноч: ён не заснуў і на волас, і вельмі рад быў, калі за вокнамі павіднела — значыць, нахапілася ўжо раніца.
— Ты б хоць пайшоў дахаты ды паснедаў,—прапанаваў Авяр’ян.
— Я старшыні дачакаюся. Мне ён вельмі патрэбен. Удзень яго не заспееш.
Як толькі Сілівон Гарнастай ступіў у свой кабінет, сеў за стол, каб прагледзець паперы і аддаць распараджэнні бухгалтару і рахункаводам, немаведама адкуль, нібы з-пад зямлі, перад ім вырас Адам Свірыдзёнак. Твар яго быў спакутаваны, на ім выразна віднеўся адбітак бессані і нейкай незвычайнай заклапочанасці.
— Добрай раніцы, таварыш старшыня,— павітаўся Адам.— А я да вас з невялікай турботай.
— З якой, калі не сакрэт,— з адценнем жарту спытаў Гарнастай.
— Вы ж ведаеце, самі мне казалі, што дзеці мае ў школу ходзяць галапузымі. Дык, можа б, выпісалі авансам якіх там соцень тры ці чатыры грошай. Я адзежыну сякую-такую расстараюся. Хіба мае дзеці горшыя за іншых, каб хадзіць лата на лаце.
— Я ж не кажу, што яны горшыя, можа, яны і лепшыя,— падтрымаў Адама старшыня.
— Выпішыце, Сілівон Макаравіч, я адразу ж пабягу ў раён і куплю ім адзежыну.
— Чаго табе ў той раён, хіба ў нашай краме мала крамніны. Ды і гатовая ж вопратка ёсць,— спачуваў Адаму Сілівон. Адам адчуў, што старшыня спагадліва паставіўся да яго просьбы.
— Кажаце, гатовае купіць. Што яно гатовае, яно ж не моцнае, а на іх жа адзежа аж гарыць. Ім якой чортавай скуры трэба, каб зносу не было.
— Ну-то глядзі сам, табе відней, ты ж бацька, гаспадар.
Старшыня, прыкінуўшы, што Адам Свірыдзёнак пачаў добра рабіць, ён гэта бачыў на свае вочы, як хадзіў да аборы, і, можа, хочучы яшчэ больш падахвоціць чалавека да працы, аддаў распараджэнне бухгалтэрыі выпісаць авансам чалавеку грошай.
Але дзіва, дый годзе. Замест таго каб лепш узяцца за працу і як найхутчэй накрыць другую абору, бо неўзабаве восень, дажджы, Свірыдзёнак зусім не палез на страху. Аднаго разу Гарнастай пайшоў спецыяльна да Свірыдзёнка ў хату:
— Што гэта вы сабе думаеце, дзядзька Адам, распачалі страху і кінулі. Трэба ж было неяк кончыць.
— Хай яе чэрці канчаюць. Я яшчэ жыць хачу.
Старшыня ўбачыў тым разам і дзяцей Адамавых: яны былі такія ж галапузыя, як і даўней. Здзівіўся: грошы браў спецыяльна на адзежу. Можа, прапіў? Але Адама ніхто ніколі не бачыў п’яным. Аднак Гарнастай не спытаў пра грошы: ён быў узлаваны. Ды, зрэшты, чалавек мае свой розум, няхай сам і распараджаецца сваім дабром.
Страху давялося дакрыць навалам саломы, бо бралася на зіму і трэба было ставіць у абору жывёлу.
Усю зіму і вясну Адам Свірыдзёнак прасядзеў дома, адно часам выходзячы з хаты, каб сёе-тое памагчы жонцы на свінарніку. Старшыня атрос ад яго рукі: маўляў, не адзін жа ён у калгасе, каб, канечне, да яго падбіраць ключы.
Лета выдалася не зусім людскае. То дні два ці тры смаліць гарачыня, а то раптам ні з сяго ні з таго такая дажджака ўкінецца, што лье як з вядра. Праўда, на палях расло ўсё добра, аж зямлю рвала, ды і на балоце трава вымахала ў пояс, густая, з падсадаю... Гектараў трыццаць мужчыны ўжо аблажылі, і яна ляжыць у пракосах. Трэба было неяк выхапіць сена ў рэдкія пагодныя дні. Цяжка было яшчэ і таму, што асноўны масіў лубянічанскай сенажаці быў кіламетраў за пятнаццаць. Каб тут пад бокам, дык гэта б што — як толькі сонца прыгрэе, адразу б усіх, нават старых і малых, можна было б выправіць на сенажаць і ўхапіць: згрэбці, скідаць у стагі і няхай стаіць, тады не страшны і дождж. А то ж за свет. Адразу не кінешся туды. Касцы могуць касіць і ў непагадзь, у дождж яшчэ лепш косіцца, асабліва на грудах, дзе ёсць сівец. Яго ж толькі ці ў дождж, ці з расой і падразаць лёгка.
Аднак жа бавіцца з сенам ніяк нельга было.
Звечара сонца закацілася за чысты небасхіл. Значыць, павінна быць пагода. Сілівон Гарнастай сабраў брыгадзіраў і аддаў загад: на світанні выехаць усім, хто толькі здольны трымаць у руках граблі ці вілы, на далёкую сенажаць. Рыгор Мялешка пераказаў і Адаму Свірыдзёнку старшынёвае распараджэнне.
Лубянічане ехалі цэлым абозам, фурманак з дваццаць, на сенажаць. Мужчыны трымалі ў руках граблі, вілы, з кожнага воза тырчалі насілы. Было ўсё прадугледжана для таго, каб за пагодаю схапіць сена, скідаць яго ў стагі і быць анігадкі на ўсю зіму. Старшыня сядзеў на самым пярэднім возе, а Адам Свірыдзёнак на заднім. Ніхто не ведаў, апрача мо аднаго Мялешкі, што стары трымаў у руках між каленяў, седзячы на возе са спушчанымі цераз драбіны нагамі. Адамава начынне было захавана ў чахол, зроблены са старой мешкавіны. Людзі бачылі, што Свірыдзёнак вязе нешта незвычайнае, але на яго ўсе прывыклі глядзець, як на блазна і выдумшчыка, таму і не дапытваліся, што там, у тым чахле. А стары вельмі акуратна, вельмі дбайна трымаў сваё начынне.
Лагер калгаснікаў размясціўся на грудзе, парослым арэшнікам, каржакаватым невялікім дубняком. Хлопцы, на ўсякі выпадак, каб ухавацца ад дажджу, калі ён пойдзе, парабілі буданы. І дзядзька Адам, каб ні да кога не прасіцца ў падсуседзі, насек таўставатага вербалоззя, паўтыкаў яго камлямі ў зямлю, а верхавінкі пазвязваў, накрыў травой, і выйшаў гэтакі будан, што хоць ты не толькі ў ім начуй, а сяліся жыць. Прынёс ахапак сухога сена пад бок. Торбу з прыпасам і тое, што вёз між каленямі ў чахле з мешкавіны, акуратненька паклаў і выйшаў. Толькі цяпер Адам агледзеўся, што непадалёку разросся густы куст вербалозу. Суседнім буданом быў той, у якім пасяліўся брыгадзір Мялешка з хлопцамі. Можна было б і Адаму дзе-небудзь прымасціцца з людзьмі, але ён не любіў быць сярод калгаснікаў, бо яны часцяком, ведаючы яго натуру, яго баязлівасць, пакеплівалі з чалавека. Не абышлося б без кепікаў і на гэты раз, асабліва калі б Свірыдзёнак асталяваўся ў адным будане з Мялешкам. Той заўсёды знойдзе якую-небудзь зачэпку, каб пасмяяцца з старога чалавека. Без іх будзе спакайней. Адама непакоіла адно: яго будан быў самы крайні, а тут яшчэ непадалёку гэты чортаў куст вербалозу. Як ён на яго не звярнуў увагі тады, калі засноўваў свой начлег? А цяпер жа не будзеш пераносіцца.
Працавалі дружна: жанчыны зграбалі сена ў валкі, мужчыны складалі ў копы і падносілі іх на насілах да адонкаў. У спякотлівае лета копы можна было падцягваць і коньмі, але сёлета ўліло столькі дажджу, што нават чалавечыя ногі грузлі, і, вядома, копы можна было зносіць адно на насілах. Адама Свірыдзёнка Мялешка паставіў рабіць адонкі. О, ён на гэта быў добры майстар. Ён і стог умеў завяршыць так, як ніхто ў Лубянічах. Стог, скіданы і завершаны ім, мог прастаяць два-тры гады, і хоць бы ён табе зацёк дзе ці папрэў. Гэтую здатнасць старога ведаў брыгадзір і таму паставіў Адама сёння рабіць адонкі, а назаўтра меўся паставіць вяршыць стагі. Свірыдзёнак стараўся, ён скінуў з сябе ўсё лішняе, каб не пацець. Расхлістаная грудзіна, парослая чэзлай рудаватай поўсцю, засмалілася на сонцы. Адам завіхаўся, як ніколі, ля сваіх адонкаў. Хлопцы не паспявалі секчы і падцягваць лазу. Мялешка пахвальваў старога, і ён яшчэ больш стараўся.
За дзень усё сухое сена было згрэблена, паскладзена ў копы і паднесена да адонкаў.
Увечары на грудзе было раскладзена такое вогнішча, што полымя яго, здавалася, шугала пад самае неба. У вялізным катле гатавалася на ўсіх вячэра. Не зважаючы на стомленасць, дзяўчаты і хлопцы галёкалі на ўсё балота песні. Яны адгукваліся рэхам далёка-далёка ў разлегласці. Нават старэйшыя мужчыны не ўтрымаліся, каб не ўзяць на падгалосак і не памагчы маладым у песні, як і ў працы.
Адзін мо толькі Адам Свірыдзёнак сядзеў насуплены, як сыч, і нешта думаў. Гарнастай, бачучы заклапочанасць старога, спытаў:
— Чаго гэта вы, дзядзька Адам, засумавалі, узялі б на падгалосак, памаглі б маладым.
— Ат, з мяне такі спявак, у маім голасе звону, як у чарапку.
— А скажыце вы, дзядзька,— умяшаўся Мялешка,— вы ж, кажуць, калісь добра спявалі.
— Дык то ж як малады быў. А цяпер, чарапок стары, куды мне ў песні лезці.
За вячэрай лубянічане ля кастра завіхаліся з лыжкамі гэтак жа дружна, як на сенажаці з граблямі ды віламі.
Перад тым як класціся спаць, старшыня з брыгадзірамі размяркоўвалі, што каму рабіць заўтра. Мялешка выказаў свой намер:
— Я думаю, што вяршыць паставім дзядзьку Адама. Ён умее рабіць стагі як лялькі.
Адам, як толькі дачуўся, што пра яго ідзе гаворка, крыкнуў на ўсю сілу свайго пісклявага голасу:
— Я не палезу на стог! Не палезу, дый годзе. Няхай маладыя лезуць.
— Вы ж лепш за ўсіх вывершваць умееце,— крыкнуў нехта з гурту мужчын.
— Умею, ды не хачу. Сілы ўжо ў мяне няма ўтоптваць як мае быць.
— Дзядзька Адам баіцца, каб са стога не бразнуцца, як з тае страхі.
Ні старшыні, ні брыгадзіру не ўдалося ўгаварыць Адама стаць заўтра вяршыць стагі. На прамілы бог прасіўся чалавек не ставіць яго на гэтую работу. Ён прыкінуў, што сена на стог будуць падаваць розныя няўмекі ды яшчэ жалезнымі віламі. Пакаўзнешся ды ўпадзеш, не давядзі бог, на жалезныя рагі, дык тут табе і канцы.
Адам ніяк не мог заснуць у сваім будане, хоць пад бокам і мякка было. Перад вачыма стаялі тыя ваўкі, пра якіх летась расказваў Мялешка. Ён дастаў з падгалоўя і выняў з чахла дубальтоўку і паклаў пры боку. Адам чуў, як нехта прайшоў паўз яго будан, як нешта шамацела ў кусце вербалозу, але падумаў, што гэта каторы з мужчын пайшоў ад будана па сваёй патрэбе. Яшчэ ж людзі не паснулі.
Ногі і рукі ад стомленасці аж гудзелі, нылі. Сама б цяпер заснуць, і гэтую стому як рукой бы зняло. Але заснуць Адам не можа. Ужо ўсё сціхла, знішкла на ноч, а ён як ні стараецца заплюшчыць вочы і парынуць у сон,— не ўдаецца. Розныя думкі лезуць у галаву. Хацеў ужо ўстаць і пайсці ў брыгадзіраў будан, але пасаромеўся, зноў жа ён будзе смяяцца, кпіць: маўляў, дзядзька Адам баязлівец. Гэтак і ляжаў чалавек дагары, углядаючыся ў цемрыва будана.
Але што гэта: у кусце вербалозу нешта зашамрэла, заварочалася. Свірыдзёнак выразна чуе, што там штосьці шастае, варушыцца. Як ні баяўся, але, узяўшы дубальтоўку, Адам высунуў з будана галаву і ўбачыў у гушчары куста іскаркі, якія нібы нехта выкрэсваў крэсівам. Хацеў крыкнуць:
— Людзі добрыя, уставайце, ратуйцеся — ваўкі!
Але голас нешта перахапіла, рот адно раскрываўся, а слоў ніякіх не чуваць было. Адам нават забыўся быў, што ў яго пры баку стрэльба. На нейкі момант прыйшло ў галаву праясненне, ён скеміў, што пры ім зброя, схапіў дубальтоўку і, не цэлячыся, націснуў на абодва пускавыя кручкі. Іржавая стрэльба грымнула дуплетам. У настоенай густой цішыні ночы двайны стрэл быў падобны па сіле на гарматны. Ва ўсіх буданах людзі паўсхопліваліся на ногі.
Бегалі, мітусіліся, не ведалі, што здарылася. Гарнастай таксама выбег з будана і пытаў на ўсю сілу свайго голасу:
— Хто страляў?
Адно Рыгор Мялешка, пасміхаючыся, стаяў ля свайго будана, і толькі тады, калі ўстрывожанасць людзей дайшла да самага высокага накалу, ён крыкнуў, каб усе пачулі:
— Ды не хвалюйцеся! Гэта дзядзька Адам усмаліў дуплетам са сваёй дубальтоўкі па ваўках, якія падкраліся да яго будана.
— З якой дубальтоўкі? Па якіх ваўках? Дзе тыя ваўкі? — чуліся непаразуменныя запытанні.
— З тае дубальтоўкі, якую ён прывёз сюды ў чахле і якую летась купіў за тыя грошы, што яму даў старшыня дзецям на адзежу.
Людзі кінуліся да Адамавага будана, і ўсе адразу спалохана адхінуліся. Адам ніцма ляжаў ля лазу, а пры боку ў яго яшчэ дыміліся ствалы старой дубальтоўкі. Зжахнуліся лубянічане, думаючы, што чалавек сам сябе рашыў. Гарнастай нагнуўся над Адамам і пачаў падымаць яго.
Свірыдзёнак быў як нежывы, і толькі тады, калі людзі загаманілі на ўсе галасы, да Адама вярнулася прытомнасць, і ён не сказаў, а прастагнаў:
— Я іх забіў?
— Каго?
— Ды ваўкоў. Падкраліся ж да майго будана.
Падышоў Мялешка і ні то са злосцю, ні то са спагадай сказаў:
— Стары перасмешнік вы, дзядзька Адам. От хто вы. Век зжылі, а свайго ценю баіцеся. З вас ужо куры смяюцца, не то што людзі.
— Няхай смяюцца, і з-пад смеху людзі выходзяць, ды яшчэ якія,— прапішчаў Адам тоненькім галаском, які дрыжаў, ірваўся, як гнілая нітка, бо чалавек, відаць, яшчэ не адышоў ад перапуду...— А дзе ж ваўкі? — не здаваўся ён у сваёй упэўненасці, што ў кусце вербалоззя сядзелі не іначай ваўкі.
— Нідзе тых ваўкоў і звання не было. Гэта я прывязаў да лазіны галавешку, а за лазіну зачапіў абору і шморгаў яе...
Людзі не тое што смяяліся — рагаталі з баязлівасці дзядзькі Адама. А ён стаяў і лыпаў вачыма, як спуджаны з лагавішча заяц. З маленькіх борздых вачэй яго не сыходзіла ўсмешка, якая немаведама адзнакай чаго была: ці задаволенасці тым, што чалавек уратаваўся ад ваўкоў, ці проста вочы ўсміхаліся таму, што смяяліся ўсе людзі, а можа, то быў такі нервовы цік, які замест перапуду, узрушанасці наганяў на Адамаў твар падабенства ўсмешкі.
На другі дзень Адам Свірыдзёнак палез вяршыць стагі і павывершваў іх так, што яны па пяць гадоў маглі б стаяць. А прыехаўшы дадому, кажуць, Свірыдзёнак прадаў старую ржавую дубальтоўку і купіў дзецям касцюмчыкі. Больш таго — Адам дакрыў страху на другой аборы. Вунь яна здалёк відаць: тры рады счарнелыя, а астатняя страха аж да самага вільчыка як бы іскрыцца пазалотай свежых добрых кулёў. Аднак на ўсё сяло і, можа, на ўсё Адамава жыццё з лёгкага брыгадзіравага языка да Свірыдзёнка прыклеілася мянушка: Адам-перасмешнік. І ‘наўрад ці адклеіш яе цяпер.
[1958]