Была тая пара года, калі на дрэвах палопаліся пупышкі і выпырснулася свежая, яшчэ кволая зяляніна вясны. Невялічкі наш аўтобус кідала па калдобістай гразкаватай дарозе. Седзячы ля адчыненага акна, я ўдыхаў на ўсе грудзі парнаватае вясновае паветра. Лёгка, добра было на душы, і калі б не клопат, выкліканы тым незвычайным заданнем, якое я атрымаў, можна было б цалкам аддацца сузіранню таго, як хораша шугала ў прасторах маладая вясна. Гэтае заданне я атрымаў ад рэдактара нечакана і таму дома не паспеў нават як мае быць падумаць. Давялося думаць у дарозе. Заданне было — не жартачкі. Рэдактар наш, Мацвей Рыгоравіч, так і сказаў:
— Такое заданне толькі табе, бадай, аднаму ў нашай рэдакцыі па сіле. Спадзяюся, што ты ў яго ўсю душу ўкладзеш.
Гэта быў вялікі давер мне, і я гатовы быў не толькі душу, а ўсяго сябе ўкласці, абы толькі добра зрабіць. Мы любілі свайго Мацвея Рыгоравіча за яго вельмі шчырую душу, чалавечую прастату, за нейкую бацькоўскую патрабавальнасць, і калі хто непасрэдна ад яго атрымліваў якое заданне, дык гатовы быў, здаецца, не піць, не есці, не спаць, а зрабіць так, каб ён сказаў сваё скупое «добра». І вось я, трасучыся ў невялічкім аўтобусе, прыкідваю ў думках, з чаго пачну і чым скончу свой рэпартаж. Хоць і ведаю, што тое, з чым мне давядзецца сустрэцца, пачуць, убачыць, наўрад ці будзе падобным на тую схему, якую я прыдумваю, але ўсё ж я яе прыдумваю.
Аўтобус спыніўся якраз каля Перасвяцкага раённага Дома культуры. Усюды відаць быў жвавы рух. У Дом культуры чародкамі ішлі дзяўчаты, па адным ці па два крочылі больш сталыя людзі. Відаць, інтарэс да выступлення акадэміка быў немалы. Ды і чаму не быць яму вялікім? Не часта ж такія людзі наведваюць. Перасвяты. І, можа, перасвяцкая моладзь ды і людзі больш сталага веку падзякуюць райкому камсамола за тое, што ён арганізаваў гэтую сустрэчу са старым бальшавіком, праслаўленым акадэмікам Сяргеем Трахімавічам Гаўрылюком.
Людзей набілася столькі, што, як той казаў, і яблыку наўрад ці было б дзе ўпасці. Я прымасціўся непадалёку ад сцэны, каб усё добра было відно і чутно. Я заўсёды любіў так прыехаць на які-небудзь сход ці параду, прымасціцца дзе-небудзь у куточку і, нікому лішне не паказваючыся, паглядаць і слухаць. Бо звычайна, калі ўведаюць, што прысутнічае карэспандэнт, дык будуць раз-пораз кідаць на цябе вокам, як бы незаўважна падглядаць, што ты там запісваеш у блакнот. На гэты раз, вядома, ніхто б не падглядаў, што я запісваю, ніхто б не баяўся, што магу напісаць не вельмі пахвальнае пра раён. Мне трэба было не толькі слухаць акадэміка, але і бліжэй быць да тых, каму ён будзе расказваць.
У зале пакуль стаяла такая гамана, што цяжка было пачуць якое-небудзь асобнае слова. Усё злівалася ў адзін працяглы шум, ад якога аж глухлі вушы. Позіркі людзей былі скіраваны на сцэну, пасярод якой стаяў невялікі стол, накрыты цёмна-чырвоным сукном, а ўзбоч, ля самай аксамітавай заслоны,— невялікая трыбуна, на беражку якой — з аднаго боку поўная шклянка вады, а з другога — няўключаная настольная лямпа.
Я заглядзеўся на залу і не заўважыў, калі з-за куліс выйшлі на сцэну акадэмік і рухавая, вельмі вёрткая дзяўчына з камсамольскім значком на грудзях. Я гэта адчуў па тым, як раптам абарвалася гамана і людзі дружна запляскалі ў далоні. Калі ўлегліся воплескі, дзяўчына звонкім, нават крыху прарэзлівым голасам абвясціла:
— Слова, таварышы, мае наш дарагі госць — Сяргей Трахімавіч Гаўрылюк.
Камлюкаватая акадэмікава постаць не па гадах была рухавая. Венчык сівых валасоў акаймоўваў яго лысую галаву. Верхняе святло сцэны падала на акуляры ў залатой аправе, і яны, здавалася, гарэлі. Сяргей Трахімавіч зірнуў на залу з такой усмешкай, што невядома было, чаму людзі запляскалі ў далоні — ці гэтай усмешцы, ці таму, што ён пачаў гаварыць.
Роўны, трошачкі сіплаваты голас прамоўцы ліўся ў людскую гушчыню. Людзі баяліся кашлянуць, каб не заглушыць ніводнага слова акадэміка.
Не, Сяргей Трахімавіч не быў тым прамоўцам, які, узлакаціўшыся на трыбуну, кідаў адтуль вычытаныя з паперкі словы. Ён сюд-туд хадзіў па беражку сцэны і расказваў, відаць, тое, што сам перажыў. Зрэдку ён падыходзіў да трыбуны, і тады вочы яго выпраменьвалі нейкі асаблівы бляск. Нават калі б чалавек не гаварыў, дык толькі па адных вачах можна было б чытаць яго думкі. Больш жа за ўсё Сяргей Трахімавіч пахаджаў і спакойна, нават трошачкі манатонна расказваў пра тое, як у далёкі дарэвалюцыйны час ён, сын беларускага чыгуначніка, стаў рэвалюцыянерам, як арганізоўваў забастоўкі, распаўсюджваў бальшавіцкія газеты, як трапіў у далёкую сібірскую ссылку.
— Э, голубы мае,— зрабіў адступленне ад расказу акадэмік,— тады Сібір была не тое, што цяпер. Цяпер вунь колькі такіх, як вы, едуць туды будаваць заводы і фабрыкі, гарады і пасёлкі, падымаць цаліну. Цяпер там колькі рамантыкі, колькі шчасця чалавечага! А тады...— прамоўца на момант задумаўся, нібы шукаючы прыдатнага слова.— А тады гэта быў край холаду, край кайданнага звону. Вы ж, мусіць, чулі песню пра калоднікаў...
Здавалася, што вось-вось акадэмік заспявае сваім грудным голасам:
Дзінь-бом, дзінь-бом —
Калоднікі ідуць.
То нашага таварыша
На катаргу вядуць.
— Мы ніколі не трацілі веры ў перамогу рэвалюцыі. На сібірскім марозе, як на агні, гартавалі сваю рэвалюцыйную мужнасць, каб не сагнуцца, не ўпасці нават пад самымі цяжкімі ўдарамі лёсу,
Я слухаў і запісваў у блакнот. У галаве ўжо выспяваў рэпартаж. Але вось прамоўца загаварыў, як ён пасля рэвалюцыі вярнуўся на Беларусь, пачаў расказваць пра змаганне на франтах грамадзянскай вайны, пра Першую конную армію, пра арганізацыю партызанскай барацьбы ў тыле белапольскіх войск, якія акупіравалі Беларусь.
— А гэта вось мяне пачаставалі белапалякі,— акадэмік паказаў рукой на рубец, які ледзь прыкметна сінеў крыху вышэй левага брыва.
Дагэтуль я і, можа, нават ніхто не заўважаў таго сіняватага пісяга. Акадэмікаў твар свяціўся такой яснай, іскрыстай усмешкай, святло якой паглынала ўсё. І хіба каму прыйшло б у галаву прыглядацца, што там ёсць на твары ў чалавека. Да таго ж, толькі цяпер я ўбачыў на левым штрыфлі сіняга бастонавага пінжака ярка-чырвоны сцяжок дэпутацкага значка.
Але пра што гэта гаворыць прамоўца? Я яго слухаю і, ужо нічога не запісваючы ў блакнот, з галавой парынаю ў мінулае. А памяць, карціну за карцінай, узнаўляе маё маленства. Нішто так не астаецца ў памяці, як тое, што цябе ўразіла, узрушыла ў дзіцячыя гады. Каб чалавек пражыў два жыцці і чаго б ён толькі ні пабачыў на бясконца доўгім шляху, усё роўна тое, што ўпершыню яго ўразіла, астанецца самым яркім, самым выразным успамінам. Ёсць нейкая мяжа маленства, пераступіўшы якую, чалавек інакш усё бачыць, успрымае. І вось гэтае першае асэнсаванае ўражанне ідзе з чалавекам, можа, праз усё яго жыццё. Чаго потым мне ні даводзілася перажыць, перабачыць за гады юнацтва, сталасці, аднак многае, што ў свой час было значным, уражлівым, нават вельмі балючым, паступова сцьмянела, саступіла месца больш новаму. Чалавечая ж памяць — не тое сховішча, дзе калекцыяніруецца ўсё без разбору. Аднак уражанні маленства могуць праляжаць на дне памяці некранутымі, і варта толькі шмаргануць за нейкую невідочную нітачку, як яны ажывуць яркімі, незабыўнымі карцінамі. А сёння прамоўца якраз і шмаргануў тую нітачку, і я ўжо, здаецца, не слухаю яго, а ўспамінаю сваё далёкае.
...Пасярод нашага Заліп’я праходзіла выгараджаная плотам вулачка. Адным канцом яна выходзіла ў поле і там разгаліноўвалася ў тры дарогі, другі ж канец выходзіў на выган. Па гэтым другім ніколі не ездзілі, бо не было ніякай патрэбы. Яго выгарадзілі толькі для таго, каб не гнаць статак праз ўсё сяло на грэблю, а каб жывёла адразу блізкай дарогаю ішла на пашу. Хто яго ведае, калі выгарадзілі гэтую вулачку, мусіць, яшчэ за дзядамі. Аднак па адзін бок яе быў Лукашоў двор, а па другі наш.
Лукашоў двор быў як цацка... Сядзіба шырокая-шырокая. На вуліцу трыма вокнамі весела глядзеў мураваны, пад бляхаю дом, ад якога пачынаўся шчыльны шалёвачны паркан. Ля самага паркана расла раскідзістая ралаватая ліпа з бусліным гняздом. Ад вулачкі двор таксама быў адгароджаны парканам, але ўжо не з габляваных шалёўчын, далей стаяў вялізны свіран, а там адрына і хлявы, якія абгіналі ўвесь двор і ўтваралі замкнёны з усіх бакоў прастакутнік. Што там рабілася ў двары, нават паглядзець было цяжка — усё гэтак было зроблена, што нідзе ні шчылінкі. Адно ў двор можна было прайсці праз вароты ці брамку, але яны былі амаль заўсёды замкнёныя. Калі каму трэба было чаго, дык ён грукаў у брамку. Спачатку заходзіўся брэхам сабака, шморгаючы ланцугом па дроце, працягненым ад ганка хаты да дзвярэй свірна, а потым ужо выходзіў хто-небудзь з Лукашовых, каб адчыніць.
Толькі як у Заліп’е ўвайшлі палякі, дык Лукаш не чакаў, каб яму хто пагрукаў у брамку. Не зважаючы на холад, ён выйшаў без шапкі на вуліцу. На выцягнутых руках Лукаш трымаў вышываны ручнік, а на ім — бохан хлеба і шчапоць солі. Халодны вецер варушыў яго рэдкія, пасечаныя часам валасы. Ён стаяў да таго часу, пакуль да яго не пад’ехаў, мусіць, самы старшы начальнік. Тады Лукаш падняў галаву і сказаў з павагай, на якую ён быў не вельмі здатны, гаворачы з усімі іншымі:
— Прошам, пане, дахаты!
Гэтак і асталяваўся ў Лукашовай хаце белапольскі афіцэр, камандзір коннікаў, а ва ўсіх іншых заліпскіх хатах было набіта салдатні. Усю зіму прастаялі ў вёсцы карнікі. Яны некуды на час выязджалі і часта прывозілі з сабой нейкіх людзей. За вёскай ля старых могілак палякі расстралялі нікому не знаёмых трох хлопцаў.
Лукашоў пастаялец рэдка выходзіў на вуліцу, а калі і выходзіў, дык, нібы той звяруга, злосна пазіраў на заліпскіх людзей. Адно з Лукашом пасвойтаўся. Нават казалі, што ён спаў з Лукашовай дачкой Аксінняй. Ды і чаму было не пасвойтацца афіцэру з Лукашом — гэта ж быў самы багаты ў Заліп’і гаспадар. Меў тры валокі зямлі, вятрак, сукнавалку. На яго дзень і ноч працавалі парабкі. Балюе панскае афіцэрства ў Лукашовай хаце. Жаўнеры для тых баляў-гуляў пералавілі ўсіх курэй, пастралялі нямала добрых вепрукоў на кілбасы ды на смажаніну. А Лукаш адно знае — гнаць самагонку ды насіць на закусь слоікі мёду. А які ж ён смачны з хрумсткімі агуркамі! За гэты мёд ды за агуркі яго, можа, і солтысам зрабілі.
Аднак у апошні час нешта неспакойна стала не толькі ў Лукашовай хаце, а ўсюды, можа, на ўсім свеце. Неспакой гэты плыў адтуль, з Сялявіч. І нават не з Сялявіч, бо ў Сялявічах яшчэ сядзелі паны і падпанкі. Неспакой плыў здаля, адтуль, з-за Прыпяці. Мы яго ўсе чулі, бачылі. Басаногай чародкай заліпскія хлапчукі, а вядома, і я з імі, выбягалі за платы агародаў. Хто-небудзь з нас прыпадаў вухам да зямлі і слухаў, як яна стогне.
— Макарка, паслухай, як енчыць зямля,— казаў каторы з хлапчукоў мне. І я, ссунуўшы на патыліцу старую аблавухую бацькаву шапку, лажыўся на мураву і слухаў зямлю. А яна сапраўды гудзела, стагнала. Увечары я расказаў бацьку пра зямны стогн. Ён мяне выслухаў і, таямніча ўсміхнуўшыся, сказаў:
— То, сынку, радасны стогн зямлі. То наша воля гэтак гулка ідзе з Усходу.
А на другі вечар мы бачылі ўжо чырвоныя водбліскі гарматных стрэлаў. Яны на момант узнікалі, як крывавыя плямы, на небасхіле. Ды і палякі ўжо заварушыліся.
З усіх вёсак яны выганялі людзей у абоз. Сяляне пазаводзілі коней з вазамі ў лес. Адно мой бацька не баяўся абозу. Наш гняды хадзіў на выгане з павытырклымі праз аблезлую скуру, як абручы, рэбрамі, і ніхто на яго не квапіўся.
На самым світанні мы, хлапчукі, выбеглі на выган. Грэбля, па якой яшчэ нядаўна рэдка праязджала якая фурманка, сёння лескатала коламі, курылася пылам, што падымаўся з-пад колаў і з-пад ног тых, хто ішоў пехатой. А ішло і ехала процьма. Па ўсім ужо відаць было, што падыходзіць канец панскай уладзе. Аднак карнікі, якія стаялі ў Заліп’і, яшчэ ліпелі па хатах, нібы і не збіраліся выязджаць. Яны толькі больш пачалі рабаваць абабраных ужо да ніткі сялян.
Затуліўшы далоняй ад яркага ранішняга сонца вочы, я ўглядаўся на грэблю. Што гэта? З грэблі на выган павярнулі два коннікі і ў пары едуць паўз платы. А паміж коньмі ці то чалавек, ці што? Чаго б то ён, як толькі коннікі паедуць рыссю, бегам бяжыць, падае, нават цягнецца па зямлі? Толькі тады, як коннікі пад’ехалі да канавы, якая перасякае наш выган, і коні па чэрава ўвайшлі ў ваду, мы выразна ўбачылі, што чалавек прывязаны вяроўкаю да сёдлаў, а тыя, што сядзяць у сёдлах, сякуць яго зверху бізунамі. Мы пахаваліся за плот, каб лепш убачыць, што гэта за дзіва такое. Чалавек быў увесь мокры, скрываўлены. Ён ужо не ішоў, а на вяроўцы цягнуўся паміж коньмі.
...Усё гэта, як жывое, паўстала цяпер у маёй памяці. Ды не толькі ў памяці. Заплюшчыўшы вочы, я яго бачыў, я чуў на свае вушы. А голас Сяргея Цімафеевіча як бы наліваўся гневам, і мне здалося, што ў тых, хто яго слухаў, сціскаліся сэрцы ад болю, а кулакі — ад нянавісці. У зале было ціха-ціха, адно толькі чутно было, як людзі глыбока ўздыхалі...
Скалечанага, скрываўленага, збітага нашчэнт чалавека коннікі ўцягнулі ў Лукашоў двор. Мы назіркам пабеглі з балота ў вёску. Хацелася чым-небудзь памагчы небараку. Брамка двара была не зачынена. Мы бачылі, як з хаты выйшаў той самы старшы афіцэр, падышоў да чалавека, які распластаны ляжаў на зямлі, і ўзяўся сам дапытваць яго. Колькі ён ні біў, колькі ні здзекаваўся з палонніка, той адно адказваў:
— Я майстар з Сялявіч, у мяне дрыль нават быў з сабою. Запытайцеся, паночку, у іх,— чалавек кінуў вачыма на тых, што прывалаклі яго сюды.
— Галган, пся крэў,— крычаў афіцэр,— брэшаш, бальшавіцкі сабака. Ты ў мяне мусіш мувіць, хто цябе паслаў сюды. ^
— Вы ў людзей спытайце, яны каторыя ведаюць мяне,— прастагнаў чалавек.
Чалавек паківаў пальцам Лукашу, які выйшаў з хаты, каб пацікавіцца, што дзеецца на яго двары.
— Ты ведаешь гэтага галгана? — спытаў афіцэр у гаспадара.
Лукаш абышоў, агледзеў чалавека, чамусьці пачухаў патыліцу, нібы думаючы, што адказаць на афіцэрава запытанне, і не афіцэру, а як бы самому чалавеку сказаў:
— Нешта не бачыў я цябе, хлопча, ніколі.
Афіцэр загадаў пагукаць на двор сялян, каб спытаць у іх, можа, яны ведаюць, што гэта за ён. Усё ж такі, мусіць, яму хацелася дашукацца нейкай ісціны. У момант найшло амаль поўны двор мужчын і жанчын. Мы, падшыванцы, шнырылі пад нагамі ў людзей, прабіваючыся наперад, каб хоць зірнуць на чалавека. Усе баязліва туліліся да адрыны. У жанчын на вачах закіпалі слёзы, мужчыны маўкліва каўталі камячкі нянавісці, панура пазіраючы то на афіцэра, то на чалавека. Афіцэр кінуў на людзей суровы позірк і спытаў:
— Хто з вас яго ведае? Казаць толькі праўду, інакш будзе тое, што яму.
Мужчыны яшчэ цясней схіліліся адзін да аднаго, нібы рыхтуючыся адбіваць афіцэравы ўдары. Адно мой бацька выйшаў наперад, нагнуўся над чалавекам і доўга ўглядаўся яму ў твар:
— Хто яго ведае, хіба ж пазнаеш. Гэтак змясілі,— і, крыху падумаўшы, дадаў:— Мусіць жа, гэта той, што з дрылем ходзіць. Перчык той, як яго ў нас дражняць.
Людзі з палёгкай уздыхнулі, нібы скінулі з сябе найвялікшы цяжар. Трэба ж было каму-небудзь адважыцца, каб узваліць на сябе ўсю рызыку і сказаць тое, у што ён сам ні кропелькі не верыў. Гэта зрабіў мой бацька. А следам за ім і людзі пасмялелі.
— Ён жа ў мяне летась чыгунец лапіў,— крыкнула з натоўпу жанчына.— Я яшчэ здорам яму плаціла.
— А мне казан палудзіў. Медны казан быў, ды палуда ўся аблезла. Нельга было ўжо варыць. Дык ён, дзякаваць яму, палудзіў, ды так жа добра,— падтрымаў выказанае бацькам другі жаночы голас.
Аднак усе з трывогай глядзелі на Лукаша, мусіць, баючыся, што той зараз жа абвергне ўсё гэта. Тым больш што абвергнуць лёгка было. Чалавека, які, падплыўшы крывёю, ляжаў на зямлі, у сапраўднасці ніхто не ведаў. Таго майстра, які хадзіў з дрылем па вёсках, лапіў чыгункі ды лудзіў казаны, ведалі бадай што ўсе. Я таксама, нават заплюшчыўшы вочы, мог пазнаць яго. Мы, хлапчукі, кожны раз, калі ён хадзіў па вёсцы, крычучы: «Каму чыгуны, казаны, паяю і луджу», пахаваўшыся за плот ці за вугал хаты, крычалі ўслед: «Перчык-ерчык, чыгунец». Ён не любіў гэтай мянушкі і аднаго разу так улёг за мной, дык я думаў, што дагоніць і дрылем тым між плеч адходзіць... Я добра ведаў таго Перчыка, а гэта быў не ён, і я зразумеў, што бацька сказаў для таго, каб хоць трохі памагчы чалавеку ў яго бядзе. Адно баяўся я, ды, мусіць, і ўсе, хто быў у двары, што Лукаш возьме дый скажа, што гэта ніякі не Перчык. Але наўздзіў усім Лукаш яшчэ раз абышоў знявечанага чалавека, нагнуўся над ім, штосьці памацаў рукой і сказаў:
— Мусіць, я не пазнаў. Можа, гэта і ён, хто яго ведае.
У афіцэра злосцю наліліся вочы, і ён парывіста махнуў рукой: маўляў, марш усе адсюль. Усе рынуліся на вуліцу, а мне не цярпелася, хацелася ўведаць, што тут яшчэ будзе, і я стрымгалоў пераскочыў цераз парканчык і затуліўся за вугал свірна, адкуль было добра відаць усё, што робіцца на двары.
Афіцэр не адчапіўся ад чалавека. Ён на ўсю сілу крыкнуў: 7
— Устань, хам!
Той паспрабаваў падняцца на ногі, але яны падламіліся.
— Прыкідваешся, хам бальшавіцкі!
Мне відно было, як афіцэр выцягнуў з ножнаў крывую бліскучую шаблю і замахнуўся ёю. Я спалохаўся: вось зараз рассячэ напал. Але афіцэр ударыў плашмя... Далей ён гэтак біў бесперапынку, і нельга было разабраць, ці то стагнаў палоннік, ці так глуха аддаваліся ўдары. Толькі тады, як афіцэр секануў тупым бокам шаблі па галаве, са стогнам даляцелі да мяне словы:
— Кацюга, гад пракляты...
Ні слова, ні паўслова чалавек не сказаў, хто ён і адкуль. Ён толькі глуха стагнаў, нават не прасіў літасці. Не дамогшыся нічога ад палоннага, афіцэр закамандаваў замкнуць яго ў Лукашову адрыну.
Тры дні ён праляжаў там. Ні каліва хлеба, ні расінкі вады ў роце не было. Ён не спадзяваўся ні на які цуд.
...Лукашова адрына, якая глухой сцяной выходзіла ў вулачку, была збудавана так, што ў сценах ніводнай шчылінкі не знойдзеш. Чортаў кулак на нешта паслаў у адрыне падлогу, зрабіў з жэрдак вышкі. Камар носа, здаецца, не ўтачыў бы туды. Але мы такі падтачыліся былі пад кулацкую адрыну. Лукаш аднойчы ссыпаў увосень на падлогу мерак з пяць груш-дзічак, якіх ён натрос з таго дрэва, што расло на ўзмежку ягонага гарода. Зялёныя дзічкі былі цвёрдыя, як каменне, і іх ніхто не абіваў з дрэва. Але калі яны ўлежваліся, дык рабіліся віно-віном. Цэлымі днямі тупалі мы ля Лукашовай адрыны, удыхаючы мядовы пах дзічак. Аднак жа далезлі да іх. Падкапаліся пад сцяну адрыны, выламалі крайнюю маснічыну і такі падлаз зрабілі, што больш за палавіну выцягалі тых дзічак. Лукаш даўмецца не мог, дзе дзелася столькі гніляк. Мусіць, думаў, што пацукі якія расцягалі. А падкоп мы зрабілі гэтак хітра, што Лукаш хадзіў, тупаў каля тае ямкі і не ўбачыў яе.
— От небарака, даканаюць яго гады,— паспачуваў бацька палонніку.— Голадам замучаць чалавека.
— Тата, а што калі я яму есці занясу? — спытаў таямніча я.
— Ды як ты занясеш. Там жа вартавы, як слуп, стаіць.
— Я ведаю адну шчыліну,— не выдаючы цалкам свайго сакрэту, паведаміў я бацьку.
— То занясі, шкада ж чалавека. Ды глядзі не пападзіся, а то і з цябе, як з яго, скуру спусцяць.
— Не спусцяць,— запэўніў бацьку я.
Доўга шпацыраваў я па вулачцы, праверыў, ці не заваліў хто таго падлаза, заходзіў у двор паглядзець, што робіць вартавы. Ён сапраўды стаяў, як слуп, нібы пільнаваў адно тое жалезнае пута, якім былі замкнуты дзверы адрыны. Я асмеліўся падысці зусім блізка да вартавога і загаварыць з ім, але ён на мяне гэтак цыкнуў, што я кінуўся на ўцёкі.
— ...Цяжка глядзець у вочы смерці, асабліва калі ты ведаеш, што не ўсё яшчэ зрабіў на белым свеце,— гаварыў з нейкім болем за тое мінулае Сяргей Трахімавіч.— Галава ўжо ў мяне была як не свая. Вось-вось, здавалася, страчу прытомнасць і палячу ў нейкую бездань... Цемрадзь нейкая страшпая завалакла адрыну. Я чакаў, што зараз адамкнуць дзверы, павядуць мяне туды, адкуль ніхто і ніколі не вяртаецца. Я быў гатовы ўжо да ўсяго, абы толькі скончыліся пакуты...
...Раптам нешта зашамацела, але не ў дзвярах, а ля задняй сцяны. Я прыўзняўся і, сумеўшыся, слухаю: што б то магло быць? Вядома, ніякай надзеі на ратунак не меў. Сабраў усю сваю сілу, каб апошні раз зірнуць у вочы смерці і не выказаць страху. Няхай ворагі не падумаюць, што камуністы баязліўцы. Але тое, што я пачуў з-пад сцяны, дайшло да маёй свядомасці як надзея па ратунак,— працягваў свой расказ Гаўрылюк.
...Я прасадзіў ужо галаву праз цесны падлаз і запытаў:
— Дзядзька, дзе вы? Я вам есці прынёс, калі хочаце.
Я прасунуўся па самыя грудзі ў адрыну. Не адразу пачуў адказ на свой шэпт. Спалохаўся, думаў, што чалавек зайшоўся ад болю і голаду. Нейкая хвіліна здалася мне бясконца доўгай. Нарэшце пачуліся прыглушаныя словы:
— Хто ты? Як ты сюды ўлез?
— Я Макарка, Васілёў сын. Есці вам прынёс, калі хочаце.
Стогнучы ад болю, чалавек папоўз на мой голас. Я думаў, што ён з голаду кінецца на яду, і працягваў яму руку з шапкай, у якой былі хлеб і сала. Але чалавек спытаў:
— Як ты сюды ўлез?
— Во як улез! — выгукнуў я, амаль забыўшыся, дзе мы.
— Цішэй, хлопчык,— прастагнаў чалавек..
— Як улез? — здзівіўся я.— Праз гэты падлаз мы на Лукашовыя гнілкі лазілі. Ён такі, што нават вы можаце пралезці.
— Дзе ён, той падлаз? — як мне здалося, радасна запытаўся чалавек.
— Давайце руку і паўзіце за мной,— прапанаваў я.
І я задам пачаў выкоўзвацца ў вулачку, цягнучы за сабой чалавека. Праз які момант мы былі ўжо на волі. Вясновая ноч была ціхая, недзе толькі ў канаве заходзіліся жабы, ды з грэблі чуўся лёскат колаў. Гэта ішлі дзень і ноч на захад белапольскія абозы.
— Ты пакажы мне, як тут прабрацца дзе ў які лес,— папрасіў чалавек.
Мы хуценька пайшлі вулачкай на выган. Чалавеку, відаць, было цяжка, балюча ісці, і ён раз-пораз абапіраўся на маё дзіцячае плячо. Мы выйшлі за платы агародаў і там, спадзеючыся, што з вуліцы нас ніхто не ўбачыць, прыселі на мураве адпачыць. Я падаў чалавеку хлеб з салам, і ён пачаў есці, але з’еў не ўсё, што я прынёс.
— Няхай гэта будзе на дарогу,— запіхваючы ў кішэню пінжака невялічкую лусту хлеба і скрылёк сала, сказаў ён мне.— А цяпер гайда, хлопча, у дарогу. Пакажы, куды мне ісці, каб хутчэй у лес трапіць.
Я павёў чалавека сцяжынкай, якая вяла да кладкі цераз канаву. Дарогай я асмеліўся спытаць:
— Скажыце, дзядзька, хто вы? Я ж ведаю, што вы не Перчык-ерчык. Мой бацька так сказаў, каб вас не білі.
— Э, хлопча,— ласкава адказаў мне дзядзька.— Твой тата добры, сапраўдны чалавек. Я — бальшавік. А як жа цябе, хлопча, завуць? — нечакана запытаў чалавек.
— Макарка Васілёў.
— Як жывы буду, век не забуду,— прамовіў чалавек, развітваючыся са мной на кладцы. Слабымі рукамі ён ласкава абхапіў маю галаву і два разы пацалаваў у лоб.
— Як вырасцеш, хлопча, дык і ты будзеш бальшавіком.
— Буду! — амаль крыкнуў я ўслед чалавеку.
Я яшчэ доўга стаяў ля тае кладкі і глядзеў, як сцяжынкай па росным поплаве пайшоў чужы і родны мне чалавек. Удалечыні ўжо сінела сцяна лесу. Вось-вось павінен быў пачацца вясновы дзень. А я ўсё глядзеў і глядзеў, пакуль чалавека зусім ужо не стала відно. Я думаў сабе: «Каб хоць тыя чэрці не агледзеліся, хай бы ён хоць у лес увайшоў, а там няхай шукаюць, трасцу знойдуць...»
Блізка сарака год прайшло з таго часу. Многа перажыта, многа перабачана. У часе Вялікай Айчыннай вайны я і сам не раз хадзіў у разведку, трапляў у такія пераплёты, што цяпер нават цяжка ўявіць, як я з іх выкручваўся. Шмат што пачало ўжо знікаць з памяці. І цяпер перад вачыма, мабыць, той самы знявечаны чалавек. Адно над левым брывом сінее след даўняе раны.
А Сяргей Трахімавіч гаворыць і гаворыць:
— Памяць мая не зберагла ні назвы тае вёскі, ні імя таго хлапчука, які мяне выратаваў. Можа, я з ім цяпер дзе і сустракаўся, бачыўся.
Я слухаю гэта, і мне хочацца крыкнуць па-дзіцячаму:
— Я тут, дзядзька Сяргей!
Але я маўчу, даслухоўваючы чалавечую споведзь. Ён ужо расказвае пра тое, як яго партыя паслала вучыцца, як ён стаў вучоным, над якімі праблемамі цяпер працуе.
Мне гэта чамусьці ўжо не цікава слухаць. Гэта як бы чужое. Я чакаў канца, каб пагаварыць з акадэмікам. Вось ён ужо скончыў расказ, і я пайшоў за кулісы. Але ў гэты момант пачалі задаваць пытанні. Мне здалося, што акадэмік вельмі доўга адказвае на іх. Нецярплівасць разбірала мяне: той гэта чалавек ці не той? А можа, і не той? Хіба мала бывае такога ў жыцці?
* * *
У рэдакцыю я вярнуўся на чацвёрты дзень, і, як толькі пераступіў парог рэдактарскага кабінета, Мацвей Рыгоравіч, дакараючы мяне, спытаў:
— Што з табой, Макар Васільевіч, здарылася? Гэта так на цябе не падобна, каб ты дзе-небудзь загуляў і сарваў выкананне задання. Дзе твой рэпартаж? Мы планавалі яго на нядзелю, а сёння ўжо аўторак.
— Так, Мацвей Рыгоравіч, ніколі са мной такога не было. Такое рэдка з кім здараецца. На гэты раз я рэпартажу не напісаў.
— Што здарылася? — нецярпліва пытаў рэдактар, відаць, думаючы, што мяне напаткала якая бяда.
— Нічога страшнага. Наадварот. Вось наце прачытайце, я напісаў апавяданне.
Мацвей Рыгоравіч пачаў чытаць. Па меры таго як вочы яго далей і далей беглі па радках, я бачыў, як разгаралася яго цікавасць. Я стаяў і сачыў за яго выразам твару, за кожным адценнем на ім. Нарэшце рэдактар вымавіў:
— Цікавую гісторыю выдумаў.
— Не выдумаў, Мацвей Рыгоравіч. Усё, што тут напісана, было са мной і акадэмікам Гаўрылюком. Гэта чыстая праўда.
Мацвей Рыгоравіч яшчэ больш здзіўлена зірнуў, нібы ён дагэтуль мяне зусім не ведаў, узяў чырвоны аловак і напісаў на левым ражку першай старонкі майго апавядання: «У набор».