Тэлеграму прынеслі позна ўвечары. Яна была лаканічная і канкрэтная: «Сустракай. Прыязджаю рыжскім. Тата». Даніла аж разгубіўся. Ён не чакаў ні гэтай тэлеграмы, ні гэтага прыезду. Стары бацька яго Назар жыў пры самай меншай дачцэ Мальвіне. Жыў у вёсцы, дзе нарадзіўся, дзе ўсё жыццё гаспадарыў і дажыў да таго веку, калі трэба ўжо сядзець без клопату на ласкавым хлебе. Назар, відаць, і мог бы знайсці такі ласкавы хлеб, калі б захацеў. Ён паставіў на добрыя трывалыя ногі трох сыноў і дзвюх дачок. Сыны, як гэта цяпер часцяком бывае, не адзержаліся на бацькавым котлішчы, а, як тыя птушкі, што саматугам пааперваліся, вылецелі з роднага гнязда, і цяпер, калі каторы наязджае ў Перкі, дык толькі на кароткі які месяц адпачынку. Назар нават не паспее наглядзецца, нагаварыцца з каторым, а ён ужо аглоблі назад паварочвае.
Усе сыны, асабліва старэйшы Даніла, напрамілы бог прасілі старога, каб ён кінуў свае Перкі і пераязджаў у горад. Але ён ні блізка. От так і жыве стары пры меншай дачцэ Мальвіне ды пры прымаку Рыгору. Ніколі, мабыць, не думаў чалавек, што, маючы трох сыноў, давядзецца веку дажываць з прымаком. Праўда, прымак Рыгор — чалавек не з бядою. З такім жыць можна. Але ж адна толькі пагалоска, што стары жыве на прымачым хлебе, на пачатку раніла сэрца. Цяпер Назар прыцёрся ўжо каля зяця, і, здаецца, яму і на свеце больш нічога не трэба. На запрашэнне сыноў пераехаць да каторага ў горад Назар не адказваў ні адмовай, ні згодай.
Даніла думаў, што ў бацькавым сэрцы крываточыць яшчэ тая рана, што засталася пасля цяжкай хваробы і смерці маці, і стары баіцца яшчэ больш яе ўразіць. Але з цягам часу і гэтая, здавалася б незагойная, рана зацягнецца. Ніводная, нават самая глыбокая, рана не можа век крываточыць — такі закон жыцця. Інакш бы людзі не жылі, а век бы свой марнелі, адно што бедавалі б, ніколі не ведаючы і не бачачы прасвету ад болю, ад гора і нэндзы. Радасць чалавечая ўсё ж такі мацней за скруху і беспатольнае гора. Дык Даніла, мусіць, і чакаў таго часу, калі мінецца бацькава гора, і тады стары, можа, сам папросіцца пад яго, сынаву, цёплую апеку.
І от гэтая тэлеграма. Даніла каторы раз чытае яе. Нават на прасвет паглядзеў. Быццам гэты бланк прынеслі яму проста з бацькавых рук і на ім можна не тое што прачытаць, дык адчуць па нечым няўлоўным і невідочным самога бацьку. Сталася так, што гады тры пасля смерці маці Данілу не давялося бываць у Перках: то не выстачала часу — ад работы ніяк нельга было адкараскацца, то кароткі месячны адпачынак хацелася пабыць дзе-небудзь на пяшчотным поўдні, каб цябе пахвасталі ласкавыя чарнаморскія хвалі. Як ні кажы, а яны, здаецца, гаючыя, тыя чарнаморскія хвалі. Даніла ўжо немаладзён, і яму патрабуецца тая адмысловая пяшчота, якая быццам улівае ў цела мляўкую дужасць. Больш за пяцьдзесят гадоў пражыў Даніла на свеце, але яму не часта даводзілася падстаўляць спіну пад гаючыя промні паўднёвага сонца. Часцей за ўсё на гэтую спіну навальваўся цяжар жыцця, і яна аж угіналася. Жылося Данілу не заўсёды ў дастатку: то былі малыя дзеці, то работа была такая, што не вельмі давала нажытку, і ён кожны свой адпачынак ці ездзіў у Перкі, ці марнаваўся ў горадзе, памагаючы Серафіме ўпраўляцца з гаспадаркай. Толькі цяпер, калі дзеці пайшлі ўжо на свой хлеб, а ён на рабоце падняўся на самую высокую службовую прыступку, з’явілася магчымасць часам пацешыцца жыццём, хоць бы на тым таямніча-прывабным поўдні.
Як прынеслі тэлеграму, Даніла ніяк не мог заснуць. Заплюшчваў вочы, а перад ім паўставаў бацька. Маленькі, хударлявы, з завостраным носам, з выцвілымі вачыма і з сівымі, не вельмі густымі і пышнымі вусамі, якія ён рэдка калі падроўніваў, і яны выдавалі нечым лішнім, непатрэбным. Перад сынавай памяццю паўставаў бацька з таго часу, як толькі ён помніць яго: то ён быў мажны, дужы, чырванатвары, то твар мяняўся — дробненькімі пісюжынамі клаліся на яго зморшчыкі, і скура на ім была карычневай, ці то ад загару, ці то ад старасці. Большала і лысіна, і тады галава выдавалася круглейшай і нібы чужой. Даніла хацеў адбіцца ад гэтага наслання думак і заснуць. Раніцай паедзе ж на вакзал і ўбачыць, які цяпер бацька. Сэрца чамусьці заходзілася ад шкадобы, быццам ён чакаў не сустрэчы, а развітання з бацькам. Нават калі, змогшыся, заснуў, нейкі недарэчны набрыдлы сон не даў спакою.
Даніла прахапіўся, як толькі зардзеўся на ўсходзе малады вясновы ранак. Пачаў хуценька апранацца, баючыся спазніцца.
— Данік, куды гэтак рана? — прачнулася Серафіма.
— На вакзал жа трэба, Сімачка!
— Яшчэ ж дзве гадзіны да цягніка. Дапаўзці можна, не тое што дайсці,— зірнула на гадзіннік Серафіма.— Вунь ляж ды паспі яшчэ трохі.
Даніла не лёг. Апранаўся, як па трывозе. Потым выйшаў на кухню. Курыў цыгарэту за цыгарэтай у нейкім незразумелым нават для яго самога ўзрушэнні. Кідаў вокам раз-пораз на ручны гадзіннік, на якім, здавалася, стрэлкі папрымярзалі і не рухаліся, хоць гадзіннік цікаў. Падумаў, што гадзіннік стаяў уночы і позніцца. Пазваніў па тэлефоне, набраўшы нумар праверкі часу. Адказаў механічны голас аўтамата. Яго наручны гадзіннік не пазніўся, не забягаў наперад.
А Серафіма заснула зноў. Даніла нават на момант зазлаваў на яе абыякавасць. Выкурыў на кухні яшчэ дзве цыгарэты і ціхенька, не стукнуўшы дзвярыма, выйшаў. На вуліцы ўжо было відно. Прачыналася ў скверы птаства. І людзі многія выйшлі на вуліцы ўжо. Пайшлі тралейбусы і трамваі. Чутно было, як воддаль на вакзале чахкаюць цягнікі. Ход аднаго чуўся вельмі выразна. Данілу падумалася, што гэта, мабыць, той, якім павінен прыехаць бацька. Зірнуў на гадзіннік, але яшчэ заставалася амаль гадзіна да прыходу рыжскага. Даніла збочыў на прывакзальны скверык, каб лішне не шпацыраваць па пероне. Няма большай нуды, чым чакаць адыходу ці прыходу цягніка. Кожная хвіліна здаецца гадзінаю. Са скверыка Даніла бачыць, як пачынае віраваць жыццё горада. На момант становіцца шкада, што кожны дзень ён прачынаецца позна і не бачыць гэтага ранішняга руху. Наглядаючы яго, быццам сам маладзееш. Даніла бачыць, як палівальная машына апырсквае пасаджаныя звечара на клумбах кветкі, і яны таксама нібы прачыналіся пасля ночы. Неяк хораша стала на душы. З галавы вылецелі настырныя згадкі мінулага, і ён ледзь не забыўся, чаго прыйшоў сюды. Зірнуў на гадзіннік і аж падскочыў: вось-вось павінен прычахкаць цягнік. Як не подбегам кінуўся на перон. Там была процьма сустракаючых.
Даніла не ведаў, у якім вагоне едзе бацька. Недзе далекавата гукнуў паравоз і пачуўся быццам абвальны шум. Цягнік спыніўся. Заляскалі толькі буферы. Апускаліся падножкі вагонаў. Правадніцы прытыкалі нумары ля дзвярэй. Даніла агледзеўся, што ён акурат пасярэдзіне саставу. У які бок бегчы? Падумалася, што бацька павінен ехаць у канцы саставу. Падаўся туды. Спыняўся ля кожнага вагона, глядзеў, як выходзілі пасажыры, але бацькі не бачыў. Падаваўся далей. Каля трох вагонаў гэтак пастаяў Даніла. Старога нідзе не відно было. Папытаўся ў правадніцы апошняга вагона, ці не заўважыла яна старога. Ён у словах намаляваў, як мог, бацькаў вобраз. Правадніца зірнула на яго, як на дзівака, усміхнулася і сказала:
— Я на маладых заглядалася. Навошта мне стары?
Даніла аж зазлаваў на правадніцу, на яе маладую весялосць і з усіх ног кінуўся ў галаву саставу. Цяпер яму чамусьці здалося, што бацька павінен быў ехаць іменна ў першым вагоне. Засопшыся, Даніла дабег да дзвярэй першага вагона. Адтуль ужо выйшлі пасажыры, што злазілі ў Мінску. Правадніца строілася падымаць сходцы.
— Скажыце, будзьце ласкавы, ці не ехаў у вашым вагоне стары? — як ласкавей папытаў Даніла і пачаў расказваць, які з выгляду бацька.
Правадніца на момант адхінулася ад работы і ўважліва выслухала Данілу. Яму здалося, што от зараз жа гэтая чулая жанчына скажа, дзе яго бацька. А яна бавілася, нібы старалася ўспомніць.
— А хто ж яго ведае,— нарэшце вымавіла правадніца,— каторы ваш бацька. Старыя ехалі ў маім вагоне, але ж я не ведаю, ці ехаў ваш.
Цягнік адпускаў ужо тармазы: вось-вось рушыць. Нібы падымаючы неймаверны цяжар, уздыхнуў паравоз і рвануў з месца. На пероне пасвятлела. Даніла раз-другі прайшоў сюд-туд, пільна ўглядаючыся ў твар кожнага чалавека, але старога нідзе не было. Ён подбегам пашыбаваў на прывакзальную плошчу. Там таксама было поўна людзей. Яны тоўпіліся на трамвайных і аўтобусных прыпынках. Ля самага вакзала выстраілася чарга на таксі. Даніла падумаў, што бацька на таксі не сядзе — пашкадуе грошай. Нацянькі цераз плошчу пабег да тралейбуса. І там стаяла немаленькая чарга. Як не кожнаму чалавеку, асабліва старому, ён зазірнуў у вочы. Падышоў тралейбус, і чарга ўмясцілася ў яго. Даніла таксама зайшоў у тралейбус, акінуў вокам пасажыраў. Бацькі не было. Засталася адна надзея, што стары зайшоў у вакзал. Пайшоў туды. Пахадзіў паміж лавак у людской гушчэчы па ўсіх залах. Старога нідзе не было. Прыйшла думка, можа, ён якім іншым цягніком едзе. Папытаў у даведачным бюро, ці хутка будзе з Гомеля які іншы цягнік. Адказалі, што праз сорак хвілін павінен прыйсці нейкі луганскі, які ідзе праз Гомель.
«Пачакаю,— падумаў Даніла,— можа, стары ў тэлеграме памыліўся. Калі б прыехаў, пэўне, што ён мяне шукаў бы. На новай кватэры ён у нас не быў і наўрад ці адважыцца адзін ехаць шукаць яе».
На сквер не пайшоў. У тым, што ёп не знайшоў бацьку, здавалася, было прычынай тое, што засядзеўся на скверы. Купіў у кіёску газету, прыхінуўся да нейкай будкі з намерам пачытаць. Але тое, што ён чытаў, не ішло ў галаву. Хапіўся за цыгарэты. З зацяжкай дыму прыходзіла нейкае прывіднае заспакаенне. А стрэлкі гадзінніка быццам былі прывязаны. Страсянуў рукою. Паднёс да вуха. Гадзіннік ішоў мінута ў мінуту з тым, што на будынку вакзала. Здалося, што ўсё змовілася супраць яго — і час, і людзі, і цягнікі, і гадзіннікі.
Сустракаць другі цягнік Даніла на перон не пайшоў. Стаў узбоч ля варот, на якіх было напісана «Выхад у горад». Прачытаў і кінуў сабе дакор: «Дурны, не даўмеўся тады стаць ля гэтых варот, пэўне не прапусціў бы». Паток пасажыраў з луганскага цягніка адразу валам рынуў у вароты. Даніла нават не паспяваў акідаць усіх позіркам. Аж вочы ад напружання забалелі. Старога не было.
Зусім панылы, Даніла пахадзіў яшчэ па плошчы, выйшаў на перон, нырнуў, як у стаячую ваду, у вакзальны тлум і сам сабе сказаў: «Значыцца, не прыехаў стары. Мусіць, нешта здарылася». Заклапочаны, узрушаным крокам пайшоў да тралейбуса.
Ліфт з раніцы не быў яшчэ ўключаны. Гупаючы па сходцах нагамі, Даніла цяжка падымаўся на свой восьмы паверх. Ён быў на ўсё цяпер злы — на тое, што далі яму кватэру на такой верхатуры, нават на французскі замок, у вузкую шчыліну якога чамусьці не трапляў ключ.
Серафіма пачула, што нехта шкрабецца, і адчыніла дзверы. Яна здзіўлена паглядзела на разгубленага мужа і ўсміхнулася. Яе ўсмешка злавала яго.
— Дзе ж твой госць?
— Хто ж яго ведае. Мабыць, не прыехаў. Мо якое няшчасце здарылася,— прамовіў усхвалявана Даніла.
А Серафіма стрымана смяялася, кідаючы вачыма на вешалку ў прыхожай. Калі б і Даніла зірнуў на вешалку, ён пэўна б угледзеў сваё былое дэмісезоннае паліто, якое гадоў колькі аддаў бацьку. Але Даніла хуценька скінуў плашч, павесіў яго як не поруч з бацькавым паліто і ўзрушана спытаў:
— Што ж са старым? Мабыць, не сеў на цягнік?
Серафіма, бачачы мужаву ўзрушанасць, усміхнулася, нібы яна і рада была, што бацька не прыехаў. Ён хацеў сказаць ёй што-небудзь крыўднае, колкае, але стрымаўся.
— Хадзем снедаць, на работу спознішся,— весела запрасіла яна.
Даніла зірнуў на гадзіннік, і яму здалося, што цяпер ужо стрэлкі яго бягуць, спяшаюцца.
— Есці нешта не хочацца. Хіба толькі чаю вып’ю,— сказаў ён і заспяшаўся на кухню. У дзвярах яе Даніла спыніўся як укапаны. Ён глядзеў і вачам сваім не даваў веры: за сталом сядзеў бацька і са сподачка піў чай.
— Тата! — аж крыкнуў Даніла.
Стары паставіў недапіты сподачак, павольна ўстаў з-за стала і пайшоў насустрач сыну. Данілу ён здаваўся вельмі маленькім, шчупленькім, і, калі ён схапіў аберуч і аж падняў, каб пацалаваць, бацька здаўся і вельмі лёгенькім, як тая пушынка.
— Дык як жа гэта мы размінуліся? — цалуючы, пытаў Даніла.
— Не ведаю, сынку, дзе ты якіх варон страляў,— адказаў бацька.— А я тым часам паглядзеў, што цябе нідзе не відно, пайшоў з адным добрым чалавекам. З ім я ў дарозе пазнаёміўся. Дык ён мне і кажа: «Давай, баця, сядзем на таксі, і я дастаўлю цябе да самых дзвярэй сынавай хаты». То я і сеў.
— А я шукаў цябе, аж галава забалела.
Бацька з сынам ніяк не маглі нагаварыцца. Можа б, сын забыўся і на работу, калі б Серафіма не нагадала:
— Данік, ты ж познішся.
— Мы з табою, тата, яшчэ нагаворымся. Цяпер у нас часу хопіць,— нагадаў сын бацьку, што ён прыехаў сюды, калі не назаўсёды, дык надоўга.
— Але ж, нагаворымся, сынок.
Першы дзень гасцей здаўся старому годам. Ён і спаў, і выходзіў на балкон. Глядзеў да галавакружэння ўніз. Садзіўся за сынаў пісьмовы стол. Слепячыся, чытаў кніжкі, а дню і канца не было відно. Недзе забавіўся і Даніла. Асабліва маркотна было, калі і Серафіма пайшла ў магазін. Даніла пазваніў дадому і сказаў жонцы, каб яна згатавала добры абед, бо ён з выпадку прыезду бацькі прыйдзе з таварышам. Мелася прыйсці і дачка з унучкай Ліпачкай. Серафіма ў магазіне забавілася. Стары ў другі раз лёг на тахту, намагаючыся заснуць. Але не даў рады.
Добра, што прыйшла нявестка. Назар перабраўся на кухню. Серафіма завіхалася ля газавай пліты: варыла, парыла, смажыла. Седзячы за сталом, стары наглядаў за кожным рухам нявесткі.
— Тата, можа, вы ўжо есці хочаце? — папытала нявестка.
— Дзякую, лежачы не вычухаўся.
Гаспадыня ўзялася пячы піражкі з капустай. Стары пільна наглядаў за яе работай. Серафіме чамусьці здалося, што позірк у яго прагавіты, як у галоднага. Яна хуценька падала старому румяны піражок на талерачцы.
— Паспытайце, ці смачна.
Стары доўга разглядаў піражок, нібы не мог налюбавацца ім. Потым укусіў.
— Глядзі бо якая смаката! Не казаў бы то па-гарадскому гатуеш! І капуста ж нейкая не такая, як наша. Смачная ж дужа.
— Гэта вы, мабыць, выгаладаліся, дык і смачная.
— Не выгаладаўся я. От бо не казаў бы то гарадскія людзі: яны да ўсяго хібет маюць. Не тое што нашы дзеравенскія гаспадыні: возьме найлепшы прадукт ды як скуёўдзіць яго, дык у рот хоць таўкачом запіхай.
— Няпраўда, тата,— нібы хочучы абараніць вясковых гаспадынь, сказала Серафіма.— Я і цяпер памятаю, якія смачныя блінцы пякла мама. Яшчэ да вайны мы з Данікам елі, а я не забылася таго смаку. А салонікі з салам!
— Мая нябожчыца, як толькі ёй выстачала часу, магла згатаваць, што пальчыкі абліжаш. А другая ж каторая спячэ булку нібы цэглу. Прадукт толькі сапсуе.
Седзячы за сталом у кухні, стары да ўсяго, што рабіла гаспадыня, вельмі ж пільна прыглядаўся. Дапытваўся, колькі і ў якую страву трэба класці якое прыправы. Не вытрымаўшы роспытаў старога, Серафіма спытала:
— Мо, тата, вы на старасць хочаце за кухара навучыцца?
— А яно так, мая галубка, тое, што ведаеш, не муліць плячэй. Насіць яго не цяжка. Можа, тым часам і спатрэбіцца калі. Маладую сваю гаспадыню падвучу.
— Якую гаспадыню?
— Мальвіну!
— Дык вы ж назаўсёды прыехалі...
— Яно тым часам хто яго ведае,— прызнаўся стары ў тым, што яшчэ канчаткова не вырашыў, з кім і дзе яму жыць.
Серафіме думалася, што стары тырчыць тут на кухні ад нудоты, нават замінае ёй сваімі роспытамі. Ёй хацелася згатаваць абед як найлепш, тым больш што будуць госці. А кожнай гаспадыні перад чужымі людзьмі хочацца паказаць свой кухарскі спрыт. Яна прапанавала старому схадзіць пагуляць у парк, але на дварэ быў дождж. А стары ўжо, седзячы за сталом, як не кляваў носам.
— Тата, вы, можа б, прылеглі? Я пасцялю вам у зале на канапе. У вас жа вочы зліпаюцца.
— Ат, гэты сон сляпіцаю лезе. Здаецца ж, і выспаўся ў вагоне, а ён вот лезе.— І стары ўлёгся на канапе.
* * *
— О, наш госць спіць як муку прадаўшы,— пачуўся жартоўны Данілаў голас.
— От толькі што ўклала. Цэлы дзень крукам сядзеў пры мне на кухні. Няхай яшчэ трошкі паспіць. Ціхаце,— прасіла Серафіма Данілу і мужчыну, што з ім прыйшоў. Адно гаспадыня не магла ўціхамірыць маленькую Ліпачку, якая толькі што прыехала з мамай, Назаравай унучкай Эльвірай. Малая ўкацілася ў пакой і не магла даўмецца, хто гэта спіць на тахце. Падышла да тахты і ўтрапёна паглядзела на сівыя вусы, на лысую галаву. Аж дакранулася ручкай да яе. Баба Сіма сказала, каб Ліпачка не будзіла дзеда. Яе ж дзед — Даніла. Вунь які ён прыгожы, яе дзед. У яго вунь і валасы якія густыя. Яна не раз учэплівалася сваімі ручанятамі ў іх. Дзіця доўга стаяла ў нерашучасці перад тахтой. Ступіла крок-другі і адважылася пальчыкамі пакратаць сівыя вусы. Назар праплюшчыў трошкі вочы, і, мусіць, яму здалося, што ён нешта важнае праспаў. Усхапіўся на ногі і хуценька пачаў абуваць чаравікі, быццам і яму трэ было спяшацца на работу. Расплюшчыў шырэй вочы, угледзеў малую і, разняўшы рукі, загукаў:
— Ліпачка, дзетка, хадзі да мяне. На вот табе цукерку,— дастаў ён з кішэні нешта мурзатае.— На, дзетка, гэта я з Перак табе прывёз.
Але дзіця не ішло на прынаду. Яно стаяла ў нерашучасці і нібы раздумвала — ісці яму ці не. Потым ступіла крок-другі, падняло ручку і дакранулася да вусоў:
— Што гэта ў цябе, дзедка?
— Гэта — вусы.
— А навошта яны табе?
— Каб табе было за што цягаць.
— А валосікі яшчэ ў цябе не выраслі? Баба мне казала, што калі я была зусім маленькая, дык і ў мяне была галоўка босая. А цяпер во глядзі якія! — Ліпачка пачапала пальчыкамі свае валосікі. Зірнула на дзедаву лысую галаву і сказала: — I ў цябе вырастуць, ты не бойся.
— Вырастуць, пэўне, што вырастуць.
Даніла і яго сябар пачулі, што прачнуўся стары, і заспяшаліся да яго.
— Дзень добры, баця. З прыездам,— азваўся да старога Данілаў сябар Міхал Міронавіч.— Будзем знаёмыя,— падаў ён руку.— Я вас прыблізна такім і ўяўляў. Ваш Даніла і крошкі вашы пабраў.
— У мяне ўсе дзеці крошкі мае пабралі, а сам цяпер дык нібы і без крошак застаўся.
— Як гэта? — насцярожыўся Міхал Міронавіч. У словах старога яму пачулася скарга на дзяцей.
Даніла таксама з дакорам зірнуў на бацьку, не зразумеўшы таго схаванага сэнсу, які меў на ўвазе стары. Ён жа, Даніла, як не штомесяц пасылаў бацьку грошы. Вядома, не столькі, каб можна было раскашавацца на іх. А што старому трэба? Навошта яму тая раскоша! Даніла яшчэ раз дапытліва зірнуў на старога і заўважыў, што ён нечым незадаволены. З прыемнасцю падумаў, што цяпер стары асядзе у яго назаўсёды і няхай пабачыць, што і яны тут не вельмі раскашуюцца. А можа, ён нічога асаблівага і не думаў, вымаўляючы гэтыя словы? Гаспадар гукнуў на кухню:
— Сіма, падавай хутчэй абед! З голаду можна зайсціся, чакаючы твайго абеду.
— Зараз, зараз! Пачакайце трохі,— азвалася Серафіма.— Больш выгаладаецеся, абед смачнейшы будзе.
У наступны момант, як у той казцы, стол нібы сам накрыўся, уставіўся наедкамі і напіткамі. Іх было як на добрым вяселлі, а Сіма з Эльвірай усё насілі і насілі, нібы хацелі паказаць старому Назару, што яны не скупыя.
Даніла сеў поруч з бацькам. Першую чарку Даніла наліў каньяком. Серафіма паклала старому вінегрэту, кілбасы і сваёй работы кансерваваных маладых грыбочкаў. Першы тост быў за прыезд старога. Бацька, не рассмакоўваючы доўга, кульнуў як за сябе велікаватую чарку. Папярхнуўся, аж дых захапіла.
— От, не кажы ты, мацунак. А я ж думаў, што гэта так сабе нейкі салодзенькі квасок. А ён аж у горле перасеў.
— Гэта квас во які,— сказаў Міхал Міронавіч.— Ад дзвюх-трох чарак можна зусім акасець.
Пасля першай чаркі нейкі момант елі моўчкі. Стары прабаваў усяго патрошку. І ўсё было такое смачнае, што за вушы, здаецца б, не адцягнуў ад такой смакаты.
— Тата, можа, яшчэ чаго падкласці? — папытала Серафіма.
— Падкладзі бо яшчэ трошкі. Я ж кажу — гэта не тое што нашы вясковыя няўмеліцы гатуюць. Адно толькі правіянт псуюць.
— Гэта няпраўда, тата,— умяшаўся Даніла.— Мы ж павыгадоўваліся на тым сапсаваным правіянце. Ды, здаецца, не зломкамі і павырасталі.
— Парода такая,— адказаў бацька.— І нябожчыкі дзед твой і прадзед, ды і я, дзякаваць богу, не зломкамі былі. Калі б на такім правіянце, як вы тут ясце, дык з нас бы асілкі павыходзілі.
— Давайце вып’ем за вясковых асілкаў,— наліўшы чаркі, прапанаваў тост Міхал Міронавіч.
Стары адсунуў келіх з каньяком і папрасіў наліць яму чаго слабейшага. Даніла наліў у большы келіх «Мукузані». Стары выпіў, скрывіўся. Мабыць, віно яму здалося нясмачным. Ён паглядзеў на чарку, на бутэльку, на Данілу, быццам пытаючы, чаго яму налілі...
— Тата, гэта найлепшае віно,— зразумеў бацькаў позірк Даніла.— Яго толькі арыстакраты і п’юць.
— Хто, хто?
— Арыстакраты! Ну, паны, па-твойму. Яно вельмі карыснае.
— Хіба тыя паны дурныя такую дрэнь кіслую піць...
Усе зарагаталі. Стары не зразумеў рогату. Але больш не падстаўляў келіх пад віно. Сын яму наліваў «сталічную».
Бяседа ўжо ўвайшла ў тую каляіну, калі хмель развязвае языкі нават маўклівым людзям.
— Дык як усё-такі, баця, жывецца цяпер у калгасах? — пытаў Міхал Міронавіч.— Мусіць, цяпер добрую палёгку далі сялянам?
— Дык яно, як вам сказаць, палёгку то далі. Але ў нашай сялянскай жытцы заўсёды што-небудзь не куецца, а плешчацца. Як той казаў, адно надточыш, глядзіш — другое парвалася. От жа здавалася, усё ўжо добра, дык на табе — кароўка сцяралася. А ў вясковай жытцы без кароўкі — як у вас без магазіна.
— Як гэта ў вас кароўка сцяралася? — дапытваўся Міхал Міронавіч.
— Неяк увосень пайшла ў чараду. А там, пастух кажа, учапілася ў нейкі плот і нагу зламала.
— А чаму ж пастух недагледзеў? — нібы кінуў дакор пастуху Міхал.
— Ат, цяперашнія пастухі! Яму што, сядзіць сабе пад плотам, ды кніжку чытае. Калгасную чараду дык яны глядзяць як мае быць. Там калі што, дык старшыня дасць такога пытлю, што не да кніжак будзе. А то яшчэ і працадні выверне. А собскіх кароў дык ім і не карціць глядзець. Ты ж, мабыць, Даніла ведаеш таго Кадзю Паяркова. Дык у яго карова як азіят які рагаты. Угналася за нашай Лыскай, а яна, ратуючыся, скочыла цераз плот і ўшчаміла нагу. Гэтак напал нага і хруснула па жывому. На другі дзень мы сваю Лыску і дарэзалі. А карова ж была дабрэнная. Малако давала, як смятану.
— Шкада, шкада,— паспачуваў Міхал Міронавіч.— То вам трэба было з таго Паяркова ды з пастуха і спагнаць.
— Што ты з іх спагоніш? На іх, як на таго нядошлага каня, дзе сядзеш, там і злезеш. А тут от яшчэ ў дочкі дзіцятка неўзабаве павінна знайсціся, дык кароўка трэба, як піць даць.
— Вядома, без каровы, ведаеце, як без рук.
Даніла ўжо ведаў гэтую гісторыю з каровай, і яму не вельмі хацелася слухаць яе. Але ён падумаў, што калі чалавеку што балючае карціць, то яму трэба даць выгаварыцца, і яно тады не так баліць. Людская спагада заўсёды ўтаймоўвае боль.
Тым часам з другога пакоя, дзе гуляла Ліпачка, пачуўся дзіцячы плач. Серафіма пабегла да ўнучкі і прывяла яе да застолля. Дзіця, не доўга думаючы, каўзанулася на калені старому. Можа, вусы вельмі вабілі яе. Стары падчукнуў яе на калене, і яна зусім асмялела. Стала на ножкі і ўчапілася ручкамі ў дзедавы вусы.
— От жа хіба гэтае дзіцятка выгадуеш без малака?
— То вы, дзядзька Назар, купілі б сабе другую кароўку,— прапанаваў Міхал.
— Яно-то чаму б не купілі. Але купіла хвост залупіла. А каровы цяпер гэтак у цане падняліся, што не падступіцца. Вы ж, мабыць, ведаеце, што правіцельства наша ўсім дазволіла трымаць кароў, што цяпер не толькі калгаснікі, дык каторыя і службоўцы хочуць за хвасты трымацца. Гэтак паднялі цану, што за якую-небудзь пярэдайку сухарэбрую лупяць, што аж кіпцюры знаць. А калгасніку ж грошы самі не сыплюцца. Заехаў я да меншага свайго, Міколы. Хацеў у яго трохі папрасіць. Дык дзе там! У яго ў самога іх кот паплакаў. Мусіць, во ў рыльца гэтай пасудзіны часцяком заглядае,— паказаў стары на бутэльку.
— Канечне, без каровы — дзела дрэнь, баця,— паспагадаў старому Міхал і прапанаваў:— Давайце вып’ем за тое, каб у добрых людзей каровы заўсёды вяліся.
Стары больш не піў і не еў, хоць Серафіма падкладала яму ўсё новыя наедкі, пытаючы:
— Тата, гэта будзеце есці?
— Пакладзі, маладзічка,— не адмаўляўся стары. Стары Назар увачавідкі здаваў форс. Яго павекі нібысталі цяжкія-цяжкія, і вочы самі заплюшчваліся. Сын узяў яго пад пахі і адвёў на тахту. Даніла з Міхалам сядзелі за сталом, пакуль не дагледзеліся дна ў бутэльках. У Міхала ўжо не так, як трэба, варочаўся язык. Ён плёў немаведама што. Госця трэба было выпраўляць з хаты. Даніла памог яму апрануцца. Правёў і пасадзіў у ліфт. Хацеў ужо зачыніць дзверы, як Міхал раптам нібы апамятаўся:
— Пачакай, Даніла Назаравіч, я табе нешта хачу сказаць.
— Ну, кажы!
— Ты ж не пашкадуй бацьку грошай на кароўку. Раскашэлься. Ён жа па гэтыя грошы прыехаў. Хіба ты не бачыш!
Данілу крыўдна было, што бацька сам не папрасіў. Ён аж зазлаваў на старога. Зазлаваў і на Міхала: чаго ён суне носам у чужое проса.
— Ну, бывай,— развітаўся ён і аж дзвярыма ляснуў. Даніла пастаяў ля ліфта і аж паглядзеў праз сетку, ці апусціўся ён уніз.
А вясна ўсё-такі была нялюдская. Нібы і не вясна: ліў дождж. Ды не вясновы дождж, а нейкая асенняя імжака, і часам здавалася, што гэта не вясна, а леташняя восень. Вясна ж, падбіўшы ногі, недзе забавілася ў дарозе. Толькі калі выблісквала сонца, відно было, што вясна: разлівалася пяшчотная ласкавая цеплыня, і свет станавіўся. нейкім утульным і харошым. А стары Назар усё-такі ніяк не мог ушалопаць, што гэта ўжо вясна. Ёгі нават не вылазіў на вуліцу. Мусіць, вельмі падабалася яму сядзець у кватэры. Вясковы чалавек не так, як гарадскі, цэніць выхады на прыроду. Ды гэта і натуральна: тое, што чалавеку лёгка даецца, не заўсёды цэніцца на поўную цану. Стары, здаецца, рады быў гэтаму бесклапотнаму сядзенню ў кватэры. Часам турбавала яго адна думка — як там у калгасе сеюць, ці далі Мальвіне каня апратаць агарод.
Серафіма не раз ужо казала старому:
— Чаго вы, тата, турбуецеся, наш агарод заўсёды ўзараны і засеяны.
— Добра вам,— адказваў стары.
— Дык і вам жа добра. Я ж не думаю, каб вы зноў паехалі ў Перкі. Вы ж да нас назаўсёды.
Стары нічога не адказаў. Ён выйшаў на балкон і з вышыні восьмага паверха глядзеў на горад. Бачыў, як сюд-туд снавалі машыны, як няспынна ішлі людзі. Назару здавалася, што людзі, якія ходзяць па вуліцах,— гэта ўсё дармаеды: нічога не робяць, толькі ядуць. Стары наогул лічыў сапраўднай працай толькі тую, што патрабавала фізічнай сілы, а праца ва ўстановах — гэта ўсё дармаедства. Немаведама за што толькі людзям грошы плацяць, у тым ліку і яго сыну Данілу.
— Тата, выйшлі б вы ды пагулялі на вуліцы, а, можа б, і ў парк зайшлі,— прапанавала нявестка свёкру.
— Нахадзіўся, натупаўся за свой век, дык цяпер хоць спакойна пасяджу ў вас. У вашай жа хаце чалавек быццам і не на зямлі жыве, а на небе, як той святы. Гэткая вышыня, зірнеш — дык аж галава закружыцца,— глядзеў з балкона ўніз стары Назар.
— Мы папрывыкалі ўжо, дык у нас і галовы не кружацца,— сказала Серафіма.
Яна бачыла, што стары вельмі нудзіцца, нібы яму муляе што. Недаставала цікавых кніжак і дала свёкру, каб чытаў. Стары слібізаваў на літары, але вочы яго, мабыць, ужо не вельмі добра бачылі, і ён адклаў тое чытанне. З нецярплівасцю чакаў, калі прыйдзе з работы сын. З ім ён знаходзіў агульную гаворку пра старых перкаўскіх людзей, якіх добра ведаў і Даніла. Калі ж Даніла затрымліваўся, стары не знаходзіў сабе месца.
— Дзе бо гэта ён? — пытаў у Серафімы.
— Хіба мала дзе можа затрымацца. Мо на якім пасяджэнні ці сходзе.
Серафіма папрасіла Данілу, каб ён, калі па якой прычыне затрымліваецца, званіў дадому. Данілу ў нейкай меры радавала тое, што бацька яго гэтак чакае, але ў той жа час і засмучала: старому нудна, сумна ў іх.
Неяк у выхадны дзень Даніла пайшоў з бацькам у парк. Знарок зрабіў гэта: няхай стары ўведае дарогу, дык мо і сам, калі занудзіцца, сходзіць туды. На алеях парку было людна. Маладосць спявала, весялілася. Усюды лунаў смех. Стары аж разгубіўся. Ён раз-пораз спыняўся і азіраўся, нібы патрапіў немаведама куды. Даніла ўзяў яго за руку. Баяўся, каб не згубіўся ў людской гушчэчы.
— Ну, як табе, тата, падабаецца тут? — папытаў сын.
— Ат, лішняе ўсё гэта,— махнуў рукою стары.
— Што лішняе? — не зразумеў Даніла.
— Ды гэтыя ж гулі-балі. Усё ад няма чаго рабіць. Каб яны напрацаваліся, як нашынец у полі, то ім бы не закарцела швэндацца.
— Чалавеку ж трэба і адпачыць,— не згадзіўся сын.
— Які ж гэта адпачынак. Таўкуцца, як у ступе.
— Гэта і ёсць адпачынак.
— Дзіва што!
Даніла павёў старога ў летні кінатэатр. Там яму спадабалася, і сын быў рады, што хоць адным дагадзіў бацьку. Данілу хацелася як найхутчэй прывучыць бацьку, каб ён не сумаваў па вясковай цішыні. Фільм, праўда, для Данілы быў нецікавы, але бог з ім. Абы бацьку тут спадабалася.
Ідучы з кіно, стары зноў пачаў бедаваць пра тую карову. Данілу хацелася сказаць, каб бацька не вельмі бедаваў: учора ён паслаў Мальвіне грошы. Але не сказаў. Яму цікава было наглядаць бацькаў рупеск. Сказаў адно толькі:
— Вялікі табе клопат пра тую карову. Купяць, як захочуць. Хоць тут спакойна пажыві.
Гэтымі сваімі словамі Даніла нібы вару ўзліў на бацьку. Аж закіпеў стары.
— А каму ж клопат? Мне няма клопату, табе няма, дык а хто ж пра яе падбае? А там жа дзіцятка от будзе. Дык чым яна яго напоіць? Бярозавікам хіба?
— Не маленькія, знойдуць чым напаіць дзіцятка.
— Для бацькі дзеці заўсёды маленькія, калі ім што баліць.
Даніла ўжо як не сказаў, што грошы ён паслаў, аднак ён чамусьці прыкусіў язык і на гэты раз. Пра тое, што паслаў грошы, ён не сказаў нават Серафіме. Гэта была яго невялічкая тайна. Данілу прыемна было наглядаць бацькаў клопат пра Мальвіну. Прыемна і ў той жа час крышку крыўдна. Яму здавалася, што, калі ён быў яшчэ не апераны, бацька пра яго так не клапаціўся.
Але ад гэтай запозненай крыўды Даніла адмахваўся рукою.
А са старым рабілася нешта няладнае: ён увачавідкі ўныў. За які месяц, здавалася, усё яму абрыдла. Даніла аднойчы запытаў:
— Тата, ты чаго такі панылы?
— Ат, нічога,— адмахнуўся той.— Няма от за што ў цябе рукі зачапіць. Каб хоць якіх дроў накалоць ці вады прынесці, дык яно б і весялей было.
— Не накалоўся, не нанасіўся яшчэ за свой век,— аж зарагатаў Даніла.— Вунь сядзі, гуляй, пакуль гуляецца.
— Нашынцу гульня тая колам стаіць. Каб от, здаецца, за якую работу зачапіць рукі, і весялей было б. А там жа ў нас цяпер работы хоць ты адбаўляй.
— Нашто тая работа табе? Цяпер от добрыя дні насталі, дык ты хоць бы ў парк схадзіў, на людзей паглядзеў і сябе паказаў.
— Няма чаго паказваць ужо.
Даніла дастаў з шафы свой падношаны трохі касцюм і падаў бацьку.
— На от апраніся і хадзі сабе, як пан.
— З мужыка пана не зробіш, не той матэрыял. Хоць ты на яго аксаміт надзень, усё роўна яго да зямлі цягне.
Даніла тым часам нікнуў за шафу і дастаў адтуль вельмі ж хвацкую кавеньку. Неяк трапілася яму быць у Сігулдзе на экскурсіі, і ён купіў яе як сувенір.
— На от табе яшчэ і гэтую штуку. З ёю пэўне ж панам станеш.
Данілу здалося, што нічому так стары не ўзрадаваўся, як гэтай кавеньцы. Круціў яе ў руках, разглядаў выпаленыя на ёй узоры.
Як толькі сын пайшоў на работу, стары, мабыць, каб не надакучаць нявестцы, выйшаў таксама з кватэры. Ён ужо добра ведаў дарогу ў бліжэйшы парк.
Серафіма аж занепакоілася: дзе гэта так забавіўся свёкар. Узялася за тэлефонную трубку, набрала першыя лічбы Данілавага тэлефона — хацела паведаміць Данілу, што бацька недзе прапаў,— як над дзвярыма закугакаў званок. Хуценька адчыніла і ўгледзела на парозе свёкра. Аж узрадавалася. Твар старога быў нейкі свежы, азораны незвычайнай усмешкай.
— Тата, дзе гэта вы так доўга?
— Загуляўся, дзетка мая. Добрага кампаньёна сабе знайшоў, дык загаварыўся з ім.
— Якога кампаньёна?
— Добрага! Такі гаваркі чалавек, дзякаваць яму. От аж дагэтуль прасядзелі з ім на лавачцы. Ён — пенсіянер, і мне няма чаго рабіць, дык мы і грэліся сабе на сонейку, балакаючы.
— Пра што ж вы там балакалі, калі не сакрэт?
— Пра жытку! Пра цяперашнюю і пра даўнейшую.
Серафіма сама сабе парадавалася за старога. Падумала: можа, і асвойтаецца тут у іх і не гэтак карцець будуць Перкі.
Даніла з работы прыйшоў як звычайна. Ён таксама заўважыў адменнасць у бацькавым настроі.
— Нешта ты сёння веселаваты, тата?
— Сябрука сабе знайшоў тут, ды і добрага,— пахваліўся стары.
— А хто ён за такі?
— Маіх гадоў чалавек. Пенсіянер, кажа. На ласкавым хлебе сядзіць. Заўтра таксама пайду да яго. Старому са старым дык і пагаварыць ёсць пра што.
— Вы дамовіліся сустрэцца?
— Нічога мы не дамаўляліся. Пайду на тую лавачку — і сустрэнемся. Яму, мусіць, як і мне, няма чаго рабіць.
Даніла амаль быў упэўнены, што той стары ў другі раз не прыйдзе на тую аблюбаваную лавачку, але ён не хацеў разбураць бацькаву ўпэўненасць, азмрочваць яго вясёлы настрой, а таму сказаў:
— От і добра, што знайшоў сабе сябрука. З таварышам заўсёды весялей і лацвей.
Але ні на другі, ні на трэці дзень Назар не знайшоў свайго сябрука на аблюбаванай лавачцы, хоць і хадзіў туды акурат у той час, што і ў дзень першай сустрэчы.
— Дзе бо ён дзеўся? — дапытваўся Назар у сына.
— Хто ж яго ведае. Гэта ж табе не ў Перках. Там кожны чалавек на вуліцы відзён. А тут ведаеш колькі вуліц, колькі людзей. Тут можна пражыць дзесяць гадоў і не сустрэцца са знаёмым чалавекам.
* * *
Ад Мальвіны прыйшоў з Перак ліст. Першым прачытаў яго Даніла. Мальвіна не таіла сваёй сялянскай радасці. Купілі карову. Сястра пісала пра ўсё: і якой масці карова, і якога росту, і якія ў яе рогі. Паведамляла, што скаціна вельмі рахманая — дзіця падаіць можа, што малако ў яе густое, як масла. Данілу прыемна было чытаць пра сестрыну радасць, і ён усміхаўся, думаючы: як мала, аказваецца, чалавеку трэба для радасці.
А ў старога настрой быў панылы. Падышоўшы да бацькі, Даніла як не выгукнуў:
— Тата, танцуй!
— Хіба я з глузду з’ехаў? Змалада не вельмі ў танцы кідаўся, а чаго гэта я ў цябе тут буду танцаваць?
— Танцуй, кажу табе. Ліст ад Мальвіны прыйшоў. На от чытай,— падаў старому канверт Даніла.
Назар слібізаваў па літары не вельмі выразнае Мальвініна пісанне. Па меры таго як учытваўся, твар яго весялеў, праясняўся.
— Карову купіла! — аж крыкнуў стары. — За што ж яна яе купіла? Грошай жа ў яе мала было.
— Значыць, знайшліся, калі купіла,— хітравата ўсміхаўся Даніла.
Назар чытаў ліст далей, і толькі калі дачытаўся: «Дзякую табе, родны братка, што ты не пашкадаваў грошай і выручыў нас», зірнуў на сына ні то з дакорам, ні то з любасцю. На твар яго ўзбегла ўсмешка, і ён нібы памаладзеў. На лысіне ўспыхнулі ружовыя плямы. Вочы хітравата прыжмурыліся, і ён сказаў:
— Дык я ж у цябе не прасіў грошай.
— У мяне не прасіў, кажаш? Дык у Міколы прасіў.
— То чаму ж ты мне адразу, не даў грошай, я паехаў бы і сам купіў карову. А то хто яго ведае, што яны там купілі. Можа, якую здыхляціну?
— Чаго ты будзеш ездзіць, катацца сюд-туд. Ты ж да нас назаўсёды прыехаў.
Назар неяк адменна, з затоенай іроніяй усміхнуўся:.
— Тым часам паглядзім, назаўсёды ці як.
— Як, не назаўсёды? — аж ускіпеў Даніла.
— Як той сляпы казаў, тым часам пабачым...
Данілу трэба было спяшацца на работу. Ён зірнуў на гадзіннік і бразнуў дзвярыма, не развітаўшыся з бацькам.
Стары выйшаў на балкон. Ён бачыў, як з-за даху суседняга дома выпаўзла яшчэ трохі чырванаватае сонца. Дзень абяцаў быць ясным і цёплым. Толькі дзе-нідзе сінечу неба плямілі белаватыя аблачыны. Кідаліся сюд-туд апраметныя ластаўкі. Пастаяўшы даўгавата такі на балконе, стары вярнуўся ў пакой і пачаў апранацца.
— Тата, куды вы? — запытала Серафіма.
— Пайду пагуляю тым часам. Маркотна неяк стала седнем сядзець у хаце. Каб у цябе хоць работа якая: ці дроў накалоць, ці вады прынесці. Дык табе ж гэтае нішто не трэба. Ляжы тут, як тая калода, завала.
— Дык і адпачывалі б на старасці.
— Яно як каму гэты адпачынак. Мне дык ён бокам выходзіць. Як нічога не робіш, дык быццам і не жывеш.
Назар апрануўся, стаў перад трумо, быццам ён, як маладзён, збіраўся на спатканне. Відно было, што старому нечага не хапае, і ён вачыма шукаў і не знаходзіў.
— Чаго вы шукаеце, тата? — спытала Серафіма.
— Дзе бо тая кавенька?
— Я за шафу паставіла. Дастаньце там самі.
Стары ўзяў кавеньку, апёрся на яе, быццам хацеў праверыць, ці моцная яна. Потым зухавата ўзмахнуў ёю і бразнуў дзвярыма.
З пагулянкі Назар вярнуўся зноў пахмуры.
— Тата, дык чаго гэта вы не ў гуморы? — спытала нявестка.
— Ат,— махнуў стары рукою,— зноў хадзіў шукаць таго чалавека, хацеў пахваліцца, што дачка карову купіла, дык не знайшоў.
— Ну і бог з ім,— падладжваючыся пад гаворку старога, сказала Серафіма.
А апошнія дні стары нешта зусім занудзіўся. Даніла не паспеў яшчэ мо дайсці да работы, сесці за рабочы стол, а стары ўжо чакаў яго дома. Здавалася, што без сына Назар не знаходзіў сабе месца. Серафіма старалася развесяліць яго чым-небудзь, але ў яе нічога не выходзіла. Ды і калі Даніла быў дома, стары сябе трымаў так, быццам ён што згубіў і не можа ніяк знайсці яго.
Аднаго разу Даніла спытаў:
— Тата, што з табою? Можа, табе што баліць? Здзіўленымі вачыма бацька зірнуў на сына і сумеўся, што той быццам прачытаў яго думкі, яго клопат.
— А такі баліць, сынку. Месца сабе тут не знайду, бо яно, тое месца, не тут, а там, на сваім котлішчы. Там я карэннем урос у зямлю. А тут што! За гэты ваш асфальт і корань не возьмецца. Вазьмі ты мне, сынку, білет ды адпраў мяне.
— Што табе не падабаецца ў нас? А мо за што пакрыўдзіўся?
— Вунь бо што ён кажа! Дык чаму не падабаецца. Толькі вот карэннем ніяк не магу ўрасці. Зноў жа такі, хіба ж яны там без мяне дагледзяць тую скаціну? Ды і хачу паглядзець на яе. Можа, якую сухарэбрыну купілі. Шкада, што ты мне не даў грошай. Я-то купіў бы добрую. За свой век навучыўся кароў выбіраць. Ды Рыгору, як мне здаецца, і гаспадарка тая не рупіць. Ён як бы і не туды глядзіць.
— Усім, тата, рупіць свой клопат. Гэта табе так здаецца, што не рупіць.
— Зноў жа такі, я ў вас тут як тая завала. Дома дык я знайду сабе работу, пакуль ногі носяць, пакуль рукі трымаюць. Дык купі, сынку, білет. Я заўтра ж і паеду.
Данілу, ды, мабыць, і Серафіме, шкада было адпраўляць бацьку. Яны былі ўжо настроіліся, што стары прыехаў да іх назаўсёды. Дык дзе там! Вырванае з роднае зямлі карэнне не хацела прымацца на гарадскім асфальце.
1965