Сонца як не плавілася. Здавалася, з яго, як з распаленага жалеза, не промні ліліся, а сыпаліся іскры-акаліны, быццам па ім білі молатам. Засмяглая зямля, здаецца, прасіла: дажджу, дажджу! Была тая самая пара, калі красавала жыта, калі звычайна лёгкія павевы ветрыку над трошкі парудзелымі палеткамі ўздымаюць жоўты пылок красавання. Сёлета не відно было пылку. Яшчэ пустое калоссе тырчком стаяла і не шапталася, як зазвычай, а ціха, маўкліва, нават зажурана, кожны каласок думаў сваю думку. Спёка... Спёка...
А сонца ўсё лілося і лілося на зямлю, як агонь, як немінучая бяда. Вечарамі па калгасных хатах, на прызбах, на лавачках адно што і было гаворкі, дык гэта пра дождж.
— Бога ўгнявілі, не іначай,— можна было пачуць у гурце.— Гэта ж, скажы ты, два гады запар чэрвень як пекла — ні хмурынкі, ні дажджынкі.
— Мабыць, усё тыя атамы даюць сябе знаць. Зямлю, відаць, зрушылі з месца, дык яна ніяк сілы не набярэцца на дождж,— уставіў Сяргей Сырамалот, рыжы, мажны мужчына.— На яблынях завязь ужо макам села. Як не дасць бог дажджу, дык і ўсё макам сядзе. Зубы на паліцу давядзецца класці.
— Ат, твой бог! Як на ліха пойдзе, дык і бог ліхам стане,— выказаў сваё калгасны брыгадзір, камлюкаваты, з расхлістанай грудзінай Яўсей Каржак.— Пахадзіў сёння ўранні па жытным — балюча глядзець на тое жыта. Здаецца, не расце збажына, а гібее, як той нямоглы чалавек. А з вясны як бралася — густое, ядранае і буйнае, як аер. Пшанічка яшчэ трохі трывае. Каб от цяпер дожджык, яшчэ б загула. І бульба яшчэ паправілася б. Сёння сонца зайшло за хмару, можа, і збярэцца на дождж,—выказаў як добрую спадзяванку Яўсей.
— Бога ўгнявілі,— працягваў усё той жа Сырамалот.— А што бо твой той хутбаліст кажа?— папытаў ён.— Ці то бо ён надоўга прыехаў?
— А ліха яго ведае,— незадаволена адказаў Яўсей такім голасам, што ў ім адчувалася ні то пагарда да сына, ні то боль за яго.— Якуюсь траўму яму на полі зрабілі, дык, кажа, выбракавалі, як таго нутраца.
— Выбракавалі? — сумеліся мужчыны.— Дык а што ж ён цяперака будзе рабіць?
— А хто яго ведае. Кажа, за нейкага трэнера будзе,— адмахнуўся Яўсей ад гаворкі пра свайго меншага сына.
Відаць было, што старому не вельмі хацелася гаварыць пра Савасцея. Ён яго наогул лічыў адрэзаным пальцам, кукса якога ўжо загаілася і не балела. Большыя яго хлопцы — Андрэй і Алесь — вунь якімі людзьмі сталі: Андрэй — журналістам, а Алесь — авіяцыйным інжынерам. Яўсей часцяком і ў газетах чытае, і па радыё слухае тое, што Андрэй піша пра людзей. Надоечы ж і сам ён гаварыў па радыё. Яўсей недзе быў заняты і не чуў пачатку сынавага выступлення. Але як толькі адчыніў дзверы, яшчэ з парога пазнаў сынаў голас, хоць ён, здаецца, трошкі быў і не такі, як у жывога. Андрэй расказваў пра партызанку, якая ў гады вайны была разведчыцай. Расказваў так, быццам ён сам за ёю ўслед хадзіў і ўсё тое бачыў на свае вочы. Бацька дзівіўся: адкуль яго сын усё тое ведае. Праўда, хлопчык таксама быў разам з ім, Яўсеем, у партызанах, але ж яму было гадкоў усяго якіх пяць ці шэсць.
Перад тым як прыйсці нашым, фашысты быццам пашалелі: палілі вёскі, нішчылі людзей, і Яўсей, каб быць далей ад бяды, забраў Мар’ю з Алесем і Андрэем у лес. Мар’я варыла партызанам ежу, а хлопцы таўкліся пры ёй. Здаецца, і бяды ніякай, не было. Але аднаго разу немцы пачалі блакаду. Тады давялося сербануць гора поўнаю лыжкай. Загналі ў балота, і яны там сядзелі галодныя і халодныя. Каб яшчэ трохі працягнулася тая блакада, пазаходзіліся б ад голаду. Добра, што нашы турнулі фашыстаў акурат тады, калі ўжо не было ніякай змогі трываць.
Усё тое даўняе пачало ўжо забывацца. Яўсей часам намагаецца прыгадаць, як яно было тады, але з усяго перажытага прыпамінаецца толькі, як па кладках ён пераносіў хлопцаў на балотную выспу. Нёс ён Андрэя, і ногі неяк знячэўку паслізнуліся на тых кладках, і яны абодва паляцелі ў дрыгву. Па самую шыю ўжо было ўсмактала яго. А хлопца ён падняў на руках над галавою і гэтак трымаў. Добра, што падскочылі людзі, інакш бы ім абодвум былі канцы ў той багне. Гэта Яўсею запомнілася на ўвесь век, і, мабыць, таму, што ён быў не адзін, а з хлопчыкам. Можа, яно і Андрэю запомнілася? Дзіцячая ж памяць учэпістая, глыбокая. Не дзіва, што Андрэй пра партызанку тую расказваў так, быццам сам быў з ёю.
Не нарадуецца Яўсей з большых сваіх хлопцаў. Ён перад усёй грамадою можа з гонарам сказаць: глядзіце, якія мае сыны — не зломкі, не абібокі. Гэта ж як летась Алесь прыязджаў з жонкаю ды дзецьмі, дык яму, Яўсею, кожны раз у свята ці надвячоркам, калі на вуліцы поўна людзей, хацелася прашпацыраваць з сынам, з нявесткаю, каб усе ў сяле паглядзелі на яго ўдачу. Мабыць, кожнаму чалавеку хочацца перад людзьмі пахваліцца, пакрасавацца: у маладосці — сваёй прыгажосцю, а ў старасці — прыгажосцю сваіх дзяцей.
Акурат тады, як быў Алесь дома, касілі поплаў за канаваю. Трава была густая, з падсадаю, і каса ўбівалася ў яе, як у лямец. На гэты раз і самому брыгадзіру хацелася пакасіць. Размеркаваўшы дзялянкі, Яўсей узяўся за кассё. Вострая каса аж уядалася ў густую падсаду, нібы брытва ў добрую бараду. Яўсей мянташыў касу, і яму прыгадвалася маладосць, успаміналася тая добрая слава, якая хадзіла пра яго па ўсім Заліп’і як пра лепшага касца. І ён такі трошкі ганарыўся той добрай славаю і стараўся, каб ніхто яе не адабраў у яго.
Сонца ўжо ўгрэла добра. Ужо на спінах касцоў выступала соль, і тады з Заліп’я адно за адным паказаліся дзеці, старыя жанчыны,— яны неслі касцам сняданак: хто булён у гарлачыку, хто кавалак прываранага сала, а хто і загорнутыя ў ручнік бліны. Мужчыны адзін за адным, несучы на плячах косы, у якіх люстравалася сонца, сыходзіліся да брыгадзіравай дзялянкі на сняданак. Паўтыкаўшы ў зямлю касавільны, садзіліся на грудку на пакошу, як за шырокі бяседны стол. Яўсею яду прынесла не Мар'я, як звычайна, а Алесь.
Елі ўсе гуртам, і зялёны стол да таго быў багаты на стравы, што там можна было пакаштаваць усялякіх сялянскіх наедкаў.
— Можа б, і ты, таварыш інжынер, не даў ганьбы нашаму сялянскаму хлебу з соллю? — запрашаў Алеся Сырамалот.
— Дзякую, дзякую, я от толькі што адваліўся ад матчыных бліноў. Мне б паспрабаваць, ці не забыўся касіць.
— То бяры маю касу ды гані за бацьку пракос. Вунь яна стаіць крайняя,— набіваўся той жа Сырамалот.
— А што твая каса? Змылак благі,— выказаў сваё нехта з мужчын.
— А твая — лапатуха,— пакрыўдзіўся Сырамалот.
— Няхай бярэ бацькаву. З бацькавай касою і спрыт бацькаў возьме.
— Спрыту яму пазычаць не трэба,— уступіўся за сына Яўсей.— Ён яшчэ змалку так касіў, што наступаў мне на пяткі.
Мужчыны елі, утаропіўшы позіркі ў яду. А на тое, як Алесь браў касу, як ён яе мянташыў, як рабіў першы замах, нібы і не глядзелі. Першыя замахі былі няўдалыя: то каса ўразалася ў густую траву адною пяткаю, а носік яе выскокваў напаверх і пад самым радам зразаліся толькі шчыткі травы, то насок касы ўпіваўся ў зямлю і не ставала сілы пацягнуць, і тады ўся падсада заставалася нясцятай. Яўсей ужо хацеў сказаць сыну, каб ён уваткнуў касу. У Сырамалота ўжо вярцелася на языку: «Гэта табе, братка, не пяром касіць, тут трэба на пуп узяць ды не збаяцца і мазаля-крываўкі».
Але за адным, другім, трэцім махам каса як бы асвойталася з травою, з рукамі касца і ўжо не паказвала з травы носіка, а смачна, нават з нейкім сыканнем, уядалася ў густую падсаду і валіла роўны і прыгожы рад. А пракос гнаўся, мабыць, шырэйшы за бацькаў. Алесь гнаў яго неяк лёгка, як бы гуляючы, і здавалася, што ён вось зараз заспявае ў такт посвісту касы. Вунь ён ужо спыніўся, узяў вехцік сакавітай травы, абцёр палатно касы, і яна зазвінела, заспявала пад мянташкаю. Гук чуцён быў роўны, рытмічны і прыемны, як песня. Мужчыны аж заслухаліся.
Пакуль касцы снедалі, курылі, менцілі языкамі, Алесь прагнаў тры доўгія-доўгія, аж на ўсю шырыню поплаву, пракосы.
— Глядзі ты, не забыўся нашае сялянскае працы,— сказаў, як пахваліў, Сырамалот.
— Дзіва, што не забыўся: чаму змалку навучышся, тое век будзеш за плячыма насіць, як набытак,— уставіў нехта з касцоў.
Яўсей ужо хацеў забраць з сынавых рук касу, але той ні блізка.
— Пакашу да вечара, хоць душу адвяду,— сказаў Алесь і пагнаў пракос.
Бацька пачухаў патыліцу, прыгледзеўся да сына і ў замаху касы, у тым, як Алесь, замахваючыся, прысядаў на правую нагу, пазнаў нешта сваё. Задаволена ўсміхнуўся і пайшоў шукаць сабе другую касу.
З касавіцы вярнуліся ўжо надвячоркам, і Яўсею хацелася расказаць пра тое, як ён не мог дагнаць сына ў касьбе. Чалавеку, відаць, было радасна, хоць Алесь, прыйшоўшы дадому, мачыў у халоднай вадзе рукі: усё-такі мазалі-крываўкі павыступалі і балелі.
Той дзень, калі Алесь касіў з ім, успамінаецца Яўсею як нейкае незвычайнае, яго асабістае свята. Яўсей ведае, каб у меншага сына нага не была павярэджана, ён бы, вядома, не ўседзеў у хаце. Тыя разы, як прыязджаў Савасцей дадому, дык усё бегаў па польных сцежках, выбрыкваў, як той гадавалы лашак: казаў, «лаўчуся ў бегу». А то яшчэ, гайсаючы, вымахваў неяк галавою, нібы хацеў каго баднуць.
Яўсей аднаго разу паглядзеў, як сын бадае галавою паветра, і не сцярпеў:
— Што ў цябе, сынку, матыліцы ў галаве завяліся, што ты бадаешся, як тая дурная авечка?
— Гэта я, баця, удар галавою адшліфоўваю. Часам, ведаеш, на полі так бывае, што толькі галавою можна забіць гол.
— А каб ты спрах з тым сваім голам,— добразычліва сказаў бацька.— Гэта ж заліп’еўцы як угледзяць гэты твой гол, дык смеху будзе на ўсё сяло. Галава ж, мабыць, у добрых людзей сядзіць на шыі для таго, каб думаць ёю, а не забіваць нейкія голы-шмолы.
А Савасцей і вухам не вёў ад таго, што казаў бацька. Яму здавалася, што футбольны мяч — як цэлы свет, вакол якога круціцца ўсё жыццё, і ён стараўся, дзе б ні быў, думаць пра мяч, пра тое, як ён, левы крайні, будзе забіваць галы ў вароты праціўніка. Нават начамі сніўся яму мяч.
А яшчэ снілася, як яго, Савасцея, удзячныя балельшчыкі нясуць на руках і нібы апантаныя крычаць ад захаплення.
— Ты, баця, нічога не разумееш у гэтай справе. Можна сказаць, адсталы чалавек. Каб ты хоць разок пабываў на вялікім стадыёне, паглядзеў, колькі там людзей збіраецца. Ды яшчэ якіх людзей — ад міністраў і да падлеткаў-хлапчукоў. У дзень матча ўсе балельшчыкі кідаюць працу і навыперадкі спяшаюцца на стадыён. І, галоўнае, ніводнага раўнадушнага.
— Мабыць, тым тваім балельшчыкам няма чаго рабіць, дык яны і спяшаюцца глядзець вашы забавы,— гнуў сваё бацька.
— Няма чаго, няма чаго! — іранічна перадражніў бацьку Савасцей.
— Мабыць, так, як і ты, калі яшчэ быў малы, кінуць-рынуць усю работу і — на гулі-балі. Мо таму і да пуцця ніякага не дайшоў. Вунь Алесь з Андрэем як пільнаваліся работы змалку, дык, бач, якімі людзьмі сталі. А ты?
— А я што? — прыняў за абразу бацькавы словы Савасцей.— Вось паглядзіш, як на другі год пра мяне будуць і радыё, і газеты трубіць.
— Можа, і будуць, калі ў іх лішнія трубы ёсць,— абыякава сказаў бацька і выйшаў з хаты.
У нядзелю, акурат пад абед, у Яўсееву хату прысоўгаўся, як няпрошаны госць-дармаед, Сырамалот. Мар’я ўжо ставіла на стол наварыстае шчаўе, Яўсей накроіў хлеба. Гаспадар маргнуў Мар’і, каб тая пашукала ў шафе якога мацунку. І калі на стале з’явілася пляшка, Яўсей сказаў:
— Проша, куме, за стол.
— Дзякую,— пачаў адмаўляцца для прыліку Сырамалот,— хіба ж я прыйшоў на пачастунак! Захацелася от пабалакаць з хлопцам вашым, усё ж такі ён мой хроснік.
— Ну-то пад чаркаю весялей будзе і балакацца.
— Хіба што,— згадзіўся Сырамалот.
Селі за стол. Чокнуліся. Выпілі. Сырамалот, здаецца, аж смакаваў пітво. Смакаваў і Савасцей. Адзін толькі Яўсей выпіў як нехаця. Ён кідаў косыя позіркі на сына, на кума. Відно было, што яму нешта не даспадобы. А Яўсею і сапраўды не спадабалася тое, як яго меншы, не адстаючы ад свайго хроснага бацькі, куляў чарку за чаркай як яго падвяселены градусамі язык менціў і менціў. Ды хоць бы што людскае, а то ўсё пра тыя гулі-балі; пра тое, якая радасць бывае на сэрцы, асабліва калі каманда выйграе матч; як яго, Савося, гатовы былі на руках насіць, калі ён забіваў мяч. Яўсей толькі скоса пазіраў на сына і моўчкі сабе думаў: якая няўдаліца гэты яго меншы. Яму здалося, што сын і п’е не па-людску, як не ў сябе. Затое Сырамалот ледзь не кожнае Савасцеева слова лавіў, калі яно толькі вылятала з рота. Захапляўся, быццам што і разумеў у тым яго футболе.
— О, дык ты, брат, не нашынец. Ты вунь які важны чалавек! — выказаў сваё Сырамалот.— А мы, цемната вясковая, думаем, што гэта тралі-валі якія, а яно вунь што, гэты твой хутбол.
А Савасцей, мусіць, рады, што знайшоў добрага слухача, расказваў і расказваў пра міжнароднае значэнне футбола, што ён як не галоўнае ва ўзаемаразуменні людзей розных краін. Сырамалот, развесіўшы вушы, слухаў, як цікавую казку. Ужо дагледзеліся і дна ў пляшцы, а гаворцы і канца не было відно. Хоць ты другую пляшку стаў. Яўсей хацеў перавесці гаворку на свой клопат, але ніяк не мог уставіць нават слова. Тады ён моўчкі, злосна выйшаў з-за стала і сеў воддаль, даўшы куму і сыну зразумець, што бяседа кончылася. Але тыя нібы і не заўважылі Яўсеевай пахмурнасці. Адна Мар’я згледзела, што нешта не ў парадку ў чалавека. О, яна добра ведала Яўсееву натуру. Падышла да яго і ціхенька спытала:
— Чаго ты, Яўсейка, як усё роўна табе хто на нагу наступіў?
— Не на нагу — на душу наступаюць. Ты толькі паслухай, які клопат у нашага боўдзілы. Вырас на лес гледзячы.
А Савасцей, быццам у пацвярджэнне таго, што ён вырас «на лес гледзячы», расказваў Сырамалоту, што, як толькі хоць трохі паправіцца яго павярэджаная нага, пойдзе да старшыні калгаса і будзе патрабаваць, каб і ў Заліп’і пабудавалі стадыён, а сам ён арганізуе футбольную каманду і, пакуль тут будзе, выведзе яе на першае месца ў раёне.
А спёка над Заліп’ем не сунімалася. Людзі хадзілі як самі не свае. Здаецца, і работа не ішла, а смылела. Кожнага клопат браў: як жа яно будзе далей? Яўсей рэдка стыкаўся дадому: хадзіў па палетках брыгады. Кожны раз браў на спробу каласкі. Жыта ўжо адкрасавала, і, калі не пойдзе цяпер дождж, наўрад ці і нальецца яно. Падоўгу ўглядаўся стары ў небакрай, глядзеў, як заходзіць сонца. Ён не верыў ні ў якія прыкметы, але сёння, угледзеўшы, што рабая іх свіння несла ў хлеў нейкі вехаць, падумаў сабе: «Можа, і праўда жывёліна адчувае перамену надвор’я?» Аж на душы павесялела. Ды і ластаўкі нешта нізка над зямлёю пачалі лётаць. Яўсею закарцела, каб як хутчэй ужо тое змярканне: паглядзець, як сонца будзе заходзіць.
У брыгадзіра аж настрой трошкі палепшыўся. Зайшоў у хату палуднаваць. Старая была недзе на агародзе. Савасцей сядзеў у другім пакоі. Стрункая летняя цішыня сялянскай хаты была парушана гарластымі гукамі радыёпрыёмніка.
— Трэба было біць! — аж захлынаўся, крычаў прыёмнік.— Гэтакі шанц не выкарысталі мінчане.
Яўсей прачыніў дзверы пакоя і ўгледзеў, што сын не сядзіць на крэсле, а аж скача. Ля ног яго аціраецца шэрае кацянё сібірскай пароды, Пушок, як яго ахрысціў сам Яўсей. Надоечы ён выпрасіў гэтае кацянё аж на другім канцы вуліцы. Яўсей гэтага коціка неяк палюбіў: то малака яму налье ў сподак, то мяса з баршчу падкіне крошку. Ды і як яго не палюбіш: ён жа такі ласкавы, гэты коцік. Гэтак і аціраецца ля ног.
Раптам на ўсю хату раўкнуў прыёмнік:
— Гол! Гол!
Яўсей нават не згледзеў, як яго сынок падфутболіў здаровай нагою Пушка, і той адляцеў у другі куток пакоя і жаласна каўкнуў.
— Што ты робіш, нячысцік! — закрычаў Яўсей, быццам балела не коціку, а яму.
— Што? Што, тата? — не мог даўмецца Савасцей. Нічога ж ён не зрабіў, апроч таго, што парадаваўся забітаму голу.— Гол жа нашы забілі.
— Гол! Гол! А ты Пушка ледзь не забіў. Ты ўжо зусім з глузду з’ехаў з гэтым сваім хутболам.
Толькі цяпер дайшло да Савасцея, што ён падфутболіў коціка. Але гэта было не знарок, а ад нейкай наэкзальтаванасці. Бацька ўзяў коціка на рукі, гладзіў і лашчыў яго, скоса пазіраючы на сына.
А радыёкаментатар не сунімаўся: то крычаў на ўсю сілу, то пераходзіў як не на шэпт, і тады Савасцей прынікаў вухам да прыёмніка, баючыся прапусціць хоць адно якое слова.
Раптам каментатар з нейкім жалем, з нейкім унутраным шкадаваннем паведаміў, што над стадыёнам пайшоў заліўны дождж, у момант размачыў поле і футбалістам гуляць стала коўзка. Колькі хвілін Савасцей аж чухаў патыліцу. На момант Савасцею здалося, што, каб ён там быў, не было б ніякага дажджу. Каментатар тым часам упалым голасам цягнуў:
— А дождж прыпусціўся не на жартачкі. Поле зусім расквасіла. Мяч ацяжэў. Гэта ўжо, уласна, і не мяч, а двухпудовая гіра. Такі мяч вельмі цяжка, а то і зусім немагчыма забіць. Гэта мо і з’явілася прычынай, што наша каманда вымушана была задаволіцца нічыйным лікам, хоць на яе баку былі тактычныя і ўсялякія іншыя перавагі. Яна смела і дзёрзка нападала на вароты праціўніка, але завяршаючыя ўдары не дасягалі мэты. Так і будзем лічыць, што дождж перашкодзіў нашай камандзе выйграць чарговы матч,— скончыў каментатар.
Прагучала ўсім знаёмая музыка «Марш футбалістаў». Савасцей са злосцю выключыў прыёмнік, быццам той быў вінаваты, што наша каманда не выйграла, і выйшаў у пярэдні пакой, дзе палуднаваў бацька. Яго нават злосць узяла на старога: чаму ён такі спакойны.
— Разумееш, баця, якое няшчасце — дождж! — сказаў з нутраным болем Савасцей.
— Дождж — няшчасце?! — узрушана перапытаў бацька і закрычаў:— Ах ты пустадумак! Для ўсіх людзей дождж — шчасце, а для цябе няшчасце! Прэч з маёй хаты, каб і смуроду твайго тут не было!..
— Што ты кажаш? — спалохана перапытаў сын.
— А тое кажу, што прэч з маёй хаты! Дождж яму не трэба!
— Дык то ж там, на стадыёне,— нарэшце ўшалопаў, за што разгневаўся бацька.— Там ён быў зусім непатрэбны.
— Усюды ён патрэбны, пустадумак ты. На ўсю зямлю ён патрэбны!
Савасцей убачыў, што бацька не на жарт разгневаўся. Яму хацелася нечым апраўдацца перад старым, але ён не ведаў як. Хуценька пачаў зладкоўваць чамадан, спадзеючыся, што бацька, заўважыўшы яго зборы, зменіць гнеў на літасць.
У хату зайшла маці. Яна разгублена зірнула на сына, на яго зборы і запытала:
— Куды гэта ты, сынок, ладкуешся?
— Дадому.
— Куды дадому? Ты ж дома.
Зірнула на Яўсея і ўгледзела яго ўтрапёнасць.
— Чаго гэта ты насеў на хлопца? От бо чалавек, і сыну пагасцяваць не дасць. Завошта ён па цябе вызверыўся? — запытала ўжо ў Савасцея.
— Хто яго ведае. Мабыць, за дождж!..
— За які дождж? Ён жа вунь ужо накрапвае. Можа, дасць бог, і пойдзе.
А дождж такі лінуў. Спорны, густы, цёплы, чаканы. Яўсей выйшаў на ганак пад самы дождж, расхлістаў грудзіну і як не падстаўляў яе пад дажджавыя кроплі. Не баяўся, што прамокне, быццам і яму, як і зямлі, патрэбна была гаючая вільгаць.
Не збаяўся дажджу і сын. Накінуўшы плашч, ён вычыкільгаў на двор, яшчэ больш, як звычайна, прыпадаючы на хворую нагу.
Яўсею на момант стала шкада сына, і ён сказаў ужо без ранейшага гневу:
— Пачакай, заўтра запрагу каня ды адвязу на станцыю.
1965