Яўген Шкадарук думаў, што пасля выпускнога вечара ён абавязкова паедзе ў свой абласны цэнтр: там часцей можна сустрэць людзей з Мяжэвіч, і, калі якая нявыкрутка, яны і памогуць. Ды і дадому бліжэй. Так думаў Шкадарук, але пры размеркаванні яму сказалі, каб ён і не збіраўся нікуды ехаць. Намякнулі на яго талент, якім і тут, у сталіцы, не кідаюцца. У інстытуце Яўген займаўся графікай. Але яго вабіў і станковы жывапіс. Думалася папрацаваць маслам, намаляваць тое, што з дзяцінства сядзіць у яго сэрцы, як стрэмка. Аднак жа і перспектыва застацца, абжыцца ў сталіцы вабіла яго. Абдумаўшы, Яўген не толькі згадзіўся, але і выказаў радасць. Яму паабяцалі неўзабаве даць і кватэру, і мансарду пад майстэрню. Спадзеючыся на гэтую плошчу, Шкадарук наняў прыватны пакойчык-баковачку на ўскраіне горада. Там у яго было жытло, і ён, малюючы, заседжваўся за поўнач.
Пакуль хлопец жыў адзін, дык здавалася, што ў гэтым пакойчыку многа месца. Аднак Яўген не збіраўся заставацца бабылём. Яшчэ ў інстытуце ён пазнаёміўся з дзяўчынай. Звалі яе Гера. Яны ўжо сур’ёзна гаварылі аб тым, як і калі іх дарогі сыдуцца. Дамовіліся, што Гера пакуль што паедзе ў абласны цэнтр, папрацуе там адна. А ён тут расстараецца кватэру і тады яе забярэ.
— Тады заўсёды будзеш поруч са мною,— гаварыў Яўген.
— А калі я не захачу? Калі мне захочацца абагнаць цябе? — жартавала Гера.
— Ну і што, абганяй,— згаджаўся Яўген.
Першы год самастойнай работы. У выдавецтве, дзе стаў працаваць Шкадарук, было столькі абавязкаў, што хоць дні надточвай. На першым часе ён не адмаўляўся нават ад нялюбых заказаў. І стараўся зрабіць усё як лепш, нібы хацеў даказаць, што недарма яго столькі год вучылі ў інстытуце, што не так сабе хадзіў пехам па зімовай дарозе аж у Марытонавічы і глядзеў, як на дзіва, на копію васняцоўскай карціны, што вісела над буфетам, над самай галавой буфетчыцы.
А галоўны мастак выдавецтва падсоўваў хлопцу тое, чаго ніхто не браў. Але аднаго разу Шкадарук сказаў яму:
— Пятро Іванавіч, гэтага я не зраблю.
— Як? — аж здзівіўся Пятро Іванавіч.— Гэта ж зусім проста.
— Але гэта мне не падабаецца,— упершыню сказаў Шкадарук.
— Прабач, прабач, а мне здавалася, што табе ўсё роўна.
І Шкадарук прыняў гэта як абразу. Няможна, каб у чалавека аднолькава да ўсяго ляжала душа. Ён тады ці абыякавы рамеснік, ці безнадзейны халтуршчык.
Яўген упершыню не ўзяўся рабіць нецікавую вокладку. І гэта было нечакана нават для яго самога, хоць і раней часам заказы яму вунь як не падабаліся. Але ён ніколі не адмаўляўся ад іх. Нават у рэдакцыі можна было пачуць наўмысны шэпт.
— Гэты лопае ўсё,— кпілі іншыя мастакі. Хоць у вочы ўсе хвалілі за шырыню творчага дыяпазону.
Шкадарук і сам добра разумеў, што рабіў не тое. Перад яго вачыма зноў уставала Марытонавіцкая дарога, і карцела намаляваць яе так, каб нават чуцен быў подых зімовага ранку. Але дзе возьмешся за вялікую работу? Пакойчык цесны, няма куды нават мальберт паставіць. Ды і думкі пра Геру не давалі Яўгену спакою. Амаль у кожным лісце яна пісала, каб ён ехаў да яе. Удваіх яны атрымаюць большую кватэру, і яны будуць жыць анігадкі.
Яму падумвалася ўжо, што мо і сапраўды Гера мае рацыю. На ліха яму трымацца ў гэтай сталіцы за няпэўную абяцанку. Неяк ён пайшоў ужо быў на гарадскую станцыю купляць білет. Можа б, і купіў тады, ды там была такая чарга, што хлопец не адважыўся стаць у яе і вярнуўся дадому.
Яўген страх як не любіў чаргі. Аднаго разу, яшчэ ў інстытуце, ён падрыхтаваў залік па анатоміі, ведаў усё назубок, але, прастояўшы мінут дзесяць у чарзе і нагледзеўшыся, як некаторыя дачытвалі кнігі ці растыкалі па кішэнях шпаргалкі, пайшоў сабе ў майстэрню. Толькі ўвосень, калі прызначалі стыпендыю, Яўген успомніў пра свой «хвост» па анатоміі і, не рыхтуючыся, здаў выкладчыку залік.
З чыгуначнай станцыі Яўген вяртаўся акурат тады, калі людзі валілі з работы. І хлопец пазайздросціў, што кожны з гэтых людзей мае нейкі пэўны абавязак. Яму захацелася штодзень хадзіць разам з імі на завод. З гэткім пачуццём ён адчыніў брамку, за якой басам гаўкаў прыпяты на ланцуг вялізны Рэкс.
Гаспадар Яўгенавай кватэры яшчэ не так даўно жыў у мястэчку пад Мінскам. Спрадаўшы ўсё лішняе, ён пабудаваўся на ўскраіне горада, у новым пасёлку. Шкадаруку падабалася тут жыць. У пасёлку было яшчэ нямала вясковага быту. Колькі там гадоў хлопец павучыўся ў горадзе. Дык хіба можна за такі час вырачыся ўсяго таго, што ўвабраў у сябе з матчыным малаком. А тут было нямала гарадскога, але ж і вясковае, сялянскае лезла з кожнай шчыліны.
Яўген адразу ўгледзеў гаспадара. Неяк незвычайна той расставіў ногі, быццам на ўсю сілу ўпіраўся ў зямлю. Сінімі выцвілымі вачыма ён асалавела глядзеў з-пад калматых броваў на хлопца. Дзядзька неяк дзіўна мыляў вуснамі. Відно было, што ён нешта гаворыць, але ніводнага слова нельга было разабраць. Потым гаспадароў рот разявіўся шырэй, і ўжо можна было пачуць:
— А, штукар наш ідзе! Ды які з цябе штукар? От у Жылічах быў штукар дык штукар. Той, бывала, як вычаша з альхі якую жывёліну, то як жывая. І жыў сабе як пан. З усяе акругі везлі яму ў Жылічы хто збажыну, хто сала, а хто яйкі.
— За што ж яму везлі?
— За тыя штукарствы. А яшчэ ён абразы маляваў. Хрыстос на іх быў як жывы. А ты хоць бы свайго гаспадара выштукаваў на паперы.
Відно было, што чалавек п’яны.
— Ты, калі табе трэба што маляваць, займай маю залу: Хіба мне шкада яе?
— Дзякую! — узрадаваўся Яўген гаспадаровай шчодрасці.
У выхадны дзень Яўген пасадзіў перад мальбертам гаспадара. Вугалем накідаў партрэт старога. Асабліва ўдалася барада. Гаспадар адыходзіў ад мальберта, прыкладваў да лба казырком руку, прыжмурваў вочы. Заходзіў справа, злева, цмокаў губамі.
— Ды, мабыць жа, трохі і падобны,— выказаў ён задавальненне.— Ты б, Яўген, мог жыць прыпяваючы, маючы ў руках такое дзела. На нашым пасёлку многія б хацелі, каб ты іх намаляваў. Заўсёды быў бы з салам, з макам і пад’еў бы ўсмак.
— Не, дзядзька, не трэба мне тых грошай, тых ласункаў. Не для таго мяне вучылі маляваць.
Яўген асабліва радаваўся гаспадароваму дазволу працаваць у вялікім пакоі. Там было прасторна, светла, цёпла. Можна будзе ўзяцца і за карціну, якая не выходзіць з галавы. Можна, нарэшце, напісаць і Геры, каб ехала сюды. Працаваць яны будуць у зале, а пераспаць хопіць месца і ў бакавушцы. Не можа ж так доўга быць, каб яго ўвесь час абыходзілі з кватэрай. Хутка вось скончаць новы дом, дык яму там конча дадуць.
Як толькі гаспадар дазволіў працаваць у зале, на другі ж дзень Яўген перацягнуў туды мальберт.
...Школа калісьці стаяла на краі сяла. Трошачкі нават наводшыбе. Мо таму і ўцалела тады, калі Мяжэвічы выгаліла пажарам. Збудавалі школу гады за чатыры да вайны. У час акупацыі немцы занялі яе пад гарнізон. Выцерабілі сад, накапалі акопаў, нагналі салдат, быццам рыхтаваліся тут даць бой. Пасля вайны школу зноў густа абсадзілі вішаннікам. Адно што для дзяцей выгарадзілі дарожку.
Межавічане гадоў за чатыры ці пяць адбудаваліся. Пакуль не паставілі хат, жылі хто ў зямлянках, хто ў буданах. Яўген з бацькам жыў ва ўкапаным у зямлю бункеры, зробленым з бярвення нечай хаты. У бункеры было заўсёды цёмна. Прыйшоўшы са школы, хлопец зашываўся ў куток і маляваў. Пакуль ён быў малы, бацька вельмі не прыглядаўся, што там крамзоліць дзіця. А калі перабраліся ў новую хату, ён неяк прыгледзеўся, што робіць Яўген, і сказаў:
— Э не, хлопча, кінь ты гэтыя штучкі-дручкі. З гэтага яшчэ ніхто хлеба не наеўся. І ты не наясіся.
— Гэта, тата, для насценгазеты.
— Хіба што,— пагадзіўся стары.— Ты, брат, на матэматыку налягай. Цяпер без яе і кроку не ступіш.
Яўген хацеў расказаць бацьку, што ён вельмі любіць маляваць, што ён нібы ўсё навылёт бачыць. Але так і не сказаў нічога.
Неяк Яўгенаў сусед па парце Генка Галубец паглядзеў на малюнак у насценгазеце і сказаў:
— От каб ты пабачыў у марытонавіцкай чайной сапраўдную карціну! Коні на ёй як жывыя.
— А хто яе намаляваў? — папытаў Яўген.
— Хіба я ведаю. Над буфетам вісіць. Мы ўчора з татам былі ў чайной, дык я бачыў.
— Дык а хто ж яе намаляваў? — дапытваўся Яўген, быццам Генка не хацеў сказаць яму.
— Я ж кажу, што не ведаю. Куплёная, мабыць. Каб ты толькі зірнуў на яе, вачэй не адвёў бы. Коні як жывыя. У коннікаў у руках булавы.
— Дзе ж яе ўзялі?
— Не ведаю.
...Дарога! У мроіве позняга зімовага світання яна нібы казачная. Утрамбаваны снег быццам трошкі сіняваты. А яна бяжыць, выкаўзаная саньмі да бляску. Бяжыць праз поплаў на Марытонавічы. Бяжыць, спяшаецца. Конскія сляды, што былі ўмяты адліжнымі днямі ў дарогу, нібы значаць яе. Сведчаць, што дарога незакінутая, незабытая.
Раніцай узяўся марозік. Ды і добры. Шчыкае за шчокі. Мо ўночы з зараснікаў, якія падступаюць да самага зімніка, выбягаў на дарогу воўк. Мо абнюхваў, разглядаў яе бліскучымі вачыма, пільнуючы, ці не відно дзе блізка конскага мяса. Самая піліпаўка, калі ноч як год, а дзень — і азірнуцца няма калі. Толькі што было світанне, а глядзіш — ужо сцелюцца цёмныя прасцірадлы на сіняваты прастор палеткаў. Ужо далёкія агеньчыкі бліскаюць, як воўчыя вочы. І хоць ведаеш, што там нехта пыхкае цыгаркай, усё роўна, калі адзін, валасы становяцца дыбка.
Яўген стараўся нічога гэтага не бачыць. Як толькі ён павярнуў з мяжэвіцкай вуліцы на зімнік, нешта ўсярэдзіне як абарвалася. Стала боязна. Падумалася: добра было б, каб хто яго дагнаў на возе. Толькі не мяжэвіцкі, а той, хто яго не ведае. Мяжэвіцкі будзе дапытвацца, распытваць. Не скажа ж ён, што ідзе ў марытонавіцкую чайную, каб паглядзець карціну.
У Яўгенавай шарачковай торбачцы ляжаць не толькі адны кнігі ды сшыткі. Туды ён паклаў акрайчык хлеба ды скрылік ёлкага сала, якога ён учора ўкрадне ад маці ўрэзаў у каморы. Калі вельмі вычухаецца ў тых Марытонавічах, дык будзе што ўзяць на зуб.
А дарога бяжыць, спяшаецца. Вунь чырванагрудыя снегіры нешта капошацца на самай дарозе. Кожная істота шукае сабе пажывы. А вунь і ўзлобак, на якім вялізны ўхаб, і, калі сані без падрэзаў, іх можа кінуць так, што і не адзержышся. Непадалёк ад узлобка — густая купка галашчокага, не вельмі рослага бярэзніку. На самым большым дрэве, на вяршаліне яго, сядзіць вялізная варона і, разявіўшы дзюбу, на ўсю сілу дзярэцца, аж страшна робіцца ад яе каркання.
Зусім развіднела ў палавіне дарогі. У Яўгена забалелі ногі, і ён раз-пораз спатыкаецца, коўзаецца. Снег зрабіўся, як жарства. Ступіш на яго, а ён рассоўваецца. І ад таго, што пад нагамі ўсё распаўзаецца, яны зрабіліся цяжкія, як не свае. Ці данясе іх хлопец да Марытонавіч?Каб мо не марозная смуга, дык яны б, тыя Марытонавічы, мо ўжо і відны былі. Хлопец успамінае, як некалі яны з бацькам, калі ён яшчэ быў зусім малы, ездзілі ў Марытонавічы. Толькі не гэтай дарогай ехалі. Летнікам. Ля самых Марытонавіч зелянеў, лапушыўся калгасны сад. Казалі, калісь там быў панскі маёнтак. Цяпер жа нічога не відно. Усё тоне ў марознай смузе і тумане. Адна толькі бель навокал. А калі што і ўгледзіш, дык гэта з снегу тырчыць вербалоззе.
А ці ідзе зімнік паўз сад? А мо дзе іншым месцам? Зімой жа дарозе прастор. Дзе хочуць, там яе і пратораць людзі. Мароз пазамуроўваў лугі і балоты, гаці і палі. Зімнік, як пракладуць яго людзі па першым снезе, за зіму так утрамбуецца, што чарнее і вясной, як не да самага майскага свята.
Са смугі ўжо вынырнула макаўка марытонавіцкай старой, як свет, царквы, у якой да часу месціўся раённы клуб. Побач з клубам — чайная. А там тая карціна.
Зімнік уварваўся ў марытонавіцкую вуліцу і як бы ўзбег на парог раённай чайной.
У чайной было тлумна, шумна і дымна. Яўген тут ніколі раней не быў. Спачатку ён нават спалохаўся люднасці. Здавалася, што ўсе сталаўнікі, стараючыся адзін перад адным, завіхаюцца лыжкамі. Вачыма ён шукаў на сценах карціну. І нідзе яе не мог знайсці. Падумаў ужо, што Генка яму нахлусіў. І раптам над самым буфетам, ля якога кольцам завіваецца людская чарга, на сцяне быццам ветрык варушыць патлатыя конскія грывы. У кожнага конніка ў руцэ булава. Ці то ад таго, што кожная булава бязмерна цяжкая, ці ад таго, што седакі сапраўдныя асілкі, ажно конскія спіны ўгінаюцца. Здаецца, угінаецца пад коньмі сама зямля.
Яўген падкруціўся пад самы буфет. Жанчына-буфетчыца зірнула на яго і, відаць, падумала, няўжо такі малы сам прыйшоў у чайную. Сумелася і спытала:
— Чаго табе тут?
Толькі цяпер хлопчык апрытомнеў і ўспомніў, што ў ягонай кішэні ні капейкі грошай.
— Не, нічога! — спалохаўся ён і выскачыў з чаргі.
Усюды чуўся п’яны вэрхал сталаўнікоў. Хлопец набраўся смеласці і сеў за стол непадалёк ад буфета. Угледзеўся так, што вакол сябе нічога не чуў і не бачыў. Яўгену здавалася, што ён бачыць, як вецер расчэсвае конскія грывы, чуе, як гавораць паміж сабой коннікі. І чым больш, чым пільней углядаўся хлопец у карціну, тым больш здавалася, што яна жывая.
Мімалётна зірнуўшы на вокны, Яўген заўважыў, што на дварэ ўжо змярканне. Вопрамеццю ён кінуўся на вуліцу, і яму стала страшна. З усіх ног хлопец імчаўся дадому. Дастаўшы з торбачкі, на хаду жаваў хлеб з ёлкім салам.
Узмакрэлы, спатнелы, Яўген прыбег дадому позна ўвечары. У хаце быў перапуд. Маці як не ламала рукі.
— А дзе ж ты быў, шаленец ты гэтакі?! — узрадавалася яна сыну.
— У школе,— зманіў Яўген.
— Настаўніца казала, што сёння твайго і духу там не было. Бацька пайшоў шукаць цябе.
Чакаючы бацьку, Яўген быў ні жывы ні мёртвы. Ён добра ведаў бацькаў нораў: той, калі што не так, можа даць добрай лупцоўкі. Але на гэты раз бацька чамусьці не сварыўся. Раз-пораз ён уважліва пазіраў на сына, і відно было: ён рады, што бачыць яго жывога. І Яўген прызнаўся, што хадзіў у раённую чайную.
— От дурное, дык дурное. Ты б мне сказаў, я запрог бы каня і пад’ехалі б. Дык ён пеша...
— Тата, а коні тыя як жывыя. Быццам яны і не на карціне.
— Дурны ты яшчэ, хлопчык. На свеце столькі цудаў, што за ўсё жыццё іх не перагледзіш. У вайну я, як па Нямеччыне ішлі, дык нагледзеўся на ўсялякія карціны.
— А такое ж і не бачыў, тата?
— Як не бачыў! Гэта ж у чайной і не сама карціна. Гэта ж копія. Нехта з марытонавіцкіх перамаляваў.
— Каб я гэтак умеў! — пазайздросціў Яўген.
— Навучышся,— упэўнена сказаў бацька.— Толькі ў другі раз адзін не хадзі нікуды ўночы. Ваўкі разарвуць. Самая піліпаўка.
...Шкадарук, як толькі гаспадары выходзілі з хаты, садзіўся за мальберт і пісаў карціну. Тая дарога, якая ўзнікала ў памяці, бегла і бегла перад вачыма. Яму трэ было толькі пэндзлем лавіць яе. Вунь відаць на снезе ці то воўчы, ці то чый іншы след. Ланцужком ён размотваецца, пляцецца па шэрані. А вунь і глыбокі, мо да самай зямлі, след ад конскага капыта, вунь той узлобак. Раскоўзаная дарога на ім кожны раз кідае на ўхаб.
На небасхіле ў мутнай туманнай далечыні ледзь відно пракалелае на марозе голле. Віднеюцца саламяныя шэрыя стрэхі. Сінее макаўка царквы без крыжа. Гэта ўсё на другім плане. А на першым — цяжка крочыць хлопец-падлетак. Пад нагамі рассоўваецца снег. А ў твары, ва ўсёй постаці малога — рашучасць прамераць сваімі нагамі гэтую дарогу. І ён мерае. Глядзіш і не верыш, што ён дойдзе да таго калгаснага саду, што ледзь-ледзь віднеецца ўдалечыні.
Звечарэла ўжо. Гаспадар вярнуўся з работы. Ён утаропіўся вачыма ў палатно і глядзеў не міргаючы.
— Недзе гэткую дарогу бачыў я,— гаварыў гаспадар.— Нават быццам ішоў па ёй. І гэтага хлопчыка, здаецца, бачыў.
— Дзе ж вы яго маглі бачыць, дзядзька? — дапытваўся Яўген.
Перад тым як пакласці апошні мазок, ён адышоў як далей ад мальберта. Прыжмурыўшы вочы, доўга ўглядаўся ў палатно. То яму здавалася, што яго работа, ля якой ён завіхаўся ўсю зіму, нікуды не варта. То карцела зноў пайсці той дарогаю, якою ў дзяцінстве хадзіў у раённую чайную глядзець карціну. То... ён і сам не ведаў, чаго яму хацелася, што яму карцела.
Яўген хуценька пабег у сваю бакоўку, схапіў са стала аркуш чыстай паперы і ўжо ў зале напісаў: «Мілая Гера, хутчэй прыязджай!»
1968