Раман Сабаленка. Незамужняя ўдава

epub

падключыць
слоўнікі

Раман Сабаленка

Незамужняя ўдава

Раздзел першы

Гэтага ніхто тут не ведае, апроч самой Галі Заранкі. Ведае і яшчэ адзін чалавек, але яго тут няма, і мы пакуль памаўчым пра таго чалавека.

Галя прахапілася, калі на ўсходзе ледзь-ледзь прасвятлела палоска неба і бліснулі першыя вострыя і трошкі халаднаватыя промні червеньскага сонца. Яна яшчэ молада саскочыла басанож са свайго ложка і ступіла на халаднаватую падлогу. Магла б пакуль і не ўставаць. Вунь жа дзяўчаты, параскідаўшы рукі, спяць. Спяць глыбока, бесклапотна, кожная па-свойму, кожная, мабыць, сніць сон. Марынцы можа сніцца Вадзім. Ён жа, мусіць, запаў ёй не толькі ў памяць, але і ў душу, бо пра каго б яна ні гаварыла, абавязкова перавядзе гаворку на яго.

Галя зайздросціць Марынцы, яе, мусіць, першаму і вернаму каханню. Калісь, ужо вельмі даўно, сама Галя радавалася, сама гэтак узрушалася, сама ўся свяцілася невідочным святлом таго першага незабыўнага пачуцця. Прайшло ўжо колькі часу. Яна магла б і забыцца на ўсё тое, калі б чалавечая памяць не была такая глыбокая і калі б на самым дне яе не захоўвалася толькі тое, чаго чалавеку нельга забыць, як самога жыцця.

Галя падышла да Марынчынага ложка, паўглядалася Марыне ў твар, у нібы трошкі падсіненыя павекі на асмужаным ветрам і сонцам абліччы і ўспомніла сваю маладосць. Колісь яна таксама магла так бесклапотна спаць. Пазайздросціла Марынцы, яе маладосці, і чамусьці захацелася прыпасці да прыгожага дзяўчынінага твару, пацалаваць Марынку як родную дачку. Марынка, мусіць, адчула Галін позірк, бо нешта заварочалася, замармытала спрасоння і павольна, нехаця, быццам яны склеіліся, расплюшчыла павекі.

— Чаго гэта вы, цётка Галя, не спіце?

— Нешта сон не бярэ.

І мо гэтае «цётка Галя» лішне нагадала жанчыне, што яна ўжо немаладзёнка, што на яе плячах цяжар гадоў і, хоць яна яшчэ не сагнулася пад ім, усё роўна яго не скінеш, не ўбавіш.

Цяжар гадоў! Каб жа яго скінуць, усё пайшло б, можа, іначай, можа, лепей і, можа, больш было б ладу ў жыцці. Цяпер вунь Марынцы што абыходзіць. Дармо што, скончыўшы дзесяцігодку, яна не паступіла ў інстытут. Перад ёй, як тады перад Галяй, ніхто не зачыніў дзвярэй у свет. Леташняй восенню Марынка паехала ў Беларускую сельскагаспадарчую акадэмію і паступіла на завочнае вучэнне. Нядаўна, як тая птушка з выраю, стомленая, але шчаслівая і акрыленая, вярнулася з веснавой сесіі. Там жа вучыцца і Вадзімка, але ён на стацыянары. Праз колькі год кончыць і будзе аграномам.

О, каб людзям расказаць усё пра Вадзіма, каб яны ўведалі ўсё пра яе самую і пра яе хлопчыка, можа б, яны зусім адкаснуліся ад яе самое і ад Вадзімкі. А так от Марынка горнецца сэрцам да Вадзіма, а праз яго, мабыць, і да Галі. Часам так і хочацца, каб з дзявочых вуснаў зляцела не звыклае «цётка Галя», а шчырае, цёплае, лагоднае «мама». А можа б, і не адкаснуліся, можа б, яшчэ бліжэй прыгарнуліся?

Галя носіць сваю таямніцу, як незвычайны цяжар, як нявыказаную радасць і як непадзелены смутак. Гэта вельмі-вельмі цяжка. Чалавечае ж жыццё павінна быць заўсёды на віду ў іншых, тады нават у самыя горкія, часам роспачныя хвіліны яно не бывае такое цяжкае.

Галя стараецца, каб цяперашняе яе жыццё было відно ўсім. Пра яе вунь і газеты колькі разоў пісалі ўжо. Яна двойчы была ў вобласці на нарадах перадавікоў жывёлагадоўлі. У абласной газеце быў нават змешчан яе партрэт. Пасля таго і прыйшло пісьмо ад чалавека, пра якога яна ўжо і забыла. І канчалася тое пісьмо так: «Дарагая, любая мне Галя! Ты, мабыць, і забылася, што я ёсць на свеце. Але я не забыўся! Я праклінаю таго разлучніка, які стаў тады нам упоперак дарогі, як чорны прывід. Можа, цяпер і позна ўжо гаварыць і думаць пра тое, даўно мінулае, але я згодны хоць цяпер займець сабе і даць табе хоць каліва шчасця».

Яна нічога не адказала таму, хто захацеў займець «хоць каліва шчасця». Чамусьці ёй і цяпер стала брыдка, як пасля таго першага нахабнага пацалунка. Галя пашматала пісьмо на кавалачкі і кінула.

Марынчыны вочы мружыліся. Відно было, як ёй цяжка прачынацца. Галі на момант нават шкада стала Марынку. Успомнілася, як яе самую мачыха будзіла на золку і як не хацелася расплюшчваць вачэй. А сёння Галя надумала была расказаць Марынцы ўсё пра сябе і пра Вадзімку. Хай бы яна хоць адна тут усё ведала! Усё-такі Марынка калі не родны, дык ва ўсякім разе блізкі яе хлопчыку чалавек. Каб яна адразу прачнулася, можа б, Галя і паспавядалася перад ёю. Але тая млявасць, з якой дзяўчына пацягвалася ў пасцелі, расплюшчвала вочы, як халоднаю вадою абліла Галіну рашучасць, і жанчына сказала:

— Паспі яшчэ, дачушка, паспі трошачкі.

Сказала і выйшла з дому, села на прыступку ганка і ўмылася гарачымі і горкімі жаночымі слязьмі. Можа б, яна праплакала да самае тае пары, пакуль з-за суседняга дома, у якім жывуць мужчыны, не выйдзе начны вартавы дзядзька Адам і не падасць трубой-берасцянкаю голас, каб уставалі даяркі, каб падымаўся на ногі ўвесь лагер.

Два дамы летняга жывёлагадоўчага лагера пастаўлены на краі велікаватай паляны яшчэ ў бытнасць Галі Заранкі старшынёй «Чырвонай нівы». За дамкамі далей лес: дубняк, бярэзнік, альшэўнік, а за ім забалочаныя лугавіны. Зялёны шум ранішняга лесу лагодзіць душу. Недзе на дрэве завінаецца птушка. Галя нават не ведае, як завецца гэтая птушка, але ранішні спеў яе ліецца як гаючы водар, ушчувае боль. Жанчына ўстае з прыступкі і ідзе лесам, асцярожна ступаючы. Ёй здаецца, калі яна ступае на маладую траўку, дык і той балюча бывае разгінацца пасля яе нагі.

Галя ўглядаецца ў дрэвы, у кветкі. Бачыць, як ранняя праціўніца пчолка дала нырца ў жоўценькі збаночак кветкі і там хуценька-хуценька заварушыла ножкамі. Прыгледзелася да пчолкі, якая аж пажаўцела ад пылу, і стала радасна за добры пчаліны ўзятак. Асцярожна страсянула сцяблінку кветкі і сагнала пчолку, каб тая не вельмі нагружалася, бо ёй жа ляцець, мабыць, не блізкі свет і крыльцы могуць не вытрымаць. Пчолка паднялася, пагула над кветачкай, пакружыла над Галяю і паляцела. Галя зірнула ёй услед і папраставала лесам да таго балота, дзе надоечы мужчыны пачалі церабіць хмызнячча. Іван Леўчык — старшыня калгаса — даўмеўся: каб тое балота не здратавала жывёла, расцерабіць яго, узараць дзірван і засеяць цімафееўкай. Дык калі нават не касіць, а і скаціну пусціць, то будзе добры выпас, а то ў тым хмызняччы расце чортведама што.

Старшыня прыслаў мужчын з кавалёўскай брыгады з таго калгаса, які нядаўна далучыўся да іхняй «Чырвонай нівы». Аднойчы Галі закарцела схадзіць туды, паглядзець на іх работу. І яна пайшла. Ужо чуліся глухія ўдары сякер. Калі Галя падышла зусім блізка, сякеры заціхлі. Мабыць, мужчыны паселі на перакур. Яна стаілася побліз за дрэвамі і ўслухалася. Мужчыны рагаталі. Да Галі даляталі словы. Яны былі мужчынскія, скарамнаватыя, нават на адзіноце сорамна было іх слухаць. Галя знарок зашамацела ў кустах вербалоззя, якое падступала да самага чарналесся, і выйшла. Мужчыны, як толькі ўгледзелі Галю, прымоўклі. Вінавата пазіралі адзін на аднаго і як не казалі: чаго цябе сюды прынесла? Наогул, Галя заўважыла: калі паяўлялася дзе ў гурце мужчын, яны пераставалі пацвельвацца пры ёй, як пры іншых жанчынах. Галю гэта і радавала і, калі праўду казаць, трошачкі і непакоіла: мабыць, яшчэ дагэтуль яе тут не лічаць за сваю. А мо яна занадта ганарыстая, мо вельмі высока нясе галаву? Аднак жа гэта жанчыне не замінала, гэта было нечым пабочным і больш радавала, чым засмучала.

— Дзень добры, мужчынкі,— павіталася Галя з нейкай задзёрынкай.

— Дзень-то добры, ды работа не дужа салодкая,— сказаў нехта з гурту, у якім было чалавек пад сорак.

— Чаму? Работка ж такая, што не бі ляжачага. Хоць не ўежна, дык улежна,— намякаючы на тое, што мужчыны лежачы пацвельваліся, сказала Галя.

— Чаму не ўежна? Сала ж з дому панабіралі па паўторбы. А от наконт улежнасці, дык не дужа. Зянон не дае. Ды Леўчык часам як нахопіцца, то і дома ўночы не ўлежыш. Мулка будзе. Гэта ж вот тут меркавалі, што з птахай рабіць.

— З якой птахай?

— Паглядзіце вунь з якой! Хадзем я пакажу,— да Галі падышоў яшчэ не стары, прыгожы з твару мужчына, якога Галя нават не ведала як завуць, бо ён быў з таго кавалёўскага калгаса, які нядаўна далучыўся да «Чырвонай нівы». Мужчына нечым кінуўся Галі ў вочы. Ды і ён неяк асабліва зірнуў на яе. Не зважаючы на ладныя гады, Галя была паглядная: твар яе быў загарэлы і прыгожы, постаць стройная, крамяныя грудзі прывабна выпіналіся з-пад лёгкай летняй кофтачкі. Асмужаны сонцам і ласкавым ветрам твар з глыбокімі праніклівымі вачыма вабіў, мабыць, не аднаго мужчыну. Галя адразу злавіла дапытлівы брыгадзіраў позірк, але не падала і віду, як гэта рабіла заўсёды, калі заўважала, што ёю хто-небудзь з мужчын цікавіцца. Пайшла следам за ім за зялёны лоўж хмызняку і там угледзела звязаны ў чубок лазняк.

— Зірніце во сюды,— мужчына распрастаў лазнячча.

Галя ўгледзела пасярод яго маленькае гняздзечка. Яно, прымацаванае да трох лазінак, ледзь ліпела. У гняздзечку сядзела шэранькая маленькая птушачка. Мужчына як ні браў яе рукою, а яна хоць бы зварухнулася.

— Яна, мабыць, нежывая?

— Не! Не! Жывая, я ў рукі браў яе,— адказаў мужчына,— пад ёю чатыры маленечкія рабенькія яечкі. Мабыць, хутка выклюнуцца птушаняткі.

— Вы не чапайце яе, няхай сядзіць спакойна. А хто гэтак лазняк звязаў? — спытала Галя.

— Я!

Ніжэй нагнулася да гняздзечка і ўгледзела, як птушчыны крыльцы дробненька калаціліся і сама птаха, мабыць, баючыся зірнуць у вочы небяспецы, заплюшчылася, як нежывая.

— Хадзем адсюль,— сказала Галя,— не будзем яе палохаць.

Яны пайшлі, і толькі тады Галя прыгледзелася да мужчыны.

— Чаму я вас не ведаю? — спытала яна.

— Не магу знаць,— адказаў ён, як салдат начальству.— Не выпала нідзе пазнаёміцца. А я вас трошкі такі ведаю. Колькі разоў бачыў, але блізка, вось гэтак, як сёння, ні разу не даводзілася.

— Давайце пазнаёмімся. Як жа вас хоць завуць? — трошкі мо настырна спытала Галя.

— Маці з бацькам ахрысцілі Зянонам.

Галя яшчэ больш дапытліва зірнула на мужчыну. Угледзела пад доўгімі вейкамі стрыманую цёплую ўсмешку і здагадалася, што гэтая ўсмешка толькі для яе. Чамусьці ёй захацелася адказаць на ўсмешку, але яна стрымала сябе. Калі падышлі да гурту, нехта з дасціпнікаў кінуў:

— Ну як, не аперылі ўдваіх тых птушанятак?

Ні Галя, ні Зянон не адказалі на грубаваты жарт. Галя хуценька развіталася, чамусьці толькі з адным Зянонам, і пашыбавала лесам на кашару. Набліжаўся час дзённай дойкі. Пад лёгкім крокам жанчыны патрэсквала шыгаллё, з травы, з дрэваў выпырхвалі птушкі, а яна ішла і нічога гэтага не бачыла і не чула, бо спяшалася. І добра, што спяшалася. Як толькі яна выйшла з лесу, угледзела ля летняй кухні ўсіх даярак, пастухоў, вартаўнікоў. За самаробным сталом у засені дрэваў сядзеў Леўчык, і ўжо здаля было чутно, што ён даймаў жывёлаводаў:

— Мы ж вас сюды не на дачу выправілі, каб вы патроху жываты нагульвалі. Мы абавязаліся сёлета падвоіць надоі, а вы сабе тут раскашуецеся, як гарадскія дачнікі. Кароў выганяеце, баючыся апярэдзіць сонца, і пасяце так, каб ног сабе не натаміць. Затое ўвечары гулі-балі, аж лес разлягаецца.

Галя падышла і ціхенька стала ззаду. Леўчык яе ўгледзеў адразу, бо зірнуў — як стрэліў вачыма. Думала, чакала, што вось-вось возьмецца крытыкаваць яе. Нядаўна на партыйным сходзе ён такі пакрытыкаваў за тое, што марудна павышаюцца надоі. Таму думала, што і зараз не ўтрымаецца. Здалося, што ён нечым узлаваны. Але, прыгледзеўшыся, яна не ўбачыла на яго твары злосці. Пазнала яго звычку: спачатку насварыцца, пакрытыкаваць і, калі ніхто з слухачоў не пачне агрызацца, неяк знянацку падабрэць і далей ужо гаварыць і такое, што можа ўлагодзіць нават чэрствую душу. Была ўдзячна старшыні, што ніколі на людзях не браўся дапякаць яе. Заўсёды з ёю быў лагодны, далікатны і нават трошкі ласкавы. Галя і сама не ведае, адкуль усё гэта: можа, яна і цяпер яшчэ падабаецца яму як жанчына. А мо ён проста шкадуе, бо хоць і не ўсё, але трохі ведае, якая ёй нялёгкая выпала доля.

Леўчык ужо зусім падабрэў і пачаў жартаваць:

— Раскажы, дзядзька Адам, як ты тых ваўкоў да смерці напалохаў?

Твар дзядзькі Адама перасмыкнуўся ўсмешкай, і чалавек ужо, мабыць, быў гатовы пачаць выдуманы ім самім расказ пра тую зграю ваўкоў, якіх нібы ён адагнаў ад кашары. Але ён яшчэ і слова не сказаў, як усе зарагаталі, і дзядзька вымушаны быў прыкусіць язык. Усе ведалі, які баязлівец дзядзька Адам: баяўся не тое што воўка, дык нават плюгавенькага дворнага сабакі. А гісторыю пра тое, як ён адагнаў ад кашары цэлую плойму ваўкоў, чалавек выдумаў для таго, каб выдаваць сябе перад людзьмі калі не харобрым рыцарам, дык ва ўсякім разе і не баязліўцам.

— Дык адкуль яны ішлі, тыя ваўкі? — дапытваўся старшыня.

— Ды вунь адтуль, з шыі, хіба вы не ведаеце, з тых зараснікаў. Там жа такая гушчэча, што не толькі ваўкі — чэрці могуць вывесціся. Сюды, проста на кашару, і перліся, нячысцікі. Мабыць, нюхам вынюхалі, што тут пажытак добры. Я з-за дрэва як бабахнуў адным ствалом, то яны назад. Дык я наўздагон з другога яшчэ грымнуў.

— А колькі ж іх там было, дзядзька Адам? — спытала Марынка.

— Хто іх ведае, хіба я лічыў іх.

— Ён жа заплюшчыўшы вочы страляў.

— А ты б не толькі вочы заплюшчыў, ты б і пяткі падмазаў,— агрызнуўся Адам.

— Давядзецца падумаць праўленню ды прэміраваць вас, дзядзька Адам, хоць бы новаю дубальтоўкаю,— жартам сказаў старшыня.

— Гм,— мармытнуў дзядзька Адам, і твар яго ад куточкаў рота, які патануў у рудой шчэці барады і вусоў, да самых вушэй асвятліла ўсмешка.

Чалавек, мабыць, сапраўды думаў, што ўсе, хто слухае, бяруць на веру сказанае і думаюць пра яго як пра незвычайнага смельчака, тым больш што ніхто з прысутных не запярэчыў, не памкнуўся выкрыць хлусню, хоць усе ведалі — ніякіх ваўкоў нідзе тут і блізка няма. Няхай чалавек цешыцца хоць выдумкай!

Галі чамусьці ўспомнілася тая птушачка. І, можа, не так птушачка, як Зянон з вельмі, як ёй здавалася, добрым-добрым тварам, з чулай і спагадлівай душою, бо хіба чалавек з чэрствай душою так бы клапаціўся пра тую маленькую бездапаможную істоту.

Тугімі струменямі малако біла ў ацынкаваныя вёдры, яны аж звінелі. Леўчык з Галяй стаялі ўзбоч і наглядалі. Асабліва ўвішна даіла Марынка. Рукі яе хадзілі жвава, і калі глядзець збоку, можна было заўважыць нават нейкі рытм у рабоце. Каровы яе былі паслухмяныя, здавалася, аж ласкавыя да свае рухавай гаспадынькі. Старшыня залюбаваўся Марынчынай увішнасцю.

— Як у яе надоі? —спытаў у Галі.

— Пакуль што самыя высокія.

— Трэба будзе падумаць ды чым-небудзь заахвоціць дзяўчыну. У яе ж клапот повен рот: і тут не хібіць, і вучыцца добра,— сказаў Леўчык.— Можа, і на курорт паслаць? Няхай свету пабачыць.

Галя нібы і не чула гэтых старшынёвых слоў. І невыпадкова. Ёй і хацелася, каб Марынка паехала куды пабачыць свету, але больш не хацелася: спадзявалася, верыла, што Марынка вырасла для Вадзіма. А яна ж такая гожая, такая паглядная дзяўчына, што кожны можа залюбавацца ёю. А па тых жа курортах, кажуць, столькі спакус, што хто яго ведае, ці ўберажэ сябе.

— Чаго вы маўчыце? — спытаў Леўчык.

— Га? — ачомалася жанчына ад одуму.— Не ведаю, што і сказаць вам. Можа, яшчэ і ранавата дзеўчыне па курортах ездзіць. Людзі вунь век пражылі і ні разу тых курортаў не бачылі.

— Дык то ж такі век быў. Цяпер жа зусім іншы,— адказаў старшыня.

На гэтым і скончылася размова пра Марынчын курорт: ні старшыня, ні Галя гэтак нічога пэўнага не сказалі, не рашылі.

Надвячоркам, калі каровы яшчэ не вярнуліся з пашы, Галя хуценька пайшла на расцяробы. Ёй чамусьці захацелася паглядзець птушачку. Дарогаю назбірала чарвячкоў, казюрак, мошачак і несла птушцы на ласунак. Мужчын ужо не было. Адно лаўжы, як копы сена, віднеліся на расцяробах. Была такая перадвячэрняя сцішанасць, ад якое, здавалася, можна было аглухнуць. Чуцён быў нават пошум травы пад нагамі.н} Галя адразу знайшла звязаныя пучком лазінкі. Нагнулася над гняздзечкам і ўгледзела, што птушкі няма. Адно ляжалі чатыры маленечкія яечкі. Яна іх не кранулася рукою. Ведала звычай некаторых птушак: калі пачапаеш яйкі рукамі, птушкі цураюцца іх. А мо і гэтая птушка ўжо адцуралася? Галя асцярожна паклала на край гняздзечка той набытак, які дарогаю ўзапасіла птушцы, адышла ўзбоч за лоўж і стаілася. Неўзабаве прыляцела і птушачка. Зрабіўшы круг над скупенькай жменькай лазняку, яна стрымгалоў кінулася на гняздзечка. Галі чамусьці стала радасна-радасна. Яна як не заспявала і ціхенька, каб не спалохаць птушачку, пайшла на сваю палянку. Дарогаю зноў убіўся ў думкі Зянон.

Галя сядзіць на прыступцы ганка. Сонца ўжо разліло па зямлі ранішняе, яшчэ халаднаватае святло. А ў лесе столькі ціхіх і лагодных птушыных спеваў, што, здаецца, усё б ты слухаў і слухаў іх. Недзе спрабуе свой голас шчыгол. З недалёкай балачыны далятае кнігаўчынае «кігі-кігі». Белагрудая ластаўка, нібы апранутая ў школьную форму з белым фартушком дзяўчынка, вострымі крыльцамі рэжа ціхае, нібы застойнае паветра і заходзіцца шчэбетам. Галя думае: мабыць, будзе дождж, бо чаго б так расшчабяталася гэтая птушка?

Захопленая гукамі лесу, Галя на момант забылася на ўсё, нават на тое, што яна мелася расказаць Марынцы пра сябе, пра Вадзіма. Доўга б, мабыць, яна сядзела ў такім одуме, калі б знянацку не пачулася берасцяная труба і не падняла на ногі ўвесь лагер. Хапаючыся, спяшаючыся, даяркі беглі кожная да сваіх кароў. Пастухі трошкі павальней выходзілі з свайго дамка. Ляскалі пугамі, рагаталі і нават спявалі. Дзядзьку Адаму, мабыць, прыемна было наглядаць за ўсім гэтым ранішнім вэрхалам. Гэта ж яго, а не чыя іншая, труба-берасцянка абудзіла ўсіх, і ён, стоячы трошкі воддаль ад кашары, пасміхаўся сабе, як чалавек, быццам па загаду якога пачалося ўсё гэта.

А на першым часе колькі Галі давялося пабегаць ад даяркі да даяркі, колькі давялося паспрачацца з людзьмі, пакуль дамаглася гэтай рытмікі. Цяпер, калі паглядзець на тое, што робіць Галя, збоку, дык можна падумаць, што яна не вельмі што і занята тут. Але гэта толькі збоку: у Галі хапае клопату не толькі пра надоі, але і пра кожную з дзяўчат, пра іх думкі. Яна збольшага ведае, чым жыве кожная з іх, стараецца рабіць так, каб ніводная з яе лясных сябровак не была ў крыўдзе. Калі трэба, дык на каторую і насварыцца, а да каторай падыдзе з такім мацярынскім клопатам, што ў тае душа як не растае.

От толькі са сваімі думкамі Галя ніяк не саўладае. У апошні час яны настырна, неадчэпна ўбіваюцца ў галаву. А што калі ўсё расказаць Вадзіму? Няхай хоць ён ведае! Але як ён паглядзіць тады на яе? Можа, возьме і адкаснецца, як ад чужой? Як жа ёй быць? Нельга ж не расказаць! Цяпер жа ўжо такі час настаў, што не толькі ён, Вадзім, павінен ведаць, але і іншыя людзі. І яна наўрад ці здолее змоўчаць.

«От як прыедзе, скончыўшы акадэмію, вазьму ды ўсё і раскажу. Няхай што хоча думае, няхай што хоча робіць, няхай як хоча абыходзіцца са мной. Цяпер ён ужо чалавек самастойны...» — гэтак думала сама сабе Галіна Заранка. Думала тады, калі дзяўчаты спалі бесклапотным сном. Думала, калі зацята маўчаў лес. Думала, калі трэба было, каб берагчы здароўе, спаць. А яна не спала, яна ніяк не магла змружыць вачэй. Думала і думала.

Раздзел другі

Хто яго ведае, чым больш дакладна вымяраецца жыццё — пражытым часам ці тым, што перажыта чалавекам. Другі пражыве ўвесь свой век, а ўспомніць можа толькі тое, што, калі і дзе ён смачна з’еў, добрае знасіў.

Галі Заранцы пакуль няма чаго і ўспамінаць: яна ніколі смачна не з’ела, не мела людскай адзежыны. Як цяжкі сон, прыгадвае дзяўчына той дзень, калі на покуце пад абразамі ляжала яе маці. Цяпер, калі б не адзіная, сцьмянелая ўжо ад часу фотакартка, наўрад ці здолела б дзяўчына і ўявіць воблік маці. Адно, што запомнілася, дык гэта спалатнелы, з завостраным носам, з заплюшчанымі вачыма твар. На ўвесь рост маці ляжала ў труне ўся ў намітках, а на грудзях наклеены на намітку чырвона-зеленаваты крыж. Галя глядзела на маці, аж пакуль не затуманіліся вочы.

Больш за ўсё запомніўся ў той дзень бацька. Ён неяк быў згорбіўся і выдаваў старым-старым і зусім нямоглым. З прыплюшчаных сплаканых вачэй яго каціліся слёзы. Яна, здаецца, і цяпер бачыць тыя гарачыя, горкія, як палын, слёзы.

Неўзабаве бацька неяк увачавідкі разагнуўся, павесялеў. Пастрыг галаву, згаліў бараду і вусы і ўжо выдаваў зусім як хлопец.

Галя доўга жыла ў бабулі Арыны — матчынай маці, а калі вярнулася дадому, застала ў хаце незнаёмую жанчыну, якая поралася пры печы і адразу ж падала на стол ёй, Галі, полудзень, сказаўшы:

— Еш, дачушка, еш!

Можа, Галі трэ было падзякаваць за пастаўленае на стол, але ў дзяўчынкі неяк не павярнуўся язык. Яна для прыліку ўкусіла раз-другі, моўчкі высунулася з-за стала, чамусьці пайшла ў куток і адтуль ужо глядзела, як гаспадарыла чужая жанчына. Не магла ніяк зразумець, чаго яна тут, у іхняй хаце, гэтак увіхаецца, як дома.

Бацька скасавурана зірнуў на дачку, нешта памаргаў вачыма, але Галя яго не зразумела. Тады ён сказаў:

— Ты, Галя, глядзі — гэта твая новая мама. Шануй яе і любі. І ты, Параска, не лічы Галю за сваю падчарку, а глядзі як родную...

У Параскі на вочы набегла сляза, у бацькі таксама. Адно Галя стаяла моўчкі, нязрушна, не ведаючы, куды дзець свае рукі, якія ёй здаліся чамусьці доўгімі-доўгімі і няўклюднымі.

— Ды ўжо ж, Казімірка, як бог даў, так яно і мусіць быць.

А Галя маўчала. Маўчала зацята. Яна нічога і не думала. Яна толькі маўчала, бо язык не паварочваўся сказаць «мама». Бацька палічыў гэта за благі знак і зазлаваў.

— Чаго ты маўчыш? Хіба яна табе не падабаецца? — паказаў вачыма бацька на жанчыну.

— Падабаецца,— выціснула са слязьмі Галя.

З цягам часу ўсё ўвайшло ў свой звычай. Галя прынаравілася, прыплакалася да новай маткі, а Параска прызвычаілася да чужое дачкі, хоць у адной ды і ў другой у сэрцах было нешта шорсткае і трошкі балючае.

Гады з два ўсё было добра. А потым у хаце павесілі адну калыску, другую, і закугалі маленькія Галіны сястрычкі ды брацік. На мачыху як чорт уссеў. Як Галя ні старалася рабіць, каб усё было добра, усё роўна перападала то горкае слова, а то часам і лупцоўка, і таму дзяўчынка старалася як меней быць дома. Яшчэ на світанку Галя вылазіла з-пад дзяружкі-саматканкі, хуценька надзявала сваю немудрашчую адзежыну і бегла на калгасную работу — вясною перабірала бульбу, падсявала на рэшата насенне лёну, а як пачыналася лета — цэлымі днямі працавала на льняным палетку. Палола гэтак, што старыя не раз казалі:

— Казіміравае дзяўчо шчыруе. Не казаў бы то — матчыны і крошкі пабрала. Тая ж, бывала, да работы — як чорны вол. Мо ад яе і богу душу аддала.

Галя як бы і не чула гэтага. На полі сярод людзей, сярод красак, ільноў і жытоў ёй было добра-добра. Тут і ветрык быў лагодны, ласкавы.

Зімою дзяўчына таксама не заседжвалася дома. Параска, праўда, бурчала і дамагалася, каб яна кінула школу, але бацька цыкнуў:

— Цяпер жа свет не той пастаў. Хай-то мы з табою невідушчыя асталіся, а ім нельга, ім трэба далёка бачыць. Вучыся, дачушка, вучыся,— казаў ужо да Галі ласкава бацька.— А мы як-кольвек паняньчым і пагадуем гэтых малых.

І Галя яшчэ зацемна першая бегла ў школу, якая была далекавата ад іхняй хаты, амаль у самым канцы Нежыхава. Дзед Дарахвей, які паліў у печах і вартаваў школу, ужо ведаў Галіны дробненькія тупатлівыя крокі і, як толькі чуў іх пад дзвярыма, асабліва зімою, у маразяку, кідаўся адшчэпліваць зашчапку.

— Сядай, дзетка, сядай от сюды, да цяпельца,— запрашаў ён.— Не вельмі ж, мабыць, сагрэлася ў гэтай сваёй сярмяжцы. Няўжо гэта твой тата не можа табе расстарацца якой цяплейшай адзежыны?

— Грошай няма ў нас, дзедка. Тата адзін на ўсіх не можа нарабіць,— адказвала Галя тое, што чула не раз з мачышыных вуснаў.

— А хіба ж пасля тваёй маткі нічога такі не асталося — ні палатна, ні гатовай якой адзежыны? То няхай бы табе перашылі. Твая ж нябожчыца маці вунь якая гаспадыня была.

Не ад цяпла, якое шчодра струменілася з расчыненых дзверцаў грубкі, а ад тых добрых слоў, што казаў дзед Сопат, цяплела, грэлася, як пры невідочным агні, Галіна душа. Стары так гаварыў пра маці, быццам яна была яго роднаю дачкой і ён ніяк не мог на яе забыцца. Можа, для таго, каб пачуць пра маму, Галя гэтак раненька і спяшалася ў школу.

— Маці твая была гарушчая, ды не даў ёй бог пажыць, пакрасавацца. І ты б параскашавалася пры ёй. А так табе, дзетка, непярэліўкі, я ведаю. Мачысе ўжо рупіць свой боб, якім яна абсыпалася. А ты — як той адарваны стручок, на які і наступіць можна. Дык ты, дзетка мая, вучыся, вучыся, старайся на ўсю сілу. Калі трэба, недаспі і недаеш, а вучыся, як вучыўся колісь мой Стасік. А ён вучыўся так, што настаўнікі не маглі нарадавацца.

— Які Стасік? — не зразумела Галя.— Пры вас жа нікога няма, вы ж адзін, як былінка.

— Не былінка, а добры камлюк. І не адзін. Пры мне, праўда, нікога няма, але ж сын у мяне ёсць, ды яшчэ і які! На от зірні,— і дзед палез за крысо ватоўкі, дастаў нешта загорнутае ў чысценькі паркалёвы лапічак, разгарнуў і падаў Галі.

— На от зірні, які ён бравы ды хупавы.

Чамусьці дрыжачымі рукамі Галя ўзяла ўжо сцьмянелае, не вельмі выразнае фота, зірнула і сумелася: той, каго яна бачыла на фота, быў рыхтык дзед Дарахвей, але толькі што малады і прыгожы.

— Дык гэта ж мо вы, дзед, як маладыя былі? — глядзела на здымак і на дзеда, як бы звяраючы падабенства, Галя.

— Няўжо ж ты, дзеўка, не памятаеш майго Стасіка? Няўжо ж ты нічога і не чула пра яго?

— Нічагусенькі.

— І нябожчыца маці твая табе нічога не расказвала пра яго?

— Не.

— А ён жа табе яшчэ як бы і радня якая. От паслухай.

Галя глядзела як зачараваная, баялася паварушыцца, каб не страціць хоць аднаго слова з таго, што расказваў дзед.

...Было тое акурат перад калядамі. Як і ўсе людзі, Дарахвей збіраўся забіць да свята кабанчыка. Завядзёнка тады яшчэ ў людзей такая была: увесь год можаш поснічаць, а на каляды ці на вялікдзень абавязкова разгавецца свежыною. Выгадаваў і Дарахвей сабе ладнага япручка. Трэ было ўжо і біць яго. Хапіўся стары ў нежыхаўскую краму па соль, а там яе ні каліва. То ён пазваў хлопца і кажа:

— Схадзі ты, Стасік, у сялявіцкую краму ды купі солі.

Стасік быў паслухмяны, заўсёды ахвочы да работы.

Апрануў ён світку і пайшоў напрасткі зімнікам. Тым часам старыя ўходалі таго япручка, выцяглі на вуліцу і ўзяліся смаліць. Толькі гэта стары перавярнуў кабанчыка дагары нагамі, каб добра падсмаліць падчаровак, аж бачыць — Стась бяжыць. Сумеўся, як гэта хлопец так хуценька схадзіў. А калі Стась падбег да агню, стары зірнуў на сына і ледзь не самлеў: світка на ім была як луб і ўвесь ён — як з лёду.

— Тата, я солі не прынёс,— усяго і сказаў хлопец і кінуўся ў хату.

І Дарахвей, кінуўшы смаліць кабанчыка, пабег за сынам: ніяк даўмецца не мог, што з хлопцам.

— Дзе гэта табе, сынку, дало так? — пытаецца.

— Маўчыце, тата,— пачаў апраўдвацца Стась, быццам ён правінку якую зрабіў.

Пераапранулі яго ў сухое і на печ, на самую чарэнь. А ў хлопца зуб на зуб не цаляе. Потым як агнём загарэўся — гарачка такая падкінулася. Бацька ледзь дапытаўся, што з хлопцам сталася.

— Дык а сапраўды што? — не цярпелася Галі.

— А тое, дзетка мая, калі б мой Стась дрыжыкаў тых дадому не прынёс, дык, можа б, ты яшчэ тады сіратою стала.

— Чаму б я сіратою стала? — не магла ўшалопаць Галя.

— А таму, што твая нябожчыца маці, тады яшчэ зусім маладзенькая, вызаліўшы ў жлукце бялізну, панесла паласкаць яе на рэчку. На той самы глыб, дзе ўлетку ўсе плыўцы нежыхаўскія купаюцца. Бацька пешняй прабіў ладную палонку і пайшоў дадому, а яна асталася адна на лёдзе.

Ідзе Стасік і чуе — нехта не сваім голасам крычыць:

— Ратуйце, людзі добрыя, ратуйце!

Стась кінуўся на крык. Бачыць — пад лёдам то ўзмахваюць, то зусім рынаюць нечыя рукі. Хлопец ён быў дужы, хоць яшчэ і малы. Падбег да палонкі, схапіў жанчыну за валасы і давай цягнуць. А яна як нежывая ўжо — з сіл выбілася. Сяк-так даў рады. Але ўзяўся адцягваць ад палонкі, неяк пакаўзнуўся нагамі — і сам туды. Ледзьве выкараскаўся. Тыдні два праляжаў у гарачцы.

— А нябожчыца маці твая, можа, з-за тае палонкі гэтак рана і ў магілу сышла. Пасля таго здарэння ўсё хварэла і хварэла.

Галя папрасіла ў дзеда фотакартку, каб яшчэ хоць раз зірнуць на выратавальніка яе маці. Доўга ўглядалася яна ў праніклівыя вочы — відно было і на фота,— у застыглую добразычлівую ўсмешку, як не гладзіла трошкі настабурчаныя, з кучарамі, зачасаныя ўгару валасы. Нібы праз сон, Галя цяпер успамінала, што бачыла гэтага хлопца. Тады яна на Стася не звярнула ніякай увагі — ведама, малеча была. Цяпер жа нясцерпна захацелася як мага болей уведаць пра хлопца, які выратаваў яе ад ранняга сіроцтва.

— Дык а дзе ж цяпер ваш Стась? — дапытвалася ў дзеда.

— А хто яго ведае, дзетка мая. У яго дарог многа, а ў мяне толькі адзін клопат пра яго.

— Чаму ж ён ніколі не прыедзе?

— Хто яго ведае, можа, нельга яму.

— А мо ён і зусім на вас забыўся?

— О не, дзетка мая, Стась не з таго дзесятка, каб забыцца на бацьку. Ён, мабыць, яшчэ не ведае, што і маці яго на свеце ўжо няма.

— Чаму ж вы яму не паведамілі? — сказала Галя, як бы кінула дакор старому.

— Каб жа можна было...

Галя распытвала ў дзеда пра яго сына, але стары нешта недагаворваў, нешта таіў ад яе, і дзяўчыну гэта злавала і яшчэ больш распальвала яе цікавасць да Стася, да таго, чаму ён выракся бацькі, які на старасць астаўся зусім адзін. Дарахвей, нібы толькі для таго, каб дзяўчына не падумала нічога благога пра яго сына, казаў:

— Мой Стасік — увесь і ва ўсім па мне. Покі тут жыў, у Нежыхаве, дык самым галоўным камсамольцам быў. А потым і ў Мінску, калі яшчэ вучыўся, дык таксама нейкім важнецкім камсамольскім начальнікам быў. А ты дарма думаеш, дзяўчо, што ён на мяне забыўся. Сопаты не такія людзі. Увесь наш род і завод адзін аднаго пільнаваліся. І сын мой тады, як можна было, амаль штотыдня прысылаў пісьмы. Я адпісваць не паспяваў.

— То чаму ён цяпер не піша вам? — як не абуралася Галя паводзінамі Стася.

Дзед Дарахвей кінуў вачыма на яшчэ цемнаваты клас, у якім яны сядзелі, быццам правяраючы, ці не стаіліся дзе лішнія вушы і вочы, па-змоўніцку прыцішыў голас і сказаў:

— Не піша таму, што нельга яму. Гады два назад прыслаў мне ліст, у якім пісаў, каб я хутка не чакаў ад яго весткі, бо выязджае ў нейкую дзяржаўную камандзіроўку. Я смякаю куды,— яшчэ больш сцішыў голас дзед Дарахвей,— мусіць, недзе за мяжу. Табе я гэта толькі адной сказаў. Ты ж глядзі, мая дзетка, не прагаварыся нікому.

— Не прагаваруся, дзедка,— сказала таксама прыцішаным голасам Галя, мо задаволеная тым, што дзед даверыў ёй сваю таямніцу, хоць яна і не разумела, чаму Стасю нельга нават весткі падаць дадому.

— А вы спрабавалі шукаць Стася? — спытала Галя.

— Чаму ж не. Улетку напісаў быў у Мінск, дык зноў прыйшло, што Стась у нейкай камандзіроўцы. Напісалі, каб я не бедаваў, не трывожыўся, бо ён жывы і дужы. Часам мне і грошай трохі падкідаюць, я сам нават не ведаю адкуль, быццам іх Стась пасылае. Завод наш такі,— сказаў ужо з гонарам дзед Дарахвей,— бацька рэвалюцыю рабіў, і сын пайшоў па яго дарозе.

— Якую рэвалюцыю? — сумелася Галя.

— Кастрычніцкую! Другім разам я табе ўсё раскажу,— паабяцаў стары.

У той дзень Галя, і седзячы на ўроках, і прыйшоўшы дадолу, адно толькі і думала пра тое, што расказаў стары.

Дапытвалася ў бацькі, як тапілася ў палонцы матка, але той махнуў рукой і сказаў:

— Ат, што было, тое сплыло.

І ўночы Галі не далі спакою думкі: яны нітаваліся адна з адною, і ўсё больш думалася пра Стася, які выратаваў яе маці, думалася пра дзеда, карцела як хутчэй пачуць пра тое, як ён рабіў рэвалюцыю. Яшчэ на дасвецці Галя выбралася ў школу. Дарахвей паліў ужо грубкі, падкладаў дровы ў зыркае полымя. Яна ціхенька ўвайшла ў клас. Села побліз дзеда і падала голас:

— Я прыйшла ўжо, дзедка.

— Чаго ж ты так заране?

— Дык вы ж абяцалі расказаць.

На ўсё жыццё запомнілася Галі тое, што расказваў дзед Сопат.

Тады ён яшчэ быў не стары і ў войску служыў. На германца, казаў, паходамі хадзіў за веру, цара і айчыну.

— Я ж думаў, цар той — бог на зямлі, дык павер, дзетка, гатовы быў за яго, як казалі, жывот свой палажыць. А потым, як прыгледзеўся ды прыслухаўся, дык няма на каго і плюнуць.

— Хіба ж вы і цара бачылі?

— А чаму ж не, на свае вочы бачыў. Прыгналі нас, як пачалася заварушка, з фронту ў Петраград. Пазаганялі, не раўнуючы, як тых цялят у кашары, у казармы. Кожны дзень швэндаліся да нас папы розныя. А аднаго разу праз усю ноч і на волас нам не далі заснуць. Афіцэры муштравалі, ганялі нас, як чэрці грэшнікаў па пекле. Усім з-пад іголачкі абмундзіроўку выдалі. Нас пападстрыгалі пад машынку, пагалілі, як перад прычасцем якім. А на світанні, ледзь толькі сонейка выбліснула, з песняю «Салавей, салавей, пташачка...» пагналі на Дварцовую плошчу. Глядзім, а там нашага брата-салдата — як бобу насыпана, ды ўсё радкамі. Генералы ды афіцэры пахаджваюць сабе, вачыма нас стрыгуць. А гэтак пад абед ужо бачым — чартапхайка аднекуль выкацілася на плошчу.

— Якая, дзедка, чартапхайка? — не магла даўмецца Галя.

— Ды машына ж! Тадышнія ж машыны былі не тое, што цяперашнія. І царская нарабіла такога смуроду, што хоць ты нос затыкай. А з яе выходзіць рыжанькі, плюгавенькі, не раўнуючы, як наш Хведар Яравец, чалавечак. А за ім цэлая світа генералаў ды свалаты рознай. Усе чыстыя, гладкія, адгадаваныя, як тыя япрукі кормныя. Абышоў ён нас, абгледзеў, а потым узлез на нешта высокае ды як закрычыць:

— Здрасце, браты-салдаты!

— Здраўя жалаем, ваша вялічаства! — гаркнулі мы.

Загралі музыкі, і мы, выструніўшыся, слухаем не дыхаючы «Божа, цара храні». Потым зноў з момант цішыня, а пасля як прарвала таго цара-плюгаўчыка:

— Роднае наша, хрысталюбівае воінства! На цябе толькі спадзяёмся, на цябе ўпаваем, што ты скрышыш не толькі нямецкага супастата, але і сатнеш галаву рознай унутранай нечысці, якая падымаецца, каб нізрынуць трон гасподзен...

Доўга гаварыў цар. Пасля мы на поўныя грудзі крычалі: «Ура!» А я крычу ды і думаю: «А ці варта за такога памазанніка божага галаву злажыць, аддаваць жывот свой? Які ж ён памазаннік? Плюгавец, дый годзе!»

Там, у Піцеры, я яшчэ і пра Распуціна дачуўся ды пра іншых, і ў галаве ў мяне думка, як жылка, забілася: «Ім, канечне, што! Ім нішто не абыходзіць; мы, ваюючы з немцам, сваю кроў льём, а яны тут у тыле п’юць яе, як смаўжы, таму і гладкія такія. Ім добра і крычаць за веру, цара і ацечаства. Іх жытка не тое што наша — ні лыкам не падплецена, ні венікам не падмецена». І от раскінуў я сваёй галавой ды прыкінуў, дык няма мне ніякай рахубы за таго божага памазанніка ваяваць. І калі нас увосень семнаццатага года выгналі зноў на тую Дварцовую плошчу на ўсмірэнне рабочых, дык я сам сабе сказаў: годзе! І не адзін я — бадай усе салдаты так сказалі.

— Дык вы, дзедка, і цара скідалі? — папытала Галя.

— А то як жа! Я ж кажу, зноў нас на тую Дварцовую плошчу выгналі на ўсмірэнне рабочых. Паставілі ў рады. А там людзей-людзей — матрасня, салдаты. Афіцэр крычыць, аж ссінеў, загадвае страляць у рабочых. А мы — хоць бы на згатоўку вінтоўку ўзяў каторы. Тады ён, гад печаны, выхапіў з кабуры рывальверт, пабег і стрэліў у спіну таму рабочаму, які нёс чырвоны сцяг. Што ж гэта, сабе думаю, за такі закон — страляць чалавеку ў спіну? Хуценька выбег са строю, падбег да таго недавярка і на ўсю сілу ўваткнуў яму ў грудзі штых па самую рулю. Афіцэр і не каўкнуў. А сам я падхапіў з рук забітага рабочага той чырвоны сцяг, узмахнуў над галавой.

— Салдаты, браточкі, не дазволім недавяркам, крывасмокам рабочых людзей забіваць! За мною! — крыкнуў я на ўсю сілу. І што ты думаеш, дзетка: салдаты паслухалі мяне, як генерала. Дык от як мы разам з рабочымі ды з матросамі рэвалюцыю Кастрычніцкую, дзетка, рабілі.

— Дык вы мо і Леніна бачылі?

— А то чаму ж не.

— Раскажыце, раскажыце,— не цярпелася Галі.

— О не, саколка мая, гэта доўгая казань. Няхай як другім разам. Зараз от трэба пазачыняць юшкі. Неўзабаве ж падшывальцы папрыбягаюць.

Галя зірнула на вокны. На дварэ ўжо было віднавата, і вось-вось павінны былі прыйсці вучні, затупацець у калідоры, заляскаць вечкамі парт, загаманіць у класах. Галя хуценька знайшла анучку, вымачыла яе ў тазіку пад бачком, выцерла да бляску класную дошку, паклала крэйду і села на сваё месца — на першай парце. Яна так была захоплена думкамі, асэнсаваннем таго, што ёй расказаў дзед Дарахвей, што не пачула, не заўважыла, калі гаманкі ручай галасоў заліў клас. Толькі тады, як сяброўка па парце лёгка штурханула яе локцем, Галя ўстала. Зайшла настаўніца гісторыі Неаніла Восіпаўна і дала свой «добры дзень».

Якраз тэма ўрока была Кастрычніцкая рэвалюцыя, і тое, што расказвала Неаніла Восіпаўна, Галя ў думках звярала з тым, што нядаўна чула ад дзеда. І дзіва: тое, што расказваў стары Дарахвей, было куды цікавейшае.

Галіна парта стаяла трошкі наўскось ад дзвярэй. Яны былі няшчыльна прычынены, і дзяўчыне відно было, што робіцца на калідоры. Там, праўда, нічога такога і не рабілася. Адно стары Дарахвей Сопат ціхенька, як той кот на кіпціках, таптаўся пад дзвярыма і ўслухоўваўся ў тое, што гаварылася ў класе. Яму, відаць, вельмі хацелася паслухаць настаўніцу. Стары так заслухаўся, што, мабыць, забыўся званіць на перапынак. Настаўніца зірнула на ручны гадзіннік і сказала:

— А цяпер перапынак. Пытаць буду на другім уроку.

Заляскалі вечкі парт. Узнялася гамана, і толькі тады тоненька-тоненька, як бы баючыся парушыць спакой, задзілінькаў званок у руках дзеда Сопата. Выбегшы ў калідор, Галя зірнула на старога, які стаяў непадалёк ад дзвярэй нейкі ссутулены, нібы ён чым правінаваціўся, і весела кінула яму на бягу:

— Усё добра, дзядусь!

— Але ж, добра, добра, дзетка мая,— адказаў ён і зірнуў на насценны гадзіннік: ужо трэба было званіць на ўрок, хоць вучні толечкі выбеглі з класаў. Стары пабавіўся: хай пагуляюць, пабегаюць.

На другі дзень Галя яшчэ раней прыбегла ў школу, калі на вуліцы было зусім цёмна і вусцішна. Яна нават баялася трошкі, але ішла: вельмі ж ёй карцела тое, што меўся далей расказаць стары Сопат.

Дарахвей толькі распаліў грубкі. У той, ля якой ён стаяў нагнуўшыся, яшчэ сквірчэла бяроста, скручваючыся ў трубкі. Дзед адарваўся ад грубкі і зірнуў на Галю:

— Нешта ж ты раненька сёння прыбегла, дзетка?

— Не спіцца, дзядусь.

— Ну то добра, калі табе карціць. Асабліва табе трэба, каб карцела. Лягчэй пражывеш: смачней з'ясі, дабрэй зносіш.

Дровы-аблетак разгарэліся добра, аж грубка гула. Дзед прысеў на корпушкі ля дзверцаў, падварушыў дровы, і праз дзірачкі дзверцаў выбліснулі залатыя прамяні. Святла Сопат не запальваў. Пры гэтым таямнічым святле яму мо яшчэ спасабней было: добра думалася, жыва ўспаміналася і наогул усё здавалася трошачкі казачным.

— Дык мо табе, дзетка, і казку якую расказаць, я ж іх процьму назбіраў за ўсё жыццё.

— Не, не, дзедка, не казку,— выказала Галя тую просьбу, дзеля якой яна так заране прыбегла сюды.— Раскажыце тое, што ўчора меліся расказаць.

— Пра што бо то, мая саколка? Стары ўжо, не ўсё ў галаве трымаецца. Забывацца пачаў.

— Пра Леніна! Пра Леніна, дзедка, пра тое, як вы яго бачылі.

— Дык, дзетка мая, бачыў я Ільіча, як от цябе цяпер, а можа, яшчэ і бліжэй.— Галі здалося, што стары на вока прымярае адлегласць ад сябе да яе, і яна бліжэй прысунула свой зэдлік да дзеда.

— От як яно было: паставілі мяне ў калавур. Стаю я сабе, як не драмлю.

— Не ў «калавур», дзедка, а ў каравул,— паправіла Галя.

— Паставілі, значыцца, у калавур,— настойліва казаў па-свойму Дарахвей,— у Смольным. Гэта ў Петраградзе так дом зваўся.

— Ён і цяпер так завецца,— сказала Галя.

— Паставілі пры такіх шырозных ды высозных дзвярах, што, як бы ні падскокваў, да ўзгалоўя рукою не дастанеш. Паставілі, і калавурны начальнік сказаў, каб у дзверы без пропуску нават мыш не пратачылася. Дзверы філёнчатыя, з чорнага дубу зробленыя. Я нават пазногцем калупнуў, ці цвёрдыя. Дык як з жалеза. Стаю я сабе з вінтоўкаю напагатове. А па даўжэзным калідоры ходзяць сюд-туд, усё больш матрасня ды наш брат салдат. Трапляюцца і цывільныя, але іх меней. А я стаю, не дыхаю. Не жартачкі ж — на такі калавур паставілі. Аж раптам бачу: па калідоры, як не подбегам, чалавек ідзе. У чорным расплікнутым паліто, пры гальштуку. Ну, думаю, куды ён ідзе? А ён просценька да маіх дзвярэй. І толькі як яму ўзяцца за клямку, ці за ручку, як яго там, я яму наперарэз. Стойце, кажу, сюды не велена без пропуску. Паказвайце, кажу, пропуск.

Ён запыніўся, паляпаў, пацопаў сябе па кішэнях дый кажа: «Пропуск дома забыўся».

Кажа, а ў роце ў яго быццам якая гарошынка пад языком перакочваецца і не дае яму вымавіць «ры». А я яму яшчэ раз, сур’ёзна ўжо, кажу:

— Схадзіце, таварыш, дадому па пропуск, калі ён у вас ёсць, або ідзіце да начальніка калавура.

Кажу, а сам сабе думаю: «А што, калі ён пойдзе ды прынясе пропуск, дык хіба я ў ім што раскумекаю». Невідушчы я быў, цёмны. То я, перагарадзіўшы перад ім вінтоўкаю дарогу, дамагаюся, каб ён пайшоў да начальніка калавура. І ён такі пайшоў, не дзе дзеўся. Бачу, аж ідуць удвух, і начальнік як бы чаго спалохаўся. Цюпае ззаду і яшчэ здалёк мне ківае і маргае: маўляў, пусці. Ну, тут я не мог не пусціць. Прыняў вінтоўку і дзверы яшчэ прачыніў. Чалавек неяк добра, зычліва ўсміхнуўся, аж на душы ў мяне павесялела. Зачыніліся дзверы, а тады начальнік калавура на мяне, замест таго, каб паспагадаць, ды яшчэ вызверыўся:

— Эх ты, цемната! Хіба ты не бачыш, хто ідзе? Гэта ж Ленін! Сам Ленін, разумееш! Уладзімір Ільіч!

Калі праўду казаць, дык я і ўвамлеў, быццам мяне хто варам абліў. А начальнік той хоць бы памаўчаў, дык ён яшчэ болей разышоўся.

Накрычаўшы на мяне, начальнік пайшоў, а я астаўся пры дзвярах. Дай веры, галубка мая: стаю як на гарачым вуголлі. І, можа, як кару мне за той зявок, доўга-доўга, як не праз усю ноч, не прыходзілі мяне змяняць. Думаю сабе: «Добра ж, калі Ленін не злосны чалавек, дык, можа, і даруе мне маю правінку». І от, можа, ужо за другія пеўні, чую за дзвярыма нечыя крокі. Ну, я і зусім абамлеў.

Сам не ведаю, навошта я тую вінтоўку на калавур узяў. Бачу — ціхенька-ціхенька адчыняюцца дзверы і выходзіць Ленін. Угледзеў я яго і сумеўся: думаў, будзе на мяне сварыцца, а на твары ў яго ўсмешка, як сонейка. Стаю і ног пад сабою не чую: хіба жартачкі — сам галава дзяржавы на мяне глядзіць.

— Ну, як вам тут стаіцца? — пытае Ленін.

— Добра, таварыш Ленін! — хацеў я крыкнуць на ўвесь голас, але крыку не выйшла — сам не ведаю, з якой прычыны асіп, быццам мяне выкупалі ў сцюдзёнай вадзе.

— Як жа ваша прозвішча, чырвонагвардзеец? — пытае ў мяне і ўсміхаецца.

— Сопатам мяне завуць. Дарахвеем.

— Кім служылі ў царскай арміі?

— Ніжнім чынам, ваша...— «высакароддзе» ледзь у мяне не вылецела, ужо на языку вярцелася, але я ўсё-такі сказаў: — ...таварыш Ленін!

— З якіх краёў самі будзеце?

— З Мінскай губерні, з Беларусі.

— З Беларусі? — перапытаў Ленін.— Людзі там, кажуць, у вас добрыя. Пралетарыят гераічны. Ды і сяляне ў шапку не спалі: фальваркоўцам часта чырвоных пеўнікаў пад стрэхі пускалі.

— Пускалі, таварыш Ленін. У нашым Нежыхаве ў пятым годзе такога пеўня падпусцілі, што пан Ендрыхоўскі яшчэ і дагэтуль не адбудаваўся.

— Добра, што на Беларусі ёсць такія людзі, як вы. Яны цяпер нам вельмі патрэбны. Зробім вас рэвалюцыйным начальствам, і будзеце адбудоўваць усё.

— Рад бы, таварыш Ленін, ды сляпы я.

— Як сляпы? — зірнуў у вочы Уладзімір Ільіч.

— Не на вочы сляпы. Невідушчы на літары. Ні чытаць, ні пісаць, ні бэ, ні мэ...

— Не бяда, навучым! Дык як ваша прозвішча, кажаце? — дастаючы з унутранай кішэні алавец, пытае Ленін.

— Дарахвеем Сопатам завуць.

— Абвяшчаю вам, таварыш Сопат, падзяку за бескампрамісную рэвалюцыйную пільнасць. Нам цяпер яна дужа патрэбна,— сказаў Ленін, развітаўся са мною за руку і зноў знік за тымі шырозным і высознымі дзвярыма. Я астаўся зноў адзін стаяць пры іх. Неўзабаве мяне змянілі, і начальнік калавура ўжо ў калавурцы давай мяне прабіраць самымі апошнімі словамі. Зноў мне кажа:

— Мужык ты цёмны, казан нешараваны.

Ну, тут і я ўжо не сцярпеў і ў адказ яму:

— Сам ты казан нешараваны.

— А чаго гэта ты так асмялеў? — здзівіўся калавурны.

— А таго што з самім Леніным гаварыў, разумееш!

— Дзе ты з ім гаварыў? — здзівіўся ён яшчэ больш.

— От тут, як з табою, толькі ён не сварыўся. Нават падзяку мне абвясціў.

— За што?

— Сам добра не ведаю: за нейкую бескампрамісную рэвалюцыйную пільнасць... От як яно было, мая галубка,— скончыў апавяданне дзед Сопат.

— А вы цяпер у партыі, дзедка? — спытала Галя,

— Не, галубка, у ячэйцы не састаю. Але душа мая партыйная з таго часу, як тады з Уладзімірам Ільічом пагаварыў.

— А, можа, гэта вы казку расказалі, дзядусь?

— Гэта не казка — жывая праўда, дзетка мая.

— А я думала, што Ленін — гэта як бог.

— Які табе бог! Ён вышэй за бога! Бог людзям дулю з неба паказваў, а Ленін усё-ўсё нам даў: і гэтую школу, і навуку, і зямлю, і нетры — усё жыццё наша. То глядзі, дзеўка, пільнуйся гэтага жыцця. Вучыся, старайся, каб не астацца такой невідушчай, як я. Хто яго ведае, кім бы я стаў, каб мне навукай вочы прамылі. А так вот палю грубкі, цяпло вам даю, а калі вам цёпла, дык і мне дабрэй на душы. Толькі глядзі вучыся, каб не схібіла.

— Буду вучыцца, дзедка,— сказала Галя, нібы дала ўрачыстую клятву.

— А цяпер, тым часам, давай юшкі пазачыняем, а то ж хутка зляцяцца птушаняткі нашы,— сказаў дзед і ціха патупаў у калідор.

Раздзел трэці

Выпускны вечар у Нежыхаўскай дзесяцігодцы быў не які ўжо там незвычайны. Аднак жа гэта было свята, асабліва для тых, у каго паадрасталі крылы для самастойнага лёту.

У Нежыхаве не было духавой музыкі, якая б магла падняць на ногі, узрушыць, усхваляваць і старых і малых. Кожны з выпускнікоў прынёс хто кавалачак сала, хто якую крошку мяса, хто кілбасу, напяклі булак, хрушчыкаў, нарабілі нейкага трошкі хмельнаватага квасу. Хлопцаў, мабыць, квас не дужа задавальняў, то яны склаліся па рублю ці па колькі і ўзапасілі ўпотай ад дырэктара, ад настаўнікаў і нават ад дзяўчат колькі пляшак гарэлкі ў надзеі хоць трохі падвесяліцца. Адна Галя Заранка нічога не магла дакласці да агульнай кашы. Мачыха гэтак разлютавалася, што нават думаць нельга было, каб папрасіць у яе чаго-кольвек на тую складчыну.

У тую нядзелю на самым світанку Параска ўскатурхала Галю і загадала:

— Ідзі хоць карову падаі. Хіба ж я адна разарвуся на ўсе раты. Ужо ж твая навука, мабыць, кончылася, дык няма чаго гульма гуляючы хлеб есці.

Галя паслухмяна ўстала, хуценька апранулася і, узяўшы даёнку, пабегла з хаты. Пярэстая іхняя карова выйшла ўжо з хлява і лена жавала жвачку ў загарадцы. Галі ўсяго разы два ці тры і даводзілася даіць Пярэстую. Мачыха не вельмі і давярала ёй. Тыя разы яе дома не было, і Галі не трэба было бегчы ў школу. А то часцяком і сам бацька браўся даіць.

Пярэстая нібы і чакала Галю, рахмана стоячы ў куточку загарадкі. Галя села пад карову, і малако заструменіла ў даёнку. Пярэстая лена павярнула галаву, зірнула мутнаватым вокам на Галю. Акурат у гэты час у хлеўчыку замычала цяля. Як нячысцік які ўссеў на Пярэстую: знячэўку яна гэтак стукнула задняй нагою па даёнцы, што ўсё малако распляскалася шырокай белай лужынай па зямлі, а Галя паляцела дагары нагамі. Акурат і мачыха выйшла даваць свінням. Як угледзела гэта, дык аж вядрышча выпусціла з рук.

— Пустадомка ты,— заекатала Параска,— і карову падаіць не можаш! Рукі ў цябе праўцом стаяць! Хіба ж карова дурная, не бачыць, хто пад ёй сядзіць!

Потым мачыха падбегла да Галі, якая яшчэ не паспела ўстаць, і добра такі тузанула яе. Галі не так было балюча, як крыўдна. Слёзы самі пакаціліся з вачэй, але, каб не паказаць мачысе, яна іх хуценька выцерла і, устаўшы на ногі, не падняўшы даёнкі, ляснула брамкай і выбегла на вуліцу. Села на лавачцы пры паркане і там ужо дала волю слязам. Пачуўшы калатню на падворку, выйшаў з хаты бацька. Угледзеўшы разлітае ў загарадцы малако і перавернутую даёнку, спытаў:

— Што гэта тут такое здарылася?

— Хіба твае вочы павылазілі? Пратры бельмы. Наеліся дзеткі малака. Што я ім пастаўлю? Вады хіба пасалю? Гэта ж твая ўсё донечка любая!

— Прабудуць дзень як і без малака. А то трэ было самой падаіць.

— Усё самой ды самой. А яна ўсё на ласкавым хлебе будзе ў цябе жыць. Уссела ж на мой карак і сядзіць.

— Чаго яна сядзіць! Яна ж вучылася, ды яшчэ і не абы-як вучылася!

— То мне тая навука яе трэба, як той дым, што з коміна ідзе. Пражыла б і без навукі. Мы ж от з табою жывём.

— Жывуць кот і сабака, ды доля не аднака. Ай, ды што з табою гаварыць,— махнуў рукою Казімір.

Ляснулі сенечныя дзверы, і Параска асталася адна на панадворку. Але і адна не змоўкла.

— Дык чаго ты пацёгся ў хату?! — крычала на ўвесь двор Параска.— Хіба ты не чуеш, пастух ужо трубіць.

Здалёку чутны былі прарэзлівыя гукі пастуховага рога і глухаваты гугнявы голас:

— Вы-га-няй! Гэй, выганяй! А хто праспаў, дык даганяй!

Казімір выйшаў на ганак, пастаяў трошкі і паціху патупаў да загарадкі, выцягнуў з варот жэрдкі і выгнаў карову.

— Ну, пайшла, пайшла, разбойніца рагатая,— ласкава падганяў Казімір худобіну.

Забег наперад, адчыніў веснічкі і ўгледзеў, што на лавачцы, стаіўшыся, сядзіць заплаканая дачка.

— А я думаў, што ты пайшла рыхтавацца да выпускнога вечара.

— Дык з чым на той вечар? Няма чаго ні надзець, ні з сабою ўзяць.

— Паглядзі ў матчынай скрыні якую яе сукенку. Можа, што падкароціш, што падшыеш, дык яно і будзе добра. А на вечар трэба ісці. Хіба ты якая нялюдская!

Можа б, яшчэ бацька і больш нагаварыў, што лепшае параіў, калі б Пярэстая пайшла за чарадою.

— А куды цябе панесла нячыстая! — закрычаў Казімір і кінуўся напярэймы.— Каб ты выдахла, даў бог!

Галя зноў асталася адна са сваімі думкамі. Але пасля таго, як перакінулася з бацькам словамі, на душы стала лягчэй, а на вачах прасохлі слёзы. Калі дагэтуль яна гадала надвая: ад’язджаць ёй з дому ці не, а мо памагчы бацьку трошкі аперыць дзяцей, то пасля ўсяго таго, што пачула сёння з мачышыных вуснаў, у Галі канчаткова выспеў намер: усё тут кінуць-рынуць і паехаць куды вочы глядзяць, знікнуць, як той дзедаў Стась. А каб было з чым і ў чым ехаць, каб не прасіць, не маліць мачыху, наважыла пайсці да старшыні калгаса, дамовіцца, што яна ўсё лета будзе працаваць, хоць на самых цяжкіх работах, толькі хай ён, перад тым як ёй ехаць, аплаціць усю яе працу грашыма.

Выпускны вечар пачаўся на змярканні. З самага прасторнага класа школы, у якім звычайна праводзіліся сходы — у Нежыхаўскай школе адмысловай залы не было,— павыносілі парты, паставілі ўслоны, намасцілі на партах сцэну і на ёй паставілі даўжэзны стол, пакрыты чырвоным сукном. На сцяне над сталом праз усю шырыню класа павесілі чырвонае палотнішча са словамі: «Гарачае прывітанне выпускнікам Нежыхаўскай школы».

Галя села на першы ўслон. Яна была ўзрушана, усхвалявана. Гэта ўсе заўважылі. Клас паступова поўніўся выпускнікамі, і не толькі імі. Сярод тых, хто поўніў яго, былі вучні дзевятага класа, якія, мабыць, прыйшоўшы сюды, хацелі паглядзець, як яны будуць сябе адчуваць праз год у такую пару; былі і з малодшых, сустракаліся нават і старыя — бацькі і маткі. Галя глядзела на людзей, і ёй станавілася балюча-балюча: мачыха не пойдзе, хіба ёй у галаве яе, Галіна, радасць. Ды наўрад і бацька ці пойдзе. Мо і праўду кажа народная прымаўка: маці памерла — бацька аслеп. Галя хуценька пастаралася адагнаць гэтую думку: ён жа сёння ўранку вунь як абышоўся з ёю — паспачуваў.

Галя агледзелася, што як не поруч з ёю сядзіць дзед Дарахвей Сопат. Ён у новым чысценькім гарнітуры, на штрыфелі якога на чырвоным адмыслова выразаным шматочку матэрыялу — ордэн Чырвонага Сцяга. Яна ніколі не бачыла ў дзеда гэтага ордэна і таму з цікавасцю разглядала яго. Расчасаныя і дагледжаныя дзедавы рудыя вусы тапырыліся і падавалі твару нейкі асаблівы выгляд.

Поруч з дзедам Сопатам Галя ўгледзела прышлага хлопца. У яго пры боку стаяў на ўслоне гармонік. Галя не ведала, адкуль і хто гэты гарманіст, але добра, што хлопцы даўмеліся запрасіць яго. Што б то быў за выпускны вечар без музыкі? А так хоць і не духавая, як у гарадскіх школах, але ўсё ж музыка.

Выпускнікі займалі першыя некалькі ўслонаў. Сёння яны былі нейкія ўрачыстыя, зусім не такія, як заўсёды.

Ціхі пошапак і пошум стаялі да таго часу, пакуль за чырвоным сталом не паявіўся дырэктар і памаленьку не пазваніў у той самы званок, які столькі год склікаў на ўрокі і абвяшчаў перапынкі.

Школьны званок! Голас яго, мабыць, кожны з нас праносіць у памяці і ў сэрцы калі не праз усё жыццё, дык больш за палову яго пэўне!

Дырэктар школы абвясціў вечар адкрытым, вычытаў па спісе каму ў прэзідыум. Сярод вычытаных былі прозвішчы Галіны і дзеда Дарахвея. Яны зірнулі адно на аднаго і заўсміхаліся. Пачуліся воплескі. Гарманіст зайграў туш, пад гукі якога і пайшлі ў прэзідыум настаўнікі, вучні, бацькі. Галя з дзедам Дарахвеем і тут селі поруч, на другім услоне.

Як звычайна, дырэктар сказаў невялічкую прамову, а потым пачаў вычытваць, хто сёлета скончыў школу. Кожны, чыё прозвішча называлася, пад воплескі падыходзіў да дырэктара і атрымліваў пасведчанне аб сканчэнні школы. Чамусьці перад тым, як вычытаць Галіна прозвішча, дырэктар запыніўся, быццам у яго не хапіла духу, а потым ужо на поўны голас сказаў:

— Галіне Заранцы за выдатныя поспехі ў вучобе і прыкладныя паводзіны педагагічны савет пастанавіў: выдаць пасведчанне выдатніцы. Дык павіншуем жа, таварышы, нашу выдатніцу!

Галя хуценька падышла да стала, ухапіла, як бы спяшаючыся, сваё пасведчанне.

Гарманіст, мусіць, не ведаючы, што яму ў такім выпадку іграць, на ўвесь мех расцягнуў гармонік, але музыку заглушылі дружныя воплескі. Галя чамусьці зачырванелася і прыгнулася, каб схавацца за спінамі тых, хто сядзеў на першым услоне. Але дзед Дарахвей падхапіў яе пад локаць і зашаптаў:

— Устань, устань, пакланіся людзям, дзетка,— і памог ёй стаць на ногі.

Галя ўстала і тройчы кіўнула галавою. Потым выступалі настаўнікі, і кожны вучыў, настаўляў, як жыць, як быць далей. Дырэктар даў слова бацьку Косціка Стрыжанка, і той сказаў толькі адно:

— Каб жа нам было так, як ім, дык і мы б...

Што яны б — так і асталося невядома, бо Косцікаў бацька адразу ж сеў на месца ў прэзідыуме. Але і вучні, і настаўнікі, і ўсе, хто быў на вечары, пачулі ў словах старога Стрыжанка невымоўную скаргу на той час, калі праходзіла маладосць такіх, як ён, і зайздрасць маладому цяперашняму пакаленню, перад якім Радзіма шырока развінула ўсе дарогі.

Потым дырэктар сказаў:

— А цяпер, таварышы, слова мае наш заслужаны ардэнаносец Дарахвей Сопат.

Стары неяк вельмі ж павольна ўстаў, трошкі адышоўся ад свайго месца, быццам хацеў, каб яго ўсе ўгледзелі, і не па-старэчы звонкім голасам пачаў:

— Дык што я вам тут маю сказаць. Усе вы ведаеце, што ўзімку я грубкі палю, цяпло вам даю — добра ці блага, але ж вы не мерзнеце, не ляскаеце зубамі. Цяпла вам хопіць, не бойцеся. Мы, старэйшыя людзі, далі вам яго ў Кастрычніку, і далі такога цяпла, якое не растрачваецца, не выдзімаецца ніякімі вятрамі. Дык глядзіце, сакаляткі мае, ідзіце толькі той дарогаю, якую паказаў Ленін, якую тарылі вам мы, і заўсёды вам будзе добра і па-людску. Вось і ўся мая вам казань, дзеткі.

Галя праз увесь час, што гаварыў дзед Дарахвей, заварожана глядзела на яго. І не на яго, а на штрыфель ягонага пінжака, на якім відзён быў ордэн Чырвонага Сцяга. Ёй здавалася, што з дзедавага ордэна выпраменьваліся тоненькія залацістыя нітачкі і, люструючыся ў вачах тых, хто слухаў і глядзеў на дзеда Дарахвея, адбіваліся ў іх і зноў вярталіся ўжо залатым зіхценнем на дзедавы грудзі.

Дзяўчына гэтак была захоплена думкамі, што ледзьве пачула словы дырэктара, быццам ён іх казаў здалёку-здалёку:

— Ад імя выпускнікоў слова мае наша выдатніца Галіна Заранка.

Галя зноў зачырванелася, на момант збянтэжылася, але пайшла на тое самае месца, дзе толькі што стаяў дзед Сопат. І ўжо ў наступны момант авалодала сабою і сказала:

— Ад імя выпускнікоў, ад імя ўсіх маіх таварышаў я выказваю шчырае дзякуй роднай нашай дзяржаве, Камуністычнай партыі, нашаму дырэктару і ўсім настаўнікам за тое, што яны нас вучылі, выхоўвалі, бераглі, як родных дзяцей. А яшчэ маё асабістае шчырае дзякуй нашаму дарагому дзеду Дарахвею.

Прысутныя, мусіць, сумеліся: чаму ні дырэктару, ні катораму з настаўнікаў, а іменна дзеду Дарахвею Заранка выказала асабістую падзяку? Але момант быў такі ўрачысты і незвычайны, што ўсе зрабілі такі выгляд, быццам апошнія Галіны словы яны прапусцілі міма вушэй.

Пасля невялічкага перапынку пачаўся канцэрт школьнай самадзейнасці. Першымі выступілі выпускнікі: спявалі, танцавалі, чыталі вершы. Потым, неўзаметку пераміргваючыся, яны адзін за адным павыходзілі з залы. Выйшла і Галя. Яна ў нерашучасці спынілася ў калідоры і не ведала, што ёй рабіць: ісці дадому ці астацца на вечары ды хоць патанцаваць. У тыя дзверы, куды заходзілі выпускнікі, у яе не хапала рашучасці зайсці. У момант такога роспачлівага роздуму акурат і паявіўся перад ёю дзед Дарахвей. Стары спытаў:

— Чаго ты тут стаіш, галубка? Што табе, млосна стала, ці што?

— Дадому зараз пайду.

— Як дадому? — здзівіўся дзед.— А сюды, у гэтыя дзверы? — Ён паказаў на тыя дзверы, у якія заходзілі выпускнікі.

— Я ў тую кашу ні каліва круп не ўсыпала,— намякнула Галя, што яна нічога не прынесла на складчыну,— дык і лыжку не буду даставаць.

— Ат, не кажы ты, от бяда. Я таксама не ўсыпаў, а тым часам лыжачку зачарпну, не збяднеюць гаспадары. Хадзем, хадзем, дзяўчо,— схапіў пад руку Дарахвей Галю і як не сілком павалок у клас.

Там былі пастаўлены ўпрытык адзін да аднаго сталы, засланыя вясковымі саматканымі абрусамі і застаўленыя місамі са студнем, з кілбасамі, закладзеныя спечанымі на бляхах-процвінах булкамі. А сярод усяго гэтага стаялі розных памераў і фасонаў пляшкі і пры іх — шклянкі, чаркі, карцы і кубкі. Трапляліся і невялічкія гранёныя, на адной ножцы чарачкі, з якіх звычайна п’юць жанчыны. Да сталоў былі прыстаўлены ўслоны, а парты і з гэтага класа, як і з таго, дзе адбывалася ўрачыстасць, былі некуды вынесены. Выпускнікі, пападпіраўшы плячыма сцяну, стаялі ў рад. Яны былі нейкія маўклівыя, засяроджаныя і, здавалася, прагавітымі вачыма глядзелі на тое, што ляжала і стаяла на сталах, быццам яны былі галодныя-галодныя, а ім не дазвалялі накінуцца на тое, што бачылі іх вочы. Галі і дырэктар здаўся нейкім вельмі ж маладзенькім і нясмелым, як і ўсе тут. Як толькі Галя з дзедам Дарахвеем прайшлі за сталы, нехта сказаў:

— Ну, ужо можна і пачынаць: галоўныя госці тут.

Галі пачуўся ў гэтых словах схаваны дакор: маўляў, яна тут, як і дзед Дарахвей, збоку прыпёку, і дзяўчына пачырванела. Але доўга чырванець не было як: ужо яе і дзеда Сопата падхапілі пад рукі і павялі туды, на самы відавок, дзе садзіўся дырэктар, мясціліся настаўнікі. З правага боку ў Галі прымасціўся Косцік Стрыжанок. Хлопец заўсёды стараўся падкруціцца так, каб як бліжэй быць да Галі. Яна гэта даўно заўважыла. Косцік сеў так блізенька, што Галя адчувала яго і хацела адсунуцца, але на ўслоне было цесна і не было куды адсоўвацца.

— Ну, таварышы, пачнём нашу таварыскую вячэру,— сказаў дырэктар, калі ўжо ўсе паселі за сталы.— Прашу наліць!

Па шклянках, па кубках, па чарках забулькала з пляшак рудаватая вадкасць. Косцік падставіў Галі не чарку, а гранёную шклянку і наліў як не поўную.

— Ой, што ты робіш, Косцік! — запратэставала Галя.

— Гэта ж квас, як вада. У ім жа мацунку ўсяго, можа, адзін градус,— заспакоіў Косцік.

Дружна чокнуліся за сканчэнне вучобы, за маладосць, за сяброўства і гэтак жа дружна выпілі. Галя і то выпіла. Квас, ці бражка, як яе там, была дужа смачная. Закусь Галі здавалася такой смачнай, што нельга было адарвацца. Можа таму, што Галя з самага ранку, як разліла малако, дык і крупінкі ў рот не ўзяла.

Заранка не заўважыла, калі Косцік наліў ёй і сабе па другой шклянцы. Налілі і ўсе астатнія. Яна ўжо смялей, не баючыся, што гэты квас затлуміць ёй галаву, чокалася з усімі і перш-наперш з дзедам Дарахвеем, потым з настаўнікамі, дырэктарам і на самы паследак з Косцікам.

— За дружбу, Косцік!

— За дружбу, Галя!

Выпіўшы, Галя пераканалася, што Косцік наліў ёй не таго квасу, які яна піла спачатку. Той быў лагодны, мяккі, смачны, а гэты чапляўся за язык і як не застраваў у горле. Паглядзела на дзеда, як той п’е: у таго таксама было нешта мацнейшае за квас.

— Косцік, чаго ты наліў? — сцішана спыталася.

— Квасу.

— Таго самага?

— Таго самага.

— Маніш.

— Дзівачка ты, Галя! Дык чаго я табе налью іншага, калі нічога іншага няма.

Косцік зманіў: пад сталамі стаялі пляшкі з маскоўскай, і на гэты раз хлопцы неўзаметку падлілі яе ў некаторыя шклянкі. Падліў Косцік і ў Галіну, як не палавіну на палавіну. Галя адразу адчула не толькі па тым, што пітво не лашчыла, а як бы пакусвала, трошкі пякло ў роце, але і па тым, што пасля другой шклянкі ў цела ўлілася нейкая млявасць і захацелася плакаць. Слёзы самі прасіліся на вочы і, каб не расплакацца, яна сказала Косціку:

— Я выйду, пабуду трошачкі на дварэ, а то мне дрэнна.

Сказала і, не чакаючы, як Косцік паглядзіць на гэта, пераступіла ўслон і пайшла да дзвярэй. Усе паглядзелі на Заранку: што гэта з ёю? Дзед Дарахвей аж прыўстаў.

— Што гэта з ёю? — спытаў стары ў Косціка.

— Кажа, нешта блага ёй зрабілася.

— Дык чаго ты сядзіш, кавалер. Ідзі ды паглядзі, мо сапраўды дзяўчыне што абыходзіць.

Косцік і сам пра гэта думаў, але вагаўся: падумаюць, што ён пацёгся за ёю. Ён як бы і чакаў гэтай дзедавай парады і, хуценька перакінуўшы ногі, пайшоў да дзвярэй. Выдаўся-такі зручны момант адзін на адзін пагаварыць і, можа, нават сказаць тое, што даўно карціць.

Выйшаўшы на двор, Галя пайшла пад яблыню, прыткнулася плечуком да камля дрэва і гэтак стаяла. Толькі падышоўшы да яе зусім блізка, Косцік заўважыў — дзяўчына плача.

— Чаго ты, Галечка, чаго? Мо табе што баліць?

— Нішто мне не баліць. Адно душа толькі,— не сунімаючы слёз, адказала Заранка.— Чаго ты сюды прыйшоў? Хто цябе сюды прасіў? Усе, усе супроць мяне! І ты таксама.

— Што ты кажаш, Галя! Гэта няпраўда. Я заўсёды за цябе.

— Тое, што ведаю. Навошта ты мне нейкай трасцы падмяшаў, каб я ап’янела?

— Галя, любая, што ты кажаш! Я ж хацеў, каб табе хоць трошкі весялей было. Я ж ведаю тваё гора.

— Мала што ты хацеў. Дык я не хацела.

— Я ж хацеў, каб нам дружыць з табою.

— А хіба мы не дружым?

— Дружым, ды не так. Я ж хачу, каб навек. От гэтак! — Косцік кінуўся да Галі, абняў і памкнуўся пацалаваць.

Косцік не спадзяваўся, што так выйдзе: Галіны рукі на ўсю сілу гэтак яго штурханулі ў грудзі, што ён не ўстояў на нагах, а сама яна пабегла на вуліцу.

Галя не чула больш музыкі, не бачыла, хто з кім танцаваў, хто з кім шукаў патаемнага мясцечка, каб адно аднаму сказаць тое, што карціць маладым. Яна ўсю ноч то плакала ад знявагі, то думала. Чаго толькі не перадумала. Ёй чамусьці стала крыўдна не на Косціка, а на бацьку, які быццам бы павінен быў абараніць яе не толькі ад мачыхі, дык і ад Косціка, ад яго нахабства. Назаўтра села пісаць заяву ў Беларускую сельскагаспадарчую акадэмію. Прыкінула, што без пошуму траў, без шырыні палёў, без красавання жытоў ёй не будзе чым дыхаць, не будзе чаго любіць.

Як і наважыла, увесь час, пакуль не атрымала выкліку ў акадэмію на гутарку і на заняткі, працавала, часам не чуючы ні рук ні ног. Старшыня, як і абяцаў, у канцы жніўня загадаў зрабіць разлік, усё заробленае на працадні перавесці ў грошы і выдаць дзяўчыне. Грошай атрымалася ладнавата: было не толькі на дарогу, але і на першым часе да атрымання стыпендыі пражыць, ды яшчэ сёе-тое і справіць.

Бацька запрог каня, і Галя, урачыстая і засмучоная, села на воз, намошчаны так, быццам яны ехалі на фэст. Развіталася з усімі сваімі, нават мачыху пацалавала. Дачуўся пра ад’езд Галі і дзед Дарахвей. Прыйшоў развітацца. Ён стаяў пры варотах.

— Шчаслівай дарогі, шчаслівай жыткі табе, мая саколка,— казаў ён.— Не памінай ліхам, калі што не так было.

Галя ўгледзела, як на доўгіх дзедавых вейках затрымцела слязінка, і самой ёй стала чамусьці шкада старога.

Фурманка рушыла ў дарогу, і Галя сказала сама сабе:

«Бывай, родны Нежыхаў. Можа, і навек».

Раздзел чацвёрты

Для Галі першы год вучобы быў як сон. І вялізныя аўдыторыі акадэміі, і прафесары, і актавая зала, і прасторны, як зялёнае мора, гушчэзны акадэмічны парк, і дэндрарый — усё гэта было тое, чаго яна і не спадзявалася ўбачыць. Ды і не дзіва: усе гады дзяцінства і юнацтва дзяўчына пражыла ў Нежыхаве, і жыла толькі яго радасцямі і засмучэннямі. Ёй здавалася, што за Нежыхавам і свету белага больш нідзе няма, што ўсяго тае і красы, што нежыхаўская пакручастая, пятлястая рачулка, ад якое рукой падаць да чарналесся, а пры самым беразе — густыя, не прадрацца, хмызнякі. А вясною краскі — лілеі, лотаць, кураслеп — і шустрыя, здаецца, добрыя-добрыя па натуры, але трошкі плаксы, кнігаўкі.

Усё гэта Галя з маленства ўвабрала ў думкі, у памяць, у сэрца, дык не дзіва, што і забыцца на яго было не так лёгка. І хоць тут, у парку, на прасторах вучэбных палеткаў, было куды прыгажэй, Галі цяжка было асвойтацца з усёй гэтай, як ёй здавалася, нязвыклаю і чужою прыгажосцю. Начамі ёй сніўся Нежыхаў, а ўдзень яна ўжо вярталася да яго ў лятунках, тым больш што дзяўчына наважыла ніколі не вяртацца на бацькаў панадворак — там яе пакрыўдзілі, зняважылі.

Аднак жа, відаць, якія б у чалавека і на каго б з родных ні былі крыўды, усё роўна ён ніколі не вырачацца той хаты, у якой упершыню зірнуў на белы свет, той сцяжынкі, па якой ступіў першы свой крок, таго роднага слова, якое першае вымавіў. І калі чалавек носіць у сэрцы сваю радзіму, дык не ўсю яе шырыню, не ўсю неабсяжнасць — ён носіць той куточак, магчыма, тое дрэўца пад акном хаты ці тую рачулку, якая віднеецца з акна,— і па гэтым уяўляе ўсю шырыню роднае зямлі.

Так і Галя насіла ў сэрцы свой Нежыхаў, як незабыўнасць, і сумавала па ім, па яго людзях, асабліва першы год. І сумавала чамусьці не па сваіх аднагодках — хлопцах і дзяўчатах,— сумавала па бацьку, па дзеду Сопату. Часам успаміналіся няродныя брацік і сястрычкі.

Галі дакучала нязвыклая вучоба ў акадэміі. У школе было вядома — кожны дзень трэба рыхтаваць урокі, і хоць мачыха і перашкаджала сваёй рыпучай буркатнёю, дзяўчына ні разу не прыйшла ў школу, не падрыхтаваўшы іх. А тут, у акадэміі, парадак разлічаны, мабыць, на гультаёў: прафесары, дацэнты, выкладчыкі чытаюць-чытаюць лекцыі, стараюцца ўдзяўбці ў галаву, а каторыя студэнты, здаецца, і не слухаюць тых лекцый. Каторыя пасядуць за заднімі сталамі — тут не так, як у школе, тут сталы, а не парты — і нават у нейкія гульні гуляюць.

Заранка не цярпела такой бесклапотнасці, такой абыякавасці і аднойчы на камсамольскім сходзе не стрымалася, каб не выказаць свайго абурэння. Аднак жа і пасля сходу парадкі не вельмі змяніліся, а яе пачалі зваць выскачкай, якая хоча кінуцца у вочы выкладчыкам і заваяваць іх прыхільнасць.

Гарачыя дні ў студэнтаў былі толькі ў час сесій. Для Заранкі сесіі былі не дужа якія цяжкія — яна, як і ў школе, кожны дзень сядзела над падручнікамі ў акадэмічнай бібліятэцы, пісала канспекты, чытала кнігі, рынала з галавою ў пакуль яшчэ не зведаны ёю свет навукі, і таму сесіі для яе былі не дужа і цяжкія. У часе сесіі Галя адчувала нейкі душэўны ўздым, і ёй нават падабалася, калі тыя студэнты, што на лекцыях забаўляліся чортведама чым, калоцячыся пад дзвярыма перад тым, як пайсці выцягваць білет, раз-пораз звярталіся да яе і пыталі адказу то на адно, то на другое пытанне. І яна адказвала. Адказвала так, як бы яна сама была не студэнтка, а выкладчыца, і дамагалася, каб яе тугаватыя на розум вучні ўсё зразумелі і ўцямілі.

Як бы там ні было, а пад канец першага навучальнага года Заранка асвойталася з акадэмічнымі парадкамі і норавамі і ўжо не так сумавала па Нежыхаве. Была ўжо вясна. Шумеў маладою лістотаю парк і вабіў кожнага з аўдыторый і інтэрнатаў на сваё зялёнае ўлонне. А неўзабаве ж і веснавая сесія, пасля якое студэнты раз’едуцца хто куды. Галя пакуль яшчэ не вырашыла: ехаць ёй дадому ці не. І хацелася і не хацелася. І ўсё ж надумала паставіць на сваім. Дачулася, што ў вучэбнай гаспадарцы можна стаць на работу, і, неяк выбраўшы вольную часіну, пайшла туды..

На Галін стук у дзверы пачуўся трошкі басавіты, але прыемны голас:

— Заходзьце, калі ласка, заходзьце!

І вось Галя стаіць перад сталом і ніяк не можа сказаць, чаго яна сюды прыйшла. Малады прыгожы мужчына, якога яна, здаецца, недзе бачыла, дапытліва глядзіць, як бы хоча каго пазнаць у ёй. Яна аж збянтэжылася ад утаропленых на яе праніклівых вачэй. Потым ён устаў з-за стала, падхапіў ля сцяны крэсла, паставіў яго да стала.

— Сядайце, калі ласка! — запрасіў ён.

Галя села. І ці то ад тых вачэй, ці ад чаго іншага адчула сябе ніякавата і не рашалася сказаць, чаго сюды прыйшла.

— Чым магу служыць, грамадзяначка? — надаючы словам афіцыйны тон, спытаў чалавек.

І, можа, гэтая афіцыйнасць тону вывела Галю з утрапення, і яна сказала:

— Я чула, што ў вас на лета можна стаць на работу?

— Чаму ж нельга! А хто вы будзеце? — звонка, неяк напаўафіцыйна спытаў чалавек.

— Студэнтка першага курса.

— Ну, калі студэнтка, дык тым больш можна — гэта і практыка будзе, і працоўнае выхаванне. Але, даруйце, чаго гэта вам на работу закарцела стаць, а не паехаць на канікулы законна адпачыць пасля вучобы?

— Мне няма куды ехаць,— зманіла Галя.

— Як няма! Вы нетутэйшая, не з Беларусі?

— Пра гэта доўга ды і наўрад ці варта гаварыць. Адным словам, мне трэба працаваць.

— Калі ласка, калі ласка,— ветліва гаварыў чалавек.— Толькі дзе б вы хацелі — на полі ці на ферме?

— Мне ўсё роўна: магу і на полі, і на ферме,— быццам дэманструючы сваю абыякавасць, адказала Заранка.

— Не разумею: як гэта ўсё роўна? У кожнага чалавека да нейкай работы ёсць прыхільнасць, ёсць жаданне і спрыт.

— Я ўсе работы люблю і ўмею,— крыху самаўпэўнена адказала Галя і адразу ж прыгадала, як даіла карову; ёй стала ніякавата ад таго, што ў нейкай меры зманіла чалавеку, які, ёй здалося, вельмі шчыра аднёсся да яе. Гэтую шчырасць дзяўчына ўгледзела ў вачах дырэктара вучэбнай гаспадаркі, у нейкім асабліва ласкавым тоне яго гаворкі, у тым, што ён як бы аж цягнуўся цераз стол, каб хоць па трошачкі быць бліжэй да яе.

— А што, калі мы вас паставім на ферму ўчотчыцай?

— Што ж гэта за работа — не бі ляжачага,— як бы запратэставала Заранка.

— Дармо вы так думаеце. Ва ўмовах нашай гаспадаркі гэта вельмі важная, можна сказаць, у нейкай меры нават навуковая работа. Прабачце, на якім вы факультэце вучыцеся?

— На заатэхнічным.

— Ну, дык вам і карты ў рукі. Учотчык на нашай ферме — гэта як навуковы работнік, аналітык.

— Вельмі добра. Згодна!

Сказала і хацела ўжо ўстаць і пайсці, але дырэктар нечага бавіўся, нечага ўглядаўся ў яе, быццам хацеў на свае вочы пабачыць, ці здолее яна рабіць тое, за што ўзялася. Пад яго праніклівым позіркам Галя адчувала сябе ніякавата, аж зачырванелася. Устала і хацела ўжо развітацца, як дырэктар запытаў:

— Дык як жа хоць вас завуць? Трэба ж ведаць, каго мне чакаць на работу.

Заранка назвалася. Дырэктар запісаў у кніжачку і потым, як бы ў адказ, сам адрэкамендаваўся:

— А мяне завуць Станіслаў Гарадзюк. Будзем знаёмы,— і ён надаў Галі цераз стол руку.

— Вельмі прыемна,— сказала Галя і памкнулася да дзвярэй.

— То глядзіце ж, адразу пасля сесіі і прыходзьце. Я буду чакаць вас.

— Добра,— адказала Галя і выбегла ў калідор.

Яшчэ трымаючыся рукою за ручку дзвярэй, прыхінулася да іх спіною і застыла. Сама не магла даўмецца, што з ёю сталася. Гэты чалавек не толькі нечым кінуўся ёй у вочы. Сваім праніклівым позіркам, здавалася, ён зірнуў ёй у душу і там усё ўскаламуціў, узрушыў. А калі Галя выбегла на паветра, на поўныя грудзі ўдыхнула яго, ёй здалося, што там, у пакоі, не было чым дыхаць. Дзіва, дый годзе: Галя ніколі сябе так не адчувала. Усю дарогу ад вучэбнай гаспадаркі да інтэрната яна думала пра яго, пра Станіслава Гарадзюка. Ціхенька сама сабе колькі разоў вымавіла: «Стась! Стасік!» Вымавіла і засаромелася: чаго гэта ён убіўся ёй у галаву?..

А Гарадзюк сапраўды ўбіўся Галі ў галаву. Яна ўжо ішла як бы і не адна. Ёй здавалася, што поруч, узяўшы яе пад руку, ідзе ён, высакаваты, ладны, стройны, з трошкі кучаравай, зачасанай угару чупрынай. Стась. Ідзе і расказвае пра сябе, распытвае пра яе. Галі чамусьці нясцерпна захацелася даведацца, што ж ён за такі, і самой паспавядацца перад ім: усё-ўсё расказаць пра сябе. Такога Галя яшчэ ніколі, ні пры адной сустрэчы з хлопцамі не адчувала. Яе гэта неяк аж спалохала, і дзяўчына сама сабе сказала: «Ат, глупства ўсё гэта»,— і махнула рукою, быццам хочучы адагнаць настырныя думкі. Але як Галя ні намагалася, адагнаць іх не магла.

Дома, ужо ў інтэрнаце, калі яна надвячоркам села перад расчыненым акном, ёй здалося, што Станіслаў стаіць пад акном і ўсміхаецца ёй. Зачыніла акно і выйшла на двор, а потым, бавячы крок, сама не заўважыла, як апынулася пад цемнаватымі таямнічымі шатамі парку. Стаяла тая вячэрняя сцішанасць прыроды, калі нават нязначны гук выразна чуцён. Пад таямнічыя шолахі лісця Галя ішла і ішла. На алеі ёй сустрэлася аднакурсніца. Дзяўчына сумелася, мабыць, думаючы: чаго гэта Заранка ходзіць па парку, яна ж ніколі сюды не хадзіла.

— Куды гэта ты проці ночы? — спытала.

— Ды от выйшла праветрыць мазгі трошачкі,— адказала і як бы спахапілася: сапраўды, куды яна і чаго ідзе? Разам з дзяўчынай вярнулася ў інтэрнат. Там ужо былі яе сяброўкі па пакоі. Дзіва, дый годзе: пра што б яна з сяброўкамі ні гаварыла, усё роўна думала пра Станіслава. І нават калі заснула, ён не даў ёй спакою: прытрызнілася, што па нейкім зялёным-зялёным поплаве між траў і красак яны ішлі, ішлі. І яна не чула ніякай стомы. Наадварот, як бы і не ішла, а ляцела, і ёй так лёгка, так прыемна, так хораша было з ім. Прачнуўшыся, папытала сама ў сябе: што гэта са мною робіцца?

Для студэнтаў сесія — як жніво для калгаснікаў: тут ужо не паспіш. Два-тры дні, якія даюцца на падрыхтоўку таго ці іншага прадмета, здаюцца дужа кароткімі, і таму іх надточваюць начамі. А летнія ночы сапраўды кароткія, іх і добра было б надтачыць. А тут па суседству яшчэ гэты парк. Там таксама гарачая пара, але ў птушак. Яны ўсё роўна як выхваляюцца адна перад адной сваімі талентамі і даюць такія канцэрты, што хоць ты не еш, не пі, кідай усё, забірайся куды-небудзь у глухі куточак ды слухай і слухай.

Можа, каму і зусім не ў галаве быў птушыны вясновы грай, але Заранка, мо таму, што яна ведала прадметы і не вельмі баялася экзаменаў і залікаў, выйшла ў парк. Праўда, выйшла не з пустымі рукамі, а захапіла падручнік па заатэхніі.

На пачатку лета змяркаецца вельмі павольна: спачатку трошачкі пасінее наваколле, потым, калі само сонца скаціцца за небасхіл, яно сыпане ўжо трошкі халаднаватыя промні на зямлю і залье яе чырванаватымі бляскамі. Асабліва прыгожа такою парою ў лесе: залатыя сонечныя промні як бы праціскаюцца між дрэў, кладуцца бліскучымі квадратамі і лініямі на зялёны ўбор зямлі. Галя як бы гэтага нічога і не заўважала. Вочы яе былі ў кніжцы, а калі яна адрывала іх ад якой старонкі, то заплюшчвала і задумвалася, нібы правяраючы, што з кніжкі перайшло ў памяць.

Акурат калі Галя, адарваўшы ад кніжкі вочы, прыжмурыла іх, нехта ціхенька сеў на яе лавачку. Яна не ўгледзела, нават не пачула, а хутчэй адчула, што нехта сеў, і спалохана ўскінула вочы на таго, хто парушыў яе спакой.

— Добры дзень ці вечар, гаротніца,— сказаў лагодны, вельмі ж ласкавы, як гэты летні надвячорак, голас.

Галя страпянулася.

— Гэта вы, Стась? — здзівілася яна.

— Як бачыце.

— А я дык і не думала, што вы сюды ходзіце.

— Прыйшоў праверыць, як вы рыхтуецеся да экзаменаў.

— Рыхтуюся, як і ўсе...

Станіслаў бліжэй падсунуўся да Галі і ўзяў у яе з рук кніжку.

— Мудроная навука гэтая заатэхнія, але вы маладымі зубамі грызяце яе, як той граніт. Глядзіце, каб зубоў не паламалі...

Галя адчула блізкасць Станіслава, і ёй стала так добра, так утульна, што яна нават сама трошкі падсунулася да яго.

— Ды от аднаму сумна і ў парку,— паскардзіўся Станіслаў.

— Дык чаго вы адзін? Хіба няма з кім?

Станіслаў пільна-пільна ўглядаўся ў Галіну, нібы хацеў пазнаць яе і не пазнаваў. Галя аж засаромелася ад таго позірку, хоць добра-добра было адчуваць яго на сабе.

— Каб жа ў вас не гэтая заатэхнія, дык мо б вы за кампанію пагулялі трошкі са мною. Але ведаю, што вам цяпер не да кампаніі — навукай трэба авалодваць.

Галя нічога не адказала. Яна толькі загарнула кніжку, і Станіслаў, мусіць, зразумеў гэта як згоду пахадзіць з ім па парку. Неяк жа вельмі паслухмяна яна ўстала і пайшла крок у крок са Станіславам. Яны ішлі, самі не ведаючы куды і чаго. Ішлі, мабыць, таму, што ім абаім было добра от гэтак ісці, перамаўляцца словамі, можа, часам і нязначнымі. Станіслаў распытваў Галю пра яе вёску, пра бацькоў і як бы між іншым папытаў: чаму яна не хоча ехаць на канікулы? Галя не ўтрымалася, каб не выказаць увесь свой боль, усю сваю крыўду. Выказала, і ёй адразу стала лягчэй, весялей. Станіслаў паспагадаў дзяўчыне. На момант на яго твар узбег цень заклапочанасці, быццам той боль, пра які толькі што расказвала яна, быў і яго болем, быў і яго крыўдай.

— Скажыце, адкуль вы ўсё-такі родам, Галя?

У гэтым Станіслававым запытанні Галя ўлавіла нейкую трывожную здагадку.

— З Нежыхава. Ёсць такая забытая богам і людзьмі вёска на Палессі.

— З Нежыхава? — як здалося Галі, узрушана, устрывожана перапытаў Станіслаў.

— А хіба вы што чулі, што ведаеце пра наш Нежыхаў?

— Дык вы, мабыць, ведаеце і Дарахвея Сопата?

Калі Галя пачула гэтае запытанне, спынілася. Глядзела і глядзела на Станіслава, быццам хочучы ў ім пазнаць каго. І мо толькі таму, што месяц свяціў не вельмі ярка, яна не змагла ўбачыць на хлопцавым твары тых рысаў, якія кінуліся ёй у вочы на той сцьмянелай фотакартцы, што тады ў школе паказваў ёй дзед Сопат.

— Ведаю. Чаму ж не ведаць мне. Ён жа пры нашай школе жыве. А от вы адкуль яго ведаеце?

— О, каб вам усё расказаць, адкуль я ведаю старога, вы б, можа, і не паверылі.

— Дык раскажыце,— загарэлася цікавасцю Галя.

Станіслаў на момант задумаўся, быццам што прыпамінаючы. У гэты час памяць яго да драбніц узнаўляла карціны дзяцінства і юнацтва, прывабныя сваёй непаўторнасцю. Твар яго перасмыкнуўся: на яго набягаў то смутак, то ён азараўся стрыманай усмешкай. Галя, хоць і ў змроку, хутчэй не вачыма, а сэрцам бачыла, чытала ўзрушэнні, вокамгненную радасць, і чамусьці ёй здалося, што з гэтым чалавекам яна знаёма блізка ўжо даўно-даўно. Цюкнула здагадка: а, можа, гэта і ёсць той Дарахвееў сын, якога адправілі ў тую невядомую таямнічую камандзіроўку? Яна ўжо больш настойліва запытала:

— Адкуль вы ўсё-такі ведаеце дзеда Дарахвея? Ці не той вы сын яго, Стась, якога адправілі ў невядомую камандзіроўку?

— Адкуль вы ведаеце пра камандзіроўку?

— Стары мне ўсё расказваў. Я яго любіла, і ён мяне любіў. Ён харошы.

Станіслаў азірнуўся навокал, нібы баючыся, каб іх хто не падслухаў, і паўшэптам сказаў:

— Так, дзяўчынка мая, я той самы блудны сын.

— Чаму блудны?

— Таму што на бацьку, на дамоўку забыўся.

— Чаму ж у вас прозвішча зусім іншае?

— Гэта доўгая гісторыя, дзяўчынка мая.

Галі, як пачула са Станіслававых вуснаў гэтае «дзяўчынка мая», чамусьці крыўдна стала: быццам яна сапраўды які недаростак. Навошта ж яна тады ўсе гэтыя дні думала пра Станіслава, абнадзейвала сябе, што паміж імі працягнулася нейкая невідочная нітка, якою можна звязаць іх думкі, іх пачуцці ў адзін моцны вузельчык.

— Чаму я Гарадзюк, а не Сопат? — перабіў Галін одум Станіслаў.— Я ж кажу, гэта доўгая гісторыя. Там, адкуль я сюды прыйшоў, нельга было мне быць Сопатам, і я стаў Гарадзюком. А пасля, і сюды прыйшоўшы, астаўся ім.

Станіслаў гаварыў неяк так, што Галя не ўсё разумела: дзе гэта і што ён рабіў.

— То чаму ж вы хоць цяпер да бацькі не з’ездзілі? — як дакараючы, спытала Галя.

— Каб жа можна было, я на крылах паляцеў бы паглядзець старога. Але я ўсё пра яго ведаю.

Галя не дапытвалася, адкуль ён ведае. Яна ўсё яшчэ не зусім верыла, што гэта той самы Станіслаў.

— Прыйдзе час, мы з вамі пабудзем яшчэ і ў Нежыхаве, пагасцюем там. А пакуль, мая дзяўчынка, хай гэтая гаворка будзе паміж намі,— сказаў Станіслаў і адразу неяк перайначыўся, быццам яго падмянілі. Раптам, як здалося Галі, хлопец недарэчна запытаў:

— Вы хоць калі-небудзь любілі каго, Галя?

Дзяўчына спалохалася гэтага запытання.

— Маму любіла, як яна была жывая.

— Маму і тату ўсе любяць. А каго-небудзь з маладых людзей?

— Што вы! — як не запратэставала Галя.— Каго гэта я магла любіць?

— Хіба мала добрых людзей на свеце?

Яны дайшлі да невялічкай палянкі, пасярод якой узвышаўся курганок, зарослы травою і лугавымі краскамі. На палянцы было ўкапана некалькі лавачак.

— Давайце пасядзім тут,— прапанаваў Станіслаў.

Галя пайшла да лавачкі, але Станіслаў затрымаў яе руку.

— Пасядзім на траве, на кургане.

Пайшла следам за ім. Яны паселі на траву, блізенька-блізенька адно да аднаго. Гэтак блізенька, што Галя адчула яго, і ёй чамусьці не захацелася адсунуцца, а, наадварот, каб не сорамна было, каб не тое, што толькі даведалася Галя, яна б сама наблізілася да яго. Дзяўчына ў думках нават зазлавала на Станіслава, што ён нейкі непавароткі, нават баязлівы, не даўмеецца абняць яе. Папытаў толькі:

— Галя, вам не холадна?

А Галю скаланала не ад холаду — ад яго блізкасці, ад утрапёнай радасці, што яна з ім поруч, і калаціў яе не холад, а нейкая нутраная гарачыня, з якой дзяўчына ніяк не магла саўладаць. Станіслаў зняў свой пінжак і накінуў ёй апашкі на плечы. А кароткая ноч была месячная. Яна, не шкадуючы, рассыпала срэбра на паляначку, на курганок.

— А вы, Галя, ведаеце, дзе мы з вамі сядзім?

— Чаму ж не ведаю! На палянцы.

— На палянцы то на палянцы, а на якой?

— На прыгожай.

— А вы не ведаеце, што калісь тут, от на гэтым узгорачку, невядомы аўтар пісаў свайго «Тараса на Парнасе». Гэты грудок яму, мабыць, і ўяўляўся Алімпам, не іначай.

— Адкуль вы ўсё гэта ведаеце?

— Легенда тут такая ходзіць. Дзіўна, што вам ніхто яе не расказаў.

— А што, калі б той невядомы аўтар налучыў на нас, то, можа б, ён і пра нас напісаў?

— Пэўне, што напісаў бы! Вы б, мабыць, былі Вестай.

— А вы Юпітэрам?

— Не! Юпітэрам, мабыць, замнога для мяне. Я хацеў бы быць хоць шаўцом, які такім багіням, як вы, хадакі шыў.

— Вы ўжо, Стась, не прыбядняйцеся. Вы б і за Зеўса маглі сысці,— сказала Галя. Ёй здалося, што Станіславу без пінжака дужа холадна.

— Які з мяне Зеўс! Ну, яшчэ за палясоўшчыка мог бы!

— І то добра. Палясоўшчыкі — людзі простыя, шчырыя, працавітыя!

А месяц усё ліў і ліў срэбра, і такое срэбра, што яго хацелася грэбці рукамі, ссыпаць у казачныя курганы, толькі каб яны і пры сонцы не зніклі, не расталі.

На трошкі ўжо вышчарблены поўнік напаўзла чарнаватая хмурынка, і Галі здалося, што пахаладнела, быццам месяц, як і сонца, мог грэць. Яна аж страпянулася.

— Стась, вы зусім змерзнеце. Вазьміце свой пінжак.

Немаведама што Станіславу пачулася ў гэтых словах.

Можа, дакор, што ён нерашучы. Ужо ў наступны момант Галя апынулася ў яго дужых абдымках. Яна гэтага хацела, ёй гэта было прыемна, але ўсё ж нечакана.

— Стась, не трэба,— усяго і сказала яна, бо ўжо вусны зліліся з вуснамі, і не было відно ні месячнага срэбра, ні той збродлівай хмурынкі, што, пераплыўшы месяц, падалася немаведама куды. Была толькі гарачыня ў грудзях, слодыч на вуснах, мляўкае тахканне сэрцаў. Загорнутая Галіна кніжка валялася на траве. Туды ж споўз з плеч і Станіславаў пінжак.

Так пачалося яшчэ адно чалавечае каханне, пачатак якога заўсёды бывае шчаслівы...

Галя не дазволіла Станіславу праводзіць яе да інтэрната.

— Стась, не трэба, каб нас хто бачыў. Ідзі адсюль проста дадому, а я хуценька пабягу,— накідваючы Станіславу на плечы пінжак, сказала Галя.

— Я адну цябе не пушчу. Яшчэ ноч. Хто-небудзь напалохае,— затрымліваў дзяўчыну Станіслаў.

— Я не палахлівая. Нічога і ніколі не баюся,— сказала Галя і кінулася да Станіслава, каб яшчэ раз на развітанне адчуць слодыч пацалункаў.

— А калі сустрэнемся? — спытаў Станіслаў, як Галя ўжо адбеглася.

А ўдзень, у самую гарачыню, Заранка стаяла пад дзвярыма ў гурце такіх жа, як і яна, студэнтаў і студэнтак перад аўдыторыяй заатэхніі. І хоць яна ўсю ноч не спала, хоць за ноч не разгарнула падручніка, экзамену не баялася.

Студэнтка першага курса Галіна Заранка была ўпэўнена, што і гэты апошні ў сёлетнім годзе экзамен яна здасць на «выдатна».

Раздзел пяты

Станіслаў не мог даць рады заснуць. Бывае ж так: набрыдуць у галаву думкі і не даюць чалавеку змружыць вачэй. Часцей за ўсё не даюць заснуць згадкі будучыні. Мабыць, няма на свеце такога чалавека, які б не маляваў сабе зманлівых і прывабных карцін яе. Мусіць, усім яна выдаецца ружова-светлай і трошкі бесклапотнай, ва ўсякім разе такой, якой хочацца яе бачыць.

У Станіслава сёння мяшаліся горкія, як чэмер, успаміны з ружовымі надзеямі на будучае. І ўсё гэта, мабыць, праз яе, праз гэтую дзяўчынку, якая, відаць, і не ведае, ды не тое, што не ведае, не можа нават падазраваць, што гэтак узрушыла, гэтак скаланула Станіслававы думкі, пачуцці, надзеі. Перад вачыма ўстаў родны Нежыхаў. Ён, Станіслаў, цыбаваты, ужо ладны падлетак, бяжыць па тую соль у Сялявіцкую краму. Зімнік быў пратораны не цераз мост, а напрасткі цераз канаву. Зімнікі заўсёды пракладаюцца найкарацей — нішто не замінае іх рабіць там, дзе ўлетку часам і нага чалавечая не можа ступіць. І от бяжыць ён зімнікам і акурат перад тым, як перайсці канаву, чуе несамавіты жаночы крык: «Ратуйце!» Азірнуўся вакол і ўгледзеў на канаве жанчыну. Не яе, адны толькі рукі жанчыны. Яны ўзмахвалі над палонкаю. Станіслаў ведаў тое месца: там акурат быў глыб, на якім хлопцы ўлетку нырцавалі, выхваляючыся адзін перад адным, хто больш прабудзе пад вадою. Яму стала страшна: калі тыя рукі не ўтрымаюцца за склізкі край палонкі, жанчына захлынецца ў халоднай вадзе. Ён і цяпер, здаецца, адчувае, як у яго тады па целе забегалі мурашкі і ён вопрамеццю кінуўся на крык адчаю. Схапіў за рукі жанчыну і што было сілы пачаў выцягваць яе з палонкі. Ён спалохаўся яе вачэй, яе твару. Яны былі нейкія нечалавечыя, вырачаныя, налітыя крывёю, а твар перакошаны. Ён у людзей ніколі не бачыў такіх твараў. Станіслаў па першым часе нават не пазнаў, што то была за цётка. І толькі тады, калі, высільваючыся, выцяг яе на лёд, і сам, пакаўзнуўшыся, боўтнуўся па пахі ў палонку, і ўжо яна пачала аберуч выцягваць яго, яму кінулася ў вочы, што то была цётка Казімірыха. Сам ён тады не дужа спалохаўся, а можа, не паспеў спалохацца — адчуў толькі дрыготкі холад, а потым нібы гарачыню, толькі не пякучую гарачыню, а нейкую такую, што ішла знутры і не абпальвала цела. Холад яны адчулі, калі ўжо беглі да Нежыхава, калі ўжо злубянела на іх вопратка і дрыготка заляскалі зубы.

Станіслаў успамінаў усё тое, нібы бачыў яго зазнятым на невідочную плёнку. Успомніў, як яго абагравалі ў Казіміравай хаце. Цётка Моця хуценька пераапранулася ў сухое і палезла на гарачую чарэнь печы. Адтуль яна, яшчэ ляскаючы зубамі, не сваім голасам прасіла:

— Вазьмі бо, Казімір, пашукай там у скрыні чаго сухога ды дай пераапрануцца хлопцу, а то ж ён зойдзецца.

Малая яшчэ дзяўчынка, якую Стась нават не ведаў, як завуць, глядзела на ўвесь той клопат, што быў у хаце, спалоханымі, поўнымі слёз вачыма. Трохі замурзаны круглаваты твар дзіцяці быў перакошаны. Дзіця не ведала, што рабіць: яно то кідалася на печ да маці, то бегала за бацькам. Станіслава, як яму тады здалося, дзяўчынка баялася. Яму тады хацелася зрабіць нешта такое, каб заваяваць прыхільнасць дзяўчынкі, але ён не ведаў што. Наогул Станіслаў не ведаў, што ў такіх выпадках рабіць чалавеку: як прымаць людскую ласку і ўдзячнасць, і таму, калі дзядзька Казімір пайшоў шукаць у скрыні чаго сухога, а за бацькам увязалася і дзяўчынка, ён хуценька бразнуў дзвярыма і гэтак, як быў мокры, стрымгалоў пабег дадому. Бег на ўсю сілу, як не выскоквала сэрца, і мо таму не чуў ніякага холаду. Было адно яму няёмка перад бацькам: ён не прынёс солі, і як цяпер будзе разбіраць стары асмаленага япручка? У хаце ж, ён ведае, няма ні шчыпоці солі. Стась баяўся, што бацька насварыцца на яго.

А стары не паспеў яшчэ нават уходаць кабанчыка. Акурат перавярнуў дагары нагамі і дасмальваў надчаровак. Хутка трэба было падлеткам садзіцца, як гэта звычайна бывае, на асмаленага кабанчыка, каб адапрэлі на ім прыгаркі і потым паскрабці нажом, каб шкурка на сале была чыстая, беленькая. Стась, засопшыся, падбег да бацькі. Стары ўгледзеў, што хлопец па вушы мокры, і, не пытаючыся і не дапытваючыся, што з ім сталася, турнуў яго ў хату. У хаце хлопец хуценька пераапрануўся ў сухое і кумільгом на печ. І толькі на гарачай чарэні адчуў, як яго закалаціла. Акрыўся бацькавым кажухом, але ўсё адно зуб на зуб не пападаў. І гэтак у гарачцы хлопец пракідаўся больш за тыдзень.

Дзіва, дый годзе: як толькі Стась змружваў вочы, перад ім паяўлялася дзяўчынка з заплаканым і спалоханым тварам. Аж шкада яму станавілася таго дзяўчаці.

Бывае ж так, што чалавеку западзе нешта ў памяць, і ён яго носіць, як сваю немінучасць, праз доўгія гады жыцця. Потым ужо, калі Станіслава паслалі туды, за мяжу, калі ён ужо страціў сваё сапраўднае прозвішча і займеў пашпарт на імя Гарадзюка, калі ён перастаў ужо быць самім сабою і вымушаны быў туляцца па канспірацыйных кватэрах і яўках у Вільні, Гродна, Брэсце, часта-часта прыходзіла ва ўспаміны і нават у сны тая дзяўчынка Галька, і ён заўсёды чамусьці яе шкадаваў.

Праз доўгія гады падполля Станіслаў нічога не ведаў пра Нежыхаў. Яму нясцерпна хацелася хоць адным вокам зірнуць, што там дзеецца. І хоць пра бацьку сяды-тады і даходзілі да яго скупенькія весткі, ён сумаваў па старым. І не толькі па старым. Чамусьці сумаваў і па той малечы. Яму здавалася, што дзяўчынку нехта крыўдзіць, насміхаецца з яе, і яму абавязкова трэ было стаць на абарону. Аднаго разу ў навагрудскім астрозе дзяўчо прыйшло ў сон. Худзенькая і бездапаможная, з поўнымі вачыма слёз, стаяла дзяўчынка перад ім і напрамілы бог прасіла выратаваць яе маму ад нейкіх злыдняў. І ён так узяў да сэрца яе крыўду, што прачнуўся і ніяк не мог ушалопаць, дзе гэта ён. Прывёў да явы стук у сцяну. Стук быў ціхенькі, асцярожны, але ў начной сцішанасці выразны. Стукалася з суседняй камеры Альбіна. Паведамляла рашэнне астрожнага камітэта аб абвяшчэнні з заўтрашняга дня галадоўкі як пратэсту супраць новых парадкаў, паводле якіх палітычныя зняволеныя прыраўноўваліся ва ўсім да крымінальнікаў. Станіслаў адказаў згодай і адабрэннем такога кроку — ён быў заўсёды і ўсюды з калектывам. Услухаўшыся ў турэмную марзянку, ён разабраў яшчэ адно: «Як бы я хацела паглядзець, хоць які вы». На гэта Альбініна жаданне Станіслаў нічога не адказаў. Падумаў толькі: «Не казаў бы то жанчына. Усюды яна астаецца сама сабою». Яму і самому карцела паглядзець на Альбіну, але дзе ты паглядзіш!

Палітычныя вязні астрога галадалі чацвёра сутак, і турэмнае начальства вымушана было палічыцца з некаторымі іх патрабаваннямі: зноў пачалі выводзіць на прагулкі, прымаць перадачы і нават часам даваць у камеры газеты. Усіх палітычных сабралі ў асобныя камеры. Станіслаў з Альбінай ад гэтага нічога не выйгралі: яны як былі ў адзіночках, гэтак і асталіся. Суцяшала адно, што іх арганізаванасць прынесла хоць маленькую, але перамогу.

Усё гэта цяпер прыгадваецца як сон. Станіслаў ляжыць, падклаўшы абедзве рукі пад галаву, і ніяк не можа даць рады заснуць, хоць за вокнамі яго халасцяцкага пакоя снуецца ўжо срабрыстаю пражаю летняя раніца. Павярнуўся на левы бок, падклаў абедзве рукі пад шчаку: на левым баку ён хутчэй засынаў. Гэта было не раз праверана. Але ці таму, што ў пакоі было душнавата, ці таму, што за вокнамі ўсхадзілася птаства, сон ніяк не мог яго адолець. А можа, і не таму? Можа, гэтая сустрэча не давала заснуць? Ды ён і не бедаваў: ішла нядзеля — выхадны дзень, і неабавязкова яму ісці ранічкай на работу.

Можна дазволіць сабе хоць адзін дзень і дома паацірацца трошкі.

Станіслаў да драбніц успомніў усё: як яна, Галя Заранка, па-юначы мажная, загарэлая, пераступіла парог яго дырэктарскага кабінета. Ён, здаецца, не адразу пазнаў яе. Ды дзе ты пазнаеш! Тады ў Нежыхаве яна была зусім малая, бездапаможная. А гэта ж зайшла і адрэкамендавалася: Галіна Заранка. І калі ён угледзеўся ў яе вочы, пазнаў іх. Ён нават спалохаўся: у такіх вачах можна патануць, і ніхто цябе не выцягне з глыбіні іх. Рукі заскакалі на падлакотніках крэсла, але ён стараўся іх стрымаць. Пастараўся нічым не выдаць, што ён усхваляваны, наадварот, стараўся падкрэсліць свае ўраўнаважанасць і спакой. Выслухаў дзяўчыну і, яшчэ раз пераканаўшыся, што яна тая самая, напусціў на сябе афіцыйнасці. Яму карцела, вельмі рупіла аказацца, хто ён такі, але нельга было. На пагранічнай заставе, калі яны з Альбінай перайшлі граніцу, з іх узялі падпіску, што і тут пакуль яны астануцца з тымі імёнамі і прозвішчамі, якія мелі там, за рубяжом, у падполлі, і што ніхто з іх нідзе і ніколі не прагаворыцца, хто яны такія. Станіслаў не разумеў, навошта гэта яму, вярнуўшыся на сваю радзіму, быць як бы чужаком у ёй. Але тым часам парадак ёсць парадак, і не яму яго перайначваць. А хто яго ведае, што з імі яшчэ думаюць рабіць. От мо пабудуць трохі тут, акрыяюць, а тады зноў туды, як у вір. Нічога не папішаш: усё гэта трэба! Шкада толькі, што нельга хоць дзень пабыць дома. Здаецца б, на крылах паляцеў у родны Нежыхаў. Зірнуў бы, здаецца, адным вокам на ўсё роднае, і сэрца б на месца стала.

Але пакуль што ўсё гэта было выключана, і таму, калі Станіслаў угледзеў Галю, яму захацелася пабыць з ёю з вока на вока. Надвячоркам панёс ён у парк сваю надзею сустрэцца з дзяўчынай. Надзея была, вядома, хісткая. Хутчэй не надзея, а нейкае інтуітыўнае невыразнае жаданне. І калі Станіслаў угледзеў Галю на лавачцы, на нейкі момант забыў нават на сябе, на тое, хто ён і што ён. Можа, хутчэй падсвядома, чым з пэўным намерам, ён прысеў на лавачку і загаварыў з Галяй. Ён знарок паказваў сябе гуллівым, бесклапотным кавалерам. Толькі потым, як апынуўся ў палоне пачуццяў, як той п’яны часта апынаецца не там, дзе яму хацелася б, Станіслаў на момант апамятаўся, але яму ўжо не было як станавіцца самім сабой, разважлівым і цвярозым, і хлопец паддаўся спакусліваму пачуццю, даў волю таму, што прыходзіць не часта, асабліва да такога чалавека, як Станіслаў: вопытнага, спрактыкаванага ва ўсім, апроч асабістых пачуццяў. Ён і тут клюнуў, як той верабей на прынаду. Прынада была сапраўды павабная, і калі яны пайшлі на тую палянку, на якой, паводле легенды, пісаўся «Тарас на Парнасе», Станіслаў ужо быў як сам не свой. Ён забыўся на ўсё: на прыстойнасць, на сціпласць, на няпэўнасць свайго становішча і нават на Альбіну, якая з пэўнага часу запаўняла яго халасцяцкі прытулак. Здаецца, увесь свет пахарашэў быў: у ім не асталося ні згрызот, ні турбот, ні трывог.

Здавалася, Альбіна сваімі пяшчотамі, як рукой, здымала ўсё, ачышчала сумленне і душу ад тых напластаванняў, якіх столькі набралася было за ўсе гады беспатольнага цяжкага жыцця.

— Стасік, любы мой,— абнімала яго Альбіна.— Мы з табою будзем ашчасліўлены на ўсё жыццё, як ніхто.

Казала і абпякала пацалункамі твар, шыю, грудзі. Яна была такая гнуткая і падатлівая, як мо ніхто на свеце, і Стась як не раставаў у яе абдымках. А Альбіна не сунімалася:

— Мы з табою прайшлі самае пекла, і нам цяпер астаецца толькі раскашавацца. Мы самі сабе зробім жыццё як рай. Не бойся, што я, як тая Ева, паддамся якой спакусе. Мяне на яблык не купіш. Я ведаю, дзе дабро, а дзе зло. І буду на ўсю сілу старацца, каб нам з табою выпадала толькі дабро.

— Я ведаю, ведаю, што ты толькі дабра прагнеш. І я яго хачу,— паддаваўся Альбініным пяшчотам Станіслаў.

Але дзіва: чым больш Альбіна цалавала яго, асабліва ў вочы, тым неяк не тое што непрыемнымі, а нейкімі халоднымі здаваліся яе пацалункі. Калі Станіслаў у такім выпадку заплюшчваў вочы, ён на момант апыняўся недзе далёка ад свайго пакоя, сам не ведае, дзе і чаму. І мо тады ўжо з’явілася яшчэ не зразумелая ні яму, ні тым больш Альбіне абыякавасць. Альбіна гэтай абыякавасці зусім не заўважала, яна шчабятала, нібы ўпіваючыся сваім грудным, трошкі грубаватым для жанчыны голасам:

— Стасік, любы, а калі знойдзецца ў нас дзіцятка, як мы яго бязмерна любіць будзем. Яно не будзе ведаць ніякай скрухі. Яму не тое што нам будзе.

Станіслаў нібы прачынаўся ад гэтых слоў, нібы вырынаў з нейкага таямнічага, трошкі казачнага свету і ўспрымаў усю тую бескампрамісную рэальнасць, пра якую гаварыла Альбіна. А яно ж сапраўды можа знайсціся, тое дзіцятка. Чаму ён не падумаў пра гэта, калі Альбіна, распрануўшыся, каўзанулася пад ягоную коўдру і ён на нейкі час забыўся на ўсё на свеце.

Альбіна і раней намёкамі, недвухсэнсоўна, хоць і пакручастымі словамі, выказвала жаданне стаць яму за жонку. Але ён не прымаў намёкаў і, быццам не разумеючы, прапускаў іх міма вушэй. Толькі пасля той ночы, якую Альбіна ўпершыню прабыла з ім, пасля ўжо, як яна выйшла з пакоя, Станіслаў сур’ёзна задумаўся і пачаў дакараць сябе: «Дурань ты, дурань, прайшоў агні і воды, а тут не ўтрымаўся перад прынадаю, кінуўся на яе і, як тая неразумная птушка, трапіў у сіло».

Але пакуль думалася надвая: можа, гэта ўсё не так сур’ёзна, што, як мінулася, так і забудзецца тая неспакойная ноч з яе слодыччу і ўзрушэннямі. Асабліва пасля спаткання з Заранкаю Станіславу хацелася, каб забылася тая ноч. Мімаволі ён параўноўваў Галю з Альбінаю, і чамусьці кожны раз Заранка станавілася наперадзе, а Альбіна адступалася на задні план, адыходзячы ўсё далей і далей у думках і пачуццях. І гэта, мабыць, не толькі таму, што Галя была маладзейшая і прыгажэйшая. Сталы і ўраўнаважаны чалавек, Станіслаў разумеў, што вонкавая прыгажосць чалавека — гэта яшчэ не ўся прыгажосць. Чалавек мусіць быць прыгожым ва ўсім. Станіславу здавалася, што прыгожая ва ўсім Галя. Альбіне ж шмат чаго не стае. Нешта ў яе ёсць такое, што не вабіць, а адштурхоўвае. Можа, яе трошкі мужчынская натура? А можа... хто яе ведае што? Можа, у характары Альбіны не знайшлося нічога сугучнага з яго, Станіслававым, характарам, і тая кропля рознасці, якую ён заўважыў, не тое каб зусім адштурхоўвала яго, а ўсё-такі не давала магчымасці прыкіпець яму ўсім сэрцам да дзяўчыны.

Станіслаў дакараў сябе за нейкую нерашучасць, палавінчатасць характару, асабліва ў інтымных справах. У грамадскіх ён быў рашучы, настойлівы, бескампрамісны, а вось у асабістых часам паддаваўся першаму, можа, мімалётнаму, вокамгненнаму пачуццю. Мабыць, так сталася і з Галяй. Ён жа не меў ніякага намеру заляцацца да яе. Яму проста на той момант захацелася пабыць з ёю і, можа, сёе-тое даведацца пра Нежыхаў, пра бацьку, пра ўсё тое роднае, што цяпер пачало ўжо трошкі забывацца.

Праўда, Галя адразу кінулася яму ў вочы дзявочай прыгажосцю, але яму і ў галаву не прыходзіла што іншае.

Калі яны ішлі алеямі парку,— здаецца, адны на ўвесь белы свет,— дзяўчына, мабыць, знячэўку, блізенька прыхінулася да яго, па целе Станіслава прабегла мяккая дрыготка. Ён зразумеў, што гэта не тое ўжо дзяўчо з вачыма, поўнымі слёз, а дзяўчына, якая можа стаць спакуслівай прынадай для хлопцаў. І тады ён недарэчна запытаў: ці кахала каго калі Галя? Станіслаў не меў нічога такога на ўвазе, ва ўсякім разе не хацеў навесці дзяўчыну на нейкую патаемную думку. Але потым на той палянцы адбылося немаведама што, ва ўсякім разе тое, чаго не чакаў, на што не спадзяваўся Станіслаў. Ды, мусіць, не чакала і не спадзявалася на тое і яна, Галіна Заранка. Ці то таму, што ў дзяўчыны былі яшчэ не растрачаныя пачуцці маладосці, яна іх шчодра абрынула на чалавека, якога яшчэ так мала ведала. Ва ўсякім разе не ведала яго намераў, яго думак. Галя проста паддалася першаму пачуццю і не тое што не супраціўлялася Станіслававым пяшчотам, дык яшчэ сама аддалася ва ўладу сваіх стыхійных пачуццяў маладосці.

Станіслаў ніяк не мог заснуць. Падкладзеныя пад левую шчаку рукі пачалі муліць, і ён перавярнуўся на спіну і ўжо нават не сіліўся змружыць вачэй. Глядзеў і глядзеў у столь, быццам там мог што прачытаць. За вокнамі ўжо чырвоным заравам пафарбавала сонца небакрай. Была ўжо тая пара, калі звычайна Станіслаў уставаў. Сёння ўставаць не хацелася. Не хацелася і спаць, хоць у вачах адчувалася рэзь ад бессані, бы ў іх хто насыпаў дробненькага-дробненькага пяску. Думкі каламуціліся: нібы на экране, узнікалі то Галя, то Альбіна, і ён, здаецца, на іх мог глядзець, як на жывых. І Галя чамусьці ўзнікала большым планам і засланяла сабою Альбіну. Станіслаў ніяк не мог зразумець, чаму гэта. Падумалася, што ў пачуццях, як у наляцелай буры, ёсць стыхія, і калі яе не ўтаймаваць, яна можа кінуць чалавека ў бездань. Галіны ласкі, Галіны абдымкі, Галіны пацалункі былі нейкія гарачэйшыя, больш шчырыя. Хоць бы і хацеў ён ім супраціўляцца, дык не здолеў бы. Станіслаў зразумеў, што ў яго ўваходзіла каханне, уваходзіла настойліва, так, што ад яго цяжка ўжо было адбіцца.

Хлопец разумеў, што Галіна каханне не для яго. Ён звязаны з Альбінаю. І гэтак, мабыць, ужо звязаны, што наўрад ці здолее ён, хоць бы і рад, развязаць невідочны вузел. І хоць Альбіна ў яго напаўсонных згадках апынулася на другім плане, усё роўна ён не можа сказаць ёй рашучае «не!». Яны разам прайшлі такую цяжкую дарогу, што сказаць ёй «не» — значыла б кінуць чалавека на паўдарозе сама тады, калі ў яго пачалі падбівацца ногі, а гэта ж не што іншае, як здрада. Станіслаў паспрабаваў аднавіць у думках яе любасць, яе пяшчоту, якімі яна, не шкадуючы, шчодра адорвала яго на гэтай жа пасцелі... І дзіва: нават пасцель яму здалася цвёрдай, як камень, халоднай і нібы чужой.

Адбіцца, адбіцца ад усяго гэтага наслання! Заснуць, заснуць, і ўсё! Сілаю волі Станіслаў прымусіў сябе заснуць. Але і ў сне ён не знайшоў жаданага спакою. Ці то таму, што сонца праз акно, якое не было занавешана, свяціла проста яму ў твар, Станіславу прытрызніўся страшэнны пажар. Быццам полымем падняўся ўвесь белы свет і ён у адным нацельным жахаўся, кідаўся па краі яго, не могучы ніяк уратавацца ад нязноснай спякоты. Кінуўся ці то ў акіян, ці то ў мора і паплыў далей ад пякельнай бяды. Адплыў далёка-далёка ад вогненнага берага, і там на яго зрынулася вялізная, з дом, хваля. Станіслаў прахапіўся. Прахапіўся не ад цяжкага страшэннага сну. Прахапіўся ад настырнага стуку ў дзверы. Хуценька накінуў на сябе піжаму і пабег адмыкаць. Пстрыкнуў два разы ключом нутранога замка, і перад ім з’явілася Альбіна. Яна была нечым узрушана, усхвалявана, быццам здарылася якое няшчасце.

— А ты спіш, гаспадар, як пасля вяселля,— кінула з дакорам яна.

— Якога вяселля?! — не ўшалопаў Станіслаў, дзівячыся, адкуль яна ведае пра тое, дзе ён быў гэтай ноччу.

— Чаму ж ты вылежваешся ў пасцелі? Пярэстая ніяк не магла расцяліцца, дык я мо з палавіны ночы таўклася на ферме. Цяля дужа вялікае нарадзілася.

— Ты прыйшла мне пра гэта паведаміць? — паспакайнеў Станіслаў: яна нічога не ведае пра яго начныя прыгоды.— А я сабе надумаў узяць хоць адзін выхадны дзень за ўсе месяцы. Хоць выспацца.

— Дык ты што, адзін будзеш высыпацца? — папытала з намёкам Альбіна.— І табе не холадна аднаму?

— Адкуль той холад, сонца так смаліць,— быццам не зразумеў Альбіну Станіслаў.

Пасля сустрэчы з Галяй Альбіна яму здалася нейкай не такой, якой была яна яшчэ ўчора, пазаўчора. Пільна, нават дапытліва агледзеў яе постаць і ўбачыў, што яна не такая стройная, стрункая, як Галя. Яму чамусьці захацелася, каб Альбіна зараз жа пакінула пакой, у якім ад яе прысутнасці нібы стала цесна і няўтульна.

— Любы мой,— кінулася з абдымкамі і пацалункамі Альбіна.— Нешта ты не ў гуморы? Можа, сон благі прытрызніўся? Давай пасядзім, я развесялю цябе, любы мой.

— Не трэба мне весялосці. Чалавеку часам трэба пабыць і сумным. Падай мне, калі ласка, маю вопратку. Ды выйдзі на хвілінку.

— Чаго мне выходзіць? — падаючы вопратку, здзівілася Альбіна. Станіслаў заўважыў, што рукаў пінжака ўвесь выкачаны ў пыл. Гэта, відаць, там на палянцы, і хуценька, каб не заўважыла Альбіна, пачаў адціраць яго.

— Дык чаго гэта мне выйсці? — ужо з адценнем угневанасці перапытала Альбіна.

— Саромеюся я цябе.

— Бач ты яго! Калі гэта ты такім сарамяжым стаў?

— Тады ж цёмна было. А цяпер, бач, якая відната!

— Хлопчык мой, падлетачак мой сарамяжы,— пачала гарнуцца да Станіслава Альбіна.

— Я ж цябе прасіў выйсці на хвілінку.

— Не выйду!

Станіслаў і сам не разумеў: чаго яму прыйшло ў галаву саромецца той жанчыны, якая на нейкі час была яму самай блізкай.

— Ты от саромеешся, бо не ведаеш, што ў нас дзіцятка будзе.

— Дзіцятка! Якое дзіцятка?! — спалохаўся Станіслаў.

— Самае звычайнае. Жывенькае.

— Адкуль яно возьмецца?

— Адтуль, адкуль усе дзеці бяруцца. Ты, бачу, спалохаўся? Не палохайся, дурненькі мой. Кожнаму чалавеку, мабыць, страшнавата ўпершыню стаць бацькам. Але як з’явіцца яно на свет, дык ты палюбіш яго. Я цябе ведаю. Ты палюбіш. Ты не той чалавек, каб не палюбіць свайго дзіцяці,— гарнулася да Станіслава Альбіна.

Збянтэжаны такой весткаю, Станіслаў не ведаў, што рабіць, як сябе трымаць у такім разе: надзеўшы адну калашыну штаноў, ён гэтак і застыў у нямым здранцвенні. Альбіна зірнула на яго і не магла зразумець яго стану.

— Не палохайся, не палохайся! Дзіцятка будзе харошае. Мы ж з табою бацькі неблагія. Так што ты цяпер мяне не саромейся. Я твая жонка. А сёння прыйшла ў цябе папытаць,— мусіць, хочучы перавесці гаворку на іншае, працягвала Альбіна,— што гэта за яна прыйшла да нас на ферму? Кажа, што ты яе ўзяў за ўчотчыцу. А ў цябе, як гэта кажуць па-руску, губа не дура... Прыгожая, нічога не скажаш.

— Гэта мая зямлячка, Галіна Заранка,— пачырванеў Станіслаў.

— Зямлячка, кажаш? Добрыя ў цябе зямлячкі! Толькі дзе ты яе выкапаў?

— Яна тут вучыцца.

— А яна ведае, што ты яе зямляк?

— Мабыць, не.

— То глядзі, не прагаварыся. Не забывай, што мы падпіску давалі.

— Не забываю. Не такі я наіўны, як ты думаеш,— сказаў Станіслаў і ўспомніў, што ўчора ён такі прагаварыўся трохі, прызнаўся, што ён той блудны Дарахвееў сын. Каб жа хоць Галя, як сарока на хвасце, не разнесла яго таямніцы. Там жа, на пагранзаставе, як яны перайшлі граніцу, іх дапытваліся, правяралі і папярэдзілі, што ні ў якім разе яны не павінны аказвацца, хто і што яны...

Мабыць, на гэтым яшчэ не ўсё скончана з яго падпольнай дзейнасцю, можа быць, яшчэ давядзецца вярнуцца на тую зямлю, дзе ён вымушаны быў кожны дзень хадзіць, нібы басанож па гарачым прысаку. Ён пашкадаваў ужо, што тады даўно даў згоду паехаць туды. Яго тады пераканалі, што гэта справа вышэйшай дзяржаўнай важнасці, а для роднай дзяржавы ён гатовы быў не пашкадаваць свайго жыцця. І ўсе тыя гады не шкадаваў яго, заўсёды хадзіў, можа, па самым краёчку яго, дзе, ступіўшы адзін неабачлівы крок, можна было сторч галавою паляцець у бездань.

Станіслаў пашкадаваў, што гэтак неасцярожна прагаварыўся Галі, але ён суцяшаў сябе тым, што Заранка дзяўчына сур’ёзная і яна нідзе і нікому не скажа пра тое, што пачула ад яго. Альбіна, не спускаючы вачэй са Станіслава, заўважыла яго клапатлівы роздум, яго несамавітую ўстрывожанасць, кінулася да яго:

— Стасік, што з табою? Чаго ты такі? Мо табе што баліць?

— Які? Звычайны я. Нічога мне не баліць, апроч сэрца.

— А чаго твайму сэрцу балець! Яму ж радавацца трэба.

— Чаго яму радавацца? Хіба таго, што мы з табою самі як гарох пры дарозе, а тут яшчэ дзіцятка.

— Дык вось што цябе турбуе! Не турбуйся. Знойдзецца дзіцятка, знойдзецца і радасць для яго і для нас. Мы ж сярод сваіх, мы ж у сваёй дзяржаве. Табе, мабыць, не гэтае карціць, цябе, мабыць, не гэтае турбуе. Ты, мне здаецца, зусім пра іншае думаеш.

— Пра што іншае?

— Каб жа я ведала, дык знайшла б і раду.

Станіслаў то ведаў, што яго турбуе: з галавы не выходзіла Галя. Ён дакараў і караў сябе за свае неабачлівыя, а можа, непрадбачлівыя адносіны як з Альбінай, гэтак і з Галяй.

Раздзел шосты

У той дзень гэтак і не атрымалася выхаднога ў дырэктара вучэбнай гаспадаркі. Выйшаўшы з кватэры, яны пайшлі з Альбінай на ферму. Станіслаў, мусіць, спадзяваўся, што ў гаспадарскім клопаце адхлынуць трошкі душэўныя турботы, якіх набралася нямала.

За які тыдзень Заранка асвойталася з абавязкамі ўчотчыцы. Ужо на самым світанку яна была на ферме: правярала надоі, аналізавала малако на тлустасць. Даяркі, нанятыя вясковыя жанчыны, дзівіліся ўвішнасці новай ўчотчыцы. Тая, што была раней, прыйдзе, бывала, на апошнюю дойку, папытае ў даярак, колькі каторая надаіла, запіша і памахае ручкаю: бывайце! А гэтая вунь як стараецца: на кожнай дойцы ходзіць ад даяркі да даяркі, дапытваецца, пабольшала ці паменшала малака. Зазірне вокам у малакамер, у бітон, ці чысты ён. Загадчыца фермы Альбіна Адасюк, і тая не такая дападная, настырная. Раніцою прыйдзе на першую дойку, паглядзіць, параіць штокольвек, пагаворыць з даяркамі і пойдзе сабе са сваім клопатам.

Даяркі, мабыць, і палюбілі Галю за такую яе ўвішнасць. Яны раіліся з учотчыцай, расказвалі свае крыўды і радасці. Галя працавала так, што не лічылася ні з часам, ні з чым: яна была тым чалавекам, для якога рабіць — дык рабіць па-сапраўднаму, як мае быць.

Заранка прыглядалася да жанчын, якія працавалі тут на ферме. Хацелася знайсці такую, з якою можна было б пасябраваць, выказаць тое, што на душы. Кожны ж чалавек, відаць, мае патрэбу дзяліцца з кім-небудзь сваімі радасцямі і смуткам. Інакш ён не адчуе ўсёй слодычы радасці. Інакш ён ад часовага смутку можа страціць веру ў сябе і людзей. Жанчыны-даяркі амаль усе былі значна старэйшыя за Галю, і, відаць, тое, што носіць яна ў сэрцы, не кранула б іх.

От жа з Альбінай Галі вельмі хочацца пазнаёміцца. Яна тут маладзейшая за ўсіх і, відаць, такая, што можа зразумець яе.

Альбіна яшчэ незамужняя. Апранаецца з густам і трымае сябе так, што ў яе можна павучыцца. У яе паставе, у рухах, нават у манеры апранацца ёсць нешта інтэлігентнае, нешта такое няўлоўнае, чаму Галя часам нават зайздросціць. Альбіна гадоў на чатыры ці на пяць старэйшая за Галю, але выдае дзяўчынкай. Праўда, яна не якая рагатушка, круцёлка — дзяўчына сур'ёзная, і Галя ніяк не можа, каб от так сысціся адразу з ёю на блізкую нагу, і за гэта ў думках дакарае не Альбіну, а сябе за нялюдскасць, за тое, што яна не ўмее наогул не толькі зазірнуць у чужую душу, дык нават не ўмее раскрыць сваю перад тым, перад кім бы і хацелася.

Сённяшняй раніцай пачула прыцішаныя словы: «Ідуць! Ідуць!» Даяркі хутчэй пачалі ўвіхацца ля кароў. Абарваліся размовы, і нават, як здалося Галі, каровы перасталі жаваць сваю жвачку. Альбіна выбегла на праход. За ёю Галя. У абору зайшлі два чалавекі. У адным Галя пазнала Станіслава, а другога не ведала.

— Хто гэта другі? — спытала ў Альбіны.

— Хіба вы не ведаеце? Гэта ж намеснік дырэктара акадэміі па гаспадарчай частцы.

Пасярод аборы Галя з Альбінай спыніліся і як бы чакалі, калі падыдзе начальства. А начальства падыходзіла то да адной, то да другой даяркі, нешта распытвала ў кожнай і нібы знарок бавілася.

Нарэшце падышлі і да іх. Галя не зводзіла вачэй са Станіслава. Яна як бы чаго шукала ў позірку ягоных вачэй, у рухах рук, ва ўсмешцы і нават у хадзе. Шукала і не знаходзіла таго, чаго ёй хацелася, таго, што ёй было люба і жадана. Гэта не той быў Станіслаў, што тады ў парку. Той быў мяккі, ласкавы, лагодны. А гэта — нейкі афіцыйны, надзьмуты, як індык. Хіба можа так чалавек іначыцца? Яна знарок пільна зірнула яму ў вочы, і ён адвёў свой позірк. Галі чамусьці стала сорамна-сорамна, быццам яна што благое, непрыстойнае зрабіла на віду ва ўсіх людзей. Дзяўчына зачырванелася. Альбіна гэта заўважыла, але спачатку, мусіць, не зразумела ад чаго — ці чырвоны сонечны прамень, які праціснуўся праз шчыліну сцяны, упаў на яе, ці што іншае. Потым яна зірнула на Станіслава, і ў яго позірку заўважыла нешта незвычайнае. Заўважыла і падумала: тут нешта тоіцца! Хто яго ведае, чым бы кончылася гэтая пераглядка, калі б намеснік дырэктара не звярнуўся да Галі:

— Скажыце, калі ласка, а вы кім тут працуеце?

— Гэта наша новая ўчотчыца,— адказаў Станіслаў.— Студэнтка. Для яе тут не толькі работа, але і добрая практыка.

— Дужа добра, што студэнтка пайшла працаваць,— выказаў сваё намеснік, і ўжо да Станіслава: — Трэба толькі ёй халацік.

— Будзе зроблена! — як не адрапартаваў Станіслаў.

— Ну як, надоі павышаюцца? — запытаў ужо ў Галі.

— Павышаюцца, і малако тлусцее,— адказала яна.— У мяне ўсё з дакументаў відаць.

Заранка памкнулася пабегчы па паперы, але намеснік спыніў яе:

— Не трэба, не трэба! Мы вам і на слова верым. Працуйце, практыкуйцеся. Гэта вам дужа спатрэбіцца, як скончыце акадэмію і пойдзеце на работу. Ну, а вы як? — звярнуўся ён ужо да Альбіны.

— Стараюся. От думаю гэтымі днямі вывесці жывёлу ў летні лагер. Тут пашу павытоўквалі ўжо. Надоі могуць знізіцца.

— Трэба выводзіць на лепшую пашу,— падтрымаў намеснік.— Наша ферма — гэта не толькі крыніца малака. Гэта навуковая лабараторыя, калі хочаце — гэта крыніца вопыту для студэнтаў і для навакольных калгасаў.

— Мы разумеем гэта,— адказала Альбіна.

Начальства пакінула ферму. Але пасля яго наведвання трывога ніяк не магла пакінуць Галіна сэрца: ёй усё больш карцеў абыякавы Станіславаў позірк. Няўжо ж яна памылілася ў першых сваіх пачуццях? Няўжо ён двудушны чалавек? Не верылася гэтаму. Як яна ні перабірала ў памяці тую ноч, калі яны ўсю яе прахадзілі і прасядзелі ў парку, як ні прыгадвала словы, сказаныя ім тады, як ні абдумвала кожны яго рух, ніяк не магла знайсці ва усім тым — ні ў словах, ні ў рухах, ні ў паводзінах — фальшу. Усё ёй здавалася натуральным, шчырым, праўдзівым і прыемным, і таму тая абыякавасць, якую яна сёння ўгледзела на Станіслававым твары, здалася ёй штучнай, напускной для прыліку, каб не паказаць перад усімі сваёй прыхільнасці да яе, і пачуцці зноў узгарэліся ў сэрцы Галі. «Я яго кахаю,— сказала яна сама сабе,— яго і больш нікога, нікога на свеце».

Тады, як прыходзіла начальства, Галя заўважыла нешта незвычайнае і ў Альбіны. Яна дужа дапытліва, дужа зацікаўлена глядзела на Станіслава, і ў позірку яе можна было прачытаць ні то дакор, ні то любасць, але Галя не надала гэтаму значэння; сэрца яе поўнілася ім, і што ёй да таго, як на любага чалавека хто паглядзеў!

Дні праз тры пасля таго, як начальства наведала ферму, пачаліся зборы ў летні лагер — гэта кіламетраў за дзесяць ад акадэміі. Там на паляне быў пабудаваны барак для работнікаў фермы, пароблены кашары для жывёлы. На світанку, як толькі даяркі падаілі кароў, пастухі занялі ўвесь статак і пагналі ў дарогу. Даяркі і ўсе, хто працаваў на ферме, падаліся хто пешшу, а хто і на вазах. Галя з Альбінай таксама прымасціліся на воз.

— От мы і на курорт выбраліся,— пажартавала Альбіна.

— Чаму на курорт? — не зразумела жарту Галя.

— Лес, паветра, як водар, сонца, рэчка, купайся, загарай. Чым гэта не курорт?

— Я ніколі не была на курортах, дык і не ведаю, што гэта такое,— прызналася Галя, быццам паскардзілася на свой лёс.

— Я таксама не была. Навошта нам на тыя курорты ездзіць, калі мы ўсё жыццё на курортах. Адно што толькі мора няма пад бокам.

Галя слухала і гаварыла пра курорты, а самой карцела іншае: ці хоць прыедзе ён які раз сюды, у лес. Няхай бы прыехаў. Яны б адышліся дзе далей ад людскога вока, і яна не пасаромелася б, як тады, той перш раз, і сказала б яму ўсё: сказала б, як яго кахае, як яго начамі сніць, як з ім у думках раіцца. Хай бы ён ведаў усё, хай бы мо і сам сказаў пра свае пачуцці. Яна ж яшчэ вельмі мала ведае пра яго!

Станіслаў не прыязджаў у лес, і Галя на такой выгодзе неяк мізарнела, сохла душою. Альбіна заўважыла: нешта з дзеўкай няладнае. Тут, у лесе, яны блізка сышліся і часцяком хадзілі далёка па гушчэчы. Галі карцела расказаць, паспавядацца ў сваіх пачуццях, бо нераздзеленая радасць — палова радасці, а нераздзелены смутак — глядзі што большы, як у два разы. Але яна ніяк не магла рашыцца на гэтую споведзь і ўсё адкладала і адкладала яе.

Аднаго разу, калі лес таямніча сінеў змярканнем, дзяўчаты пайшлі і пайшлі ўтаптанай сцяжынкай. Ішлі павольна, бавячыся, быццам ім не хацелася, каб і час з імі ішоў, і яны наважылі зусім запыніць яго, толькі самім ледзь перастаўляць ногі і ўдыхаць, убіраць у сябе хараство. Лёталі птушкі, скакалі конікі, а ў высях у гушчэчы ўсё шчабятала, жыло, весялілася. Дайшлі да не вельмі шырокай лясной рачулкі, да таго яе месца, дзе бераг не зарос хмызнякамі і вербалоззем. Нідзе не было відно ні жывой душы. Распрануліся — і ў ваду. Альбіна з непрытоенай зайздрасцю глядзела на Галю: на яе як вытачаную постаць, на грудзі, на стройныя ногі, на загарэлы твар.

— Якая ты, Галечка, прыгожая!—захаплялася Альбіна, быццам упершыню ўгледзела яе.

— Прыгожая! Прыгожая! — пачырванела Галя.— Ты кажаш — прыгожая, а ён, мабыць, і ў мой бок глядзець не хоча.

— Хто ён?

— Станіслаў!

Галя заўважыла, што, пачуўшы яе прызнанне, Альбіна ўвачавідкі неяк мянялася. Яна то бялела, то чырванела.

— А што ў вас з ім? — без дзявочай чуллівасці ў голасе запыталася Альбіна.

— Нічога асаблівага. Я яго кахаю.

— А ён цябе?

— Хто яго ведае! Хіба мужчынам льга верыць? — выказала сваю безнадзейнасць Галя.

— А чаму ж нельга? Гледзячы якім мужчынам. Такім, як Станіслаў, можна і трэба верыць! Ён — харошы!

— Хто яго ведае, мо і харошы.

— Ты яго так мала ведаеш і пакахала ўжо? Завошта ж ты яго?

— Ёсць за што. Я яго нямала ведаю.

Альбіна дапытвалася ўсё гэта недарма. Дзён колькі назад Станіслаў, нібы жартам, нібы для таго, каб яе трошкі пазлаваць, выклікаць балючае пачуццё рэўнасці, сказаў, што кахае адну дзяўчыну — зямлячку. Тады гэтаму яго прызнанню Альбіна не надала ніякага значэння: яна самаўпэўнена верыла ў сілу сваіх пачуццяў, у тое, што яны ўзялі верх над Станіславам, запаланілі яго сэрца і не выпусцяць, не аддадуць нікому-нікому. Не надавала значэння мо яшчэ і таму, што верыла Станіславу, верыла ў яго шчырасць, бо ведала, што ён не з тых, хто гатовы заляцацца да кожнай прыгожай дзяўчыны.

Праўда, Станіслаў ні разу не прызнаўся Альбіне ў каханні. Але хіба пра каханне гавораць словамі — каханне носяць у сэрцы, у крыві, ім дыхаюць, як паветрам, і не абавязкова пра яго гаварыць; лепш за ўсё яго адчуваць ва ўсім, і Альбіне здавалася, што яна яго адчувала ва ўсім і на кожным кроку. Але цяпер падумала, што гэта была, можа, проста чалавечая спагадлівасць да яе. Яны ж гэтулькі перажылі, гэтулькі перабачылі разам, прайшлі гэтакія дарогі, і няма ніякага дзіва, што ён проста прывык да яе. Падумала, прыкінула ўсё гэта і спалохалася: значыць, ён казаў праўду. Станіслаў не з тых, хто маніць. Станіслаў шчыры, адкрыты, і двудушнасці ў ім няма ні каліва. •

Галя непадалёк ад берага плёскалася ў вадзе, і хоць ужо было на змярканні, угледзела нейкае ўтрапенне на твары сяброўкі. Угледзела і здзівілася: што б гэта магло такое значыць?

Альбіна заспяшалася апранацца і ўжо на беразе вельмі ж пільна глядзела на Галю. І, мабыць, зайздросціла пругкасці яе маладога цела, прыгажосці яе твару, пышнасці яе светлых валасоў, і мо параўноўвала сябе з ёю, злавала, калі рука не пацэльвала ў рукаў, калі сарочка ліпла да мокрага цела і не абцягвалася. Галя ўсё гэта бачыла і не магла даўмецца, чаго зблажэў настрой у сяброўкі, чаму яна неяк прымоўкла.

Апрануўшыся, яны пайшлі назад. Толькі ўжо не той сцежкай, а самым гушчаром. Галя думала, што Альбіна проста хоча павадзіць яе па лесе, паказаць хараство яго. Але Альбіна ішла задумная, маўклівая. Ішла ўперадзе, як следапыт, і не да Галі, а сама сабе гаварыла — Галя ўлавіла, што яна казала:

— Дык ён такі праўду казаў. Гэта яна і ёсць!

— Што ты там кажаш? — спытала Галя.

— Гэта я так сабе. У мяне часам звычка такая: самой з сабой гаварыць. Прывыкла там.

— Дзе?

— У адзіночцы панскага астрога.

— Якога астрога? — сумелася Галя.

— Панскага! Я ж табе кажу.

Альбіна запаволіла крок і, калі падышла Галя, узяла яе пад руку і пачала:

— Дык от як яно было, дзяўчынка мая...

Перад Галіным уяўленнем развіналіся карціны гераічнай барацьбы падпольшчыкаў Заходняй Беларусі. Станіслаў і Альбіна рынуліся ў вір гэтай барацьбы. Альбіна спачатку і не ведала хлопца. Хадзілі яны рознымі сцежкамі. Ён быў у Вільні, яна — у Навагрудку. Пазнаёміліся яны ў навагрудскім астрозе: адзіночкі іх былі поруч, і тоўстая мураваная сцяна не стала перашкодаю для гэтага знаёмства; перастукваючыся, яны даведаліся вельмі многа адно пра аднаго. Альбіна даведалася, што Станіслаў як функцыянер падпольнага Цэнтральнага Камітэта КПЗБ быў пасланы на Навагрудчыну для арганізацыі забастоўкі рабочых фальваркаў. Доўга ён працаваў сярод батракоў і аднаго разу такі не ўблытваўся. Дэфензіва высачыла яго і накрыла акурат тады, калі ён на лясной паляне выступаў перад забастоўшчыкамі. Адтуль яго і прывялі ў наручніках у навагрудскі астрог.

Допыты, катаванні. Аднак дэфензіўшчыкі ніяк не маглі дабіцца ад яго прызнання, што ён функцыянер. Станіслаў стаяў на сваім: ён ніякай партыі і ведаць не ведае, ён, проста шукаючы работы на свае рукі, забрыў сюды, на Навагрудчыну, прачуўшы, што тут неблагія заработкі. І забрыў сюды акурат у час забастоўкі.

Дэфензіўшчыкі, вядома, не верылі ніводнаму яго слову і ўсімі спосабамі дамагаліся прызнання: садзілі ў карцэр, білі гумавымі палкамі па пятках так, што здавалася, увесь мозг сатрасаўся. Аднаго разу гэтак спляжылі хлопца, што ён ужо не мог сваімі нагамі прыйсці ў камеру. Яго прынеслі і кінулі на ацэментаваную падлогу. Альбіна чула стук у суседняй камеры, але не думала, што гэта кінулі знявечанага, скатаванага яе суседа. Ён знайшоў у сабе сілы пастукаць і перадаць, што зрабілі з ім. А яна перастукваннем, «грыпсамі» перадала іншым сваім суседзям. Тыя — далей, і гэтак на раніцу ўжо ўся турма ведала, што скатавалі Гарадзюка. Паднялося гэтакае, чаго не чакала турэмнае начальства: была арганізавана галадоўка — палітычныя, тыя, хто быў пад следствам, як адзін не ўзялі яды, не пайшлі на прагулку.

Без малога год цягнулася следства па справе Гарадзюка: дапыталі каля сотні сведак, падсылалі правакатараў. Просьбай і грозьбай, катаваннямі і абяцанкамі хацелі дэфензіўшчыкі зламаць дух вязня. Але ў яго хапіла сілы і мужнасці выстаяць супроць усяго гэтага, не раскрыць сваіх падпольных сувязей, не раскрыць той сапраўднай мэты, з якой ён і па чыім загадзе прыехаў сюды, у Наднямонне. Нічога ў дэфензіўшчыкаў не выйшла са стварэннем масавай крымінальнай справы па абвінавачванню Кампартыі Заходняй Беларусі ў антыдзяржаўнай, антыўрадавай дзейнасці. Станіслава Гарадзюка вымушаны былі выпусціць пад падпіску. Лопнула цэлая справа, і турэмшчыкі вымушаны былі выпусціць не аднаго Гарадзюка. Выпусцілі і яе, Альбіну Адасюк, і яшчэ многіх.

А праз які месяц было прынята рашэнне Цэнтральнага Камітэта: улічваючы небяспечнасць легальнага становішча, перакінуць Станіслава Гарадзюка, Альбіну Адасюк і яшчэ некаторых у Савецкі Саюз.

— От так мы, дзяўчынка, і апынуліся тут,— скончыла сваё апавяданне Альбіна.

Галя нічога гэтага не ведала. Яна нават і падумаць не магла. Ёй Станіслаў спачатку здаваўся звычайным, як і ўсе, і яна пакахала яго звычайнага, нават не ведаючы, што ён зямляк. Тое, што расказала Альбіна, яшчэ больш успалымніла яе сэрца. Яна гатова была от зараз жа ляцець на невідочных крылах туды, дзе ён. Альбіна бачыла гэтую рашучасць дзяўчыны, і ёй станавілася шкада яе. Яна нават зазлавала на Галю, але пастаралася не паказаць гэтага — няхай пакуль што не ведае гэта дзяўчо. Альбіна не збіралася так лёгка аддаць Станіслава. Вельмі ж цяжкімі дарогамі ішлі яны разам, каб лёгка аддаць яго другой.

— Дык вы ўдваіх і граніцу пераходзілі? — раптам спытала Галя.

— Удваіх. Мы адно аднаго ў твар нават не ведалі. Толькі ўжо тут, на пагранічнай заставе, я даведалася, што гэта той таварыш, з якім каля года я перастуквалася. Дзіва: я сабе яго такім і ўяўляла — рашучым, нязломным, смелым.

— От жа як бывае...

— Бывае,— шматзначна сказала Альбіна.— Дык ты яго кахаеш? — спытала яна ў Галі.

— Любая мая, дужа ж кахаю,— аж прыціснулася Галя да Альбіны, быццам трымала яна пад руку не яе, Альбіну, а Станіслава.— Тое, што ты расказала пра яго, душу маю перавярнула. Я сама гатова ўсё гэтае перажыць, абы яму хоць на волас лягчэй было. Пастараюся зрабіць так, каб яму лёгка і хораша жылося на гэтым свеце пасля ўсяго, што ён перажыў.

— Як жа ты пастараешся? — з адценнем нейкай злосці спытала Альбіна.— А можа, і не варта табе старацца. Можа, ён не варты таго? Можа, ты сабе ўбіла ў галаву чортведама што?

Галя слухала Альбіну і не разумела: навошта яна гэтак гаворыць пра чалавека, які, відаць, і ёй нечым блізкі. Зазірнула ў твар сяброўкі, але была ноч, хоць і месячная, але ўсё ж ноч. А калі б Галя зірнула на Альбінін твар пры ясным сонечным святле, яна б не магла не ўгледзець на ім узрушанасці, нейкай нават узлаванасці і намагання не паказаць усяго гэтага ёй, Галі.

— А ты, Галя, кахала ўжо каго-небудзь? — зусім недарэчна, як здалося Галі, спытала Альбіна.

— Не, не, любая! Яго першага і, мабыць, апошняга пакахала,— прызналася Галя.

— А ты ведаеш, дзяўчынка, што першае каханне часам бывае сляпое?

— Не ведаю і ведаць не хачу.

— А ці варта табе яго так кахаць? Мы з ім людзі незвычайныя. І хто яго ведае, што з намі можа здарыцца: от паклічуць і скажуць — ідзіце зноў туды! Дык як ты тады, калі звяжаш сваё жыццё з ім? Ты не ведаеш, як цяжка без любага чалавека.

— Як?. Аніяк! Пайду за ім. Калі чалавека кахаеш, можна ўсё за яго аддаць, нават жыццё!

— Гэта, Галечка, рамантычная ўзнёсласць. Жыццё куды прасцейшае. Пройдзе тваё гэтае ап’яненне, зірнеш і ўбачыш, як усё проста і нават сумна. Станіслаў табе не пара і па другім: ён жа гадоў на дзесяць старэйшы за цябе. Ён на цябе, можа, толькі кінуў ласым вокам, а табе здалося немаведама што.

Альбіна старалася на ўсю сілу як адгаварыць, ацверазіць Галю, але што яна ні казала, дзяўчына слухала яе як у сне, не прымала і не разумела таго, што казала Альбіна. Гэта мо і прыспешыла, прымусіла Альбіну пайсці на рашучы крок. Праз тры дні пасля начной гаворкі ў лесе яна паехала з лагера. З тыдзень не паказвалася туды. Даяркі, пастухі і ўсе, хто быў у лагеры, трывожыліся: што здарылася з іхняй загадчыцай? Мо якое няшчасце, мо захварэла? Але, мабыць, больш за ўсіх трывожылася Галя. Сэрца яе як бы што прадчувала: яно нема, але балюча ныла, і дзяўчына хацела ўжо ўсё кінуць і пайсці ў акадэмію.

Была акурат нядзеля, калі на фурманцы, запрэжанай лепшымі стаеннікамі, вярнулася Альбіна. Яна была ўзрушана-вясёлая, нейкая ж вельмі ўвішная і гаваркая. З усімі віталася за руку, перакідвалася словамі. Да Галі не падышла, а падбегла. Зірнула неяк незвычайна і сказала з нейкім выклікам.

— Можаш мяне, дзяўчынка, павіншаваць.

— З чым?

— З законным шлюбам!

— З кім?

— З ім!

Галя зразумела ўсё-ўсё. У той жа дзень яна сышла з лагера, з фермы.

Раздзел сёмы

Пасля ўсяго, што адбылося, Галя як не выцуралася людзей. Да пачатку заняткаў аставалася яшчэ з месяц, і дзяўчына, замкнуўшыся ў чатыры сцяны інтэрнацкага пакоя, сядзела, нідзе і нікому не паказваючыся. Ёй здавалася, што ўвесь свет ведае, як бессардэчна абышліся з яе пачуццямі, насмяяліся з яе дзявочага гонару. Але Галя не злавала на Станіслава. Наадварот, яна яго шкадавала. Аднак дзявочая годнасць не дазваляла ёй несці сваю бяду на паказ чужой радасці. Каб хоць мець якога блізкага чалавека ды хоць выгаварыцца, можа б, яно і лягчэй стала. Такога чалвека Галя пакуль што не мела. Пашкадавала, што за гэты год яна не сышлася наблізка з дзяўчатамі, каб каторай з іх можна было даверыць свае таямніцы.

А быў ужо жнівень. Ужо на палетках чуліся рокат жняярак і песні жней. І Галя не ўседзела: выйшла з сярпом. Працавала гэтак зацята, што не заўважала ні часу, ні гарачыні. Мабыць, у працы заўсёды лягчэй пераносяцца скрухі і няўдачы. Аднак, як Галя ні старалася выкінуць з галавы ўсё, што адбылося, не знайшла ў сабе сілы.

А тут яшчэ і ён, Станіслаў, прыйшоў на поле. Пахадзіў каля жней, пагаварыў. Падышоў, дзе і яна жала ў гурце вясковых жанчын, павітаўся і чамусьці даўжэй, як ля іншых, пастаяў тут. Галя не магла сябе прымусіць разагнуцца і проста, адкрыта зірнуць яму ў вочы. Яна нібы адчувала сябе ў чым вінаватай перад ім і толькі крадком, калі ён не заўважаў, кідала на яго позірк з-пад рукі. На Станіслававым твары дзяўчына не ўгледзела таго, пра што думала, на што спадзявалася. Наадварот, яна ўбачыла на ім як бы нейкае раскаянне, што так сталася, як бы нейкую спагаду ёй. Праўда, да яе ён не загаварыў, але ці абавязковы словы. Часам адзін позірк можа сказаць усё. Калі Станіслаў, развітаўшыся са жнеямі, адышоўся, адна з іх не стрывала і запыталася:

— Чаго, таечка мая, ён гэтак на цябе глядзеў? Хіба ён табе які знаёмы, ці што?

— Знаёмы, зямляк мой,— адказала Галя.

— Зямляк то зямляк, але ж і ўпадабаў. Ды і чаму цябе не ўпадабаць: ты ж як тая кветачка. А кветачка ж кожнай пчолцы кідаецца ў вочы.

Барзджэй зашасталі сярпы. Галі не хацелася гаварыць пра гэта з незнаёмай жанчынай, і яна моўчкі працавала. А думкі яе былі аб ім: чаму сапраўды ён так глядзеў на яе — спагадаў ёй ці мо... Можа, гэтая Альбіна аказалася вельмі ж настырнай і міма яго волі ажаніла на сабе? Бываюць жа такія жанчыны, што гатовы на ўсё, абы толькі дамагчыся свайго. Галя ў думках нават паспагадала Станіславу. Недзе ў глыбіні душы трапяталася надзея, што яна не назусім яшчэ яго страціла, што ён адумаецца і вернецца да яе. Але гэта было толькі жаданне, толькі дзявочая мара.

Пасля таго як Станіслаў з Альбінай пажаніліся, ім далі невялікі дамок, асабнячок непадалёк ад канторы. Вечарамі ён зырка-зырка свяціўся вокнамі, быццам тыя вокны казалі: глядзіце, людзі, якая ў гэтым дамку маладая радасць! Галя сама не ведала, чаго яна час ад часу праходзіла паўз гэтыя вокны. Чаго яна там шукала, чаго ад іх чакала? Праходзіла і ўзіралася ў іх. Часам у вочы ёй кідаліся два цені, якія, здавалася, бязладна матляліся па хаце. Аднаго разу фіранка была адшморгнута, і Галя ўгледзела, як Станіслаў з Альбінай цалаваліся. Угледзела і як не закрычала сама на сябе: «Чаго ты сюды ходзіш, дурная? На што ты спадзяешся?» Сказала і бегма рынулася ў свой інтэрнацкі пакой, на сваю не вельмі мяккую пасцель.

А тым часам пачалі ўжо з’язджацца на экзамены тыя, хто хацеў паступіць у акадэмію. Гэта ў большасці былі вясковыя хлопцы і дзяўчаты. Галі здаліся яны наіўнымі і даверлівымі. Хіба і яна летась такая была? Мабыць жа! Навічкі рады былі перакінуцца хоць адным словам з сапраўдным студэнтам, і яны акружалі Галю. Распытвалі, расказвалі, і яна ім раіла, настаўляла, як лепш трымаць сябе на экзаменах. Гэта прыносіла ёй нейкае задавальненне і заспакаенне: ва ўсякім разе, адбівала яе ад настырных думак пра Станіслава.

Ідучы па двары акадэміі, яна раптам як не скамянела. Усутыч сустрэлася з Косцікам Стрыжанком.

— Косцік, гэта ты? — як не закрычала.

— Я! Я! — адказаў узрадаваны Косцік і паставіў чамадан.

— Як гэта ты надумаў сюды?

— Я даўно ўжо надумаў.

— А я ж думала, ты ўжо дзе вучышся.

— Дзе ж я вучуся. Прашалапуціў год дома — і от сюды. Летась паехаў у ваеннае вучылішча, але там не прынялі па здароўю.

— Дык хадзем, я цябе завяду туды, дзе размяшчаюцца жаўтароцікі,— прапанавала Галя і схапілася за Косцікаў чамадан. Але Косцік управіўся адабраць яго ў яе з рук.

Дарогаю да інтэрната, у якім размяшчаліся абітурыенты, паміж Галяй і Косцікам ішла мірная, лагодная гаворка, быццам і не было таго выпадку на выпускным вечары. Галя распытвала пра Нежыхаў, пра сваіх.

— А чаму ты ім не пішаш? — спытаў Косцік.— Я колькі разоў пытаўся ў мачыхі, ці ёсць ад цябе лісты. Дык яна сказала: «Адрэзаны і загоены палец ужо не баліць. Так і мы яе адрэзалі». Бацька толькі гневаецца на цябе.

— Чаму не пішу? А што я ім буду пісаць? Што жыва-дужа, дык яны і так ведаюць. Ды не вельмі, мабыць, і турбуюцца пра маё здароўе.

— Галя, не кажы так. Бацька шкадуе цябе. Як-ніяк, ты ж кроў яго.

— А як там дзед Сопат? — быццам хочучы перавесці гаворку на іншае, спытала Галя.

— А хіба ты не чула?

— Чаго? — спалохалася Галя.

— Што дзеда Дарахвея зімою пахавалі.

— Што з ім?

— Старасць.

— От каго мне шкада...

Галі хацелася адразу ж кінуцца да Станіслававага дамка, адчыніць дзверы і крыкнуць на ўсю сілу: «Бацька твой памёр, а ты тут мілуешся з гэтай краляй!» — але разважлівасць узяла верх над жаданнем, і Галя пайшла з Косцікам у інтэрнат. Яна і Косціку не сказала пра тое, што знайшоўся тут Дарахвееў сынок.

У інтэрнаце было тлумна і бязладна. Косцік паказаў каменданту выклік на экзамены, і той адвёў месца. Хлопцы абступілі Косціка і ўзяліся распытваць, хто ён і адкуль. Косцік увязаўся быў у гаворку з такімі, як ён сам, і як не забыўся, што яго чакае Галя. Потым угледзеў яе ў дзвярах і заспяшаўся.

Пайшлі ў парк. Галі чамусьці захацелася на тую алею, па тую лавачку, на якой яна тады сядзела, калі да яе падышоў Станіслаў. Мяккія перадвячорныя змрокі слаліся на аксаміт траў, на запозненыя ўжо кветкі, якія не скупіліся на водар, што ліўся ў грудзі, і ад яго дыхалася лёгка і добра. Здаецца, аж дужэў чалавек ад гэтага водару. Дайшлі да лавачкі. Галя першая села. Сама села акурат на тое месца, дзе сядзелі са Станіславам тады. Косціку сказала, каб ён трохі адсунуўся. Хлопец не мог даўмецца: навошта гэта? А Галя тым, што прывяла Косціка на тую самую лавачку, загадала адсунуцца на тое самае месца, дзе тады сядзеў Станіслаў, як бы хацела аднавіць не толькі ў памяці, але і ў самой натуры той незабыўны і ўжо як бы далекаваты момант.

Косцік не падсоўваўся да яе, як тады Станіслаў. Можа, ён баяўся, каб не паўтарылася тое, што тады пад яблыняй. Галя зірнула на яго так, што ён мог зразумець: яна хоча, каб падсунуўся да яе блізенька. Знячэўку нешта Косцік хуценька падсунуўся да Галі, абняў яе і давай цалаваць. Яна не адбівалася, як тады пад яблыняй. Наадварот, сама прыпала да яго. Але што за дзіва: у той час, як Косцік аж гарэў, яна як толькі што вырынула з халоднае вады, з астылымі не толькі пачуццямі, але і вуснамі.

— Хадзем адсюль, а то яшчэ хто набрыдзе, сорамна будзе,— сказала Галя і павяла хлопца той дарогай, па якой яны ішлі тады са Станіславам. Дайшлі да той палянкі.

Косцік расказваў пра ўсё, пра вёску, пра школу, пра хлопцаў і дзяўчат. А Галя як бы і не слухала. Заўважыўшы яе абыякавасць, Косцік надумаў сказаць тое, што насіў на душы як сваю таямніцу, хоць гэтая таямніца і была звязана з ёю, з Галяй.

— Ты ведаеш, Галя, я без цябе жыць не магу. Каб ты ведала, як мяне сюды цягнула, нібы магнітам. І от я тут.

— Няўжо ўсё гэта праўда? — здзівілася Галя.

— Праўда, праўда! Чыстая праўда! — як не крыкнуў Косцік і кінуўся зноў цалаваць яе.

— Пачакай, пачакай, Косцік, не трэба так,— сказала Галя.— А скажы мне, Косцік, ты б найшоў у турму за людзей?

— За якіх людзей? — не мог зразумець той.

— Ну, за звычайных, працоўных, за тых, каго крыўдзяць. За тое, каб ім лепей жылося.

— Дык чаго я ў тую турму? — усё яшчэ не разумеў Косцік.— Хіба я дурны ў турму ісці. Няхай той, хто нарабіў злачынства, сам ідзе туды.

Галі больш не захацелася дапытвацца: яна зразумела, што гэты не пайшоў бы, як Станіслаў, змагацца за людскую долю, не пайшоў бы на катаванні і пакуты; гэты зашыўся б у шчыліну і пераседзеў небяспеку, і ёй стала балюча, крыўдна. Яна і сама не ведала ад чаго. Ці то ад таго, што тады ў астрозе было балюча Станіславу і яе там не было, а была побліз Альбіна; ці ад таго, што поруч з ёй сядзеў хлопец, ні крошачкі не падобны на Станіслава. Яна і пра турму пыталася недарма: ёй хацелася пачуць, пабачыць у Косціку хоць кропельку таго, чаго так многа было ў Станіслава. Можа б, тады яна сэрцам ірванулася да Косціка. З выгляду ён хлопец прыгожы, можа, пагляднейшы за Станіслава.

— Як скончым акадэмію, дык добра нам будзе,— фантазіраваў Косцік.— Калі б нас паслалі ў які раённы зямельны аддзел — мяне за старшага агранома, а цябе за галоўнага заатэхніка. От бы зажылі.

— А я ніколі пра гэта і не думала,— прызналася Галя.

— Дык трэба ж думаць... Мы ўжо ў тым веку, калі трэба пачынаць думаць. Я ж цябе гэтак кахаю, Галечка мая, што не магу не думаць пра наша шчасце.

— Косцік, а ты ведаеш, што вось на гэтай палянцы, на гэтым самым месцы, дзе мы з табою сядзім, колісь невядомы аўтар пісаў «Тараса на Парнасе»? — зусім нечакана спытала Галя. Косцік аж вочы вытрашчыў: можа, ён шукаў якой сувязі паміж тым, што гаварыў ёй; і тым, што паведаміла Галя, і, не знайшоўшы яе, збянтэжыўся.

— А навошта мне гэта ведаць? Я ж не літаратар, я хачу вучыцца на агранома, а аграному дык гэтыя «Тарасы на Парнасе» і не ў галаве,— адбіў Косцік Галіна жаданне расказаць тое, што яна сама пачула ад Станіслава.

— Як гэта табе не ў галаве! — ледзь не абурылася дзяўчына.— Чалавеку павінна быць усё ў галаве.

— А мне от што цяпер у галаве! — Косцік рашуча памкнуўся да Галі, хочучы зноў, як там на лавачцы, абняць і цалаваць яе.

Галя вёртка выкруцілася з яго абдымкаў, штурхнуўшы

— Не трэба, Косцік, не трэба!

— Чаму не трэба? Мы ж не маленькія!

— Вось таму і не трэба, што мы не маленькія. Для маленькіх — гэта забава, а для такіх, як мы з табою,— вельмі сур’ёзна.

— Дык я ж сур’ёзна, Галечка! — зноў памкнуўся да яе Косцік.

— Не трэба! Хадзем адсюль! — Галя ўстала і рашуча пайшла.

Косцік хацеў узяць Галю пад руку, але яна адхапіла сваю, як ад агню, і спорна пайшла сцяжынкаю папераду яго. Хлопец ніяк не мог даўмецца, што сталася з дзяўчынай.

Нават не пастаяўшы ля ганка інтэрната, Галя холадна развіталася. Косцік пачакаў, пакуль у акне Галінага пакоя бліснула святло, і панёс сваю скруху ў інтэрнат, дзе хлопцы каторыя спалі, а каторыя спрачаліся, хоць было ўжо нярана.

— Бач, які спрытнюга, не паспеў прыехаць сюды, а ўжо раманчык проста з ходу закруціў.

Косцік не адказаў на колкасць. Моўчкі распрануўся, моўчкі лёг і нават вочы заплюшчыў, але заснуць не мог як не да самага світання: усё думалася пра Галю, чаму яна так з ім абышлася.

Галя таксама не магла заснуць: ёй крыўдна было, што гэты Косцік, якога ведае яна з маленства, нічым, нічым ні кропелькі не падобны на Станіслава. Хай бы хоць што-кольвек было ў ім Станіслававага, яна б не адвярнулася, не адхіснулася б ад яго. Наадварот, яна б аддала яму душу, яна б узяла яго ў сваё сэрца.

Галя ўсю ноч думала і перадумвала. І нарэшце вырашыла: калі і сустракацца з Косцікам, дык як з земляком, і толькі, і ніколі-ніколі не дазволіць большага. Вырашыла так, і ёй стала лягчэй. Яна заснула і праспала да добрага сонца, якое заглядвала ў інтэрнацкае акно гэтак гадзін пад адзінаццаць. Нават сны ніякія не набрылі.

Год рэдка калі бывае падобны на год. І гэтая восень была не такая, як летась. Леташняя была — як прыбраная да ўрачыстасцей дзяўчына: не шкадуючы золата, сонца ліло і ліло яго на травы, на дрэвы, дадавала да яго срэбра бабінага лета і гэтак аздабляла ўсё, што часам здавалася — восень самая прыгожая, самая шчаслівая пара года. А сёлетняя восень была плакса: яна ахінала зямлю туманамі, засланяла сонца густымі хмарамі, якія сеялі і сеялі, як скрозь сіта, надакучлівую імжаку. І Галін настрой быў такі самы, як і гэтая восень: пахмуры, учарнелы.

Косціка прынялі ў акадэмію, але Галю гэта чамусьці ніколечкі не радавала. Яна жыла і сама не ведала чым — то светлай надзеяй, то клопатам пра вучобу. Хіба толькі падвесяліла зіма. Яна прыйшла неяк знянацку: дажджылася, дажджылася, а потым дні за два зямля ўзялася храпаю і паваліў спорны снег. Так зіма і легла. І легла ранавата. Неяк неўзабаве пасля Кастрычніка.

Галя была рада зіме. За гэтым першым снегам пойдуць маразы, завеі. Дзяўчына чамусьці любіла мяцеліцы, завірухі. Любіла выйсці ў поле і ісці дарогаю, якую перамятае, а то і зусім па шэрхлым цаліку, ісці, не бачачы, куды ты ідзеш, давяраючы толькі сваім нагам, свайму адчуванню дарогі. Затое як добра пасля такой дарогі прыйсці на святло акон, расчыніць дзверы і ўваліцца ў цяпло хаты: спачатку пагрэць рукі перад цялеснікамі, потым прыхінуцца спіной да цёплай сцяны, а тады з холаду сесці за стол, зачарпнуць цёплага наварыстага баршчу, абабраць зубамі парэбрынку цёплага саланаватага мяса, якое прэла ў гэтым баршчы з самае раніцы, а закусіць аладкамі, падтрушанымі ў смятане, ці пшоннаю кашаю на малацэ. Як гэта ўсё смачна, як гэта ўсё добра, і ўспамінаецца яно ўсё цяпер Галі як казка.

Цяпер дзяўчыне не даводзілася ні ў завіруху хадзіць, ні садзіцца за сялянскі стол. Цяпер яна калі і выйдзе на холад, дык хіба што перабяжыць з інтэрнацкага пакоя ў акадэмічны корпус і там ужо цалюткі дзень седнем сядзіць над кнігамі, слухае лекцыі, якія не заўсёды лезуць у галаву. Каб жа толькі адзін клопат гэтыя лекцыі, дык, можа б, яны і асядалі ў памяці. Дык не ж: не толькі ў яе, а, мабыць, і ў другіх столькі іншых клопатаў, што немаведама, як яны месцяцца ў галаве. Праўда, і цяпер Галя старалася з усяе сілы адкінуць усялякія іншыя клопаты: хутка зімовая сесія, і трэба яе здаць, каб не сорамна было зірнуць людзям у вочы. А там і зімовыя вакацыі, самая ўрачыстая пара для студэнтаў, асабліва для першакурснікаў, у якіх яшчэ раздвоена душа: адна палавіна прырастае ўжо тут, а другая яшчэ моцнымі карэньчыкамі трымаецца за родны грунт.

Галя рашуча адарвалася ад родных мясцін, і калі Косцік спытаў: «Хутка ў Нежыхаў пададзімся?» — яна адказала: «Я туды не яздок. Мне няма чаго туды падавацца!»

Косцік здзівіўся такому адказу. Яму гэтак карцела зірнуць хоць адным вокам на свой Нежыхаў. І не толькі зірнуць, але і самога сябе паказаць: маўляў, глядзіце, нежыхаўцы, які я! А каб яны яшчэ ўдваіх з Галяю прыехалі туды! Ён уяўляе: ішлі б яны ад шляху нежыхаўскаю вуліцаю, а да школьных акон прыпалі б старшакласнікі, якія іх ведаюць, і адно аднаму казалі б: «Зірні, зірні, вунь Косцік з Галяю прыехалі».

І не толькі са школьных — і з хатніх каторыя б выглядалі. А ён бы ганарыўся, што ўжо студэнт і што прыехаў не адзін, а з Галяй, самай прыгожай нежыхаўскай дзяўчынай.

А Галі карцяць іншыя вокны. Вокны таго дамка-асабнячка. Як ёй хочацца прайсці паўз іх, паўзірацца, а, можа б, і ўгледзела яго.

Заранка доўга не верыла, што ў Станіслава з Альбінаю гэта сур’ёзна, і толькі тады, як у дні вакацый выпадкова сустрэла Альбіну і ўгледзела, што тая загрубела, паверыла, што сур’ёзна і, мабыць, назаўсёды. Станіслаў і выпадкова не трапляўся Галі на дарозе, і сэрца дзяўчыны ныла. Яна і не спадзявалася ні на што. У яе проста было, як і ў кожнага чалавека, прагнае жаданне шчасця, і Галя, мо і марна, а можа, і неразумна, чакала яго. Чакала ўвесь канец лета, усю восень, і от ужо сярэдзіна зімы, але ні час, нішто не неслі ёй патолі. А можа, вясна прынясе? А яна ішла напорна і немінуча, як і належала вясне. Птаства шчабятала ў голым яшчэ голлі парку. Наздрыўся снег, і вось-вось ён возьмецца вадою і сплыве. А там пачнуць прышчыцца пупышкі дрэваў, выклюнуцца маладыя, яшчэ клейкія лісткі, і тады пачнецца ўжо сама вясна.

Вясна — гэта не толькі пара, калі набрыньваюць сокам дрэвы, калі расцвітаюць кветкі і рунеюць палі. Вясна — гэта і час росквіту надзей, асабліва маладых.

Нечым узрушаная, падахвочаная, Заранка выйшла сіняватым надвячоркам з інтэрната і, сама мо не ведае як, апынулася ля таго дамка, у якім жывуць Станіслаў з Альбінай. Пад вокнамі яна ўжо апамяталася і толькі хацела павярнуць, як за акном пачула пісклява-галосае: «Куга-куга!..» Пачула і спалохалася: няўжо гэта дзіця? Чамусьці ёй захацелася зірнуць хоць адным вокам на малое, паглядзець, на каго яно падобнае — на Станіслава ці на Альбіну. Вельмі ж хацелася, каб яно было хлопчыкам і было падобна на Станіслава.

У нейкай бязвольнай нерашучасці Галя тапталася непадалёк ад акон, пакуль не пачуўся стук дзвярэй. Ён як бы працверазіў яе, вярнуў да прытомнасці, і яна ўжо строілася пабегчы адсюль, ад тых вачэй, з якімі ёй так хацелася сустрэцца і якіх яна баялася. Яна ўжо як не пабегла, але ляпнула брамка, і з двара выйшла старая незнаёмая жанчына. У сінім сутонні вечара яна мо і не ўгледзела Галю. Дзяўчына сама памкнулася да яе.

— Добры вечар вам,— сказала Галя.

— Добры вечар,— углядаючыся ў Галіна аблічча, хочучы пазнаць, хто гэта, адказала жанчына.

— Вы тут жывяце, цётачка, ці ў гасцях былі?

— Каму я ў тыя госці трэба ўжо? Гэта ж во, дзякаваць богу, знайшлося малое, дык за няньку папрасілі.

— А што ў іх знайшлося — хлопчык ці дзяўчынка?

— Хлопчыка даў бог. А ты, дзетка, іх знаёмая, што дапытваешся?

— Знаёмая. Чаму ж не!

— То зайшла б у хату, паглядзела дзіцятка, пагаварыла б.

— Не, не! — як не спалохалася Галя.— Куды ж я пайду з парожнімі рукамі. Да малога ж трэба з падарункамі ісці. А я нават не ведала, што ён знайшоўся. А куды вы сабраліся?

— Ды от жа схадзіць трэба на сваё котлішча, сёе-тое прыгледзець.

— Ну, то я вас правяду трошкі,— набілася Галя.

З кіламетр Галя ішла поплеч са старою і ўсё пыталася, дапытвалася, як жывуць Станіслаў з Альбінаю, ці хоць не сварацца яны.

— Хіба з такім чалавекам, як наш гаспадар, можна сварыцца? Хоць бы і захацеў, дык з ім не пасварышся: у яго ж душа мякенькая-мякенькая. Ён жа нават перада мною лістам сцелецца: бабулька ды бабулька, матулька ды матулька, а ці ела, а ці піла ты што? А хто я яму? Прышлая. Дык хіба ў гаспадыні язык павернецца што благое сказаць яму?

Галя слухала старую, і сэрца поўнілася скрухаю. Ёй чамусьці хацелася, каб Станіслаў з Альбінаю сварыліся, і яна б тады мела хоць маленькае маральнае права на спадзяванак, на тое, каб хоць збоку, хоць думкамі ўмяшацца ў іх жыццё, пашкадаваць, паспагадаць Станіславу, і ад гэтага ёй самой, можа, хоць трошкі было б лягчэй. Галя ведала, што гэтае «трошкі» бесчалавечнае, эгаістычнае жаданне, але яна не магла адбіцца ад яго. І, мусіць, для таго, каб пазбыцца гэтага жадання, яна спытала ў старой:

— Дык як жа яны хоць хлопчыка назвалі?

— Вадзімам. У нашым Варатцы дык такога і імя я не чула.

— Добрае імя,— ухваліла Галя.— Ну, дык вы ўжо ідзіце адны, цётачка, а мне трэба дадому. Бывайце!

— Дык хто ты такая, дзетка? — хацела дапытацца старая, мусіць, не зразумеўшы, чаго Галя праводзіла яе.

— Я працавала з імі разам на ферме,— адказала Галя і павярнула назад.

Раздзел восьмы

А час ішоў няўмольна, няспынна, напорна. І ўсё сталела, старэла: і зямля, і людзі, і дрэвы, і нават тое, што ўчора нарадзілася, несла ў сабе пачатак заўтрашняй сталасці.

Гэтым летам і Галя адчула, што яна ступіла на нейкі рубеж, з якога відны далёкія прасторы будучых год. Дагэтуль ёй хацелася, каб час бег хуценька-хуценька, каб як скарэй стаць дарослай, сталай, самастойнай. Гэта, мабыць, зусім натуральна, што маладосць ідзе, не азіраючыся назад, толькі наперад і наперад, да будучыні. А вось калі чалавек угледзіць, што ён пераступіў ужо нейкі парог, яму хочацца затрымацца, пабавіцца ў маладосці, нацешыцца яе бесклапотнасцю.

Праўда, у Галі не заўсёды была яснасць: сталася так, што на яе маладыя гады выпала многа крыўд і нягод. Учора прыйшоў доўгачаканы ліст ад бацькі: «Любая, родная дачка мая! Няўжо ты так угневалася на матку, што і на мяне забылася? Хоць бы ты раз наказала вочы на бацькава селішча. Мне ж і перад людзьмі сорамна, што родная дачка выраклася дамоўкі. Пад злосць ды пад гарачую руку, дык яно ўсяляк бывае. А цяпер жа яна мне адно толькі і кажа: пішы ды пішы, няхай прыязджае, няхай не няславіць мяне перад людзьмі. Хіба я ёй што благое зычу. Так што, донечка мая, прыедзь хоць на гэтае лета, хоць вочы свае пакажы мне, малым, якія цябе таксама чакаюць».

Галя чытала слёзны бацькаў ліст, і ў самой нагарнуліся слёзы. Але слёзы слязьмі, а сэрца не рвалася ў Нежыхаў. Ці то час, ці што астудзіла жаданне прайсціся па сцежках дзяцінства. Села пісаць бацьку адказ: «Любы мой, дарагі мой татачка! Я цябе люблю, люблю, і не толькі цябе аднаго, а ўсіх вас — і старых і малых. Але прыехаць не магу, і вы самі, мабыць, ведаеце чаму. На адной стыпендыі, якую мне тут даюць, не вельмі параскашуешся, а мне ж трэба не толькі пракарміцца, але і апрануцца. Я ж не магу на вас паспадзявацца. Вы ж адзін на ўсіх не выстачыце. Дык я і надумала дзе стаць на якую работу і за лета зарабіць грошай. А дома лета марна пройдзе. Так што вы, родны мой татачка, не гневайцеся на мяне. Я яшчэ раз кажу, што я вас люблю, люблю і цалую моцна-моцна. Ваша Галя».

Напісала, прачытала і сама не зусім паверыла ў шчырасць таго, што напісала. Бацьку Галя любіла, але ў думкі кожны раз убівалася мачыха, і тады бацькаў вобраз чамусьці цьмянеў, аддаляўся, і ёй рабілася шкада яго. Да меншых братоў і сясцёр Галя была амаль што зусім абыякавая.

Як толькі пачаліся канікулы, Заранка зноў пайшла на вучэбную гаспадарку, але ўжо не да Станіслава, а на аддзяленне, што было кіламетраў за пяць ад цэнтра, у паляводчую брыгаду, і там стала на работу. Працавала яна на розных работах: і на поліве, і на акучванні бульбы, і сена грэбла, і жала сярпом.

Працавала так, што брыгадзір заўсёды быў задаволены яе працаю, і, мабыць, у гэтай працы знаходзіла сабе ўцеху, знаходзіла забыццё. Пільнавалася аднаго, каб выпадкам не сустрэцца пры людзях са Станіславам. Баялася: угледзіць яго і расплачацца. Сэрца ж дзявочае не з каменю, яно ж чулае, і параніць яго не гэтак ужо цяжка. Галя і жыць перайшла на аддзяленне.

Учора брыгадзір звечара загадаў: заўтра на самым світанку пайсці на пралесную лугавіну, павярнуць рады сена, каб удзень за пагодай схапіць яго і скідаць у стагі.

— Ды глядзіце, каб усё зрабілі як мае быць. Там жа не сена, а чай, і калі яно падмокне, шкада будзе.

— Зробім, зробім,— паабяцала Галя.

— Глядзіце, вы за старшую будзеце.

І от Галя ідзе, і ці таму, што яшчэ не горача — толькі-толькі выбліснула сонца,— Галі вельмі прыемна. Дарога ідзе паўз самы лес, які поўніцца таямнічым шолахам, адмысловым лясным гоманам, які толькі мо і разумее той, хто жыве ў лесе, хто сам поўніцца гэтымі гукамі. Нейкая песенька просіцца ў Галі з грудзей, і яна спявае сама сабе ціхенька. І раптам у гушчары — трэск ламачча. Галя здрыганулася і схапіла з пляча ў рукі граблі, быццам падрыхтавалася адбіць небяспеку. Трэск паўтарыўся яшчэ бліжэй, і праз момант яна ўгледзела чалавека, апяразанага патранташам, у паляўнічых ботах вышэй каленяў і з дубальтоўкай за плячом. Чалавек таксама, мабыць, тут не чакаў ніякай сустрэчы, бо кінуў з-пад нейкай няўклюднай шапкі палахлівы і насцярожаны позірк на яе. Галя пазнала ў паляўнічым Станіслава. Пазнала і яшчэ больш спалохалася. Ногі як прыраслі да зямлі.

— Галя! Добрай раніцы, зямлячка.

— Я! А гэта вы? Вы? — спалохалася Галя.

— Куды гэта ты з граблямі? — папытаў Станіслаў.

— Во туды, сена варочаць,— паказала на далекаватую лугавіну Галя.

Станіслаў падышоў зусім блізка, амаль усутыч, да Галі. Ёй хацелася рвануцца да яго, але ж ногі прыраслі да зямлі, і яна не знайшла сілы адарваць іх ад дарогі.

— Дык чаго гэта вы так палюеце, нічога і не забілі?

— Сумна стала, нечага не спалася, дык от і пайшоў праходку па лесе зрабіць, рассеяцца трошкі. Трапляліся на дарозе касавокія, цецерукі, качкі, але навошта іх забіваць.

Галя ўжо ступіла крок, каб хуценька пабегчы ад гэтае сустрэчы, але Станіслаў запыніў яе:

— Куды ж ты?

— А навошта вам на мяне глядзець?

— Галечка, любая, не думай пра мяне, што я які ашуканец несусветны. Зразумей, што часам акалічнасці бываюць вышэй за пачуцці, за жаданні, што, як казаў Маякоўскі, часам трэба станавіцца на горла ўласнай песні.

— Не разумею вас.

— Зразумей. Я цябе кахаў і цяпер кахаю, але ж так сталася, што я іначай не мог! Не мог, зразумей ты мяне!

— Ідзіце, ідзіце ўжо дадому, а то сын прачнецца і хопіцца, што няма бацькі, плакаць будзе. Можа, ён у вас вельмі плаксівы?

Галя сабрала ўсю сваю рашучасць і хуценька пайшла. Ішла яна як не подбегам, крадком азіраючыся. А ён усё стаяў і стаяў, бы прырос да таго зачараванага месца. Стаяў да тае пары, пакуль на дарозе не паказаліся жанчыны з граблямі.

Хай бы лепш не было гэтай сустрэчы. Хай бы яна, Галя, ці трошкі пазней, ці трошкі раней выйшла, і яны б размінуліся. Так на сэрцы было павесялела, а цяпер зноў камяком засеў смутак...

Лета, як і заўсёды, мінулася хутка. Зноў шум і гоман аўдыторый. Тыя гады Галя слухала лекцыі з нейкай асалодаю. Заўсёды садзілася за першыя сталы, каб не толькі чуць, але і добра бачыць лектара. Ёй здавалася, што так глыбей западае ў памяць тое, што кажа лектар. Цяпер жа яна старалася сесці як далей ад кафедры і ці чытаць што, ці думаць, а то і проста сядзець і не чуць, што гавораць.

Сёння за кафедрай стаяў дужа ж стары прафесар Андрэй Кірылавіч Гарыцвет. На гэты раз ён чытаў лекцыю пра кармленне жывёлы: пра выпасы, пра зялёныя і сакавітыя кармы. Перад тым як вымавіць першы сказ, прафесар неяк доўга мыляў губамі, быццам ён упершыню стаў за кафедру і не мог ніяк сказаць першае слова. Студэнты насцярожыліся: што сталася з прафесарам? Нарэшце ён усё-такі перасіліў часовую ніякаватасць і сказаў:

— Дарагія мае, маладыя калегі, сябры! Я ўвесь час вам гаварыў пра прапашную сістэму земляробства, якая ўдастатку забяспечвала б растучую грамадскую жывёлагадоўлю высокакаларыйнымі сакавітымі кармамі. Я не прызнаваў Вільямса з яго травапольнай сістэмай. Як паказала жыццё, гэты мой погляд быў глыбока памылковы. Ды і не толькі адзін я так глядзеў: былы мой калега прафесар Аніскавец прытрымліваўся такога погляду.

— Чаму былы? Чаму былы? — прайшоў перашэпт па аўдыторыі.

— Дык я кажу,— працягваў прафесар Гарыцвет,— што я цалкам і поўнасцю за сістэму Вільямса як за найбольш прагрэсіўную, што цалкам адпавядае сістэме калектыўнай гаспадаркі. А тыя канспекты маіх лекцый, якія вы пісалі раней, прашу вас, маладыя мае калегі, проста знішчыць.

Галя пашкадавала, што так далёка села.

— З сённяшняга дня, маладыя мае калегі, я цалкам за Вільямса. І вам гэта раю,— скончыў Гарыцвет лекцыю.

А на перапынку ўсё высветлілася: мінулай ноччу арыштавалі прафесара Аніскаўца. Па ўсёй акадэміі перадавалася з вуснаў у вусны: прафесар Аніскавец быў замаскіраваны шкоднік. Так і казалі: шкоднік, які шмат чым нашкодзіў сельскагаспадарчай навуцы і нават практыцы.

Увечары па пакоях інтэрната разнеслі шматтыражную газету «Чырвоны аграном». На першай старонцы яе быў надрукаваны пакаянны ліст прафесара Гарыцвета, у якім пісалася амаль тое самае, што ён гаварыў на сённяшняй лекцыі, толькі больш сурова. Былога свайго калегу Гарыцвет называў ворагам народа, шкоднікам, адшчапенцам.

А час быў трывожны. Амаль у кожным нумары газет паведамлялася пра шкодніцтва, пра раскрыццё чорных шпіёнскіх гнёздаў. Галя на ўсё гэтае як бы і не звяртала ўвагі, быццам гэта яе не датычылася, гэта было нейкае далёкае, і яно нічым яе не кранала. Толькі от арышт прафесара Аніскаўца нечым узрушыў яе маладую душу. Яна не раз слухала яго лекцыі і цяпер намагалася прыпомніць усё да драбніц, што ён гаварыў, але так і не магла пераканаць сябе, што ён сапраўды які вораг. А тым часам, хто яго ведае: кожны чалавек — гэта таямніца ў самім сабе. Можа, ён на лекцыях гаварыў адно, а рабіў і думаў зусім іншае. Можа, ён і сапраўды чым шкодзіў навуцы, людзям, краіне, бо недарма ж і Гарыцвет цяпер адмяжоўваецца і адхрышчваецца ад свайго былога калегі. Галя гатова была паверыць, што Аніскавец — сапраўдны вораг, бо органы, якія займаюцца выкрыццём, вынішчэннем розных шкоднікаў ды шпіёнаў, не могуць памыляцца. Справа ж ідзе аб лёсе чалавека! І тут памыляцца нельга.

Гаворкі пра Аніскаўца неяк самі сабою ўлегліся, і жыццё ў акадэміі пайшло па ўезджанай каляіне. З самага ранку студэнты беглі на лекцыі. Вечарамі сядзелі ў чытальнях і бібліятэках.

Мінулі ўжо верасень, кастрычнік, і час увайшоў у першую дэкаду лістапада. У акадэміі ішла падрыхтоўка да Кастрычніцкіх свят: маляваліся лозунгі, вывучаліся вершы, з якімі павінны былі выступаць удзельнікі мастацкай самадзейнасці. Заранка вучыла раздзел з паэмы Маякоўскага «Добра!». Радкі паэмы самі западалі ў памяць:

земной шар

чуть не весь

обошел —

и жизнь

хороша,

и жить

хорошо...

Словы бадзёрылі, клікалі, узрушалі. Галя іх паўтарала сама сабе, запалялася імі, і так хораша станавілася на душы.

І от акурат калі Галя вымавіла словы «и жить хорошо», у чытальню як апантаны ўляцеў Косцік.

— Ты чула? Ты чытала?

— Што?

— Вось гэта! '

Косцік падаў ёй нумар «Чырвонага агранома», паказаў пальцам, што чытаць. Па меры таго, як Заранка чытала, твар яе бялеў. Вусны дробненька калаціліся, усё цела дранцвела.

Кінуўшы томік Маякоўскага на стол, Галя прыпусціла бегчы з газетаю руках.

— Аддай газету! Куды ты, дурная?

Шыбанула газету і ляснула дзвярыма так, што ўсе, хто быў у чытальні, здрыгануліся.

— Што з ёю? — спытаў нехта.

— Палюбоўнічка забралі,— выскаліўся Косцік.— Наце от глядзіце! — І пусціў па руках шматтыражку.

...Галя бегла і сама не ведала, куды яе нясуць ногі. У душы, у галаве была нейкая выпусташанасць. Ачомалася тады, калі ўзялася за клямку брамкі. Сілаю хацела адчыніць яе, але брамка не паддавалася. Мабыць, замкнутая? Галя, можа, без ніякіх думак, можа, без ніякага намеру, азірнулася — нідзе нікога паблізу. Стала на лавачку, ухапілася за паркан, падцягнулася на руках і кульнулася цераз яго на той бок. Паляпала слісаком і пачула за дзвярыма нечыя крокі.

— Хто там? — пачулася з-за дзвярэй.

— Адамкніце, цётачка, гэта я.

— Хто ты?

— Памятаеце — я вас праводзіла да Варатца?

Шарганулася жалезная засаўка, і павольна пачалі адчыняцца дзверы.

— Дык хто ты? — прыслепавата ўглядаючыся ў Галю, дапытвалася старая.

— Хіба вы забыліся, як я вас праводзіла, калі вы ішлі ў Варацец? Я — Галя.

— То што табе, галубка, трэба? — запыталася старая.

— Гэта праўда, цётачка, што іх забралі?

— Праўда, мая нябога. Праўда.

Галя слухала тое, што расказвала старая, і сэрца яе поўнілася гневам, хоць яна і сама не ведала на .каго. На тых, што прыходзілі па Станіслава з Альбінаю, яна гневацца не магла. Ведала — іх служба такая: загадалі — ідзі выконвай. Дык на каго ж гневацца? Заранка была пераканана, што Станіслаў ні ў чым не вінаваты. Такі чалавек нават нічога благога падумаць не мог, не тое што зрабіць. Менш ведала яна Альбіну, але верыла — калі б яна была якая благая, калі б у яе была чорная душа, Станіслаў бы ніколі не сышоўся з ёю. Няхай Альбіна многа болю прынесла ёй, няхай параніла яе маладое сэрца, усё роўна Галя не таіла на яе ніякай злосці, асабліва цяпер, калі так сталася.

Галя стаяла ў нерашучасці пасярод хаты і не ведала, што ёй рабіць. Падышла да калыскі, зірнула на хлопчыка, які моцна спаў, і пераканалася, што ён — выліты Станіслаў. Гэтакія ж правільныя рысы трошкі прадаўгаватага тварыка і, галоўнае, кучаркі. Яны такія ж, як у Станіслава, толькі трошкі святлейшыя. Падрасце — пацямнеюць. Мусіць, ад таго, што Галя доўга ўглядалася ў хлопчыкаў тварык, дзіця заварушылася, замармытала і ў сне заўсміхалася. Адышлася ад каляскі, мусіць, баючыся, каб не пабудзіць дзіця. Агледзелася на хату, неяк парывіста нагнулася і давай збіраць з падлогі кніжкі, паперы, усё, што было параскідана ў час вобыску і арышту.

— Цётка Праксэда, давайце хоць збольшага прыбяром.

— Давай, дзетка. То ж рукі мае не падымаліся пасля той калатні.

Праксэда нагнулася і давай прыбіраць параскіданае. Прынесла венік і ўзялася падмятаць хату.

— А ці ёсць у вас чым карміць дзіця? — завіхаючыся, папыталася Галя.

— Малачко ёсць яшчэ. З фермы даюць. Вось гэтак і гадую. Сама не ведаю, што маёй беднай галоўцы рабіць з гэтым дзіцем. Не кінеш жа.

Галя на момант адарвалася ад работы, задумалася. Зірнула на хлопчыка, і ёй стала шкада-шкада яго, як самую сябе. Хлопчык закатурхаўся і падаў голас. Кінулася да калыскі. Узяла дзіця на рукі.

— Цётка, дайце ў што сухое загарнуць яго.

Дзіця, мусіць, адчула маладыя ласкавыя рукі, закруціла галоўкаю і пачало шукаць грудзей.

— Соска ёсць? — запытала Заранка.

— Ёсць, ёсць, мая дзетка.

Галя накарміла хлопчыка, загарнула ў сухое, хуценька раскінула на ложку пасцель, распранулася і легла, паклаўшы Вадзімку пры боку. Ён тыцкаўся цёплым тварыкам у грудзі, і ад гэтага ёй станавілася невыказна прыемна, хораша. Здалося, што гэты хлопчык не чужое дзіця, а яе, што яна яго вынасіла і выпеставала пад сваім сэрцам. І дзіця, мабыць, адчула ласку — яно патыцкалася, патыцкалася тварыкам у цвёрдыя Галіны грудзі і заснула.

Адно нічога не разумела цётка Праксэда. Яна стаяла і здзіўленымі вачыма глядзела на Галю: ці яна якая несамавітая, ці што? Але было ўжо нярана, і Праксэда паслалася на ляжанцы, легла спаць.

Прачнулася Галя рана, і не сама — яе пабудзіў Вадзімка. Зноў ён пачаў тыцкацца тварыкам у грудзі, мармытаць і кугакаць. Хуценька перапелянала хлопчыка, дала яму соску, а сама пачала апранацца.

Прачнулася і Праксэда. Яе ўсё яшчэ брала дзіва.

— Дык што будзем рабіць з дзіцяткам? — папытала яна.

— Будзем гадаваць,— адказала Галя.

Раздзел дзевяты

Тыдні два студэнтка Галіна Заранка не паказвала вачэй у акадэміі. Дзяўчаты, якія жылі з ёю ў інтэрнацкім пакоі, паднялі трывогу: прапала студэнтка. Дэкан факультэта выклікаў каменданта: дзе Заранка? Той не мог нічога адказаць. Ён, мабыць, і не думаў, што ў яго абавязкі ўваходзіць глядзець за студэнтамі як за малымі і ледзь не вадзіць іх за ручку. А Галя тым часам думала і перадумвала, як не расколвалася галава: што ёй рабіць? Пакінуць дзіця на гэтую бездапаможную старую яна не магла. За дні, якія Галя пражыла тут, Вадзімка гэтак прыпаў ёй да сэрца, што, здаецца, і адарваць нельга было. Насіла яго на руках, галубіла, забаўляла, купала ў начоўках, і сэрца яе млела ад асалоды, калі хлопчык усміхаўся. Яна сама ўсміхалася і цалавала, цалавала яго. Але ж трэба было думаць, як далей быць: пакуль яны праядаюць тыя грошы, што трошкі асталося ад бацькоў, ды тыя, што яна зарабіла за лета і на якія мелася справіць сабе шарсцяную сукенку ды агораць якое паліто,— тое, у якім прыехала вучыцца, ужо даношвалася. І яе грошы пайшлі ўжо ў ход. Ды і з вучобай трэ было нешта думаць. Яна ж цяпер не можа хадзіць па лекцыі. Наважыла і села пісаць заяву на імя дэкана, каб дазволіў у сувязі з сямейнымі акалічнасцямі на год акадэмічны водпуск. А чаму на год? — падумала. А праз год што? Вадзіку будзе два годзікі. І што з таго? Ён жа не пойдзе на свой хлеб. Вядома, з такім хлопчыкам і старая магла ўправіцца, але ж трэба сродкі на пражытак. Калі яна стане цяпер на работу, дык за зіму і за лета сёе-тое заробіць. Але Галі не хацелася далёка зазіраць уперад: ёй важна было асвойтацца з тым становішчам, у якім яна апынулася цяпер, а потым будзе час, будзе і рада.

Акурат як Галя скончыла пісаць заяву, у дзверы нехта паляпаў.

— Хто там? — папытала цётка Праксэда, якая цяпер баялася кожнага груку ў дзверы.

— Гэта мы! Свае! Адчыніце, цётачка,— пачулася з-за дзвярэй.

— Усе свае дома.

— Мы Галіны сяброўкі.

Заранка пачула знаёмыя галасы дзяўчат, выйшла ў сенцы і сама шмарганула засаўкай.

— Мы так і ведалі, што ты тут,— наперабой загаварылі дзяўчаты.— А цябе там па ўсёй акадэміі шукаюць.

— Навошта я каму? — здзівілася Галя.

— Стрыжанок шукае.

— Што яму трэба ад мяне?

— А ты хіба не ведаеш? Ён жа цяпер сакратар камсамольскага камітэта. На тым тыдні выбралі яго.

Дзяўчаты паглядзелі Вадзімку: пацмокалі языкамі, пазабаўлялі хлопчыка. Ён ім паўсміхаўся, і яны заспяшаліся з хаты.

— Дык ты ж, Галя, прыйдзі а сёмай гадзіне на камітэт,— як не загадалі яны напаследак.

— Прыйду, прыйду, няхай душа не баліць у таго вашага Стрыжанка.

— Які ён наш? Ён жа твой зямляк,— сказалі дзяўчаты і пайшлі.

Галя сама не магла зразумець, чаму з імі так холадна абышлася, чаму ў яе не знайшлося таго дзявочага, што збліжае і нават родніць дзяўчат-сябровак? На момант яна зазлавала на самую сябе, на свой нялюдскі характар. А навошта ёй усё гэта? Навошта! навошта! — здавалася, крычала яе сэрца. Яна кінулася да калыскі, і сэрца ўціхамірылася. Узяўшы на рукі хлопчыка, яна галубіла, лашчыла яго, прыгаворваючы:

— Не плач, дзіцятка, не плач! Не плач, мой сынок,— нечакана вырвалася ў яе. Палагаднела, падабрэла на душы. Галі чамусьці вельмі балюча было чуць Вадзімкаў плач, хоць хлопчык плакаў без слёз, без крыўды ні на кога; плакаў, як плачуць усе малыя, бо яны не могуць не плакаць.

Надвячоркам другога дня Заранка доўга і дбайна апраналася, стаяла перад люстэркам, углядалася ў самую сябе. Ёй здалося, што яна схуднела за гэты час — неяк уваліліся вочы, змізарнеў твар, ссутулілася постаць. Можа, гэта ад таго, што на ёй старая сукенка? Старое і маладых старыць. У вочы кінулася шафа, якая стаяла пры сцяне, непадалёк ад дзвярэй. Колькі яна тут жыве, ні разу не адчыняла гэтай шафы. Узяла проста цікавасць: што там у ёй ёсць? Адчыніла і ўгледзела навешаныя на плечыкі Альбініны сукенкі, сярод іх цёмна-блакітная, акурат такая, якую ёй хацелася займець. Зазірнула ў пярэдні пакой. Цёткі Праксэды дома не было. Галя хуценька зняла з вешалкі сукенку і памерала на сябе. Зірнула ў люстэрка і ўгледзела, як памаладзела. Колер сукенкі вельмі ж пасаваў да смугласці Галінага твару. Пашыта сукенка была неяк не па-тутэйшаму: з такім дэкальтэ, якое Галя бачыла толькі ў кіно. Прайшлася сюд-туд па пакоі. Раптам рукі самі, як бы ім хто загадаў, схапіліся за падол і пачалі сцягваць адзежыну. Да розуму толькі пасля дайшло: а што калі хто ўгледзіць яе ў гэтай Альбінінай сукенцы, немаведама што падумае пра яе; падумае, што яна паквапілася на чужое дабро, што яна рада чужому гору. Хуценька зачыніла шафу і аж двойчы павярнула ключ, які тырчаў у дзвярах. Цётка Праксэда прынесла бярэмя сухіх дроў і грымнула іх на падлогу ля грубкі.

— Трэба прапаліць, халаднавата ўжо ўночы.

— Прапаліце, цётачка, а мне трэба ісці,— заспяшалася Галя, складаючы ўчацвёра той лісток-заяву, якую напісала на імя дэкана.— Вы ж тут хлопчыка глядзіце, каб ён не сплакаўся,— папрасіла Галя.

— Пагляджу, хіба мне ўпершыньку. Не сплачацца, не бойся,— сказала Праксэда і гэтак зірнула на Галю, што ў яе позірку можна было прачытаць і здзіўленне яе паводзінамі, і недаўменне, і шкадаванне, быццам цётка Праксэда казала: «Навошта табе, галубка, гэты клопат? Навошта ты сябе марнуеш, зводзіш дзеля чужога дзіцяці?»

Пасяджэнні камсамольскага камітэта звычайна праводзіліся ў шостай аўдыторыі, якая па калідоры была самая канцавая. Галя ўгледзела аб’яву, што сёння а сёмай гадзіне адбудзецца адкрытае пасяджэнне камсамольскага камітэта. На парадку дня: пытанне аб класавай пільнасці камсамольцаў і персанальная справа камсамолкі Галіны Заранкі. Аж пахаладзела ўсярэдзіне, як прачытала. Пайшла ў канец калідора, але ўжо не рашучым шырокім крокам, а вузенькім, віхлястым, быццам яе хто стрыножыў, быццам яна ішла не па калідоры, а па коўзкім лёдзе, баялася паслізнуцца і ўпасці.

У аўдыторыі было поўна людзей. За сталамі, пастаўленымі пад вокнамі і засланымі чырвоным сукном, сядзелі члены камітэта. На самым канцы стала Галя ўгледзела сакратара партыйнай арганізацыі іхняга факультэта дацэнта Галамызу. Як толькі Заранка зайшла ў аўдыторыю, усе, як па камандзе, азірнуліся на яе. У адных позірках яна прачытала спагаду, у другіх здзіўленне, а ў некаторых і пагарду. Хуценька прабегла ў самы кут і там прынішкла. Пачуўся голас Косціка:

— Таварышы, думаю, што мы пачнём пасяджэнне нашага камітэта. Па першаму пытанню слова мае таварыш Галамыза.

Галамыза неяк павольна, як бы яму было вельмі цяжка падымацца, устаў з крэсла і гэтак жа марудна пайшоў да прафесарскай кафедры. Гаварыў ён пра капіталістычнае акружэнне, пра актывізацыю варожых элементаў, цытаваў словы Сталіна пра тое, што па меры нашага руху наперад класавая барацьба ні ў якім разе не будзе затухаць; наадварот, капіталістычныя элементы, прадчуваючы сваю пагібель, будуць актывізавацца, каб як мага больш нам нашкодзіць, затармазіць, затрымаць наша пераможнае шэсце ў будучыню, і што гэта пацвярджаецца жыццём, практыкай. Дакладчык называў прозвішчы, імёны тых, каго ўжо арыштавалі. Сярод іх былі названы былы прафесар Аніскавец, Станіслаў Гарадзюк і яго жонка Альбіна. Дакладчык гаварыў, што Гарадзюкоў быццам заслала сюды польская разведка як шпіёнаў і правакатараў, што яны цалкам прызналіся ў сваёй шпіёнскай дзейнасці і, безумоўна, атрымаюць па заслугах.

Потым Галамыза пачаў гаварыць пра неабходнасць павышэння рэвалюцыйнай пільнасці, пра вынішчэнне палітычнага разявацтва, непатрэбнай у наш час даверлівасці, і тут ён пашукаў вачыма Галю. Знайшоў, утаропіўся на яе і з момант маўчаў, быццам думаў — гаварыць пра яе ці не.

— А от наша камсамолка і добрая студэнтка, і па сацыяльнаму паходжанню наш чалавек...— цягнуў, не называючы прозвішча, Галамыза,— я маю на ўвазе Галіну Заранку... трапіла ў варожае павуцінне і, як тая муха, б’ецца ў ім і, галоўнае, вырывацца з яго не хоча.

Галамыза гаварыў і гаварыў. Галя ўнурыла галаву ў настаўлены каўнер, патупіла вочы, як бы яна не хацела глядзець на кафедру, быццам усё гэтае гаварылася і не пра яе. Адчувала толькі на сабе людскія позіркі і чамусьці баялася іх.

— Пільнасць! І яшчэ раз рэвалюцыйная пільнасць і ніякай спагады, ніякай літасці ворагам народа! — скончыў заклікам свой даклад Галамыза.

Потым Стрыжанок дапытваўся, у каго ёсць якія запытанні да дакладчыка. Пытанняў не было. Пачулася толькі не сказанае, а цяжка выдыхнутае трохі прыглушанымі галасамі:

— Усё ясна! Усё зразумела!

— Дык мо хто ў спрэчках хоча выказацца? — імкнуўся разварушыць актыўнасць Косцік Стрыжанок.

— Што тут выказвацца, калі ўжо ўсё сказана,— пачуўся ў адказ мужчынскі голас.

— Ну, калі не будзе ні пытанняў, ні выказванняў, дазвольце перайсці да другога пытання парадку дня — да персанальнай справы камсамолкі Галіны Заранкі. Я коратка вас праінфармую пра сутнасць справы.

Стрыжанок гаварыў не коратка і не інфармаваў, а быццам распінаў Галю на крыжы. Расказваў пра ўсё: пра яе фанабэрыстасць, пра адрыў ад камсамольскай масы, пра пасіўнасць у камсамольскай рабоце, пра тое, што яна заўсёды адмаўляецца ад грамадскіх і камсамольскіх нагрузак.

— І, галоўнае,— цягнуў Стрыжанок,— Галіна Заранка страціла рэвалюцыйную класавую пільнасць. А такіх, як яна, толькі і шукае розная варожая нечысць. І яе знайшоў і прыбраў да рук хіжы і каварны шпіён Станіслаў Гарадзюк. Ну, часам здараецца з чалавекам, што ён як сослепу не туды падасца. Але ж потым ён агледзіцца і вернецца назад. А Заранка і не збіраецца варочацца...

Галя слухала Стрыжанка, і сэрца яе як не аблівалася крывёю, нянавісць ірвалася з грудзей, але Галя, высільваючыся, каб не закрычаць, маўчала, глытала горкія і гарачыя камякі слёз, баючыся, каб яны не набеглі на вочы і не паказалі, не выявілі яе слабасці. А Стрыжанок тым часам цягнуў:

— Я Галіну Заранку ведаю даўно і хацеў падаць ёй руку, каб выцягнуць з багны, у якой яна сядзіць на вушы. Дык дзе там, ні блізка. Як вы думаеце, таварышы, можам мы цярпець у сваіх радах такога чалавека? Я думаю, што гнілому лібералізму тут няма і не павінна быць месца. Прашу камсамольцаў выказацца. Хто, таварышы, хоча слова?

Гаварыць ніхто не хацеў, і колькі Стрыжанок ні дапытваўся, ні дапрошваўся, усе маўчалі. Пачуўся голас:

— Дык няхай яна хоць сама скажа, як дайшла да такога жыцця.

Стрыжанок нібы толькі гэтага і чакаў.

— Ёсць, таварышы, прапанова выслухаць Заранку.

— Давай, няхай раскажа!

Быццам хто балюча выцяў па галаве Галю, калі яна пачула:

— Слова мае Галіна Заранка.

Галя ўстала. Хацела нешта сказаць, але язык быццам не хацеў яе слухацца, і яна не магла яго павярнуць. З момант стаяла моўчкі. Усе позіркі былі скіраваны ў той бок, дзе яна стаяла. Здавалася, што ўсе казалі: не маўчы, скажы. А яна ўсё не магла вымавіць хоць адно слова. Нарэшце нехта крыкнуў:

— Няхай выйдзе на кафедру! Чаго яна там схавалася?

— Ідзіце, таварыш Заранка, сюды,— як не загадаў Косцік.

І ці тое, што Галя прайшлася з кутка да самай кафедры, ці што іншае вярнула ёй мужнасць і рашучасць. Узышла на кафедру, узлакацілася, нібы збіралася гаварыць гнеўную прамову, пашукала вачыма сваіх аднакурснікаў і вымавіла так, што і сама не пачула сваіх слоў. Але ў зале іх пачулі:

— Я, таварышы, не збіраюся апраўдвацца тут перад вамі, бо мне няма ў чым апраўдвацца і каяцца. Мяне ўсе тут ведаюць, а некаторыя ведаюць і маіх бацькоў і маё вясковае жыццё,— Галя зірнула на Стрыжанка.— Я скажу пра яго.

— Пра каго? — насцярожыўся Стрыжанок, мабыць, думаючы, што Заранка хоча нешта непрыстойнае сказаць пра яго.

— Пра яго. Пра Станіслава Гарадзюка. Я ведаю гэтага чалавека. Яго сумленне чыстае, як у дзіцяці. І што б там благое на яго ці пра яго ні гаварылі, я ніводнаму слову не дам веры. Ніякі ён не шпіён! Ён ім не можа быць. Ён — барацьбіт за шчасце народнае, ён рэвалюцыянер.

— Рэвалюцыянераў туды не бяруць, куды яго ўзялі,— уставіў Галамыза.

— Я не ведаю, завошта і навошта яго туды ўзялі. Можа, і там памыліліся.

— Там не памыляюцца,— даў гнеўны адпор Стрыжанок.— Вы, грамадзянка, памыляецеся. На вашых вачах бяльмо класавай слепаты. А яна хто?

— Хто яна? — перапытала Галя.

— Пра яе нічога не скажу. Я яе менш ведаю, а за тое, што ён не вораг, ручаюся галавою, сэрцам, усёй сабою.

— Ёсць, таварышы, прапанова больш не выслухоўваць чалавека, які бярэ пад абарону чортведама каго, замест таго, каб прызнаць свае памылкі, пакаяцца,— вёў пасяджэнне Стрыжанок.— Вельмі шкада, што былая камсамолка гэтак аслепла, што не можа адрозніць, дзе чорнае, а дзе белае. Ёсць прапанова выключыць Галіну Заранку з радоў камсамола. Хто за гэта, прашу падняць рукі. Галасуюць члены камітэта,— удакладніў Стрыжанок.— Аднагалосна,— з задавальненнем канстатаваў ён.— А цяпер прагаласуюць усе камсамольцы, якія прысутнічаюць тут... Таксама аднагалосна,— адзначыў Стрыжанок, хоць і не падлічваў, не правяраў, ці ўсе галасавалі.

— А цяпер, таварышы, я хачу сфармуляваць дадатак да пастановы камітэта,— падскочыў Галамыза.

— Які?

— Мне здаецца, мы не можам быць абыякавымі да таго, хто выхоўваецца ў сценах акадэміі. Будучы спецыяліст, які не бачыць, дзе варожае, а дзе сваё,— не наш спецыяліст. Таму прапаную запісаць: «Прасіць дырэкцыю разгледзець пытанне аб мэтазгоднасці далейшай вучобы грамадзянкі Галіны Заранкі».

— Хто за гэта, прашу галасаваць. Галасуюць толькі члены камітэта,— зноў удакладніў Стрыжанок.— Аднагалосна! Дазвольце на гэтым наша пасяджэнне камітэта камсамола лічыць закрытым. Пытанні ўсе вычарпаны.

Зашоргалі крэслы, затупацелі ногі, загаманілі людзі. Адно Галя як стаяла за кафедрай у часе выступлення, гэтак і не скранулася з месца. На яе быццам забыліся, быццам яна перастала існаваць на гэтым свеце. Тое, што тут адбылося, ёй здавалася нейкім пачварным і страшэнным сном. Ужо ўсталі з-за стала члены камітэта. Яны, як па камандзе, кідалі позіркі на яе. А яна стаяла як нежывая.

Больш за ўсіх затрымаў на ёй свае вочы Косцік. Мусіць, ён хацеў нешта сказаць да яе, але слоў яна не пачула. І толькі тады, калі ўжо з аўдыторыі пачалі выходзіць апошнія людзі, Галя сагнала з сябе здранцвенне, дастала з кішэні тую заяву, якую пісала на імя дэкана, пашматала яе на кавалачкі і сыпанула на падлогу. Потым бегма кінулася з аўдыторыі, быццам ёй хто нараіў: хутчэй, хутчэй на вольнае паветра, набяры яго поўныя грудзі — і табе лягчэй стане.

А на дварэ, як і на сэрцы, была халодная асенняя імжака. Галя выбегла з корпуса і ў нерашучасці спынілася: куды ёй цяпер ісці, што ёй цяпер рабіць? Вечар быў цёмны-цёмны. Усюды было ціха-ціха. Толькі здалёк чуліся галасы тых, хто нядаўна выйшаў з аўдыторыі. Галя надумала не ісці сёння начаваць туды, у дамок. Ёй не хацелася сваім горам рабіць непрыемнасць старой Праксэдзе, дзіцяці, хоць тое яшчэ нічога і не разумела ў такіх людскіх справах. Пайшла ў інтэрнат: дзяўчаты ўсё ведаюць, і калі яна не ўтрымаецца — расплачацца, дык іх не здзівіць.

Раптам нехта падышоў да яе.

— Гэта ты, Галя? — пазнала яна Косцікаў голас.— Дурная ты, дурная, навошта табе было яго абараняць.

— Каго?

— Ды шпіёна таго.

— Які ён шпіён?

— Я ж кажу, дурная ты. Розуму няма ў цябе ў галаве,— сказаў Косцік.— Каб ты ведала, як мне цябе шкада было.

— Як ваўку тае авечкі, каторую ён рэжа.

— А ты за шпіёнаў ды за іх байструка,— не звярнуўшы ўвагі на Галіны словы, працягваў Стрыжанок,— гатова сама сябе жыцця рашыць. Што ж ты цяпер рабіць будзеш?

— Да цябе не пайду хлеба прасіць,— рэзка адказала Галя.

— Галя! — спрабаваў улагодзіць дзяўчыну Косцік.

— Ідзі прэч! — гнеўна крыкнула Галя і сама пайшла.

— Пачакай, ты мяне яшчэ папомніш,— як не крычаў услед Галі Стрыжанок. Але яна мо і не чула — была далёка ўжо.

Дзяўчаты сустрэлі Галю спагаданнем:

— Ну, што?

— Вы ж самі ўсё чулі, ведаеце,— адказала яна. Хуценька распранулася — і ў пасцель. Легла ніц на падушку, і дзяўчатам відно было, як уздрыгвалі Галіны вастраватыя плечы. Дзяўчаты чулі, што яна плача. Але яны не чапалі яе, нічога не пыталі, не раілі. Мусіць, думалі: няхай дзяўчына выплачацца. Калі чалавек выплачацца, яму заўсёды лягчэй становіцца. Галя хліпала ў падушку як не праз усю ноч. Спалі ці не спалі дзяўчаты, яна не ведала — ва ўсякім разе, яны ціха ляжалі, і Галя была ўдзячна ім за гэта.

На раніцу, калі трэ было ісці на лекцыі, Заранка зладавала ў чамадан, у клунак усё сваё, што было ў інтэрнаце, і пачала развітвацца з дзяўчатамі.

— Дык куды ты? — дапытваліся яны.— А на лекцыі?

— Хіба вы не чулі? Навошта мне цяпер лекцыі,— з болем казала яна.

— А можа, яшчэ і не выключаць з акадэміі?

— Выключаць. Дзяўчаткі мае, дзівачкі, хіба вы не разумееце!

Дзяўчаты падсабілі Галі ўзяць на плечы клунак, паднеслі трохі чамадан. Яны бачылі, як ёй цяжка было несці не так гэты чамадан з клункам, як сваё гора.

Цётка Праксэда, угледзеўшы Галю, таксама здзівілася:

— Што гэта ты нясеш, галубка?

— Усё сваё нясу, жыць сюды назаўсёды. З вамі, з Вадзімкам.

— А як жа вучыцца?

— А вучыцца буду пасля, як ён падрасце.

— Калі-то ён падрасце. Ты б, дзетка, не калечыла сваёй жыткі. Мо б мы яго куды і аддалі. Кажуць жа, ёсць такія дамы, куды дзяцей бяруць. Я ўжо распытвала.

— Не, не, цётачка. Я яго нікуды і нікому не аддам. А жыццё маё ўжо і так скалечылі,— са слязьмі на вачах сказала Галя.

Яна распакавала чамадан, сяк-так упарадкавала ўвесь свой набытак. Завіхалася яна ўжо тут не як прышлая госця, а як гаспадыня. Прачнуўся Вадзімка і, угледзеўшы Галю, усміхнуўся ёй, а потым заплакаў: мусіць, хлопчыку захацелася на рукі. Галя ўзяла яго і захадзіла па пакоі.

Раздзел дзесяты

Зіма выдалася лютая: ужо ў канцы лістапада ўдарылі маразы і наваліла снегу па самыя вокны. Галіна галава як не разломвалася ад клопату: канчаліся тыя дровы, якія назапасіў яшчэ Станіслаў. Колькі разоў хадзіла ўжо да новага дырэктара вучэбнай гаспадаркі, у той самы кабінет, у якім тады ўпершыню ўгледзела Станіслава. Як толькі пераступала парог, бачыла той стол, за якім ён тады сядзеў у крэсле з падлакотнікамі, і сэрца яе ахоплівала роспач. А новы дырэктар зыркаў на яе спадылба і казаў:

— Бачыце, грамадзяначка, у нас цяпер зімой ніякай чыстай работы для вас няма.

— Мне абы-якая, абы работа.

— Навошта гэта вам так. Вы ж тут працавалі за ўчотчыцу, я ведаю.

— Працавала.

— А цяпер, у дадзены момант, такой работы нямашака. А на чорную на якую вы не пойдзеце.

— Я ж кажу — пайду абы на якую,— узрадавалася Галя промню надзеі, што работа будзе.— Я магу і за даярку стаць, я ўсё ўмею рабіць.

— Дык, ведаеце, у нас і такой работы няма. Пачакайце да вясны, мо тады, як пацеляцца каровы, і будзе што.

Па тону размовы, па ўсім Галя адчула няшчырасць гэтага чалавека, нават нейкі здзек з яе гора, і выбегла з кабінета.

Даўно не была ўжо Заранка на акадэмічным двары. Здаецца, ён у нечым нават інакшы стаў. Карпусы быццам пасуровелі, пастарэлі, і вокны ў іх, здаецца, паменшалі, пацямнелі. Яна ведала, дзе размяшчаецца кіраўніцтва акадэміі, і ішла да дзвярэй намесніка дырэктара па гаспадарчай частцы. Галі не хацелася ні з кім сустракацца, і таму яна выбрала час, калі ішлі лекцыі.

Намеснік дырэктара акадэміі сустрэў Галю больш ветліва, чым дырэктар гаспадаркі.

— Сядайце, сядайце,— запрасіў ён.

— Дзякую,— адказала яна і асталася стаяць.

— Сядайце ж,— запрасіў ён больш настойліва.— Я вас слухаю: па якой прычыне да мяне? — спытаў ён, калі Заранка ўжо села пры стале.

— У мяне цяпер клопат адзін,— абазвалася Галя і ўсё-ўсё расказала, як на споведзі. І хоць тое, што яна расказвала, намеснік дырэктара ведаў, але ж слухаў яе, не перапыняючы, ці з-за далікатнасці, ці мо і сапраўды ён спагадаў яе гору.

Выслухаўшы, ён узяўся за тэлефонную трубку, а яе папрасіў выйсці на хвіліначку за дзверы. Галя выйшла.

Яна баялася аднаго: каб хто з студэнтаў, былых аднакурснікаў, не стрэўся ёй. Гэтак стаяла яна не хвіліначку, а добрых хвілін з дзесяць, пакуль не адчыніліся дзверы і не пачулася:

— Прашу.

Зноў ветлівае запрашэнне:

— Сядайце, таварыш Заранка. Здаецца, ваша прозвішча так?

— Не забыліся,— адказала Галя і хацела падзякаваць чалавеку за тое, што хоць ён не забыўся яе.

— Дык вось, таварыш Заранка, работу мы вам дадзім. Дзе вы хочаце працаваць?

— Мне ўсё роўна дзе: магу на ферме даяркаю ці цялятніцаю. Дзе толькі можна, абы працаваць.

Намеснік дырэктара акінуў вачыма свой кабінет, быццам хацеў пераканацца, што ў ім няма нікога пабочнага, і напаўшэптам запытаў:

— А скажыце, як там дзіцятка Гарадзюковых?

— Харошы хлопчык,— павесялела Галя, аж заўсміхалася.— Увесь у Станіслава. Дужанькі, здаровенькі. Ды от гадаваць яго няма чым, дык трэба зарабляць неяк.

— Дык гэта вы дзеля яго і на работу хочаце стаць?

— Для яго і для сябе — для ўсіх.

— Кажаце, няма зусім грошай? — запытаў намеснік дырэктара і яшчэ раз акінуў вачыма кабінет. Адвярнуўся, паглядзеў нават на акно, ці ніхто там не стаіць пад ім. Потым палез рукою ў патайную кішэню пінжака, дастаў чорны блішчасты партманет, выняў адтуль тры ружовенькія паперкі, кінуў вачыма яшчэ раз ва ўсе куткі і працягнуў да Галі руку.

— Вазьміце гэта, таварыш Заранка.

— Ой, што вы! — як не замахала рукамі Галя.— У мяне яшчэ ёсць трошкі грошай. Хопіць, пакуль зараблю.

— Вазьміце, вазьміце, кажу вам,— наступаў на Галю намеснік.— Пакуль вы заробіце, ды і колькі вы іх там заробіце. А калі праўду вам сказаць, дык я перад самым арыштам пазычаў у Станіслава. Цяпер жа я не магу яму аддаць, дык от вам для яго хлопчыка аддаю.

Галя ўзяла грошы. Яны здаліся ёй гарачымі. Не саромеючыся старога чалавека, сунула іх за пазуху: каб, не давядзі бог, не згубіліся.

— Дзякую, дзякую вам!

— Завошта ж вы мне дзякуеце. Гэта я яму павінен быў падзякаваць, што ён тады мяне выручыў. Але ж яго няма, дык я вам дзякую за ўсё. Пацалуйце ягонага сынка і за мяне.

Галя на момант мо забылася, чаго яна і прыйшла сюды,— заспяшала развітвацца. Намеснік ёй нагадаў:

— Чакайце, чакайце, я ж паперку напішу: няхай ён возьме вас учотчыцай ці ў крайнім выпадку — даяркай.

— А я ўжо і забылася пра гэтую паперку,— апамяталася Галя.

З кабінета яна не выйшла — вылецела. Быў акурат перапынак, і яна ў калідоры ледзь не збівала з ног студэнтаў. Ужо чамусьці не баялася сустрэчы з кім-небудзь са знаёмых. Ёй здалося, што ўсе людзі пахарашэлі, падабрэлі. Само яе сэрца як не спявала, і не таму, што за пазухай ляжалі тры паперкі, а ў кішэні — пісулька да дырэктара гаспадаркі. Сэрца яе як не спявала таму, што ёсць яшчэ на свеце добрыя людзі.

Добрых людзей, вядома, на свеце многа. Мабыць, усе людзі толькі і паяўляюцца на гэты белы свет для таго, каб быць добрымі. Вось толькі невядома, для чаго паявіўся на гэты свет дырэктар вучэбнай гаспадаркі Дармідонт Якімавіч Сівалоб. Калі Галя падала яму запіску, ён пашкроб патыліцу і папрасіў Заранку выйсці за дзверы.

Галя выйшла, не вельмі шчыльна прычыніўшы дзверы. Ёй чутно было, што гаварыў па тэлефоне Сівалоб.

— А ці не будзе тут, Антон Пятровіч, аддаваць душком гнілога лібералізму? — пытаў ён.

Потым слухаў трубку. Да Галі зноў даляцелі словы:

— Дык, кажаце, вы званілі, куды трэба? Ну, калі званілі, то я здаюся на вашу і на іх адказнасць.

Галя здагадалася, што Сівалоб званіў намесніку дырэктара акадэміі.

— То я вазьму яе за даярку,— здаўся дырэктар гаспадаркі.— Больш ніякага месца ў мяне няма.

Работы Галя не баялася ніякай.

Кожны дзень Заранка бегла на работу, калі яшчэ і сонца не выплывала з-за небасхілу. Там, на ферме, старых даярак, тых, каторыя працавалі тады, як яна была тут учотчыцай, асталося вельмі мала — дзве-тры, і яе сустрэлі тут як новенькую, і ці мала што гаварылі. Некаторыя, асабліва старэйшыя жанчыны, спагадалі ёй.

Галя ні на што не звяртала ўвагі, быццам нічога і не чула і не бачыла, апроч тых кароў, якіх ёй трэ было даіць. Яна амаль першая прыбягала ў абору, глядзела, ці чыста ў станках, ці накормлена і напоена скаціна. Кароў ёй далі не дужа шчодрых на малако: пяць першацёлак і шэсць старых немаведама якой пароды, якога заводу. Сярод старых кароў была Ясачка. Быццам чорт у ёй сядзеў. Былі дні, што як занатурыцца, дык можа і зусім не падпусціць даярку, а калі і падпусціць, то нічога не дасць. Тыдні два мучылася з ёю Галя: разы тры Ясачка брыкала і разлівала ўсё малако, а аднойчы ледзь на рогі не падняла яе.

Ясачка любіла піць развараную макуху. Галя недзе дапала два кругі льняной макухі. Звечара паставіла яе ў печ. За ноч макуха распарылася, і на раніцу Галя прынесла паўвядзерца пойла і паставіла яго пад мысу Ясачцы. Тая піла, а Галя яе гладзіла па шыі, потым садзілася даіць. І ці то ад смачнага пойла-ласунку, ці ад даярчынай ласкі карова падабрэла. Яна ўжо не брыкалася, а паварочвала галаву і ласкава глядзела мутнымі вачыма на Галю. І малака Ясачка пачала даваць столькі, колькі не давала ніводная карова. Неўзабаве карова стала рэкардысткай.

Цікава было і з першацёлкай Бурай. Гэтая самая першацёлка, калі ад яе забралі цялё, не падпускала і блізка даярку. Галя баялася, што карова зусім запусціцца. Тады яна пайшла на хітрасць: ішла ў цялятнік, навязвала на шворачку рыжага, ладнага ўжо бычка і вяла ў абору, ставіла пад мысу Буры. Тая лізала, песціла цяля і дабрэла. Гэтак з цягам часу Галя знайшла спосаб для кожнай са сваіх кароў. На дошчачцы, што вісела пры ўваходзе ў абору і на якую запісвалі штодзённыя надоі, супроць Галінага прозвішча запісвалі самыя большыя лічбы.

Не так даўно ферму наведаў супрацоўнік шматтыражнай газеты «Чырвоны аграном». Ён гутарыў з даяркамі, запісваў лічбы, прыглядаўся да іх работы і меўся пісаць пра Заранку. Аднак перад тым як сесці за стол пісаць, ён зайшоў да дырэктара гаспадаркі параіцца. Сівалоб як пачуў, што журналіст збіраецца пісаць пра Заранку, дык ледзь не самлеў.

— Што вы! Што вы! — замахаў ён рукамі.— Хіба вы не ведаеце, што гэта за цаца. Яе ж з камсамола, з акадэміі выключылі за прытупленне пільнасці, за патуранне ворагам народа, а вы яе — на шчыт славы!

— Я ўсё гэта ведаю, але лічбы — упартая рэч, таварыш дырэктар, і яны сведчаць, што даярка Галіна Заранка дабілася рэкордных у нашых умовах надояў,— пераконваў журналіст.

— Даруйце, таварыш газетчык, але вы галаву маеце на плячах ці не маеце? — запытаў Сівалоб.— Калі маеце, дык навошта вам яе падстаўляць пад удар.

Супрацоўнік газеты пашкроб патыліцу, быццам хацеў праверыць, ці сапраўды ў яго ёсць галава на плячах.

— Дык вы, таварыш Чарналоб, не раіце пісаць пра Заранку? — запытаў журналіст, знарок, а мо і выпадкова пераблытаўшы прозвішча дырэктара. Той, мабыць, падумаў, што знарок, і як не закрычаў:

— Дзе ваша пільнасць! Вы — гнілы ліберал! Лепш зусім нічога не пішыце пра ферму, чым узносіць на шчыт немаведама каго.

Не развітаўшыся з Сівалобам, супрацоўнік газеты пакінуў кабінет.

Па той самай прычыне Галінага імя не занеслі і на Дошку гонару.

А Галя і не дбала ні пра славу, ні пра што іншае. Ёй добра было і так. Працавала яна з ахвотаю, а калі чалавек працуе з ахвотаю, праца ў яго руках спорыцца.

І дома ў Галі было ўсё добра: Вадзімка падрос і надоечы пачаў хадзіць. Другія дзеці, перш чым стаць на ногі, папоўзаюць на азадачку. А Вазімка седнем сядзеў амаль да года. Галя баялася ўжо, што з хлопчыкам мо што здарылася: мо і дзіцячую душу ўвярэдзілі тыя душэўныя згрызоты, якія ўсім ім давялося перажыць. У вольныя хвіліны, якія цяпер выпадалі не так часта, яна ставіла хлопчыка на ножкі і памагала яму хадзіць, падтрымліваючы за ручкі. Вадзімка на ножках стаяў і, як здавалася, трывала. Аднаго разу яна паставіла Вадзімку на ножкі, адпусціла рукі, трошкі адышлася, прысела на корпушкі і папрасіла:

— Вадзічак, хлопчык мой, тэпай да мяне...

Хлопчык страпянуўся, узмахнуў ручанятамі і затэпаў ножкамі да Галі. І не памаленьку затэпаў, а бяжочкам. Галя, расставіўшы рукі, адыходзіла ад яго, а ён бег і бег да яе праз увесь пакой. Галя не стрымалася і аж закрычала:

— Цётка Праксэда, зірніце! Вадзімка бегае!

Цётка Праксэда, якая поралася ў печы, зазірнула ў дзверы і сказала:

— От дзіва. Хіба не пара яму ўжо.

— Я ж баялася, што ён седнем якім будзе.

Усё ішло добра. Галя пачала ўжо нават трошачкі забывацца на тыя нягоды і скрухі, якія выпала ёй перажыць.

Блізілася ўжо вясна. Думалася — як стане цёпла, от хлопчыку тут добра будзе: двор раскошны, зарослы муравою, а калі дзіцятка выб’ецца з двара за вароты, дык і там мурава, і ні машын, ні фурманак, якіх можна было б баяцца. Але, як той казаў, чалавек спадзяецца, а спадзяванка ад яго ўцякае. Гэтак сталася і з Галяй. Пасля ранішняй дойкі яе выклікаў да сябе ў кабінет Сівалоб. Устрывожаная, яна стаяла перад яго сталом,а ён глядзеў на яе і маўчаў, быццам не знаходзіў тых слоў, якія павінен быў сказаць ёй. Сівалоб закурыў і з дымам выдыхнуў словы:

— Як вы думаеце, мне трэба дзе-небудзь жыць?

— Ну а як жа ж, канечне,— адказала Галя.

— А вы, грамадзяначка харошая, ведаеце, дзе дырэктараў дом?

— Не, не ведаю.

— Як жа вы не ведаеце! Вы ж яго займаеце.

Галя толькі цяпер даўмелася, чаго ў яе дапытваўся Сівалоб. А ён пільна-пільна глядзеў на яе і цягнуў:

— Дык от, пакуль я тут адзін без сям’і быў, дык знаходзіў сабе куток. А ў гэтую нядзелю прыязджае мая сям’я, то вам прыйдзецца гэта ўлічыць.

— Як улічыць? — нібы не зразумела Галя.

— Як улічыць! Выселіцца з таго дома, які належыць дырэктару.

— Дык куды ж я?

— Гэта ўжо не мой клопат. Я і так зрабіў вам ласку, што зімою не выселіў.

З акамянелым сэрцам Заранка бегла дадому і, толькі перасігнуўшы парог, загаласіла:

— А што ж мне цяпер рабіць?..

— Чаго ты, Галя? — не зразумела Галінай трывогі Праксэда.— Усё ж добра.

— З хаты выкідае.

— Хто?

— Ды гэты ж Сівалоб. Сказаў, што гэта яго дом і каб мы да нядзелі выселіліся.

— Не плач, галубка мая, няхай ён выселіцца з свае сарочкі,— суцяшала Праксэда.

— Дык а што ж нам рабіць?

— Пераселімся ў Варацец, у маю старую хату. Агледзім, абладзім яе, дый жыць будзем. Толькі б тае і бяды.

Варацецкая Праксэдзіна хата была і не хата, а так сабе загародка ад ветру, ад сонца ды ад чужога хіжага вока. Але яны з Праксэдай яе агледзелі, пазатыкалі пакуллем пазы, якія аж свіціліся, паўстаўлялі шыбы, пабялілі сцены, печ, і хатка стала падобна на чалавечае жытло. Адно Вадзімка ніяк не мог прывыкнуць пасля той раскошы да цеснай і панурай Праксэдзінай хаты. Яму тут не было дзе і пабегаць. Толькі разгоніцца, а перад ім лава, ці ўслон, ці палаці. Сама Праксэда не памятае, калі ставілі хату, хоць старой ужо за шэсцьдзесят год. У бярвенні, мабыць, адна абалонка, а стрыжань ужо спарахнеў. Зімою тут наўрад ці ўседзеш. Але цяпер была вясна, і цяпла хапала не толькі ў хаце, але і на дварэ. Сонца было шчодрае. Галя падмяла двор перад хатаю, сяк-так адрамантавала плот, якім двор быў адгароджаны ад вуліцы. Вадзімка ўжо ступаў цвёрда, упэўнена і надзейна. Галя радавалася гэтаму. Нешта ўжо было відно ад бацькавай натуры. Калі яму трэ было што, ён не адступаўся, а дамагаўся, каб яно было абавязкова зроблена. І галоўнае, што лагодзіла Галіну душу, дык гэта тое, што з твару хлопчык быў выліты бацька.

Галя мала і бачылася з Вадзімкам: зацемна бегла на ферму і вярталася таксама прыцемкам ужо. Адно што толькі паміж дойкамі прыбягала, дык хоць трохі забаўлялася з малым. Пацешны ён станавіўся цяпер. Кожны дзень Галя адкрывала ў ім нешта новае і радавалася яму нават тады, калі яно не вельмі было і даспадобы. А Праксэдзе цяпер стала больш клопату. Гэта не тое, што тады, калі хлопчык яшчэ не станавіўся на ножкі. Цяпер з яго нельга і вока спусціць: то ён не туды затэпае, то ў якую гразь улезе і гэтак вымурзаецца, што страх глядзець, і трэба грэць на сонцы ваду і мыць. Хоць Галя ніколі і закіду ніякага не кінула Праксэдзе за Вадзімку, але ж старая ведае, што калі б яна не дагледзела хлопчыка як мае быць, Галя пэўне што не змоўчала б.

А час ішоў, хоць і павольна, але сваёй няўмольнай хадою: от прайшлі ўжо год, другі, трэці... Улетку Галя рэдка бачылася з хлопчыкам: зноў, як тады пры Альбіне, скаціну выганялі ў летні лагер. Мо таму, што чалавек сам дзіцянё прыроды, ён любіць яе, як маці — жыве, дыхае і радуецца ёю. Галя ж не вельмі цешылася, не вельмі радавалася прыродзе. І купацца яна рэдка калі хадзіла, бо як толькі прыходзіла на тое месца, дзе тады купаліся з Альбінай, сэрца рэзаў, нібы вострым нажом, балючы ўспамін. А пра іх — пра Станіслава і Альбіну — ніякай вестачкі.

Зноў жа такі гэты Вадзімка, хлопчык. Галя ні разу не задумвалася, што з ім будзе. Сэрца тады рванулася да хлопчыка як да жывога ўвасаблення любага ёй чалавека, і яна нават забылася, што хлопчыка трэба гадаваць, выхоўваць, песціць, што перад ім доўгі, а можа, яшчэ і пакручасты жыццёвы шлях. Не заглядаючы далёка ўперад, Галя павяла Вадзімку на сваю дарогу і як бы сказала хлопчыку: «Ідзі, ідзі па ёй, а калі не па ёй, дык хоць поруч, хоць недалёчка. Інакш я не магу».

Тут, у лесе, Галя чамусьці адчула незвычайную адзіноту. Ёй нясцерпна захацелася ў Варацец. Дамовілася з даяркай-сяброўкай, што тая на раніцу падоіць яе кароў, і пабегла ў вёску. Яна так бегла, быццам за ёю хто гнаўся. Бегла і чамусьці не адчувала стомы. На змярканні яна прыйшла ў хату. Вадзімка яшчэ бегаў. Хлопчык, як угледзеў Галю, раскінуў рукі і пабег да яе:

— Мама, мамачка, дзе ты так доўга была?

Галя падхапіла Вадзімку на рукі. Ён быў ужо цяжкаваты. Хлопчык абхапіў ручкамі яе загарэлую, абветраную шыю і пачаў цалаваць.

— Якая ты цёпленькая! Якая ты харошанькая,— казаў Вадзімка.— Я не хачу адзін без цябе быць. Я цябе не пушчу нікуды ад сябе.

Галіна сэрца аж млела ад гэтай цёплай дзіцячай ласкі, і яна таксама цалавала хлопчыка. І ў гэтым разліве пяшчоты, дзіцячай ласкі яна адчула, што ўжо не можа быць без яго, без хлопчыка, які ёй стаў такі родны.

Цэлы вечар Вадзімка не адыходзіў ад Галі. І вячэраць без яе не ўзяў. Папрасіў, каб пакарміла яго. І яна карміла з лыжачкі, як зусім яшчэ маленькага, хоць ён ужо і ладнаваты быў хлопчык: сам ужо мог залезці нават на паліцу і адламаць ад бохана ладны кавалак хлеба, калі Праксэда хавала яго туды, каб хлопчык не глуміўся. І спаць Вадзімка не захацеў без Галі.

— Мамачка, мамачка! Я не лягу без цябе! — заўпарціўся хлопчык, калі Праксэда хацела пакласці яго спаць.

Галя распранулася і легла з хлопчыкам. Вадзімка лашчыўся, гарнуўся да яе, і ад гэтага ёй рабілася добра-добра.

— Спі, сынок, спі! —цалавала Галя хлопчыка.

Вадзімка заснуў неяк знянацку. Сама Галя ніяк не магла заснуць. Думала: а чаму б ім сапраўды не з’ехаць туды, дзе іх ніхто не ведае, з’ехаць ад гэтай паняверкі, ад косых позіркаў. Хіба яна такая ўжо няздатная, што нідзе сабе і месца добрага не знойдзе? Не канечне ж жыць там, куды цябе, як трэску, прыбіла жыццёвая хваля. Абдумаўшы, Галя амаль ужо вырашыла: на другое лета — тады і Вадзімка яшчэ больш падрасце — яна з’едзе адсюль ці ў горад, ці куды, дзе б ніхто не ведаў, хто яна такая, дзе б ніхто нічым не мог яе папікнуць.

На раніцу Галя вярнулася ў лагер. Каровы яе былі падоены. Але не было звычайнага спакою. Учора ўвечары, як толькі Галя адышла ад лагера, сюды прыехаў Сівалоб. Ох, і наганяў жа ён тут даярак і пастухоў!

— І пра цябе пытаў,— паведаміла даярка, якая даіла Галіных кароў.— Я ёй, кажа, пакажу, як пакідаць рабочае месца. Я ёй не яе палюбоўнік Гарадзюк.

Крыўдна, балюча было слухаць гэтае Галі, і яна канчаткова вырашыла: прабыць яшчэ якое лета, перазімаваць зіму, а на вясну, калі цёпла стане, падацца адсюль. Свет жа вялікі, і ім з Вадзімкам недзе ж знойдзецца месца.

Раздзел адзінаццаты

Тое, што Галіна Заранка наважыла пакінуць Варацец, прыспешылася вось чым: чэрвеньская ясная раніца падняла на ногі да ўсходу сонца не толькі варатчан. Перш за ўсё яна падняла брастчан. Пякельныя языкі полымя першых пажараў асвятлялі сонны горад, і людзі паўсхопліваліся з пасцеляў хто ў чым. Страляніна, крыкі, галашэнне і бязладны рух на вуліцах, асабліва на выхадзе з горада. Адно крэпасць на выбухі бомбаў і снарадаў адказвала шквалам агню.

А ўся краіна, апроч прыгранічча ды тых гарадоў, на якія былі скінуты першыя бомбы, яшчэ спала. Толькі калі ўжо добра ўднела, радыё прынесла і ў тыя гарады і вёскі, якія даспалі да самага канца апошнюю мірную ноч, трывожную, страшэнную вестку: «Вайна!»

У Варатцы радыё не было, і Галя, як заўсёды, пайшла на ферму. Падаіла ўжо кароў. І вось калі скончылася ранішняя дойка і пастухі выгналі кароў на пашу, пад абору, туды, дзе сабраліся даяркі перакінуцца словамі, абмяняцца навінамі, і прыбег, як апантаны, Дармідонт Сівалоб. Вытарашчанымі вачыма ён глядзеў на даярак і нічога не разумеў: ці ім гэта не балюча, ці ім гэта ўсё роўна? Прыслухаўся да таго, што гавораць жанчыны. А яны гаварылі пра ўсё і пі слова пра тое, што ўночы пачалося на граніцы, гаварылі, жартавалі, смяяліся. І Сівалоб, хоць і тугаваты быў на здагадку, усё ж такі здагадаўся: яны яшчэ нічога не ведаюць.

— А вы не ведаеце?

— Чаго?

— А таго, што фашыст напаў на нашу краіну?

— Які фашыст? Дзе? Калі?

Смех, пабочныя гаворкі як абарваліся. Жанчыны нібы панямелі. Потым нехта з даярак загаласіў:

— А божачка мой! Дык мой жа там чалавек служыць... Што ж маёй беднай галоўцы думаць, што ёй рабіць?..

Па адной, па дзве жанчыны разышліся, разбегліся. Адна Галя стаяла, нібы скамянела ад гэтай страшэннай весткі. Сівалоб глянуў, і яму мо на момант стала шкада яе. Спытаў:

— Ну, а ты чаго стаіш?

Галя, панылая, учарнелая ад адной гэтай весткі, пайшла на Варацец. Дарогай думала і думала: а што ёй сапраўды рабіць?..

Аднаго разу ўжо была надумалася здаць Вадзімку ў дзіцячы дом і развязаць сабе рукі. Але потым адмахнулася ад гэтай думкі. Хлопчыка ж цяпер наўрад ці змагла б яна адарваць ад сябе. І от толькі цяпер пашкадавала, што тады не рашылася на гэта. Адной бы ёй што! Куды пайшла — там і дом!

Дні тры ці чатыры тут вайны ніхто не адчуваў: адно толькі неспакойныя, нярадасныя весткі перадаваліся з вуснаў у вусны. А на чацвёрты дзень тутэйшыя людзі на свае вочы пабачылі вайну. З самае раніцы загуло неба, і ў высокім блакіце яго паявіліся чорныя крумкачы.

Хто іх ведае, тых фашыстаў: ці яны думалі, што будынкі акадэміі — ваенныя аб’екты, ці што, а мо і ведалі, што гэта акадэмія, і бамбілі для таго, каб на людзей нагнаць страху, дэмаралізаваць іх. Два акадэмічныя корпусы былі разбіты ўшчэнт. Ва ўсіх астатніх павыляталі вокны. Драўляныя будынкі адразу пагарэлі.

Варатчане глядзелі здалёк на лютую бамбёжку і клялі фашыстаў. Галя схапіла на рукі Вадзімку і гэтак стаяла з ім, калоцячыся і божкаючы. Хлопчык таксама калаціўся.

Самалёты адбамбіліся і адляцелі на захад. А адтуль, дзе нядаўна вухалі бомбы, беглі людзі.

Галя толькі пусціла хлопчыка з рук, як да яе падбег чалавек. Ён як бы толькі што выскачыў з агню. Яна нават не пазнала, хто гэта, пакуль ён не абазваўся:

— Галя, любая! Давай уцякаць адсюль, з гэтага пекла. Каб ты паглядзела, што там дзеялася. Колькі там людзей загінула!

— Куды ўцякаць? — як здалося Косціку, спытала яна занадта спакойна.

— Нам жа ў адну дарогу. Кідай яго на старую,— паказаў Косцік на Вадзімку,— а самі пойдзем.

— Каго кідаць? — з гневам перапытала Галя.

— Яго! Хлопчыка!

— Не, мне з табою, з такімі, як ты, не па дарозе.

— У Нежыхаў будзем дабірацца,— стаяў на сваім Косцік.

— Дабірайся куды хочаш, толькі без мяне! — сказала Галя і пабегла да Вадзімкі.

Тыдні з два была нейкая няпэўнасць, нейкае трывожнае чаканне: чаго і каго чакалі людзі, яны мо і самі не ведалі. Ужо вунь і ў Варатцы чуваць, як стогне зямля, а ўночы відны і крывавыя бліскавіцы. Каторыя варатчане пакапалі сабе за хлявамі на агародах не вельмі глыбокія акопчыкі, як паграбкі, панакрывалі іх, каб у лютую гадзіну, калі яна надыдзе, перахавацца ад смерці. Папераносілі туды найбольш каштоўныя рэчы. Некаторыя і сала панакладалі ў торбы і пазакопвалі. І Праксэда была ўсхадзілася:

— Давай і мы, Галя, выкапаем якую ямку, каб хоць схавацца, як сюды вайна прыйдзе.

— Я не буду тут перахоўвацца і пазіцыі чакаць,— сказала Галя, як здалося цётцы Праксэдзе, са злосцю.

— А дзе ж ты дзенешся з гэтым малым?

— Свет вялікі, і нам знойдзецца месца.

А калі ўжо выразна сталі чуваць грымоты, калі ўжо і на варацецкіх дарогах паявіліся нашы салдаты, праўда, яшчэ з тылавых часцей, Галя заспяшалася збірацца ў дарогу.

— Я цябе не пушчу нікуды з дзіцём. Ты ж прападзеш. А калі ўжо, не давядзі бог, і немец той прыйдзе, дык што ён табе зробіць? — пераконвала Галю Праксэда.

— Не, не, цётачка, я не магу чакаць тут немца. Сыду, з’еду адсюль куды вочы глядзяць.

Заранка пачала збірацца. Склала і звязала ў дарогу клунак. У ім былі Альбініны сукенкі і адзін Станіславаў гарнітур. Прыкінула, што калі дзе і ў людзей давядзецца чаго папрасіць, дык яна будзе прасіць не з голымі рукамі. Увязала трохі сухароў, кавалачак сала. Клунак атрымаўся ладнаваты, але калі Галя закінула яго за спіну, ён не здаўся ёй цяжкім.

— Не пушчу я цябе нікуды! — лямантавала Праксэда.— Ты ж мне як родная дачка, а ён як родны ўнучак, дык куды я вас пушчу ад сябе!

— І вы нам як родная, але мы не можам тут больш аставацца, сюды ўжо ідзе вайна.

Як Праксэда ні пераконвала Галю, што збірацца ў такую вялікую і невядомую дарогу, ды яшчэ з дзіцем, небяспечна, рызыкоўна, як яна ні намагалася не пусціць іх, усё роўна на другі дзень ранічкай яны выйшлі на дарогу, якая вяла да чыгуначнай станцыі.

Першыя кіламетры Вадзімка нават рады быў хадзе. Ён жа ніколі яшчэ і нікуды з Варатца не хадзіў і не ездзіў, і хлопчыку цікава было адкрываць перад сабою свет. Дарога ішла між жыта, высокага, густога, як сцяна. Вадзімка збягаў з дарогі ў разоры. Нарваў нават васількоў.

— Мама, глядзі, які прыгожы букет! — захапляўся хлопчык.

— Прыгожы, сынку,— вымавіла Галя.— Табе яшчэ ножкі не забалелі?

— Не, мама, не! Мае ножкі на край свету, вунь аж туды, дзе вунь аж пад неба віднеецца нешта высокае, дойдуць і не забаляць,— падбадзёрваў Галю хлопчык. Яна зірнула туды, куды паказаў Вадзімка, і сапраўды ўгледзела станцыйную вадакачку. Яна яшчэ была далёка.

На станцыю прыйшлі ўжо так пад добры абед. Станцыя была не вельмі вялікая, у мірныя дні ціхая, бязлюдная, але і на ёй цяпер было дужа многа вагонаў, паравозаў. Яны як бы адзін перад адным давалі гудкі, чмыхалі параю, ляскалі буферамі. Вадзімку гэта зацікавіла, і ён павесялеў.

Доўга бегалі яны ад састава да састава, распытваючы, куды і як скора ідзе каторы цягнік. Ні ў кога і нічога не маглі дапытацца. Знясіленая, зняможаная Галя нарэшце ўгледзела платформу, на якой, відаць, яшчэ нядаўна вазілі пясок ды каменне. На платформе было поўна людзей з клункамі, з чамаданамі.

— Куды гэта? — падбегшы, запытала.

— Не пытай, жанчынка, куды ідзе, а сядай хуценька,— адказалі з платформы.

Падхапіла пад пашкі Вадзімку і пасадзіла на платформу. І толькі трэба было самой узлезці, як з-за лесу шуганулі самалёты з чорнымі крыжамі на крылах. Паравоз апантана раўнуў, і заляскалі буферы. Яе нехта схапіў за рукі, але не ўтрымаў, і яна ўпала. Адчула, што нехта яе цягне за клунак па зямлі ўжо.

— Так нядоўга і да бяды, без ног можна астацца...— гаварыў мужчына ў форме чыгуначніка.

Пакуль Галя апамяталася, састаў хутка рвануўся і заляскаў коламі па стыках рэек, пайшоў на ўсю хуткасць. Яна ўсхапілася на ногі і кінулася бегчы наўздагон. Чыгуначнік спыніў:

— Куды ты, дарагая, хіба ты дагоніш?

— Там жа дзіцятка маё! — несамавіта закрычала Галя.— Мой сынок на платформе паехаў!..

— Бяда,— сказаў чыгуначнік,— што гэтыя фашысты з людзьмі робяць!

Дапытваўся, хто яна, адкуль і куды сабралася ехаць. А яна ніяк не магла пракаўтнуць горкі камяк слёз. Нарэшце ўсё-такі Галя знайшла ў сабе сілы расказаць чалавеку пра сябе, пра хлопчыка. Чыгуначнік доўга стаяў у роздуме, а потым сказаў няўпэўнена, мо толькі для таго, каб усцешыць няшчасную жанчыну, каб зараніць у яе душу хоць маленькую надзею:

— А ведаеце што, дарагая мая, паспрабуем памагчы вашаму гору. Хадзем на станцыю,— прапанаваў чыгуначнік.

Ён ішоў папераду, пераходзячы пуці праз тамбуры вагонаў, а яна за ім. Галя як бы нічога не чула і не бачыла. Вочы быццам завалакло туманам. Яна толькі глядзела ў спіну чыгуначніку, адно каб яго не згубіць.

На станцыі было столькі мітусні, што Галя сама наўрад ці і дабілася б чаго. Чыгуначнік расхінаў рукамі людзей. А яна ішла за ім, як па працярэбленай сцежцы. Чыгуначнік зайшоў у баковачку, і яна туды. Там пры нейкім апараце сядзеў з навушнікамі чалавек.

— Пятро Свірыдавіч, гору трэба памагчы,— звярнуўся чыгуначнік да таго з навушнікамі.

Чыгуначнік пераказаў дзяжурнаму дыспетчару тое, што нядаўна яму расказала Галя.

— Дык чым жа я магу памагчы?

— Зараз жа пазвані, Пятро Свірыдавіч, у Гаўрылавічы, каб там з платформы знялі хлопчыка і затрымалі, пакуль пад’едзе маці. Як вашага хлопчыка завуць? — спытаў добры чалавек.

— Вадзім Заранка! Вадзім Заранка! — пракаўтнуўшы горкі камяк, вымавіла на ўсю сілу Галя.

— Наўрад ці што выйдзе...— выказаў сумненне чалавек з навушнікамі. — Бачыце, колькі тут людзей. Увесь свет падняўся на ногі...

— Выйдзе не выйдзе, а ты пазвані. Гэта мая просьба.

— Пазваніце, дзядзечка,— вырвалася ў Галі.— Увесь век буду дзякаваць вам.

Дзяжурны ўзяўся круціць ручку, націскаючы нейкія кнопкі, утыкаць штэпселі.

— Гаўрылавічы! Гаўрылавічы! — крычаў ён.— Вы слухаеце мяне? Слухайце ўважліва...

Дзяжурны дыспетчар расказаў у трубку ўсё, што сам нядаўна даведаўся: і як Вадзімку пасадзілі на платформу, і як маці яго не паспела сесці, ледзь не трапіўшы пад колы вагона.

— Дык вы ссадзіце там хлопчыка і патрымайце, пакуль маці прыедзе...

Дзяжурны двойчы ці тройчы паўтарыў у трубку імя і прозвішча хлопчыка. Галі здалося, што ўвесь свет крычаў, што правады, па якіх паляцелі словы дзяжурнага, адно толькі і гулі, паўтараючы: «Вадзім Заранка! Вадзім Заранка!»

— Паабяцалі зрабіць,— адрываючыся ад трубкі, сказаў дзяжурны.

— Дзякую вам, дзякую! Век не забуду вас! — узрадавалася Галя.

— А цяпер хадзем,— сказаў той чыгуначнік, які прывёў яе сюды,— я вас пастараюся пасадзіць на які цягнік.

Галя зноў ішла за той шырокай спіною і больш за ўсё на свеце баялася, каб не згубіць яе.

Вадзімку ссадзілі ў Гаўрылавічах. Яна знайшла яго на прыстанцыйным скверыку. Сплаканы і знясілены, раскінуўшы рукі, хлопчык спаў на зялёнай мураве. У тым скверыку было поўна людзей, і ніхто не звяртаў увагі на дзіця. Галя кінулася да Вадзімкі, узялася будзіць яго. Хлопчык не прачынаўся. Яна ўзяла яго на рукі, цалавала, прыціскала да грудзей і плакала ці то ад радасці, што ён знайшоўся, ці то ад перажытага гора. Нарэшце яна раскатурхала хлопчыка. Павольна-павольна разняў ён павекі, нібы яны былі цяжкія-цяжкія, зірнуў, што ён на руках, пазнаў у каго і закрычаў:

— Мамачка! Мамачка! Гэта ты?

— Я, сынок!

Галя зняла з плячэй клунак, развязала яго, дастала акрайчык хлеба, па скрылёчку сала, і яны ўзяліся падсілкоўвацца. Канчаўся летні дзень, спадала гарачыня. З захаду, куды закацілася сонца, паказаліся тры самалёты. Яны павольна, нібы ім не было куды спяшацца, зрабілі круг над станцыяй і, мусіць, угледзеўшы, што на пуцях многа саставаў, ужо з другога заходу пачалі скідаць бомбы і страчыць з кулямётаў. Галя як сядзела, гэтак ніцма і ўпала на зямлю, прыціснулася да яе, каб мо не бачыць, што там дзеецца, ці мо каб не глядзець смерці ў вочы. Адно Вадзімка не хаваўся. Ён, як толькі гэхнулі бомбы, залапаталі кулямёты, усхапіўся на ножкі.

— Кладзіся! Кладзіся тут пры мне! — цягнула яго за калашыну штонікаў Галя.

Хлопчыку, мабыць, цікава было наглядаць, і ён не хацеў класціся.

— Мама, мама, зірні, зірні, вунь ужо гарыць! — крычаў ён.

— Няхай гарыць, кладзіся!..— Галя сілай паклала хлопчыка пры сабе, і ён адчуў, як яна калоціцца. Запытаў:

— Мама, чаго ў цябе зубы ляскаюць?

— Дурненькі ты мой!..— прыціскала да сябе хлопчыка.— Ты яшчэ нічога не разумееш...

У наступны заход самалёты ўжо не скідалі бомбаў. Яны адно страчылі і страчылі з кулямётаў. Нават чуваць было, як шпокалі аб зямлю разрыўныя кулі. На скверыку пачуліся крыкі, войканні, плач. Галя ўскочыла на ногі, схапіла клунак, узяла за ручку Вадзіма:

— Хадзем адсюль, хадзем!

Павяла хлопчыка да таго лесу, які сінеў не так далёка ад станцыі.

Заначавалі яны ў лесе. Прыціснуўшыся адно да аднаго, укрыўшыся Галіным асеннім паліто, гэтак і заснулі на голай зямлі.

Раней Галя страшэнна баялася адна ў лесе. Ёй здавалася, што за кожным дрэвам яе падцікоўвае небяспека: ці то воўк, ці які яшчэ лясны звер. Цяпер жа яна лесу зусім не баялася. Мабыць, перад вялікім страхам, які яна перажыла на станцыях, той уяўны лясны, які яна часта выдумляла сама сабе, стаў ужо не страхам, а забавай.

Раніцай, трошкі падсілкаваўшыся сухарамі, ягадамі, якіх Галя назбірала побліз таго месца, дзе яны ляжалі, пайшлі лясною, не вельмі ўезджанай дарогай. Заранка не ведала, куды вядзе гэтая дарога, але ёй было ўсё роўна куды, абы толькі на ўсход, як далей ад таго месца, дзе грымела, вурчала, стагнала, азарала паўнеба бляскамі.

Гэтак пад полудзень дарога іх вывела на шашу-брукаванку. Мабыць, па гэтай шашы ў мірныя дні і машын хадзіла вельмі мала, бо праз каменне бруку сям-там папрабіваліся чэзлыя зялёныя парасткі. Цяпер жа шаша гула, стагнала пад машынамі, якія ішлі ўсё да фронту. А што калі папрасіцца ды сесці на якую спадарожную машыну? Можа б, яна і давезла да нейкага зацішнага месца?

Прыселі на зарослую муравой абочыну і чакалі, пакуль надарыцца машына, якая будзе ісці туды, куды ім трэба. Неўзабаве іх аглушыў лёскат гусеніц танкаў. Яны гэтак прамчаліся паўз іх, што Галя бачыла, як з-пад гусеніц выкрэсваліся іскры. Танкі ішлі на захад, відаць, спяшаліся ў бой. Яшчэ падумалася: «От дадуць фашыстам!..» Вось паказалася калона аўтамашын. Яна ішла на ўсход, і Галя надумала падняць руку і папрасіцца, каб і іх узялі. Але нечакана, неспадзявана з-за лесу шуганулі самалёты. Іх было столькі, што і не злічыць. Завухкалі бомбы, залапаталі кулямёты. Шафёры выкульваліся з кабін і беглі хуценька ў кюветы.

Зноў страх. Зноў смерць над галавою. Праўда, тут ужо Галя не так баялася, як там на станцыі. Лежачы ў кювеце, яна бачыла, як гарэлі машыны, бачыла, як у аднаго салдата, што адбягаў ад машыны, падламаліся ногі, і ён упаў на брук.

Бамбёжка цягнулася не дужа доўга. Як толькі адляцелі самалёты, завурчалі маторы, і калона рушыла, пакінуўшы пасля сябе чатыры вогнішчы на бруку. Падпаленыя машыны дагаралі. Забітых і параненых чырвонаармейцы забралі з сабою. А Галя так і не рашылася падняць руку і папрасіцца на машыну. Падумала: навошта ёй прасіцца на смерць? Вялікі страх смерці канчаткова заглушыў у ёй маленькі, выдуманы яшчэ з дзяцінства лясны страх, і яны, перайшоўшы шашу, апынуліся ў густым пракаветным бары. У такім густым, што цяжка было прадзірацца праз яго.

Раздзел дванаццаты

Галя з Вадзімкам уцякалі ад вайны, але вайна ішла хутчэй за іх, і яны на сваіх падбітых і стомленых нагах не маглі выперадзіць яе. Калі ў першыя дні іх невядомай і няпэўнай дарогі толькі ззаду чуліся грымоты, а ўночы віднеліся сполахі кананад ды зыркія прошвы ракет, дык цяпер і з бакоў і нават спераду чулася і бачылася ўсё гэта. Галя ніяк не магла даўмецца: няўжо нават уперадзе іх немцы? Трэ было зайсці некуды ў вёску і хоць даведацца. Ды і хлопчык так падбіўся, што ўжо не мог ісці. Яго даводзілася несці. А ён жа не маленькі. Ды і есці ўжо не было чаго: сухары кончыліся. Перабіваліся ягадамі, якіх у лесе была процьма. Наважылася зайсці ў першую вёску, якая трапіцца па дарозе. І от пад вечар дарога іх вывела на чыстае поле, на якім далекавата ў смузе віднеліся хаты.*

Воддаль вёскі пры дарозе на слупе была прыбіта дошчачка. Галя прачытала: «Вёска Бацькавічы. 103 двары». Нечым родным, лагодным дыхнула на яе нават ад гэтае назвы. Падышоўшы да канцавой, невялічкай з прыслепаватымі вокнамі хаты, Галя пастукала ў дзверы.

— Пусціце, як маеце ласку, пераначаваць нас,— папрасілася.

Гаспадыня зірнула на Галю і на хлопчыка:

— Дык куды ж я вас пушчу. Бачыце ж, які ў мяне хорам, няма дзе нават сесці, не тое што легчы.

— Мы і на падлозе пераспім,— азвалася Галя.

— Зноў жа такі, мая галубачка, і на стол няма чаго паставіць. Нават скарыначкі хлеба. Свая чамярва такая, што ўсіх ратоў не пазатыкаеш. А мужыка на вайну забралі, дык і спадзявацца няма на каго. Вы, галубка мая, ідзіце па нашым парадку ў пятую хату. Там жыве цётка Хіма. Яна адна-адзінюсенькая, і хата вялікая, у яе заўсёды людзі начуюць. А ў мяне ж бачыце: дзе сеў, там і лёг,— жанчына паказала на хату, якая сапраўды была цесная і не вельмі чыстая.

Пятая хата была замкнёная. Галя паляпала слісаком, пагрукала нават у сенечныя дзверы, але ніхто не абазваўся. Выйшлі на вуліцу і селі на лавачку пры паркане. Галя агледзела хату знадворку: яна была новая і велікаватая. На чыстых вокнах стаялі вазоны: вогнікі, алеандры і нават фікусы. У Галі на гэты момант у галаве не было ніякіх думак, апроч клопату, як бы чаго пад’есці ды пераначаваць у хаце. Вадзімка, паклаўшы ёй па прыпол галоўку, заснуў ужо. Галя гладзіла яго шорсткія валасы.

«Хлопчык мой бедненькі. Дзіцятка маё няшчасненькае, хай то ў цябе ні маткі, ні бацькі няма, дык яшчэ вунь якое гора зрынулася на тваю галоўку...»

Галя ўгледзела, што з хаты, якая стаяла на другім баку, наўскось ад Хімінай, выйшла жанчына і гэтак жа наўскось ідзе сюды.

— А што гэта за госці ў мяне тут сядзяць? — падышоўшы, спытала яна.

— Нечаканыя і няпрошаныя,— адказала Галя.

— Бачу, што няпрошаныя. Ды ўжо і спаць паклаліся?

— Здарожылася беднае дзіцятка.

— Адкуль жа і куды вы?

— А мы і самі не ведаем куды. Можа, гэта вы і будзеце цётка Хіма?

— Я! А скуль ты ведаеш, як мяне завуць?

— Мне параілі да вас папрасіцца нанач.

— Гэта, мабыць, тая канцавая, Гарпінка? Яна, дзякаваць ёй, заўсёды клапоціцца, каб мая хата не запуставала без начлежнікаў.

Цётка Хіма гаварыла так і такім тонам, што Галі падумалася: і тут нічога не выйдзе з начлегам, і тут ім не выпадзе пад’есці. Хіма пайшла ў двор, нешта пашкрабалася ў дзверы, а потым выйшла і сказала:

— Дык заходзьце ў хату, няпрошаныя госці. Не будзеце ж начаваць тут на лавачцы.

Галя ўзяла соннага Вадзімку на рукі і прынесла ў чыстую, прасторную, на дзве палавіны хату.

— От сюды пакладзі яго,— паказала на ложак Хіма.

Гаспадыня адкінула чыстую ў клетачку посцілку. Галя паклала хлопчыка, а сама, знясіленая, зняможаная, села пры стале на лаву. Села на самы краёчак і з баязлівай надзеяй пачала ўзірацца на цётку Хіму.

— Дык хіба гэта вы так адны і жывяце? — папытала Галя.

— Як бачыш, маладзічка, от як стаю адна.

— Дык а дзе ж вашы?

— Бог даў, бог і пабраў. Старога летась пахавала. А сыны яшчэ да гэтае калатні павывучваліся і параз’язджаліся каторы куды. Цяпер жа ўсе ў горад глядзелі. Мабыць жа, і сама ты з горада?

— Ды не, цётачка, я не з горада. Я вучылася.

— А куды ж ты цяпер ідзеш? — дапытвалася цётка Хіма.

— Хто яго ведае. Ад немцаў хочам уцячы, дык от ідзём куды вочы глядзяць.

— То-та ж, куды вочы глядзяць. А куды ж яны глядзяць? Каб яны добра глядзелі, дык угледзелі б, што ўжо немцы ўсюды і ты ад іх нікуды не ўцячэш. Надоечы ж і ў нас тут на матацыклетах былі. А вунь Міход Мацюк — гэта у нас тут ёсць такі — казаў, што немцы ў нейкія баноклі ўжо Маскву бачаць. Дык куды ж ты ад іх уцячэш?

— Гэта няпраўда, цётка Хіма, што яны Маскву бачаць. Гэта ўсё брахня.

— А хто яго ведае. Канечне, добра было б, каб яны не ўбачылі яе. А тым часам я за што купіла, за тое і прадаю. Дык а куды ж ты думаеш кіравацца з гэтым дзіцяткам? Дзе твае бацькі жывуць, маладзічка?

— І сама не ведаю куды. А бацькоў у мяне зусім няма. Я сірата,— сказала няпоўную праўду Галя.

— Бедненькая маладзічка,— паспачувала Хіма,— ды яшчэ гэтае дзіцятка на твае рукі і на твой клопат. А дзе ж хлопчыкаў бацька?

— Там, дзе і ўсе цяпер мужчыны.

Галя не магла прызнацца гэтай чужой жанчыне, што ў яе ёсць бацька. Ёй і самой цяпер часам здавалася, што бацькі ў яе няма. Хіба яна можа цяпер паказацца перад бацькам і перад мачыхай з Вадзімкам? Ёй і адной там было цесна, а з хлопчыкам — як бацька паглядзіць? Скажа: «Байструка прывяла, ды ўсё на маю шыю...» Дык лепш няхай ні яны нічога не ведаюць пра яе, ні яна пра іх.

— Дык мо, маладзічка, вы нічога і не елі дарогаю? — спахапілася цётка Хіма.

— Чаму ж не елі! Елі шчаўе, ягады,— прызналася Галя.

— Наедак з таго шчаўя ды ягад. А я, як дурная, стаю ды языком мялю.— Цётка Хіма адчыніла засланку ў печы, зірнула туды.

— Варанага нічога няма. Адна ж я, дык варэечку з кулачок прыставіш — і мне хапае. Я пашукаю чаго-кольвек так.

Хіма выбегла ў камору і вярнулася адтуль з добрым кавалкам сала, з гарлачом малака. Заслала настольнік і паставіла на яго паліваную місу. У талерку нарэзала скрылёчкамі сала, накроіла з круглага бохана хлеба. Малако выліла ў місу і накрышыла ў яго хлеба. Галя глядзела на яду, і вочы яе, мабыць, гарэлі, бо цётка Хіма заўважыла рават у вячэрніх прыцемках яе прагавіты позірк. Заўважыла і яшчэ шпарчэй забегалася.

— О, дык ты, маладзічка, і вельмі ж галодная. Бачу. Чаму ж ты адразу не сказала мне? Цяпер час такі, што саромецца няма чаго. Пасаромеешся, дык і чарвячка не заморыш. Будзі хлопчыка. Ён жа, мабыць, таксама галодны?

Галя катурхала Вадзімку і не магла ніяк узбудзіць. Здаецца, ён і прачынаўся ўжо, але адразу ж, як Галя адымала рукі, ён зноў падаў.

— Ты вазьмі, маладзічка, ды от тут над цэбрыкам спаласні яму халодненькай вадзічкай тварык, дык ён і прачнецца. Гэта ж часам і да старога як прычэпіцца сон, дык, здаецца б, не еў, не піў, а толькі б спаў.

Галя абхапіла рукамі Вадзімку, паднесла да цэбра, які стаяў пры дзвярах. Цётка Хіма паднесла карэц вады, лінула ў жменю працягнутай над цэбрам Галінай рукі, і тая спаласнула хлопчыкаў умурзаны ў чарніцы твар. Вадзімка расплюшчыў вочы і запытаў:

— Мама, дзе гэта мы?

— Дома, дзетка, дома,— адказала цётка Хіма.

— Дома, сынок,— пацвердзіла Галя.— От умыйся ды павячэраем.

За сталом Вадзімкавы вочы зусім расплюшчыліся: яны здзіўлена глядзелі на сала, на накроены лустамі хлеб, на малако. Ручкі хуценька-хуценька завіхаліся. Галі аж сорамна было перад цёткай Хімай, якая, успёршыся локцямі на стол і падпёршы падбародак, глядзела, як яны ядуць. Сама Галя ела павольна, нібы яна была не галодная і адбывала толькі спрадвечны вячэрні абавязак. Хлеб, сала і малако, здаецца, былі такія смачныя, якіх яна ніколі і не ела.

Цётка Хіма ўсё глядзела, не спускаючы вачэй з іх. Аж сляза затрымцела на вейках, і жанчына як не прасіла прабачэння:

— Дык вы ўжо, госцейкі мае няпрошаныя, не гневайцеся, што нічога гарачага не маю вам паставіць. Я ж кажу: на адну сваю душу трошкі звару, і мне хапае.

— Што вы! Што вы, цётка Хіма! Дык за што гэта мы будзем на вас гневацца! Калі праўду вам сказаць, дык мы ж з ім цэлы тыдзень на адных ягадах ды на шчаўі і жылі ды часам грыб які пяклі,— прызналася Галя.

— То чэрпайце яшчэ малачко. Чым хата багата, тым яна і рада.

Пад’еўшы, Галя адчула, што і свет пахарашэў, і Вадзімка пажвавеў. Аднак сон ад яго не адчэпліваўся: сляпіцаю лез, і не толькі да яго, але і да Галі. Цётка Хіма заўважыла гэта і хуценька ўзялася слаць ім пасцель у другім пакоі на шырокім драўляным ложку пад фікусамі.

— Нам можна і на падлозе пераспаць,— прапанавала Галя.

— Дык чаго гэта на падлозе, калі ложак гуляе. Ён жа ў мяне толькі для красы і стаіць. Хіба калі хто прыязджаў, ці свой, ці чужы, дык спалі на ім.

Пасцель сапраўды была мяккая. Здаецца, аж атуляла ласкаю. Галя з Вадзімкам леглі і як не забыліся на тыя скрухі, што выпалі ім на доўгай дарозе з Варатца да Бацькавіч. Вочы самі заплюшчваліся. Галя ўжо скрозь сон пачула Хіміны словы:

— Спіце, спіце, дзеткі мае, а заўтра будзе дзень, будзе і рада.

У Бацькавічах жыццё ішло як і ў мірны час. На світанку пастух выганяў кароў, склікаючы іх трубой-берасцянкаю; нехта некуды ехаў калясьмі, і на вуліцы сакаталі колы. Можа, гэтыя гукі, а можа, тое, што ў пярэдняй хаце прачнулася ўжо цётка Хіма, абудзілі Галю. Сон быў моцны, нават ніякіх сноў не наснілася. Галя прачнулася, а разам з ёю прачнуўся і яе клопат: што ж ёй рабіць, куды і да каго ісці? Неяк у горы, у турботах яна тыя дні і не думала, куды ідзе. Ішла — дый годзе: абы далей ад вайны. Але ад немцаў яна не ўцякла. Як кажа цётка Хіма, яны ўжо ўсюды. Не хацелася гэтаму верыць.

А хлопчык усё спаў. Спаў бесклапотным дзіцячым салодкім сном. Галя і сама хацела яшчэ заснуць, але дзе там! Думалася пра ўсё, пра ўсё. Думалася і пра цётку Хіму: што яна за чалавек. Спачатку гаспадыня здалася Галі суровай і нялюдскай. А потым — бач, як павярнулася: і накарміла, і спаць паклала. Галя ўжо думала, чым і як аддзячыць жанчыне: можа, дастаць з клуначка каторую Альбініну сукенку і падараваць ёй? А можа...

Ляпнулі дзверы ў хату. Увайшла Хіма. Паставіла на ўслон даёнку. Падышла, прачыніла дзверы ў другі пакой, дзе яны спалі. Галя заплюшчыла вочы, але так, каб праз шчэлачкі іх хоць трошкі бачыць. Гаспадыня падышла да ложка і разбожкалася:

— Гэта ж жытка настала, не давядзі бог. Каб на тых немцаў халера якая. Людзей па ўсім свеце пусцілі. Дзе ж яны ўсе той прытулак знойдуць? Бедненькія, страх на вас глядзець,— паспачувала Хіма.— А куды і да каго яны пойдуць? — папытала сама ў сябе і выйшла ў першы пакой. Чутно было, як цадзіла сырадой, як бразгацела ці то вёдрамі, ці чым.

Галя пачула — зноў адчыніліся дзверы, і пад цяжарам нечых ног рыпнулі маснічыны.

— Дзень добры ў хату, цётка Хіма,— пачуўся мужчынскі, трошкі асіплы, як з перапою, голас.

— Дзень добры, Міходка! Дзень добры,— ветла адказала Хіма.

— То як вы тут пажываеце?

— Эт, як цяпер жывеш. Як той гарох пры дарозе: хто ідзе, той цябе і скубяне. То нашы адступалі, дык забягалі ў хату: давай ім есці. А то от надоечы ўжо гэтыя нячысцікі зайшлі ў двор ды курэй палавілі. Ды: «Матка, яйкі». Дык аддала ім усё, каб не гнявіць нячысцікаў, бо горш, кажуць, няма, як угневаеш іх. Лютыя, кажуць, вельмі, не адступяцца. Смалу на табе вазіць будуць. А ты чаго бо так заране, Міходка?

— Мне цяпер не спіцца, цётка Хіма. Я ж цяпер начальства.

— Якое ж бо ты начальства, галубок мой?

— А от як'участковы быў тут пры Саветах.

— Дык ты, значыцца, міліцыянер?

— Не, не міліцыянер. Я — паліцыя.

— Дык гэта, значыцца, як пры цару было, пры старым рэжыме?

— Пры цару я не ведаю. А цяпер, пры немцах, дык от я — паліцыя.

— Дык хто бо гэта цябе, Міходка, выбраў?

— Ніхто не выбраў. Нямецкі камендант назначыў.

— Дык а чаго ты хочаш, Міходка?

— Нічога я не хачу. От правяраю сваю парахвію, каб нідзе ніякая чырвоная мыш...

Галя чула ўсю гэтую размову Хімы з паліцаем і як не калацілася. Варочаўся ўжо і Вадзімка, і ад яго варочання трошкі парыпваў ложак.

— А ў вас нікога чужога няма? — папытаў паліцай.

— Чужога няма, а свае ёсць,— адказала Хіма.

— Хто свае? Якія свае? Адкуль свае? — насцярожыўся паліцай.

— Як з таго свету прыйшлі.

Міход зашарыў вачыма, шукаючы, дзе тыя, што з таго свету прыйшлі. Прачыніў дзверы ў другі пакой і ўгледзеў. Галя шчыльней заплюшчыла вочы, намагаючыся ўняць дрыжыкі, якія дробненька калацілі ўсю яе. А паліцай ціхенька падышоў блізка да ложка, паглядзеў на сонных, чамусьці аблізаўся і гэтак жа ціхенька выйшаў у першы пакой.

— Дык хто яна такая? — запытаў.

— Ды гэта ж ятроўкі мае, Насціна, нявестка з горада з сынам.

— А я не ведаў, што ў вас якое свойства ёсць, апроч вашых хлопцаў.

— Дзіва што не ведаў. Я і сама як не забылася на гэтае свойства. Яно ж так, калі людзям добра жывецца, дык і свойства не заўсёды прызнаецца. А як падыдзе якая ліхая гадзіна, дык знойдуць цябе як не пад зямлёю.

— А чаго ж яны з горада ўцяклі?

— Дзівак чалавек! Што ж яны там з гэтым хлопчыкам — каменне будуць грызці ці жалязачча якое? Тут, як ні кажы, то бульбіна якая, то на агародзе што вырасце, а ўсё ж чалавек кішку напхне і трываць будзе. Ды і страхоцце там. Хіба ж ты не бачыў, аж адсюль відно, як той горад гарыць начамі. І іхняя хата згарэла, кажа.

— А мужык яе дзе? — папытаў Міход.— Мо бальшавік які?

— Эт, бальшавік. Яго чатыры гады назад як забралі, дык ні чуткі, ні пагалоскі, як скрозь зямлю праваліўся.

— Куды забралі?

— Туды, куды і твайго бацьку. Хіба ж я ведаю, кудыто іх пазабіралі.

— Туды? — Міход паказаў рукою туды, дзе, на яго думку, павінна быць поўнач.

— Мабыць, туды.

— У яжовыя рукавіцы?

— Не ведаю ў якія — у яжовыя ці ў пуховыя.

Галя адчула, што тон гаворкі паліцая неяк памякчэў, і ў ім ужо можна было нават адчуць ноткі спачування. Але ўсё ж яна баялася яго і таму ўсё яшчэ плюшчыла вочы, прытваралася, што спіць. Але ў гэты самы момант прачнуўся Вадзімка. Ён як не закрычаў:

— Мама, дзе гэта мы?

— Ціха, ціха, дурненькі. У бабы Хімы. Я ж табе расказвала пра яе. Хіба ты забыўся?

Пачуўшы голас, Міход адчыніў дзверы і ўвайшоў у пакой, але цяпер не крадучыся, а ўжо на ўсю ступу, аж маснічыны ўгіналіся. Галя, якая была села ўжо на пасцелі, строячыся апранацца, хуценька нацягнула на сябе посцілку і легла.

— Ой, ой! Чаго ж гэта вы так?

Зацепліліся Міходавы чарнявыя маленькія вочкі, і ён выскаліўся:

— У вайну ды яшчэ і саромецца... Чаго ж вы так позна спіце? Папрывыкалі, мабыць, у горадзе смачна есці і позна спаць.

— Каб вы столькі прайшлі, як мы з ім, дык вас бы таксама, мабыць, не дабудзіўся б.

А пранозлівы Міходаў позірк быў утароплены на Галю. Здаецца, ён свідраваў яе навылет. Ёй аж ніякавата стала ад таго позірку.

— Я вас папрашу выйсці на хвіліначку. Мы будзем апранацца,— як мага ласкавей папрасіла Галя.

— Я ж кажу, у вайну няма чаго саромецца,— выскаліўся зноў Міход.

— У нас тут вайны няма, дык я вас прашу.

Паліцай усё-такі паслухаўся і выйшаў у пярэдні пакой, зачыніўшы за сабою дзверы. Галя хуценька, похапкам надзела сукенку, прышпіліла як папала косы і выйшла ў першы пакой.

— Дзеткі мае, здарожыліся, дык як спалі. Я ўжо думала, што вы да абеду не папрачынаецеся. Думала, што і вячэру праспіце.

Галя з Вадзімкам умываліся над цэбрам. Паліцай сядзеў на ўслоне пры стале і не спускаў з Галі вачэй. Прыгожая, зграбная нават пасля такой дарогі, яна, мабыць, яму спадабалася.

— Дык вы надоўга да нас? — запытаў Міход.

— Не ведаю,— адказала Галя.— Мабыць, пакуль калатня не пройдзе. А там трэба ж недзе і прыстанку шукаць.

— А чым вам тут, у цёткі Хімы, благі прыстанак? Хата вялікая. Гаспадарка добрая. Жывіце сабе анігадкі, памагайце цётцы. А што вам у тым горадзе? У нас тут што-што, а хлеб будзе. Ды яшчэ цётка Хіма як раскашэліцца, то і да хлеба сёе-тое знойдзе дзеля такой сваячкі, як вы. Як вы, цётка Хіма, думаеце?

— Не ведаю,— адказала тая.

— А там паглядзім, можа, дзе і на якую работу прыстроім. Вы ж, мабыць, граматная? Гэта ж не наш брат — мужык.

— Гарадская, ды будзе няграматная,— уставіла сваё цётка Хіма.

— Вы б, можа, цётка, з таго выпадку, што ў вас такая госця, і пашукалі б чаго,— пстрыкнуў Міход пальцамі сабе па шыі.

— Дзе я яе пашукаю, хіба я калі гнала?

— Пашукайце, пашукайце, не агінайцеся,— настойваў паліцай.

Хіма нарэзала сала на патэльню, паставіла яго на трыножніку перад чалеснікамі, дастала з падпечча сухіх трэсачак, паклала чатыры яечкі на стол і сказала:

— Ты тут, Галя, падсмаж, а я пайду ды пашукаю. Няхай яе чэрці б шукалі.

Неўзабаве на стале стаяла патэльня з яечняю, міса з маласольнымі гуркамі і пляшка мутнае самагонкі. Чарак не было. Хіма паставіла тры гранёныя шклянкі. Міход сабе паліў поўную, Галі палавіну і гаспадыні капнуў у дно. Пачокаліся.

— Дык за гасцей, каб ім тут добра жылося і гасцявалася,— не спускаючы вачэй з Галі, сказаў Міход і адразу ж кульнуў поўную шклянку.

Галя памачыла губы і адставіла.

— Што гэта вы — і за сябе не хочаце выпіць?

— Я яе не п’ю, нават «маскоўскай», не толькі гэтай,— адказала Галя.

Бутэльку спаражніў адзін паліцай. Нават дапіў тое, чаго не выпіла Галя, і заспяшаўся.

— Засядзеўся я тут у вас. Бывайце, да пабачэння,— развітаўся паліцай з Галяй і гаспадыняй.— Мы яшчэ будзем бачыцца, будзем сустракацца,— абнадзеіў ён.

— Цётачка, што гэта за ён? — спытала Галя, калі Міход выйшаў з хаты.

— Гэта ж той Мацюк, пра якога я табе казала. Люты, як цігра.

— Адкуль вы ўзялі, цётка Хіма, усё тое, што пра мяне расказвалі яму?

— Нічога я пра цябе, галубка мая, не ведаю. Я ўсё выдумляла, брахала яму пад нораў.

— Дык навошта вы? А калі я пайду, а ён спахопіцца, што мяне няма, то што ён вам скажа?

— Нікуды вы, дзеткі мае, не пойдзеце. Вунь сядзіце тут, у зацішку. Куды ж вы проці вайны! Хіба на смерць! Хіба ўжо ў мяне хата цесная! Зноў жа такі — і не дарма хлеб будзеце есці. Паможаце сёе-тое па гаспадарцы.

Галя мо толькі цяпер сур’ёзна падумала: а і сапраўды, куды і да каго яна пойдзе з дзіцем? Падумала і сказала:

— Дзякую, цётачка, дзякую за ўсё, за ўсё — за ласку, за шчырасць. Мы астанёмся тут, у вас, няхай што будзе, тое і будзе.

— Будзе ўсё добра, дзетка мая.

Раздзел трынаццаты

Час поўз павольна-павольна. Прайшло лета, прайшла восень. І вось зіма. Лютая, марозная, бязлітасная першая ваенная зіма. Добра, што Галя з Вадзімкам атайбаваліся тут, у Бацькавічах. Было што есці. Знайшлося што і знасіць. Цётка Хіма аддала Галі яшчэ свой дзявочы бурнос. Праўда, ён быў старасвецкі, але цёплы. А хто цяпер на тую моду глядзіць? І Вадзімку Галя сама пашыла з таго Станіслававага гарнітура, які яна прынесла ў клунку, цёплае паліто, хоць не на ваце, дык на пакуллі. Абы цяпло трымалася.

Усё лета і ўсю восень Галя разам з цёткай Хімай працавалі на агародзе. Ды калгаснае поле параздавалі таму, хто хацеў, і яны нажалі коп з дзесяць жыта, накапалі колькі вазоў бульбы і прысыпалі ў капец. Хіма дзівілася, як Галя можа рабіць усю сялянскую работу, і радавалася, што трапілася такая пастаялка.

— Ты ў мяне хібетная на ўсё,— казала Хіма да Галі.— Дзе ты толькі наўчылася?

— Як дзе наўчылася? У бацькі!

— Дык ты ж сірата круглая.

— Калі яшчэ не была сіратою. З самага малку.

— Хібетная, я ж кажу, на ўсё,— падхвальвала Хіма.

І Вадзімка не гуляў: то ён гусей ганяў на балота, то карову пераймаў з чарады, то свінням зелле якое збіраў. Адным словам, і Галя і Вадзімка хлеб елі недарма. І зімою Галя не гуляла: то пойдзе карове дасць, то вынесе свінням, то дроў унясе ў хату, а то і шыць прылаўчылася. Машыны не было, дык яна рукамі. Бацькаўчане нават пачалі ёй заказы прыносіць. Яна шыла кофты, спадніцы, андаракі і нават хлапечыя сарочкі. Галя прыжылася ў Бацькавічах, як тое дрэўца, якое пасадзілі ў добрую зямлю.

Немцы наязджалі ў Бацькавічы не часта. Мабыць, пабойваліся: усё-такі прылесная вёска. А ў лясах было неспакойна. То з аднаго, то з другога месца ішлі весткі: там партызаны знішчылі калону аўтамашын, там спалілі паліцэйскую ўправу, а там паразганялі, як рудых мышэй, паліцаяў. У Бацькавічах было пакуль што ціха. Праўда, цяпер Міход Мацюк не адзін ужо быў тут. Ды ён ужо быў і не радавым паліцаем: ён стаў начальнікам бацькавіцкага паліцэйскага гарнізона, які заняў школу і там атабарыўся. Школа была ў канцы Бацькавіч, непадалёк ад бітага шляху, які праходзіў тут на Гардзеевічы, да якіх ад Бацькавіч было добрых пятнаццаць кіламетраў.

Паліцаі, якіх было цяпер тут чалавек з дваццаць, пакапалі вакол школы акопы, парабілі бункеры, паставілі ў іх кулямёты і, заняўшы гэтакую кругавую абарону, сядзелі. Праўда, яны не зусім і сядзелі — дзе траплялася, здзекаваліся з людзей, асабліва з тых, хто ў калгасе быў актывістам.

У канцы Бацькавіч пры самым шляху стаяла крытая гонтаю старая-старая ўжо хата. Казалі, што яшчэ пры цару ў гэтай хаце была карчма і трымаў яе стары карчмар Евель Пінхасік. Хто толькі не пабываў у Евелевай хаце! Мужчыны, каторыя ездзілі ў якую вялікую дарогу, асабліва зімою ў мароз, абавязкова спынялі вазы пад Евелевым ганкам і забягалі ў карчму. Адтуль выходзілі павесялелыя, сагрэтыя цяплом Евелевай манаполькі. Дармо што з кішэнь там вытрушвалі грошы. Затое ў грудзях была цеплыня. І не толькі падарожныя заходзілі туды. Заходзілі і каторыя бацькаўчане. Калі не было ў іх чым расплаціцца за гарачую манапольку, Евель даваў напавер. Даваў напавер не на два-тры тыдні, а аж да самай восені. А калі па гумнах ляскалі ўжо цапы, тады гаспадары, якія не міналі Евелевай ласкі, украдне ад жонак насілі ў карчму насыпаныя збажыною торбы, мяшэчкі і нават мяхі, плацячы за манапольку.

Можа, ужо і зямля забылася, што яна гадоў з дваццаць назад прыняла Евеля Пінхасіка. І ў самой хаце, мабыць, пазабываліся, дзе ён любіў сядзець, як сыпаў жартамі. Згубіўся недзе і карчмароў талес. Затое памяць людская не забылася на Евеля. І хоць цяпер у хаце жылі Евелеў сын Мэндаль з жонкаю Ханаю ды з дваімі дзецьмі — Розаю і Хаімкам,— усё роўна хату звалі Евелевай карчмою.

І от у гэтую самую Евелеву карчму яшчэ на самым ранку зайшоў Міход Мацюк. Зайшоў, даў «добры дзень» Мэндалю, Хане і нават дзецям. У Мэндаля душа павесялела: няпраўду плешчуць языкамі, што немцы — звяры, нелюдзі, знішчаюць яўрэяў. От жа зайшоў прадстаўнік іхняй улады, і — бач, які ён! Як шаўковы. А Міход Мацюк сапраўды быў лагодны. Гаварыў ветліва, спагадліва, ніводнага шурпатага слоўца.

— Ведаеце, дзядзька Мэндаль, што вам трэба будзе зрабіць?

— А што, чалавеча? — затрывожыўся той.

— Ёсць загад гардзеевіцкага каменданта: усім, хто не праваслаўнай веры, асабліва іудзейскай, трэба з’явіцца туды на рэгістрацыю. Немцы — гэта вам не нашы. Гэтыя любяць, каб усё ў іх было цот у цот, каб усё ім знаць ды ведаць.

— Дык а што там будзе, Міходка? — калаціліся вусны ў Ханы, калі яна пыталася.

— Ат, што там будзе! Можа, нічога і не будзе. Запішуць у тоўстую кнігу дый дадому пусцяць.

— Дык гэта што, Міходка, мне аднаму ісці? — пытаў Мэндаль.

— Не, не, усім дазвання — і старым і малым.

— Дык чаго туды ўсім?

— Мала хіба чаго? Камендант, можа, хоча паглядзець на вас.

— Ой, чуе маё сэрца нешта нядобрае,— затрывожылася Хана і пачала апранаць як цяплей дзяцей.

Міход адышоўся з Мэндалем трошкі ўбок і горача зашаптаў яму:

— Калі ты не будзеш дурны, дык будзеш жыць.

— Як гэта, Міходка? Ты скажы, я табе дзякаваць буду ўвесь свой век.

— Калі ў цябе ёсць во...— Міход пацёр пальцам аб палец і тым самым выразна паказаў: калі ў цябе ёсць грошы...

— Якія? — папытаў Мэндаль.— Савецкіх трохі ёсць.

— На чорта тыя савецкія каму. Выкінь іх на сметнік. Немцам трэба тыя, каторых іржа не бярэ. Калі ў цябе ёсць тыя, то і я б табе памог. Я з гэтым камендантам запанібрата. Ужо колькі разоў чарку пілі. Ён хоць і немец, а чалавек харошы. І любіць гэтае во! — Міход зноў пацёр пальцам аб палец.

— Дык як жа мне зрабіць? — амаль што прызнаўся Мэндаль, што ў яго ёсць грошы, каторых іржа не бярэ.

— А ў цябе іх багата? — зноў горача зашаптаў Міход.

— Трохі ёсць.

— То давай палавіну мне. А палавіну яму ў рукі. Як ён цябе выкліча ды будзе адзін на адзін, дык ты і высып перад ім на стол. У яго аж вочы загарацца. І ён табе скажа: «Ідзі, Мэндаль, у свае Бацькавічы, на чорта цябе сюды прыгналі». А тым часам і я на кані туды падскочу ды яму пашапчу трохі.

— От дзякую табе, Міходка, усё ж такі не казаў бы то свой чалавек,— прамовіў Мэндаль і пайшоў у сенцы. Неўзабаве ён прынёс поўную жменю залатовак. І так, каб ніхто нават з сям’і не бачыў, палавіну адсыпаў у Міходаву жменю, а другую палавіну Міход сказаў высыпаць у правую кішэню пінжака, каб там, у каменданта, падхватна было дастаць іх і высыпаць на стол.

Міход высыпаў залатоўкі ў сваю кішэню і ўсё перабіраў пальцамі. Пералічыў іх. Было пятнаццаць штук. Але ён не ведаў, ці там былі чырвонцы, ці пяцёркі. Залатых грошай на сваім вяку не даводзілася бачыць, тым больш трымаць у кішэні. Міход бачыў, што Мэндаль тую палавіну, якая асталася ў яго каменданту, высыпаў, як ён і раіў, у правую кішэню пінжака.

— Хутчэй, хутчэй апранайся,— пачаў прыспешваць Мэндаля, бо Хана з дзецьмі былі ўжо апрануты.

— На чорта вы гэтае новае паапраналі? Старызну панадзявайце якую. Вы ж не на шабас ідзяце.

Хана з дзецьмі пераапрануліся ў старызну. Мэндаль прыкрыў плечы тым кажухом, у якім яшчэ зімою хадзіў у калгасную стальмашню на работу.

— От і добра! — агледзеўшы Пінхасікаў, сказаў Міход.— Не вялікія паны тыя немцы, каб перад імі выфрэнчвацца. І вы, цётка Хана, здыміце гэтую клятчастую хустку. Навошта вам кідацца ў вочы,— параіў Міход.

Хана паслухала парады і абкруціла галаву нечым шэрым, як мех. Выйшлі з хаты. Мэндаль хацеў замкнуць на вісячы вялізны замок дзверы, але Міход і тут падскочыў:

— Давайце, давайце я замкну і ключ з сабою вазьму. Я ж тут, у Бацькавічах, гаспадар усяму, і ў мяне ўсюды павінен быць парадак.

Тры паліцаі праз увесь час, пакуль Міход валаводзіўся, стаялі напагатове на дарозе, як канвойныя.

— Чаго ты там доўга так бавіўся? — спытаў адзін з іх, скачучы з нагі на нагу.— Як не паабмярзалі.

— Ну то ідзіце ўжо,— ні то параіў, ні то загадаў Міход.

Два паліцаі сталі з аўтаматамі спераду, а той, каторы пытаўся, астаўся ззаду.

— Шагам марш! — скамандаваў пярэдні.

Міход на момант затрымаў задняга і зашаптаў яму:

— От чорт — ад смерці хоча адкупіцца. Ты, Пракоп, не забудзься. У правай кішэні пінжака ў гэтага дурня насыпана залатовак. Каменданту хоча аддаць, каб адкупіцца. Дык ты па дарозе так, каб хлопцы не бачылі, выграбі іх з кішэні, і падзелім напал.

Міход пастаяў яшчэ трошкі, паглядзеў услед, потым плюнуў сабе пад ногі і сказаў:

— Туды ім і дарога...

З двароў — з-за шулаў і з-за парканаў — выглядалі бацькаўчане. Божкалі, спачувалі горкай долі Мэндаля і яго сям’і.

А ў тую ноч у Хімінай хаце вось што адбылося. Толькі гэта яна патушыла святло, паклаліся спаць і нават пазасыналі першым моцным сном, у шыбу нехта пабразгаў.

— Хто там? — усхапілася Хіма.

— Свой, свой, адчыніце.

— Хто ты, свой?

— Адчыніце, пабачыце.

Галя таксама падскочыла з пасцелі. Накінула на сябе адзежыну і стаяла ў чаканні.

Цётка Хіма адамкнула дзверы, і ў хату ўвайшлі два мужчыны з аўтаматамі.

— Дык ці вы мяне не пазналі, цётка Хіма? — запытаўся адзін з іх.

— Дык гэта мо ты, Кадзя?

— Я і ёсць.

— А гэта хто?

— Гэтага вы не ведаеце, ён не бацькавіцкі. У вас у хаце нікога лішняга няма? — запытаў той, каго Хіма назвала Кадзем.

— Лішняга няма. Адны свае.

— Як, хіба вы не адна?

— Не адна, не адна. Тут у мяне... Галя, ты не спіш? Выйдзі бо сюды.

Кадзя ў цемрыве аглядаў Заранку, распытваў, хто яна, адкуль і чаго тут апынулася. Галя ўсё расказала: як яна з сынам уцякала ад немцаў і як яе тут пераняла і запыніла вайна.

— Дык ты не бойся, калі што трэба. Яна свая,— сказала цётка Хіма гэтак, што не паверыць ёй нельга было.

— Дык от, цётка Хіма, і вы, як вас? — не запомніў Заранчынага імя Кадзя.

— Галя.

— І вы, Галя. Выручайце нас. Без хлеба ў лесе сядзім. І муку маем, а спячы няма дзе. Дык мы па сваіх людзях рашылі развезці і папрасіць, каб панапякалі. Вам два мяшэчкі мукі прывезлі. Мабыць жа, самі ведаеце, як без хлеба ў лесе, ды яшчэ ў такую халадэчу.

— То трэба ж выручаць, мабыць? — зірнула на Галю цётка Хіма.

— Вядома, трэба,— пацвердзіла Галя.

— Мікола, ідзі ды паперанось тыя мяхі ў сенцы,— сказаў як загадаў Кадзя.

За Міколам выйшла і цётка Хіма. Кадзя яшчэ раз паглядзеў дапытліва на Галю і запытаў:

— Дык вы, кажаце, свая, наша?

— Канечне!

— А чым вы гэта дакажаце?

— Чым толькі трэба, тым і дакажу,— выказала сваю рашучасць Галя.

— Вы вот што: увайдзіце як у давер да гэтага галоўнага бацькавіцкага паліцая Мацюка, майго стрыечнага пляменнічка.

— Вашага пляменніка? — здзівілася Галя.

— Так яно і ёсць, пляменнічка, не здзіўляйцеся. Законы класавай барацьбы такія, што бацька з сынам часам могуць загрудкі пабрацца. Дык вось, увайдзіце ў давер да яго і распытвайце ўсё, а потым нам паведамляйце. А от як паведамляць, давайце падумаем.

— Не ведаю як.

— Прыдумаў... Там на ўзлессі ёсць старая дуплянатая асіна, дык вы ў яе дупло і будзеце класці пісулькі. Толькі як гэта вам паказаць яе? — задумліва чухаў патыліцу Кадзя.

— Чакайце, чакайце,— як бы спахапілася Галя і пайшла ў другі пакой. Раскатурхала Вадзімку і загадала яму апрануцца як цяплей.

— Навошта, мама? — прадзіраючы ад сну вочы, не мог даўмецца малы.

— А от паедзеш з гэтым дзядзькам, і ён табе пакажа нешта.

Тым часам цётка Хіма з Міколам перанеслі ў сенцы муку з саней і ўвайшлі ў хату.

— Дык вы, цётка Хіма, спячыце як найбольш хлеба, і — ведаеце што? — там пад плотам намяло гурбу снегу,{ дык вы і закапайце яго ў снег, а мы прыедзем уночы і забяром.

— Дык ён жа там, дзеткі мае, пазмярзаецца.

— Не бяда. Мерзлы хлеб ды яшчэ з мёрзлым салам — гэта ж такая смаката, што лепшай і не трэба.

— Хадзем, хадзем, Кадзік,— прыспешваў Мікола,— а то і дзень можа нахапіцца.

— О, яшчэ да дня можна тры разы сюды прыехаць,— супакойваў Кадзя.— Хадзем, хлопчык,— звярнуўся ён ужо да Вадзімкі.— Мы цябе пракатаем і назад прывязём.

З хаты выйшлі ўтрох. Толькі тады як бы спалохалася цётка Хіма.

— Дык а куды ж яны ўзялі Вадзімку?

— Падкатацца хлопец захацеў. Вы ж ведаеце, як ён любіць на санях катацца.

— Любіць-то любіць, але ты, мабыць, матка, не любіш яго. Гэта ж трэба ў такі мароз ды сярод ночы дзіця выправіць катацца. Ды на мяне, дык я б яму пляскачоў дала. Няхай бы тут пакачаўся па хаце.

— Нічога з ім не станецца. Ён жа не маленькі,— старалася як спакайней гаварыць Галя, хоць у самой сэрца як не разрывалася, як не заходзілася ад балючай трывогі за хлопчыка.

Калі выйшлі ўсе з хаты, цётка Хіма пазавешвала посцілкамі вокны і запаліла газоўку.

— А цяпер давай, мая галубка, хлеб учыняць. Ты ж чула, як ён казаў, што там без хлеба сядзяць. Дзве дзяжы ўчынім. Тая, што я сабе пяку,— маленькая. На гарышчы ў мяне яшчэ ёсць старая дзяжа, большая. А печ у нас вялікая. Калісьці была сямейка ладная.

Крэкчучы і божкаючы, цётка Хіма палезла па драбінках на гарышча. Галя прыняла ў яе з рук старую, ужо счарнелую дзяжу. Гаспадыня дастала з печы чыгун цёплай вады, паставіла на ўслон дзве дзяжы і ўчыніла з тае мукі, якую партызаны скінулі ў сенцах, два печывы хлеба.

— Да снедання ён і падыдзе,— сказала Хіма.— А цяпер давай спаць.

Тым часам вярнуўся і Вадзімка. Ён быў узрушаны і ніяк не мог заснуць.

— Мама, а якое там глыбокае дупло! Ты нават і не бачыла такога.

— Добра, сынку, што глыбокае. Спі, спі, ужо нярана.

Прачнуліся ўсе пазнавата ўжо. На вуліцы было, як звычайна, сонна і ціха. Людзі рэдка з хат выходзілі.

Пасля снедання Хіма ўнесла дроў-аблетку і запаліла ў печы. Удваіх яны гладзілі боханы, надсыпалі на лапату высевак і садзілі на под. Хіма раз-пораз адчыняла засланку, глядзела, каб, барані божа, не перапёкся хлеб.

І от ужо хлеб спёкся. Хіма павымала боханы і паставіла на ўслоне пры сцяне, каб астывалі. У хаце запахла печаным хлебам. Цётка Хіма, набраўшы ў жменьку з карца вады, абгладжвала кожны бохан, мо для таго, каб блішчала скарынка, а мо каб ён не адсеў, і пакрыла доўгім вышываным ручніком, які яна вешала на абразы перад вялікімі святамі.

У той самы час, як запахла печаным хлебам, адчыніліся дзверы і даў свой «добры дзень» Міход.

— Навошта вы столькі гэтага хлеба напяклі? — пытаўся ён.— Гэта ж на траіх вас, можа на паўгода хапіць.

— Гэта ты, Міходка? А я думала — які ліхі чалавек,— залямантавала цётка Хіма.

— Я, я, не бойцеся.

— Цяпер жа такі свет настаў, што і самой сябе часам баішся.

На Міходаў голас і Галя выйшла з другой палавіны.

— Добры дзень, паня,— павітаўся паліцай.

— Дык чаго гэта я паняй ужо стала?

— А хіба мы вам раўня? Мы ж вясковая галытва, абдзіркавая рэспубліка. А вы ўсё ж такі гарадская.

— Цяпер і я не гарадская.

Перакідваліся словамі, якія вязаліся ў нейкую нязладную, пустую гаворку. Потым цётка Хіма запаліла газоўку, і Міход яшчэ раз зірнуў на два рады боханаў.

— Навошта вы гэтага хлеба столькі напяклі? — папытаў другі раз.

— Цяперашнім светам ды цяперашнім часам,— як не прычытала цётка Хіма,— дык і трэба, каб хлеб быў у запасе. Хіба ж ты не чуў: то ў адным, то ў другім баку гараць вёскі. А хіба ж мы застрахаваныя ад гэтакай бяды?

— Дык і хлеб жа ваш згарыць.

— Не згарыць. Мы ведаем, як яго ўхаваць,— у снег пазакопваем, і ён мерзлы там да вясны можа праляжаць.

— Бач, якая вы здагадлівая, цётка Хіма, а я не ведаў.

— Жыццё пражывеш, дык, як той казаў, навучышся на вяку варыць і ў гляку.

— Не бойцеся, не бойцеся, пакуль я тут, нашы Бацькавічы не пойдуць дымам,— заспакоіў Міход.

— То дзякаваць богу, што ён даў нам такога заступніка.

— А цяпер от давайце закусь, цётка Хіма. То я ў вас прасіў, а сёння прыйшоў са сваёй пляшкай.— Міход дастаў і паставіў на стол заткнутую пакуллем бутэльку.— Урэжце акрайчык свежага хлеба ды пашукайце ў каморы марожанага сальца. Я гэтак яго люблю.

Гаспадыня збегала ў камору і хуценька прынесла брусок марожанага сала. Міход сам узяў з услона свежы бохан і адкроіў сваім складаным ножыкам }ладны такі акраец.

— Сядайце, Галя,— запрасіў ён.

— Вы ж ведаеце, які з мяне піток,— адказала яна.

—Ат, не піток, не піток. Няма тут чаго і каго саромецца. Кожная душа прагне выпіць, толькі каторыя чагосьці саромеюцца.

— А мая не прагне.

— Няпраўда, я не паверу, што ёсць такая душа, якая не хоча выпіць.

Памятаючы Кадзеў наказ, Галя села поруч з Міходам. Яна была ласкавая, кідала на яго вачыма. Старая Хіма і тая здзівілася: што гэта стала з жанчынай?

Міход наліў у дзве гранёныя шклянкі — адну поўную сабе, другой палавіну Галі. Чокнуліся.

— Будзем здаровы.

— Дай бог.

З Міходавай шклянкі забулькатала самагонка-пяршак яму ў рот, а Галя крадком выліла сваю за ўслон.

— От, бачыш, і выпіла,— пахваліў Міход,— а казала, што і ў рот не бярэш. Я ж кажу: няма тае душы праведнай, якая б не саграшыла з гэтым зеллем.

— Ды і моцная ж,— нібы пацвердзіла, што яна выпіла, сказала Галя.— Тады ў мяне не было настрою. Выпіць — гэта ж як калі настрой.

Галя адчула, што Міход прысунуўся да яе гэтак блізенька, што дакрануўся да яе нагі.

— Ты ж тут, у гэтай цёткі Хімы, марнееш. Яна, праўда, і добрая цётка. Але чаго табе паневярацца ў яе. Я табе магу такую жытку даць, якая табе і не снілася ніколі.

— Якую? — здзівілася Галя.

— А от якую,— Міход дастаў з кішэні жменю залатовак і перасыпаў іх з аднае рукі ў другую.

— А што гэта такое? Бразготкі нейкія?

— Добрыя бразготкі. Гэта ж золата...

— Якое золата?

— Залатое золата! Самае звычайнае, за якое людзі раскашуюцца.

— Я ніколі не бачыла, якое тое золата.

— Дзе ты яго магла бачыць? У нашага брата яго і званпя не было.

— Дык дзе ж вы ўзялі?

— Дзе ўзяў, там больш ніхто не возьме. І яшчэ табе магу от што! — Міход выняў з кішэні ключ, навязаны на звычайную канапляную шворку.— Ідзі займай сабе хату і раскашуйся як хочаш.

— Якую хату? Чыю хату?

— Евелеву карчму.

— А дзе ж яны?

— Іх заўтра ўжо і на гэтым свеце не будзе.

— А дзе ж яны будуць?

— На тым.

Міход з п’янай галавы прагаварыўся Галі, што заўтра пад вечар у Гардзеевічах будуць расстрэльваць гардзеевіцкіх і сагнаных з навакольных вёсак яўрэяў. Галя слухала яго крывавую споведзь так, быццам яна была заадно з ім.

— Дык пойдзеш у Евелеву карчму? То на ключ. Будзеш сама сабе гаспадыня.

— Не, не пайду, Міходка,— сказала як мага ласкавей Галя.— На чужым няшчасці я не хачу будаваць сваё шчасце.

— Дурная, дый годзе, хоць і гарадская. Хто гэта цяпер глядзіць, на чыім няшчасці. Цяпер што запарваў, тое і тваё.

Міход залпам спаражніў пляшку, вылез з-за стала і выцягнуў за руку Галю. Павёў у другі пакой. Абхапіў як мядзведжымі лапамі і задыхаў ёй у твар перагарам.

— Ты стань маёй, дык будзеш жыць як у бога за пазухай: і золата тваё, і ўсё тваё, і я твой. Я цябе ўсё роўна як даўно яшчэ ў сне бачыў.

— Не, не, Міходка. Цяпер не час. Ты ж ведаеш — вайна ўсюды. Усюды толькі адно няшчасце ў людзей, а ты хочаш, каб мы з табою былі адны шчаслівыя.

— Я хачу, каб ты была маёй...

— Не, не, Міходка, не час. От прыйдзе вясна, лета...

Як на тое, у пакой забег Вадзімка. Чагосьці пашукаў пад ложкам і выбег. Галя бачыла, што паліцай як не разарваць гатовы быў хлопчыка.

Міход неяк згорбіўся, абяссілеў і выйшаў у пярэдні пакой.

— Дык я пайду ўжо. Бывайце,— развітаўся ён.— І не бойцеся, не пячыце больш хлеба ў запас. Пакуль я тут, нашых Бацькавіч ніхто не зачэпіць.

— Ну, то дзякуем табе, Міходка,— сказала на развітанне Хіма.— Дык чаго бо то ён да цябе?! — папытала яна ў Галі.

— А ліха яго ведае.

— Ліха-то ліхам, але ты не паддавайся недавярку.

— Не паддамся!

На другі дзень раніцай Вадзімка збегаў да дупла старой ралаватай асіны. Баяўся, што не знойдзе яе. Але знайшоў.

Быў якраз калядны дзень. Набожныя бацькаўчане ішлі ў міцькавіцкую царкву адзначаць дзень нараджэння Хрыста. Між парафіян яны ўгледзелі і Міходаву матку Вару. Яна была ў клятчастай суконнай хустцы, якую добра ведалі ўсе бацькаўчане,— то была хустка Мэндалевай Ханы.

Раздзел чатырнаццаты

Ніхто — ні гардзеевіцкі камендант, ні бургамістр, ні начальнік паліцыі — не мог даўмецца, адкуль партызаны ўведалі пра іхнюю акцыю. У панядзелак сабралі чалавек пад сотню яўрэяў, гэтак пасля абеду выгналі на вуліцу і пагналі пад канвоем нямецкіх аўтаматчыкаў і паліцаяў у канец гарадка, у былы парк. Там была ўжо загадзя выкапана яма, на дне засланая яловымі лапкамі, быццам хто паклапаціўся, каб і ў яме было мякка ляжаць. Мужчыны, якія капалі яму, не ведалі, навошта яна. Яма ўшыркі была акурат у рост чалавека, а даўжынёй метраў з дзесяць.

— А навошта гэтая яма? — пыталі мужчыны-далакопы ў паліцая, які іх прыганяў і тут пільнаваў.

— А чорт яго ведае. Можа, бульбу якую ссыпаць будуць,— адказаў той.

Даведаліся толькі тады, што «тут будзе», як на край ямы прыгналі яўрэяў: старых, малых, мужчын і жанчын. Прыгналі, паставілі тварамі да ямы, і залапаталі, заклекаталі аўтаматы. Людзі, нібы на што спатыкаючыся, падалі ў яму.

Паявіўся там і Міход Мацюк. Ён прыехаў на кані ў парк. Прывязаўшы гнядога непадалёк да дрэва, сам пайшоў да тых, што стралялі. Спіну Мэндаля Міход пазнаў па кажусе. Пазнаў Хану і дзяцей. Зняў з шыі аўтамат і адзіночнымі стрэламі прашыў павылет Мэндаля, Хану і іх дзяцей. Цяпер ніхто пра тое золата і заікнуцца не зможа. Потым ён страляў ужо ў незнаёмых і невядомых. Страляў для таго, каб бачыў камендант, што ён, Міход, не мае ніякай літасці ні да юдаў, ні да чырвоных. Ужо ўсе тыя, што стаялі на краі ямы, пападалі ў яе, каторыя мо і жывыя. Салдатня і паліцаі адразу ж узяліся за рыдлёўкі — завальваць мёрзлым камлыжжам і сыпкім снегам яму.

Акурат тады, калі ўжо яма была завалена, але яшчэ на ёй варушыўся снег, і адбылося тое, чаго не чакалі ні немцы, ні паліцаі.

Быццам пад нечакана наляцелай бурай затрашчалі старыя абымшэлыя дрэвы парку, застагнала зямля: яе і нават неба скаланула магутнае партызанскае «ўра!». З усіх бакоў свісталі кулі, ірваліся гранаты. Немцы і паліцаі падалі на снег, як абмалочаныя снапы.

Міход з усіх ног кінуўся да каня. Ускочыў верхі і апантана пагнаў на ўсю сілу. Калі ад’ехаў як далей ад парку, успомніў, што сярод тых, хто наляцеў на немцаў і паліцаяў, ён бачыў нібы свайго стрыечнага дзядзьку Кадзю. Паспрабаваў адагнаць ад сябе гэты прывід, але ён не адыходзіў. Так, то быў ён, Кадзя: у тым дублёным паўкажушку, які яшчэ пашыў залетась. «Не, не ён!» — стараўся адагнаць ад сябе настырную здань Міход. «Хіба мала ў каго такія кажушкі»,— сказаў ён сам сабе і супакоіўся.

А на другі дзень у тым жа гардзеевіцкім парку хавалі паліцаяў і немцаў. Паліцаяў у агульнай яме. Немцаў — кожнага ў асобнай магіле і пад бярозавым крыжам. Калі хавалі немцаў, граў аркестр, грымеў ружэйны салют. Былі на пахаванні бургамістр і начальнік паліцыі. Каменданта не было. Шукалі і яго сярод забітых, але не знайшлі.

Ні ў той, ні ў другі, ні на трэці вечар Міход не прыйшоў у Хіміну хату. Цяпер яму было не да любошчаў. Хіба ім загадаеш, тым партызанам: от возьмуць ды і павернуць з лесу не на Гардзеевічы, а на Бацькавічы, і тады развітвайся з жыццём. Таму начальнік паліцэйскага гарнізона Бацькавіч Міход Мацюк быў гатовы да ўсяго: накапалі яшчэ акопаў і размеркавалі, каму які акоп займаць на выпадак небяспекі. І сам Міход удзень і ўночы правяраў пасты, ці пільна нясуць варту. Па вёсцы хадзілі парныя патрулі, і сам хадзіў з імі вуліцаю. За прыгуменнямі кінуўся яму ў вочы санны след з лесу да Хімінага агарода. Пастаяў, паглядзеў на след і папытаў у патрульных:

— Як вы думаеце, хлопцы, хто гэта мог тут ездзіць?

— А чарты яго ведаюць. Можа, хто па дровы ў лес ездзіў.

— Дык чаго ён не дарогаю, а напрасткі?

— А чорт яго ведае.

Міходу карцела пабразгаць у вокны Хімінай хаты, зірнуць хоць адным вокам на Галю. Можа б, яна от так з холаду і пусціла б яго да сябе. Пры той жа апошняй сустрэчы яна была вунь якая ласкавая. Але Міход адагнаў ад сябе гэтую спакуслівую думку і вярнуўся з патрульнымі да школы.

А там быў гармідар. Прысоўгаўся, прывалокся ў Бацькавічы сам нямецкі камендант Гардзеевіч пан Штрыпке. У час налёту партызан ён неяк апынуўся ў лесе і блукаў з аўтаматам напагатове некалькі.сутак, баючыся вярнуцца ў Гардзеевічы: а раптам там заселі партызаны.

Перад паліцаямі пан камендант не хацеў паказваць, што дужа галодны. Таму ён адвёў Мацюка ў другі пакой і зашаптаў:

— Я очан ест хоча. Чварта суткі ў рот ніхт нішога.

— Пан камендант, я зараз, у адзін мент, хай толькі трошкі развіднее. Цяпер жа ноч, і куды ты пойдзеш шукаць. А тут у нас нічога ніхт.

Яшчэ гадзіны з чатыры пану каменданту давялося падцягваць папружку. Каб яшчэ трошкі, дык не было б як і падцягваць: на папружцы ўжо была апошняя дзірачка.

Міходава матка Вара, як яе тут усе звалі, Мацючыха, бегала, завіхалася. Дзіва што: такі госць! Такі госць! Яна запаліла раней за ўсіх у Бацькавічах у печы, сагрэла поўны чыгун вады. Міход паліваў пану каменданту над цэбрам, а той аж фыркаў ад прыемнасці. Потым Міход дастаў з прыскрынка новенькую брытву, якую ён узяў у Мэндалевай хаце, развёў мыла, паставіў на стол стаячае люстэрка, каб Штрыпке агледзеў сябе.

Штрыпке зірнуў на бліскучае лязо брытвы і аж зацмокаў:

— О, гут, гут, карош «Золінген». Дойчэ цывілізацый...

Пагаліўшыся, пан камендант стаў падобны на самога сябе: адно толькі шчокі прыўпалі.

На стол ставілася варанае, паранае і смажанае. А паміж усяго наедку стала трохчацвяртная цыбатая бутэлька.

— Шнапс? — кінуўшы вачыма на бутэльку, спытаў Штрыпке.

— Шнапс, шнапс! Сваёй работы,— адказаў Міход і наліў поўныя, як вока, гранёныя дзве шклянкі.

Міход панёс сваю шклянку да рота, а Штрыпке бавіўся, глядзеў, як п’е гаспадар. Толькі тады, як Міход асушыў сваю шклянку, Штрыпке выпіў і аж закашляўся.

— Шнапс гут, гут, моцны.

— Хіба ж для такога госця я квасу якога пастаўлю? У мяне для кожнага госця ёсць свой мацунак.

— О, гут, гут! — хваліў Штрыпке, асушыўшы шклянку.

Камендант еў як не ў сябе. Браў смажанае сала, падчапляў на відэлец яечню, даставаў кілбасу. Неўзабаве давялося адпусціць папружку з апошняй зноў на трэцюю дзірачку. Самагонкі, як ні набіваўся Мацюк, якому не так каменданта хацелася ўчаставаць, як самому выпіць яшчэ, Штрыпке больш не ўзяў.

— Вы піце, піце, пажалуйст,— дазволіў камендант, і Міход кульнуў яшчэ адну гранёную шклянку, крэкнуў, быццам падняў што цяжкае, і заткнуў бутэльку.

А немец, ці то ад яды, ці ад выпітай шклянкі, зусім разамлеў. Замармытаў нейкую сваю мелодыю і высунуўся з-за стала.

— А цяпер шляфен, шляфен, пажалуйст.

Міход маргнуў матцы, каб тая хуценька раскінула на панікеляваным ложку пасцель, і павёў яго туды. Штрыпке ніяк не мог сцягнуць хромавых ботаў. Высільваючыся, іх сцягнуў Міход. Памог зняць мундзір. Сам сцягнуў і штаны. Камендант рынуўся ў пасцель. Пісталет і планшэтку падклаў пад падушку. І адразу захроп.

Міход тым часам узяў камендантавы боты. Выняў з халяў шкарпэткі і анучы, аддаў матцы, каб яна памыла іх і пасушыла перад чалеснікамі. Сам жа ўзяўся мыць цёплаю вадою над цэбрам камендантаў абутак. Вымыў так, што нідзе ні гразінкі, ні плямінкі. Пачакаў, пакуль абсохла вада, і ўзяўся глянцаваць іх крэмам і шчоткай. Неўзабаве боты так блішчалі, што ў іх можна было глядзецца, як у люстэрка. Потым Міход са шчоткай пахадзіў каля шыняля. Доўга адціраў тлусты пот з каўнерыка мундзіра. Загадаў матцы распаліць прас і сваімі рукамі адпрасаваў штаны так, што аж канцікі на іх сталі знаць. Усё акуратненька павесіў на спінку крэсла і пачаў шукаць, што б яшчэ зрабіць для пана каменданта. Але рабіць ужо не было чаго. Паліцай, баючыся пабудзіць пана каменданта, хадзіў па пакоі, як кот на кіпціках. Хацеў збегаць у школу і паглядзець, як там без яго служба ідзе, але прыкінуў: а раптам прачнецца пан камендант, а яго не будзе, дык што ён падумае?

Камендант не прачынаўся, быццам ён хацеў адаспацца за ўсё, чаго недаспаў за трывожныя суткі блукання. Кароткі зімовы дзень здаўся Міходу за год. А камендант хроп, кідаўся ў сне і несамавіта крычаў:

— Хайль Гітлер! Хайль Гітлер!

— Што гэта ён усё «хай Гітлер» ды «хай Гітлер»?

— Ды не «хай», а «хайль».

— А я ніяк не магла ўцяміць.

— Не з тваёю галавой тут уцяміць. Ідзі вунь абед гатуй, а то ж, можа, хутка прачнецца, колькі ж яму спаць,— як не загадаў матцы Міход.

Зноў у печы запалалі дровы. Зноў варылася, смажылася, парылася.

Камендант Штрыпке прачнуўся ўжо на змярканні. Зірнуў на наручны з чорным цыферблатам гадзіннік і сказаў:

— О, шляфен многа, многа. Думаў — цвай, драй, фір час. А многа, многа нельга так. Чаму не разбудзіль?

— Пашкадаваў, паночку. Вы так смачна шляфен, што пашкадаваў.

На твар каменданта ўзбегла задаволеная ўсмешка, тым больш што ён угледзеў наглянцаваныя боты, адпрасаваныя штаны і вычышчаны мундзір.

Зноў селі за стол, на якім тыя ж наедкі, што і раніцай, хіба толькі з той розніцай, што яшчэ была пастаўлена міса з наварыстым баршчом. Зноў стаяла тая ж самая цыбатая бутэлька, напоўненая па самае рыльца. Цяпер ужо, чокнуўшыся, камендант не чакаў, пакуль першы вып’е Міход. Пастараўся апярэдзіць гаспадара і закусваў з большай ахвотай, чым раніцай, хоць тады ён быў дужа галодны. Штрыпке асвойтаўся ў Міходавай хаце і хадзіў па ёй, як сам гаспадар.

Увечары таксама яны нікуды не пайшлі. Штрыпке загадаў пазавешваць вокны і запаліць святло. Дастаўшы з планшэткі аркуш паперы, ён нешта пачаў пісаць. Задумваўся, падпіраў рукою галаву і пісаў. Міход вярцеўся ля яго. Кідаў вачыма на паперу, але нічога не мог зразумець — пісалася па-нямецку.

— Хазарычы адсюль далёк? — дастаўшы з планшэткі і разгарнуўшы на стале палявую карту, папытаў камендант.

— Як вам сказаць, не очан,— падрабляючыся пад каменданта, адказаў Міход.— Кіламетраў якіх дваццаць пяць па бальшаку, а наўпрасткі дык і яшчэ менш.

— Наўпрасткі,— паглядзеў на заштрыхаваныя зялёным квадраты карты камендант.— Наўпрасткі ніхт, ніхт. Партызан, бандыт. Павезель данясень дарогай.

— Хто? — тыцнуў сябе ў грудзі пальцам Міход.— Я?

— Так! Так! Веру табе, давераль табе.

Міход аж выскаліўся ўсмешкай задавальнення.

— Я ўсё зраблю, паночку, гер камендант. А што гэта у ім?

Штрыпке зірнуў на хату, паглядзеў, ці няма лішніх вачэй і вушэй, і зашаптаў:

— Начальнік Хазарыч гарнізон. Там дойчэ зольдат, эсэс.

З таго, што доўга тлумачыў Штрыпке, Мацюк зразумеў: камендант прасіў у начальніка хазарыцкага гарнізона маёра Дзітрыха Грабке падмогі. Прасіў на будучую сераду падаслаць у Гардзеевічы хоць роту эсэсаўцаў з усім узбраеннем і ладункам, а ён тут мабілізуе ўсіх сваіх вайскоўцаў, паліцаяў, і агульнымі сіламі дадуць рады гардзеевіцкім партызанам, якіх па тых вестках, якія мае ён, Штрыпке, не гэтак ужо і многа.

— Ёсць тэрмінова даставіць! — выструніўся па-вайсковаму Міход.— Я на каня — і ў адзін мэнт.

— Конь, конь, карош, гут,— захапляўся ўвішнасцю і гатоўнасцю начальніка бацькавіцкай паліцыі Штрыпке.— Толькі ў рукі маёру Грабке.

А на раніцу капітана Штрыпке садзілі ў сані з розвальнямі, намошчанымі саломай і сенам. Села з ім і чалавек з пяць паліцаяў з аўтаматамі напагатове. Сані рушылі на Гардзеевічы, у якіх усё яшчэ, як здавалася Штрыпке, гаспадараць партызаны, хоць тыя пасля запозненага налёту адышлі адразу ж у лес.

А ў другі канец бальшака, на Хазарычы, кінуўся конна Міход Мацюк з сакрэтам, які толькі ведалі ён і камендант Штрыпке ды хутка ўведае начальнік хазарыцкага гарнізона маёр Дзітрых Грабке, даўні прыяцель і саслужывец гардзеевіцкага каменданта.

Цётка Хіма і Галя думалі ўжо, што галоўны бацькавіцкі паліцай Міход Мацюк зусім адцураўся іх хаты. Аж не! У нядзелю пад вечар прыйшоў. Настрой у яго быў добры. Жартаваў, смяяўся і як не лістам слаўся перад Галяю. Міход кінуў вачыма на хату, на той услон, дзе тады стаялі боханы хлеба, і запытаў:

— А дзе ж вы той хлеб падзелі?

— Ат, дзетка мая,— азвалася Хіма,— на хлеб заўсёды знойдзецца рот. Што самі паелі, а што і людзям пааддавалі. У снег не закопвалі. Паслухаліся цябе і не закопвалі. Калісь да вайны дык адно жабракі сляпыя хадзілі ды прасілі міласціну. А цяпер жа ўсе — як жабракі. Цяпер жа вунь колькі іх ходзіць.

— Дзе, хто ходзіць? — насцярожыўся Мацюк.

— То жанчыны, то мужчыны, то дзеці, і ўсе ж яны хлеба хочуць. Дык і параздавалі.

— Дык, можа, не асталося і на закуску нічога? А мне ж сёння вунь як хочацца выпіць. Пашукайце, цётка Хіма.

— То дзе я табе яе пашукаю?

— Пашукайце, пашукайце, не ўгінайцеся.

І цётка Хіма, мусіць, каб адкараскацца ад гэтага чортавага паліцая, пашукала. Селі за стол, пачокаліся. Галя зноў рабіла выгляд, што п'е, а Міход жлукціў, як ваду. Потым зноў, як тады, ён вывеў яе за руку з-за стала і павёў у другі пакой. Пасадзіў на ўслон пры сцяне і сам сеў поруч, блізенька-блізенька. Галя адчувала, што паліцай распаляўся, але сама была спакойная-спакойная.

— Я цябе ашчасліўлю, я цябе азалачу, калі ты станеш маёю...

— Не час, любы, не час. Бач жа, што дзеецца на свеце. Цяпер жа людзі, як мухі, падаюць. Дык а што калі я стану вашай?

— Чаго ты выкаеш? — запратэставаў Мацюк.

— Дык а што калі я стану тваёй? — паправілася Галя.— Ды ў нас дзіцятка будзе, а цябе дзе куля не міне, то як я тады з дваіма сіратамі?

— Мяне простая куля не возьме. Хіба што толькі бранябойная, дык у партызан іх няма. Дый мы хутка іх уціхамірым.

— Як?

І Міход пад вялікім сакрэтам расказаў Галі тое, што толькі ведалі ён, камендант Гардзеевіч Штрыпке і начальнік хазарыцкага гарнізона маёр Грабке.

— Навошта ж ты мне ўсё гэта расказваеш? — запытала яна.— Ты ж павінен ведаць, што, часам, і сцены вушы маюць. 1

— Пазатыкаем усім вушы, нават і сценам.

— А можа, я якая шпіёнка, а ты мне ўсё расказваеш?

— Хіба я не ведаю, каму расказваць.

Мядзведжымі лапамі Міход абхапіў Галю, прыціскаў да сябе, цалаваў.

— Не трэба, любы, не трэба! Няхай як трохі ўціхамірыцца...

— Мы іх хутка ўціхамірым. Яны і не пікнуць,— пахваляўся Мацюк.

— То і пачакаем таго часу, калі ўціхамірыцца. Кажуць жа, і чырвоныя вунь як наступаюць.

— Наступаюць то наступаюць, але сюды да нас не дапнуць. Толькі сваіх бандытаў нам трэба вынішчыць. У сераду мы ім дадзім пытлю. Разнясём іхні лагер дазвання, і яны, каторыя астануцца жывыя, самі пачэзнуць ад голаду ды ад холаду. От мне толькі трэба Кадзю злавіць ды сваімі рукамі задушыць. От так! — Міход абхапіў Галю за шыю, і яна аж закрычала.

— Ды ты не бойся, я толькі паказваю, як Кадзю буду душыць, калі зловім.

— Якога Кадзю? — запытала Галя, быццам яна не ведала.

— Ды таго ж майго дзядзьку стрыечнага.

— Дзядзьку?!—зрабіла здзіўленне на твары Галя.

— А што?! Калі я яго не ўходаю, дык ён мяне ўходае.

— Дык а чаго гэта ў цябе такі зуб на дзядзьку?

— О, гэта доўгая песня. Яшчэ ад дзеда майго ідзе...

Міход расказаў Галі, што яшчэ даўно, калі яго і на свеце не было, ягоны дзед Аверка дзяліўся з Кадзевым бацькам Нупрэем. Ніяк не маглі падзяліць пляц, асабліва сад. Пачалася сварка, а потым і бойка. Кадзеў бацька быў маладзейшы, дужэйшы, і ён аблажыў дзеда на зямлю і давай перыць нейкай пешняй. Міходаў бацька тады яшчэ хлопцам быў і ніяк не мог стрываць, што падолелі яго бацьку. Пабег, схапіў тыя вілкі, што гной накідваюць, наскочыў знячэўку і праткнуў вілкамі Нупрэю бок. Як не сышоў крывёю Нупрэй. Пачаўраў яшчэ гадоў з пяць і богу душу аддаў. Кадзя быў у той час яшчэ зусім малы. А злосць і гнеў затаіў на ўсё жыццё і на дзеда, і асабліва на Міходавага бацьку...

— Пры Саветах гэты Кадзя вунь як выскачыў: стаў камуністам, брыгадзірам у калгасе. Здаецца, ён ужо і добрым вокам на нас глядзеў, але ў трыццаць сёмым годзе падаў, гад, на бацьку.

— Што падаў? — спытала Галя.

— Падаў, што бацька контррэвалюцыянер, вораг народа. •

— Яму і паверылі?

— Чаму ж не паверылі. Парцейнаму ды не павераць.

— Ну і што?

— А тое, што бацьку забралі.

— Куды?

— Туды, куды і твайго чалавека. Можа, на Салаўкі? А можа, і на Калыму?

— Небарака,— паспачувала Галя.

— Хто небарака?

— Бацька твой.

— Так што ў нас з табою, Галя, ад аднаго кораня боль ідзе. І трэба гэты корань вырваць. І я яго вырву.

— Як?

— Уходаю Кадзю, дый годзе. Калі не ў сераду, то знайду іншы які спосаб. Я яго даўно спаліў бы і котлішча затаптаў бы, калі б нашы хлявы не стаялі страха ў страху. Падпаліш яго, дык і сам згарыш.

— Ну, дык а як ты яго іншым спосабам?

— А так...

Міход расказаў Галі, як ён мае намер зрабіць: забраць Кадзеву жонку з дзецьмі, завезці ў Гардзеевічы і абвясціць заложнікамі. Калі Кадзя не з’явіцца, дык расстраляць іх. А калі ён з’явіцца, дык, зычыць, і яму літасць.

— З’явіцца, не дзе дзенецца,— выказаў упэўненасць Міход,— ён жонку і дзяцей любіць. Не пакіне на смерць свайго...

— Гэта ж бязлітасна, Міходка.

— Хай сабе і бязлітасна. Мне ўсё роўна.

— А я думала, што ў цябе добрая, мяккая душа...

— Гледзячы для каго. Для цябе мая душа — як губка.

— А ты вунь які суровы!

— Я ж кажу, гледзячы для каго. А для цябе — вось я які! — І Міход зноў разняў рукі, абхапіў за плечы Галю і цалаваў, цалаваў. Яна ўпіналася, не давалася, а ён цалаваў, прыціскаў да сябе.

— Пачакай, пачакай, Міходка, там жа вунь чуюць,— паказала Галя вачыма на дзверы.— Цётка Хіма чуе, Вадзімка чуе.

І нібы ў пацвярджэнне таго, што там чуюць, цётка Хіма забразгала посудам, а Вадзімка затупаў па хаце так, што былі чутны яго крокі.

— Няхай увесь свет чуе, няхай увесь свет бачыць, мне пляваць на ўсё і на ўсіх!

— Не трэба! Не трэба! Няхай вясна і лета прыйдуць, я ж казала табе...

Заранка знайшла ў сабе сілы, спрыту, як тады пад яблыняй з Косцікам, і гэтак штурханула Міхода ў грудзі, што ён загрымеў на падлогу. На грукат прыбеглі ў пакой цётка Хіма з Вадзімкам. Яны ўгледзелі, што на падлозе ляжаў абернуты і паламаны самы вялікі фікус.

— От не згарыць яна, гэтая гарэлка, як у ногі дае. Хіба б я цвярозы зачапіўся за ножку ўслона ды гэтак бразнуўся? Усё гарэлка...

У Галі адлегла ад душы: значыць, сапраўды паліцай носіць думку і надзею, што яна будзе яго. Тым часам Міход заспяшаўся развітвацца. Скоса, але, як здалося Галі, не вельмі злосна зірнуў на яе.

— Прабачце, можа, што і не так,— сказала Галя.— Заходзьце да нас.

Як толькі Міход выйшаў, цётка Хіма пачала дапытвацца, як гэта яна дала рады паліцаю.

— Гэта ж ён сам упаў.

— Сам, сам! Хіба я не чула? Я ўсё чула. Толькі, можа, і не трэба было так, а то ўгнявіш чорта лысага, дык ад бяды не адкараскаешся. Ты не ведаеш, які ён ваўкалак.

— Давайце спаць, цётачка, нярана ўжо,— сказала Галя.

А калі ўсе палеглі, паснулі, яна ўстала і пры мігатлівым святле газоўкі нешта доўга пісала. Раніцаю выправіла Вадзімку да дуплянатай асіны, загадаўшы яму ісці не санным следам, а выйсці з вёскі і па цаліку. Дала ножык-складанчык і сказала нарэзаць яловых лапак. І калі хто стрэнецца ды спытае, сказаць, што хадзіў нарэзаць лапак на памяло.'

Раздзел пятнаццаты

У атрадзе Івана Леўчыка, як толькі атрымалі данясенне Галіны Заранкі, парушыўся звыклы рытм жыцця. Усё стала на ногі: пабеглі ў штаб брыгады сувязныя. Увечары Леўчык адправіў у Бацькавічы пяць партызанаў на чале з Кадзем і загадаў ім: як бы там ні было, а вывезці Кадзеву сям’ю і Галіну Заранку з сынам. Хіба ж доўга да бяды, дык навошта рызыкаваць жыццём людзей!

Трывога ў партызанскім лагеры была не марная. Ужо ў аўторак увечары лагер выпусцеў. Зямлянкі былі пакінуты, і неяк шкада было на іх глядзець. Тых, хто не патрэбен быў для бою, хто мог толькі яму замінаць, перабазавалі ў запасны лагер, які загадзя быў абсталяваны кіламетраў за пятнаццаць ва ўрочышчы Сівы Бор. Астатнія, хто меў і мог насіць зброю, пайшлі на бітыя дарогі, якія вялі сюды з Гардзеевіч. Як і казаў Галі Мацюк, пад абед у сераду на адной з дарог паказаліся немцы і паліцаі. Яны ішлі паходным парадкам. Мо таму, што яшчэ далёка было да партызанскага лагера, гітлераўцы адчувалі сябе так, быццам гэта была мірная пара і яны ішлі на вучэбныя заняткі. Сам маёр Грабке і капітан Штрыпке ішлі папераду. Трошкі ззаду ў іх ішоў начальнік гардзеевіцкай паліцыі. Блізка ля яго пакручваўся Міход Мацюк. Шанцавыя мінамёты салдаты неслі на сабе, а міны да іх везлі ззаду калоны на фурманках. Калона расцягнулася мо на якіх метраў дзвесце. Пярэднія бакавыя і тыльныя дазоры таксама не вельмі адыходзілі ад бітай дарогі. Каму гэта прыемна прадзірацца праз гушчар маладога сасонніку. Мароз, праўда, быў не вельмі люты. Адчуваліся ўжо подыхі блізкай вясны, і сонца, кідаючы залатыя блёсткі на выбеленую зямлю, неяк вельмі ж хораша ўсміхалася людзям. Яно ўсміхалася і маёру Грабке, і капітану Штрыпке і мо трохі закалыхала іх пільнасць. Відаць, яны думалі: партызаны нічога не ведаюць, а да лагера яшчэ далёка, то яны на падыходзе да яго прымуць баявыя парадкі і, вядома, зваляцца ім на галаву як снег, толькі не халодны, а гарачы, вогненна-смяртэльны.

Як толькі калона прайшла непралазны гушчар сасонніку, пачуўся адзіночны стрэл. А потым быццам зямля стала на дыбкі. Загаманілі кулямёты, аўтаматы, скаланулі лясную маўклівасць гранатныя выбухі. Гітлераўцы і паліцаі не чакалі гэтага. Яны падалі на дарогу ў снег. Жывыя агрызаліся аўтаматамі і кулямётамі, але агонь іх быў бязладны. Ніхто з іх, мабыць, не ведаў, куды і ў каго страляць. Упаў як падкошаны і маёр Грабке.

Партызаны пад камандаваннем Івана Леўчыка выскачылі з гушчару і адрэзалі абоз. Пажаханыя коні кідаліся з дарогі ў гушчар і там, учапіўшыся санямі, застравалі.

Бой цягнуўся не дужа доўга. За якую гадзіну і адгрымела ўсё. Пачулася партызанскае «ўра!». Гітлераўцы кідаліся наўцёкі, але іх лавілі ці прыстрэльвалі. Паліцаі нікуды не ўцякалі. Яны збіліся ў гурт на дарозе, пакідалі зброю і калаціліся.

— Таварышы, дык мы ж свае людзі! Нас жа сілком сюды пагналі! — лямантавалі яны.

— Паглядзім, якія вы свае,— сказаў сурова Іван Леўчык і загадаў абшукаць кожнага.

Кадзя доўга шукаў сярод забітых і сярод жывых Міхода Мацюка. Але ні яго, ні гардзеевіцкага каменданта не знайшлі. Пасцягвалі з дарогі ў снег забітых. Пазбіралі раскіданую зброю. Мінамёты тырчалі за плячыма ў забітых гітлераўцаў, як старыя самаварныя трубы. Пагрузілі ўсё на фурманкі.

І сярод партызан былі тры параненыя і адзін забіты. Іх беражна паклалі на воз.

Вярнуліся з аперацыі не ў той стары лагер, які пакінулі перад боем, хоць там усё было абжыта і абладжана. Чорт яго ведае: могуць жа гітлераўцы ачомацца і прыслаць яшчэ большыя сілы, каб разграміць лагер. Таму паехалі ў той запасны лагер, у які адправілі Галю Заранку з сынам і Кадзеву сям’ю.

Як толькі прыехалі туды і трохі астылі ад бою, камандзір атрада Іван Леўчык захацеў пабачыць Галіну Заранку. Сувязны знайшоў яе з Вадзімкам у зямлянцы.

— Вас камандзір атрада выклікае. Прашу следаваць за мною,— нібы загадаў сувязны.

Галя з Вадзімкам хуценька апрануліся і крок у крок пашыбавалі за сувязным.

— Таварыш камандзір атрада, на вашаму загаду партызанка Галіна Казіміраўна Заранка з’явілася,— далажыла Галя. '

— Сядайце, сядайце ў нас,— падсоўваючы самаробны зэдлік, запрасіў Леўчык.— Дык вось вы якая!

— Якая?

— Не такая, як я вас уяўляў.

— Горшая, мабыць?

— Не, не, што вы! Вы ж адна выйгралі бой.

— Які бой?

— Быццам вы не ведаеце. Што было б, калі б мы не ведалі пра акцыю гітлераўцаў? Наляцелі б знячэўку на лагер і маглі б перабіць усіх нас. Вы проста — гераічная жанчына. Дзякуем вам.

— Няма за што. Кожны савецкі чалавек павінен быў так зрабіць.

— Кожны, ды не ў кожнага хапіла б смеласці.— І Леўчык так зірнуў на Галю, што яна аж сумелася. Не, позірк яго не быў нахабны. Сіняватыя вочы былі такія цёплыя-цёплыя, лагодныя, добрыя. Бывае ж так, што чалавек глядзіць табе ў вочы, а бачыць, здаецца, усю душу. Леўчык перавёў свой позірк на Вадзімку.

— А гэта ваш сынок, а наш сувязны?

— Так, сынок.

— А як яго зваць?

— Вадзім.

— Сядзь, Вадзімка, сядзь от на гэты круглячок,— прапанаваў Леўчык.— Быў і ў мяне такі...— са смуткам вымавіў камандзір атрада.

— А дзе ён цяпер?

— Не трэба пра гэта,— сказаў з болем Леўчык, і Галя заўважыла, што добрыя вочы яго затуманіліся слязой.

— Дык ці елі вы што? — нібы хочучы перавесці гаворку на іншае, запытаў Леўчык і адразу ж пазваў свайго ад’ютанта, высокага, стройнага, маладога яшчэ хлопца.

— Лёня, давай, брат, нямецкія прыпасы сюды. Трэба гасцей накарміць.

Той, каго камандзір назваў Лёнем, у момант наваліў на стол, зроблены на козлах, кансерваў, кілбасы, хлеба.

— Дык мо адкаркаваць і таго?

— Вы рому нямецкага вып’еце глыток для сагрэву? — спытаў камандзір у Галі.— Мабыць, фашысты спадзяваліся разграміць нас і баляваць, дык у запас набралі.

— Не, не, дзякую. Вы самі выпіце, вы ж мужчына.

— А я чуў, што вы з тым здраднікам нават пяршак пілі.

— Дзе я там піла! Прыгубляла для прыліку, а потым неўзаметку на падлогу вылівала.

— Хітрасць разведчыцы? А цяпер можна выпіць без хітрасці трафейнага рому, хоць паспытаць.

— Не, не, дзякую.

— Ну, то бярыце кілбасу, кансервы і ўсё, што тут ёсць.

Галі такі есці хацелася. З таго часу, як забралі іх з Хімінай хаты, яна нічога не ела. І не таму, што не было чаго: Хіма дала ёй на дарогу хлеба і сала, але ў трывозе ў рот нічога не лезла. Галі не хацелася паказваць перад гэтым яшчэ незнаёмым чалавекам, што яна вельмі галодная, таму яна ела як нехаця. Затое Вадзімка не саромеўся. Аж вочкі хлопчыкавы разбягаліся: ён браў то кансервы, то кілбасу, то сыр галандскі, то вяндліну.

— Ты што-небудзь адно еў бы,— сказала Галя хлопчыку.

— Еш усё, Вадзімка, не саромейся, не ў гасцях. Ды салдат, тым больш партызан, і ў гасцях не павінен саромецца,— казаў Леўчык, гладзячы шырокаю далоняй шорсткія Вадзімкавы валасы.

Засядзеліся яны ў камандзірскай зямлянцы доўга. Праводзіў іх ад’ютант Лёня. Завёў аж у самую зямлянку.

— Хоць пагляджу, як вы абжылі гэты дом,— аглядаючы зямлянку, сказаў Лёня.

— Ніяк. Мы нават не прывыклі яшчэ да яе.

— А як вам спадабаўся наш камандзір? — пацікавіўся ад’ютант.

— Я ж першы раз бачу яго,— адказала Галя.

— О, каб вы ведалі, што гэта за чалавек. Другога такога пашукаць трэба. Добрай душы чалавек.

— А што ў яго з сынам? — запытала Галя.

— Маўчыце, няшчасце ў яго не толькі з сынам, але і з жонкаю...

Лёня расказаў, як увосень фашысты забралі Леўчыкаву жонку з сынам. І не толькі яго, а пазабіралі сем’і ўсіх гардзеевіцкіх камуністаў, загналі ў пуню і там жывымі спалілі.

— Які жах! — ледзь выдыхнула Галя.

Як не праз усю ноч Галя не магла заснуць: думала пра тых няшчасных, што згарэлі ў пуні. Думала пра Леўчыка, пра яго мужнасць, пра тую дабрату, якая прамянілася з ягоных вачэй. І чым больш думала, тым усё настойлівей здавалася, што пабачылася яна не з Леўчыкам, а са Станіславам.

За які тыдзень Галя з Вадзімкам і Кадзіха з дзецьмі абжылі зямлянку як родны дом. Праўда, Кадзіха ніяк не магла атупацца ў гэтым нязвыклым для яе жытле: то ёй снілася карова, якая асталася ў Бацькавічах, то чулася рохканне парсюкоў, і яна ўсхоплівалася сярод ночы, будзіла дзяцей. За невялікі час Галя зраднілася з гэтай сям’ёй. Больш за тыдзень ніякай работы ім не давалі. Мабыць, хацелі, каб яны пасля перажытага асвойталіся трохі, увайшлі ў новае жыццё. Галя думала, што на іх ужо і зусім забыліся. Але не! Неяк увечары прыйшлі камандзір з Кадзем. Леўчык папытаў у Галі, як яна жыве.

— Ведаеце, таварыш камандзір, ад гультайства можна абаспацца і нават апухнуць.

— Мы вам гуляць не дадзім. Сямейка ж, бачыце, наша ладная, а жанчын адна-дзве, дык трэба вам за гаспадынь быць.

Галю з Кадзіхай паслалі ў гаспадарчы ўзвод, і яны адразу адчулі, што патрэбны тут. Гатавалі партызанам ежу, мылі бялізну. Галя бегала ў зямлянку, дзе ляжалі параненыя. Памагала рабіць перавязкі, лячыць. Параненыя чакалі таго часу, калі прыйдзе Галя. Партызанскі доктар Вежнавец, немалады ўжо чалавек, папрасіў Леўчыка прыкамандзіраваць яе да шпіталя.

— Разумееце, Іван Лявонавіч, у яе гаючыя рукі, дакранецца імі да раны, дык нібы боль сцішае.

— Мабыць, яна вам спадабалася? — пажартаваў Леўчык.

— Што вы! Што вы! Я ж за бацьку ёй магу быць.

— Ну, не кажыце так. Вы ж яшчэ ў нас маладзён.

— Маладзён-то маладзён, але спрыт ужо не відзён. А яна дзеўка, калі праўду казаць, такая, што калі б гадоў пятнаццаць скінуць з рахунку, дык не паручыўся б за сябе, закахаўся б.

Вежнавец хваліў Галю, а Леўчыку гэта падабалася, душа яго лагаднела і трошкі раставала, быццам хвалілі яго самога, і яму было вельмі прыемна.

— А дзе ж ваша хвалёная сястра? — спытаў Леўчык.

— Паслаў у атрад да Сіпака. Там, кажуць, яны недзе ёду многа дасталі, дык пайшла папрасіць.

— Адна? — як не спалохаўся Леўчык.

— З хлопчыкам. Тут недалёчка: кіламетраў якіх з пяць.#

— А вы ведаеце, як цяпер недалёчка да смерці? Я вам забараняю рызыкаваць жыццём гэтай жанчыны,— сказаў Леўчык. Сказаў і сам сабе падумаў: «Можа, і дарма я гэтак катэгарычна сказаў, а то яшчэ Вежнавец падумае ліха ведама што».

— Яна ж яшчэ хоча ісці да вас у разведку прасіцца,— паведаміў Вежнавец. '

— Ну, у разведку — гэта іншая справа.

Як павольна ідзе час, але адно ўжо добра, што хоць не стаіць на месцы. Вось ужо і на зіму забыліся, на яе халады, сцюжы і завеі. Ужо і вясна мінулася. Надышло лета. Галя з Вадзімкам выбраліся з цвілой зямлянкі. Хлопчык насек лазы, навысякаў колля і змайстраваў гэтакі добры будан, і калі б не вайна, калі б не раненыя ды не гора і боль навокал, можна было б забыцца на неўладкаванасць ляснога быту і падумаць, што яны выехалі на саматужную дачу.

Аднаго разу на змярканні Галя толькі што прыйшла з санітарнай зямлянкі і прылегла на намошчаную Вадзімкам з яловых лапак пасцель, як расхінуліся полкі ўваходу і пачуўся знаёмы прыемны голас:

— Можна да вас?

— Калі ласка,— адказала Галя і ўсхапілася з пасцелі.

— Добры вечар,— павітаўся Леўчык.— Ляжыце, ляжыце, вы ж, мабыць, стаміліся.

— Не вельмі. Прылегла падумаць трошкі.

— Давайце разам падумаем. Давайце на момант уявім, што мы не ў партызанскім лагеры, а ў мірны час сустрэліся.

— Цяжка ўявіць.

— Цяжка, але трэба. Ужо недалёкі той дзень, калі мы станем мірнымі людзьмі.

— Каб вашы словы ды богу ў вушы!

— Навошта богу. Іх трэба людзям увесці ў вушы,— сказаў Леўчык і дастаў з кішэні згорнутую ўчацвёра лістоўку. Галя чытала, і сэрца заходзілася ад радасці. У лістоўцы пісалася пра перамогі Савецкай Арміі.

— Так што мірны дзень ужо не за гарамі,— гаварыў Леўчык,— а недзе тут, за нашым лесам.

Выйшлі з будана і павольна-павольна, быццам сапраўды выйшлі ў парк на мірны шпацыр, пайшлі да недалёкай і невялічкай палянкі, зарослай дзяцельнікам і рэдкай мятліцай.

— Давайце пасядзім трохі,— прапанаваў Леўчык.

— Глядзіце, глядзіце, як шчыруюць,— выказаў захапленне камандзір.

— Хто?

— Пчолкі. Амаль змерклася ўжо, а яны яшчэ не скончылі працы. Вунь бачыце, як п’юць з дзяцельніку нектар.

— У іх мірны час. Яны не ваююць,— сказала Галя.

— Хутка і ў нас будзе мірны. Давайце падумаем, як мы яго сустрэнем.

— Я пра гэта не думала. Мне здаецца, што ніколі гэтая праклятая вайна не скончыцца, што яна век будзе цягнуцца.

— Скончыцца! — сказаў упэўнена Леўчык і бліжэй прысунуўся да Галі.— Скончыцца! Мне б хацелася, каб мы разам сустрэлі перамогу.

— Канечне, разам сустрэнем,— зрабіла выгляд, што не зразумела Леўчыкавых намёкаў, Галя.

— Вядома, увесь парод разам сустрэне, але мне хацелася б, каб між усяго народа мы ўдваіх, і не ўдваіх, а ўтраіх, узяўшыся за рукі, сустрэлі яе, а потым пайшлі па жыцці разам, крок у крок...

Недзе там, на ўсход ад палянкі, пачулася страляніна. Леўчык усхапіўся і, нават не развітаўшыся, пакінуўшы яе адну, пабег туды, дзе стралялі. Галя ўстала і пайшла. Не паспела яна адысці і некалькі крокаў ад палянкі, як з зарасніку нехта выскачыў. Яна як не абамлела.

— Мама, мама, гэта я, не бойся! — разняўшы рукі, бег да яе Вадзімка.

— А чаго ты тут, сынок? — адыходзячы ад перапуду, запыталася Галя.

— Цябе доўга не было, дык я пабег шукаць.

— А як ты мяне знайшоў?

— Сустрэў дзядзю камандзіра, дык ён сказаў, што ты тут...

Страляніна хутка сціхла, і Галя чакала, што мо Леўчык яшчэ прыйдзе. Але ён не прыйшоў...

Галя ніяк не магла заснуць. Набягала думка на думку, і ўсё пра яго, пра тое, што адбылося паміж імі. Галя і сама не ведала, чым Леўчык гэтак прычараваў яе.

І чым больш Галя думала пра Леўчыка, тым больш ён падабаўся ёй, тым больш хацелася, каб ён і зараз быў з ёю тут, побач. Сілілася адбіцца ад думак, змружыць вочы і заснуць, але, як толькі яна шчыльней сплюшчвала павекі, здавалася, што над ёй стаіць Леўчык і яна быццам выразна чуе:

— Галя, давайце будзем разам ісці па жыцці.

Галя і сама не ведала, да чаго б яна дадумалася ў ноч бессані, калі б не заварочаўся, не закідаўся на пасцелі і не закрычаў спрасоння Вадзімка:

— Мама, мама, куды ты? Не ўцякай ад мяне.

Яна падхапілася, падбегла да соннага хлопчыка, абняла яго, і ён расплюшчыў вочы і, не разумеючы, глядзеў на Галю.

— Я ж нікуды ад цябе не ўцякаю, сыночак.

— Дзе мы, мама? — пытаў Вадзімка.

— Дома! Спі, спі, сынок.

— Ой, мама, як я напалохаўся.

— Чаго?

Вадзімка расказаў тое, што яму прытрызнілася. Быццам яны ішлі ўдваіх цёмным-цёмным лесам. Ззаду чулася нямецкая страляніна, і яны ўцякалі ад яе. I раптам яна, Галя, кінулася бегчы не толькі ад страляніны, але і ўцякаць ад яго, Вадзімкі. Ён на ўсю сілу бег за ёю і не мог ніяк дагнаць. Спалохаўся, што маці пакідае аднаго яго ў лесе, і пачаў крычаць.

— Супакойся, сынку, я ніколі і нікому цябе не аддам, нідзе і ніколі не пакіну аднаго.

І, можа, гэтае соннае трызненне хлопчыка ацверазіла ад думак Галю. А і сапраўды, як жа быць з Вадзімкам? Калі Леўчык даведаецца, што Вадзімка не яе сын, пачне дапытвацца што ды як, і яна вымушана будзе расказаць сваю таямніцу пра Станіслава, пра тое, што адбылося з ёю там, у акадэміі. А гэтае ж таямніцы тут ніхто-ніхто, нават сам Вадзімка, не ведае. Яна нават не прызналася, не раскрыла яе тады, калі на партыйным сходзе атрада яе прымалі ў кандыдаты партыі. А хто ж яго ведае, як ён, Леўчык, паглядзіць на ўсё гэта. Аж ціхенька заплакала сама сабе:

— Хлопчык мой, што ты нарабіў са мною...

Галя стрымлівала плач, але Вадзімка яго пачуў. Падхапіўся на ножкі і, нічога не разумеючы, глядзеў на Галю.

— Мамачка, чаго ты плачаш? — кінуўся суцяшаць хлопчык.

— Думала, як нам жыць з табою, і не стрымалася, расплакалася. У нас жа ні кала ні двара, нічога нідзе нічагусенькі.

— Будзем жыць, мама, як усе людзі. Хай толькі вайнакончыцца.

— Добра, мой хлопчык, добра,— супакойвалася пакрысе Галя.

Але тое супакаенне было толькі вонкавае: сэрца ж яе як не распірала крыўда на самую сябе і нават на Станіслава. Няхай бы яна тады набралася рашучасці, няхай бы адмяла ад сябе ўсё тое, што тады ёй здалося шчасцем, а ў сапраўднасці стала горам. Няхай бы хоць не звязвалася з гэтым дзіцем, то цяпер жыла б за Леўчыкавым клопатам як за мураванай сцяной. Галі на момант становіцца шкада Леўчыка. Хіба ж яна не бачыць, як ён увесь свеціцца радасцю, калі ўгледзіць яе. Як добра было б, калі б яна магла адказаць на ягоную радасць сваёю, яшчэ святлейшаю, чым яго. Яна падумвала ўжо: мо яму ўсё расказаць, ва ўсім прызнацца, ён жа чалавек разумны і не адхінецца ад яе. Але адразу ж, як толькі кідала вокам на Вадзімку, адмаўлялася ад гэтае думкі. Леўчык даведаецца, што Вадзімка не яе сын, дык чаго ён будзе гарнуцца да зусім чужога яму дзіцяці. Калі б хлопчык быў яе родным сынам, дык яна магла б спадзявацца, што нейкай часцінкай ён стане родны і яму.

У гэтыя хвіліны пакутлівага роздуму і надарыўся Леўчык. Зазірнуў у будан, угледзеў Галю і весела сказаў:

— Выходзьце, людзі добрыя, вясну слухаць.

— Якую вясну? — сумелася Галя.

— Першы вясновы гром.

— Дзе ты чуеш гэты гром?

— Прыкладзі вуха да зямлі і пачуеш, як яна стогне. То радасны, то жаданы нам стогн. Мы яго дзень і ноч чакалі.

Вадзімка выбег з будана, прыпаў вухам да зямлі і пачаў слухаць яе. .

— Праўда, мама, стогне! Вунь паслухай! — закрычаў.

— Дык як жа, Галіна Казіміраўна, мы цяпер будзем? — запытаў Леўчык.

— Не ведаю, дарагі Іван Лявонавіч, не ведаю. Ты ж чуеш гром, дык, можа, следам за ім вернецца і мой чалавек. Я ж абавязана яго чакаць. Ты ж гэта ведаеш,— сказала Галя.

Раздзел шаснаццаты

А зямля стагнала-такі недарма — у муках, у болях нараджалася людская радасць. Праз якія тыдні два нашы войскі прарвалі фашысцкую абарону на Дняпры, фарсіравалі раку і з баямі рушылі па беларускай зямлі. Дні тры неба асвятлялася сполахамі выбухаў, а потым у лясах і пералесках, палях і ярах чулася кулямётная і аўтаматная страляніна, і Леўчыкавы партызаны сустрэліся з салдатамі Савецкай Арміі.

«Бывай, родны лес! Ты гэтулькі часу быў нашым прытулкам, нашым жытлом, нашым абаронцам і заступнікам, і мы ўдзячны табе за ўсё, за ўсё. Дык бывай жа...» — здаецца, казалі так партызаны, развітваючыся з абжытымі зямлянкамі, з буданамі, з акопамі і траншэямі.

Галя з Вадзімкам вярнуліся ў Бацькавічы. Вёска ўцалела. Згарэла толькі адна Евелева карчма. Дык па ёй і слязу пусціць не было каму. Цётка Хіма, як угледзела Галю з Вадзімкам, ледзь не загаласіла.

— А родненькія вы мае! А дзетачка ж мая, а ўнучак жа мой, як я вас доўга чакала! І нарэшце такі прычакала,— абдымала і цалавала спачатку Галю, а потым Вадзімку.— А я ж думала, што вы ўжо і не вернецеся.

— От жа вярнуліся, цётачка,— нібы не ведала, што ў такім выпадку казаць, вымавіла Галя.— Дык ці не прымеце зноў нас?

Цётка Хіма пакрыўдзілася на Галю, што яна нават папытала так.

— Унь бо што яна пытае! Душа ж мая збалела па вас.

Цётка Хіма, здаецца, не ведала, дзе пасадзіць Галю з Вадзімкам, што ім даць есці, чым іх прывеціць. Галя пераканалася, што сапраўды цётка Хіма іх чакала. І Вадзімка таксама, нібы вярнуўся з далёкага нейкага падарожжа пад бацькоўскую страху, адразу ж адчуў сябе гаспадаром. Ён скінуў з сябе старую, патрапаную вопратку, знайшоў спраўнейшую, памыўся, хлопчыка як падмянілі. Галя зірнула на яго і сумелася: толькі от цяпер яна заўважыла, што ён выліты бацька — і ў хадзе, і ў рухах, і ва ўсмешцы.

А Хіма падганяла есці. Старой здавалася, што яны там, у лесе, не елі і не пілі.

Цэлы тыдзень раскашаваліся ў Хімінай хаце Галя з Вадзімкам. Спалі, адсыпаліся ў мяккай пасцелі. Здавалася, што ўжо ні вайны, ні гора няма нідзе. А тым часам вайна яшчэ грымела, шалела, адыходзячы на захад. Мабілізавалі ў армію былых партызан. Забралі і Леўчыка з Кадзем. У Бацькавічах асталіся толькі жанчыны, старыя і малыя. Галі прыйшло запрашэнне з’явіцца ў панядзелак у Гардзеевіцкі райком партыі.

У райкоме Галю чакаў першы сакратар, былы камісар іхняй брыгады Павел Анісімавіч Няронскі. Яна гэтага чалавека мала і ведала — разы два ўсяго і бачылася з ім, калі ён прыязджаў у Леўчыкаў атрад. Але ўжо добра было, што хоць трошкі ведала чалавека — усё-такі знаёмы, можна сказаць.

— Заходзьце, заходзьце, Галіна Казіміраўна,— ішоў насустрач сакратар.— Вы, мабыць, і не здагадваецеся, чаго я запрасіў вас?

— Не!

Няронскі пачаў здалёку: з таго, што амаль усіх мужчын, былых партызан, забралі ў армію, што трэба ж некаму аднаўляць калгасы, кіраваць імі і што нам, камуністам, трэба працаваць цяпер, як ніколі.

— Усё, усё трэба,— казаў сакратар,— а нас, камуністаў, жменька асталася ў раёне, дык трэба, каб кожны працаваў на ўсю сілу.

Галі не цярпелася даведацца, чаго Няронскі хоча ад яе. Яна ўжо і рот раскрыла, каб сказаць яму: хутчэй кажыце, чаго вы хочаце ад мяне, як Няронскі сам падышоў ужо да таго.

— Дык от, Галіна Казіміраўна, ёсць у райкоме думка: паставіць вас старшынёй бацькавіцкага калгаса «Чырвоная ніва». Мы мецілі туды Івана Леўчыка, але ж яго, бачыце, у армію забралі. Ва ўсякім разе, вам давядзецца пакіраваць калгасам, пакуль вернецца Леўчык.

— Што вы! Што вы, Павел Анісімавіч,— як не замахала рукамі Галя,— які з мяне старшыня!

— Райком спадзяецца, што будзе добры. Вы ўсё ж такі вучыліся ў сельгасакадэміі.

— Адкуль вы ведаеце? — спалохана запытала Галя. А мо ён ведае і пра Станіслава, і пра Вадзімку, і пра ўсё?

— Я спадзяюся, што вы апраўдаеце давер партыі. Ну, дык як, дамовіліся? — спытаў Няронскі.

— Няхай будзе лічыцца, што дамовіліся,— згадзілася Заранка.

Няронскі доўга тлумачыў Галі, як і што на першым часе трэба рабіць, каб аднавіць калгас. Галя слухала ўважліва, як некалі ў школе ўрокі.

— Ну, а цяпер ідзіце дадому і прыкідвайце там. У сераду я прыеду, правядзём агульны сход калгаснікаў.

Два дні Заранка чакала сходу як нейкага прысуду: усё-такі яна баялася браць на сябе такі цяжар. Цяпер тут трэба добры мужчына, спіна якога б не ўвагнулася пад гэтым неймаверным цяжарам.

Сход прайшоў як і трэба было чакаць. Супроць кандыдатуры Заранкі ніхто не выступаў. Мо таму, што сход праводзіў сам сакратар райкома партыі? А мо таму, што яе мала тут ведалі і кожны спадзяваўся, што з яе выйдзе добры кіраўнік калгаса?

Выбралі і брыгадзіраў. І не брыгадзіраў, а брыгадзірак, бо з мужчын не было каго выбіраць.

З тае серады Галю і дома рэдка калі бачылі. Вадзімка прачынаўся і пытаў у Хімы:

— Бабуся, а дзе мама?

— Пайшла на работу ўжо. У яе ж, дзетка, цяпер дарог і клопатаў многа.

Як бы там ні было — трэба абсеяць азімы клін. Плугі і бароны пазбіралі па дварах. Не было насення. Праўленне пастанавіла сабраць яго па хатах з тае грамадскае зямлі, з якое бацькаўчане кожны аднаасобна знялі ўраджай. Не хапала цяглавай сілы: коней усяго было якіх з дзесяць. Калі на іх спадзявацца, і да палавіны зімы не пасееш. Галя дачулася, што ў суседнім раёне аруць на каровах, і праўленне пастанавіла: прасіць калгаснікаў, каб яны далі сваіх кароў на ворыва. Дзяды нарабілі ёрмаў, а потым Галя дадумалася, як і хамуты надзяваць на кароў: разразалася хамуціна ўнізе, і хамут надзяваўся не цераз галаву, а проста на шыю. Потым адмысловымі зашчапкамі сашчэплівалася хамуціна, хамут засупоньваўся, і карове спасабней было, чым у ярме,— лямец не рэзаў скуру.

Азіміну сяк-так абсеялі, дзе ў аднавор, а дзе і па бульбянішчы. Агледзелі калгасны сад, які быў занядбаны за гады акупацыі. Галя дамаглася, што агульны сход прыняў рашэнне: усім калгаснікам закантрактаваць цялят-сёлетак і тых, якія зімою прывядуцца, каб на наступны год займець ужо сякую-такую ферму. Ды і поле трэба было ўзараць на зябліва, бо, як кажуць, аднавор выпусташыць і двор. Зноў трэ было запрагаць кароў у плуг. І на гэты раз, калі Галя загаварыла пра гэта на сходзе, жанчыны аж на дыбкі сталі:

— Дык куды я тую бедную кароўку ў плуг дам! — крычала яшчэ нестарая жанчына, якое Галя нават не ведала: яна яшчэ не ўсіх ведала ў Бацькавічах.— Няхай то мы самі цягнем, як тыя коні жылаватыя, дык яшчэ і карову запрагай... А вы ведаеце, што як паходзіць карова ў плузе, дык малако канём пахне? А чым я дзяцей буду гадаваць?!

Заранка слухала жанчыну, і ў яе не павярнуўся язык сказаць на тую што-небудзь благое: сама ведала — карова не для плуга. Але ж поле трэ было араць, і яна як найлагадней пачала ўгаворваць жанчын:

— А што ж нам рабіць, бабачкі? Азіміну сяк-так пасеялі, дзе ў аднавор, а дзе і як. Канечне, спадзяванні на добры ўраджай не вельмі вялікія. Дык давайце хоць ярыну пасеем вясною не ў аднавор, а ўзаром зямельку хоць на зябліва. Нічога з каровамі не стане — папрацуюць яшчэ трошкі.

— Не дамо кароў! — закрычалі жанчыны ўжо дружным гуртам.— Табе добра агітаваць, у цябе няма каровы, няма і дзіцяці такога, якое б толькі што і жыло на малацэ.

— Жанчынкі мае любыя, ну дык а што ж нам рабіць? — спрабавала ўзяць шчырасцю Галя.

— Што хочаш, тое і рабі, а кароў не дамо! — закрычалі зноў.

Гэтак Заранка на тым сходзе і не дабілася, каб на каровах араць. Выручыў Няронскі. Неяк яна зайшла да сакратара райкома не так параіцца, як паскардзіцца на сваю старшынскую долю. Павел Анісімавіч выслухаў яе і як бы спахапіўся:

— А вы ведаеце, паспрабую вас выручыць.

— Чым?

— У МТС трактар яшчэ адзін знайшоўся. Немцы, як адступалі, былі ўтапілі ў рэчцы, а нашы эмтээсаўскія хлопцы выцягнулі яго і адрамантавалі. Ёсць і трактарыст. Танкістам быў, ды пасля ранення яго спісалі з арміі па чыстай. Цяпер ён каля таго трактара ходзіць.

Трактар прыйшоў у Бацькавічы, і жанчыны глядзелі на яго як на нейкі цуд. А трактарыста не ведалі чым і пакарміць, дзе выбраць яму наймякчэйшую пасцель, каб чалавеку добра спалася.

Як бы там ні было, а за які год «Чырвоная ніва» стала на ногі. Усю зіму на конях, на трактары, якому Заранка не давала згуляць ні хвіліны, вазілі на поле гной, тралявалі з балота торф, складалі ўсё гэта ў бурты, а калі сышоў снег, поле добра ўрабілі, падмаслілі яго гноем ды торфакампостам, ды яшчэ Заранка выпрасіла мінеральных угнаенняў, і ярына вышугала, як у добрыя даваенныя гады. У раённых зводках «Чырвоная ніва» заўсёды стаяла першым радком. Старшыні калгасаў раёна, калі іх збіралі на які семінар ці на нараду, скасавата пазіралі на Галю, быццам зайздросцілі, раўнавалі.

Галя нібы і не заўважала гэтага.

Неяк улетку паштальён прынёс Галі ліст-трыкутнічак. Заранка ні ад каго не атрымлівала лістоў, і калі брала той трыкутнічак у рукі, яны калаціліся. Па почырку не магла пазнаць ад каго. І чытаць перад людзьмі не выпадала. А можа, там што непрыемнае, горкае?

Раскрыла трыкутнічак дома, пры лямпе. Прачытала і не ведала, што рабіць: радавацца ці плакаць? Ліст быў ад Івана Леўчыка. І вось што ў ім пісалася:

«Дарагая Галіна Казіміраўна! Сам сабе даю маральнае права назваць цябе так. Ты не ведаеш, як мне хочацца ўгледзець цябе і хоць перакінуцца адным слоўцам. Здаецца, весялей стала б на душы, якая занудзілася ад адзіноты. Мне ўспамінаецца і, мабыць, ніколі не забудзецца тая палянка з белым дзяцельнікам, з тымі пчолкамі, якія бралі з кветак нектар. Я спадзяюся, што ты на голас майго сэрца не скажаш «не»! Хутка скончыцца вайна, і мне б хацелася быць з табою разам усюды-ўсюды. І не толькі з табою, а і з Вадзімкам, якога я і цяпер люблю, як сына. Цалую моцна-моцна. З франтавым прывітаннем. Твой Іван».

Галя прачытала ліст і ніяк не магла разабрацца ў сваіх пачуццях: то ёй станавілася радасна, што ёсць на свеце чалавек, якому яна патрэбна, як жыццё. То раптам захлынала яе горыч, што яна не можа ўсім сэрцам адказаць. Успомнілася палянка, і аж кальнула сэрца, і Галя заплакала наўзрыд. У пакой забег басаногі Вадзімка. Ён забег, знянацку і нячутна, і яна не паспела суняць слёзы.

— Мама, чаго ты плачаш?

— Так сабе, сынок. Трэба ж калі-небудзь і паплакаць.

— А што гэта ў цябе? — угледзеўшы аркушок паперы, які трымцеў у Галінай руцэ, спытаў хлопчык.

Галя хуценька схавала ліст, выцерла слёзы.

— Плачу, што мы адны асталіся, таткі твайго няма. І ці прычакаем мы яго.

— Адкуль?

— Адтуль.

Вадзімка гэтак і не зразумеў, калі і адкуль чакаць яму свайго тату.

Галя ўзяла са стала Вадзімкаў сшытак, каб вырваць з яго лісток і напісаць адказ Леўчыку. Разгарнула і сумелася: першая старонка сшытка была ўся ў чарнільных плямах.

— Эх ты! Гэта ты так пішаш? А я ж думала, што ты найлепшы вучань у школе. А ты вунь што!

— Гэта не я сам. Гэта хлопцы мне так запэцкалі,— апраўдваўся Вадзімка.

— А што калі тата прыедзе ды ўгледзіць такі сшытак, дык ён жа цябе любіць не будзе.

— А калі ён прыедзе?

— Не ведаю.

— Чаму ж ён нам хоць ліста не прышле? Я ж таты ніколі не бачыў. Хоць бы мне картку паказала.

— Адраса, мабыць, нашага не ведае. Няма ў мяне і карткі. Ён сам прыедзе,— абнадзейвала хлопчыка Галя.

— Калі-то ён прыедзе. Яшчэ, мабыць, доўга чакаць,— выказаў сваю дзіцячую безнадзейнасць Вадзімка.

— Ідзі, хлопчык мой, пагуляй яшчэ, пабегай па вуліцы,— сказала, як загадала, Вадзімку Галя, і ён аж ляснуў дзвярыма. Галя ўзялася пісаць. Ёй чамусьці здалося, што яна зусім не ўмее пісаць. Літары выходзілі нейкія скасабочаныя. Але ж прачытаць можна было: «Пасля таго, што адбылося паміж намі, мне б хацелася таксама навек назваць цябе дарагім, але сэрца працівіцца... Яно нібы крычыць: не трэба, не трэба! А ўслед за ім, слухаючыся яго,— бо свайго сэрца трэба кожнаму слухацца,— я пішу табе: нічога таго, што ты падумаў, не трэба. Дарогі нашы не сышліся і не сыдуцца, дык не трэба іх прымусам і злучаць. Прашу цябе не крыўдаваць на мяне. Лепш давай будзем добрымі сябрамі — і не больш.

З павагаю да цябе Галя».

Заранка не хацела гэтага ліста згортваць у трыкутнічак, каб, барані божа, ніхто чужы не прачытаў. Знайшла нейкі даўні канверт з напісаным на ім прыгожым почыркам адрасам цёткі Хімы. Вывернула яго, склеіла размятай бульбінай і напісала адрас палявой пошты.

Раніцай занесла ліст у паштовую скрынку, і на душы нібы палегчала. А можа, і не палегчала? Можа, так толькі здалося?

У рабоце, у штодзённым клопаце Заранка нават часам забывалася на самую сябе. Па рашэнню райвыканкома калгасу далі дзесяць трафейных коней. Коні добрыя, але збруі на іх не было, і яны гулялі. Нехта падказаў Галі, што ў некаторых калгаснікаў прыхаваны яшчэ з часу акупацыі хамуты, сядзёлкі, церассядзельнікі, дугі. Яна надумала узяць аднаго ці двух членаў праўлення, конюха і пахадзіць па хатах.

Да першага зайшлі ў хату да дзеда Яўсея. Стары сядзеў на лаве і падплятаў лапаць.

— Добры дзень у хату, дзядуля,— павіталася Галя.

— Дзень добры, дзеткі,— прыслепавата ўглядаўся стары.— Дык сядайце, калі ўжо зайшлі, гасцямі будзеце.

Галя ўгледзела на калку, забітым у вушак, новенькі хамут.

— Дзеду, а чый гэта хамут у вас?

— Свой.

— А дзе ж вы яго ўзялі?

— Яшчэ пры немцах дачка прынесла.

— Дык а чаму вы яго ў калгас не аддалі? Навошта ён вам?

— Не аддалі, дый годзе. Хамут жа, тым часам, есці не просіць. Няхай вісіць. Пры цяперашняй жытцы, калі ўласці мяняюцца, трэба свой хамут мець.

— У вас жа няма на каго яго надзяваць.

— Дык, можа, будзе? От жа людзі языкамі плешчуць, што нейкі Чартыль загадаў Сталіну параскідаць калгасы і даць людзям аднаасобніцкую жытку.

— А ад каго вы гэта чулі?

— Хіба мала языкоў.

— Дык от, дзядзька, таго Чартыля, як вы кажаце, у гэты хамут не запражаце. Хай на яго англічане знойдуць хамут. Няхай ён там хоць на галаву становіцца, а нам тут ён не ўказчык. Калгасы як былі, дык і будуць, і хамут гэты трэба здаць калгасу.

— Калі трэба, то трэба, я ж нічога. А хто вы такія будзеце? — не пазнаў Галю Яўсей.

— Старшыня калгаса,— адказала яна.

— О, дык якая ж бо ты! — выказаў ці то захапленне, ці здзіўленне дзед.

— Я чула, што вы вяроўкі добрыя віць умееце?

— Чаму ж не ўмею.

— Дык от наўяце нам пастронкаў, лейцаў, вяровак. Ёсць у нас трохі канапель, кудзелі. А хамут мы забяром.

— Бярыце! Раз уласці трэба, то бярыце. А вяровак я наўю. Прыйду ды наўю. Можа, і мне, старому, які дзень запішацца.

Збруі і іншага гаспадарчага ладунку назбіралі нямала. Але Яўсееў хамут сярод іншых ведалі ўсе: ён налазіў на самага вялікага трафейнага каня, якому конюхі далі клічку Гітлер.

— Вазьмі там Чартылёў хамут, надзень на Гітлера і запрагай,— часта можна было пачуць, як распараджаўся конюх.

Надоечы Бацькавічы скаланула вестка: Міход Мацюк знайшоўся. Не сам знайшоўся. Яго знайшлі і прывезлі сюды на суд. Бацькаўчане думалі, што пасля таго ляснога бою ён дзе прапаў. Аж знайшоўся недавярак...

Пасяджэнне ваеннага трыбунала, які судзіў у Гардзеевічах цэлую плойму здраднікаў — былых паліцаяў, стараст, бургамістраў,— было адкрытае. Галя ўсё роўна была б на ім, каб яно было і закрытае,— яе выклікалі ў якасці сведкі абвінавачання па справе Міхода Мацюка.

У бакавым пакоі раённага Дома культуры было паўнютка людзей — гэта наз’язджаліся і насыходзіліся з усяго раёна сведкі. Галю выклікалі ў залу пасяджэнняў амаль апошнюю. Яна ўгледзела за нейкім парканчыкам, якім былі адгароджаны злачынцы ад публікі, Міхода. Сустрэлася з ім вачыма. Ён паспрабаваў усміхнуцца ёй, але ўсмешкі не выйшла, толькі перасмыкнуўся зарослы шчаціннем твар. Вочы як не свідравалі яе і нібы прасілі спагады. Мацюк быў у вайсковай форме, на плячах гімнасцёркі нават былі знаць яшчэ сляды пагонаў. Галі кінулася ў вочы, што з гімнасцёркі павыкручваны гузікі.

А вось ужо Мацюк стаў перад судом. Ён расказвае, што рабіў тут, расказвае, як потым уцёк з паліцыі і перайшоў да Савецкай Арміі, каб крывёю выкупіць віну. Людзі каторыя мо і вераць, што і праўда ён хацеў крывёю змыць віну сваю, але Галя не верыць. Ёй хочацца плюнуць у замурзанае брыдкае мурло. Але вось яна чуе:

— Сведка Галіна Казіміраўна Заранка. Што вы можаце дадаць, паказаць па справе Міхода Мацюка?

Суддзі ў яе пыталі, а яна неяк механічна адказвала. Можа, каторыя падумалі, што яна спагадае, спачувае яму. Нарэшце ў Галі нібы прарэзаўся гнеўны голас, і яна пачала гаварыць не як сведка, а як абвінаваўца.

— Грамадзяне суддзі, я добра ведаю гэтага грамадзяніна, калі яго яшчэ можна так назваць. Я ведаю і тое, што адкрыты вораг страляе ў грудзі, а здраднік — у патыліцу. Дык хто з іх небяспечней? Ад ворага яшчэ можна адбіцца, адбараніцца, можна яго і забіць, а ад здрадніка цяжка: ты яго не бачыш, ён табе страляе ў патыліцу. Значыць, ён небяспечнейшы за адкрытага ворага.

— Я нікому не страляў у патыліцу,— нема зароў Мацюк, відаць, думаючы, што сведка ведае пра той расстрэл у парку.

— I я прашу суд,— працягвала Заранка,— ніякай літасці, ніякай спагады да здрадніка Міхода Мацюка!

Заранка скончыла і азірнулася на публіку. Азірнулася і ўгледзела ў пярэдніх радах Ханіну клятчастую хустку-апінатку. Там сядзела Мацючыха. Хацелася крыкнуць, каб і яе сюды, за гэты паркан, але нешта перахапіла голас, і Галя хуценька выбегла з залы на свежае паветра.

Прыгавор Заранка пачула ўжо ў Бацькавічах на трэці дзень, і не з вуснаў суддзі, а ў пераказе калгаснікаў: Міходу Мацюку далі пятнаццаць год зняволення.

— Туды яму і дарога,— сказала сама сабе.

А падзеі так ішлі, што нібы хто іх прыспешваў. Ужо нашы былі на Вісле. А пад пачатак вясны — і на Одэры. Потым надышоў і дзень салютаў, дзень усенароднай радасці. У Маскве на Краснай плошчы былі кінуты пад ногі фашысцкія штандары і сцягі.

У Бацькавічах радасць пачалася тыдні праз два-тры, калі пачалі вяртацца дадому франтавікі. Кожны дзень хто-небудзь ды прыходзіў.

Заранка нікога не чакала і ў той жа час чакала. Чакала і сама не ведала каго. Даведалася каго толькі тады, як вярнуўся ў Гардзеевічы Іван Леўчык. Ён і носа не паказваў у Бацькавічы, хоць яна і чакала яго туды. Сама не ведала, чаму чакала. Мо проста хацелася пабачыць, які ён з ордэнамі, медалямі. Але ён не прыйшоў да яе, і яна зразумела, чаму не прыйшоў. Той апошні яе ліст не пусціў яго сюды. Пашкадавала: навошта яна напісала так? Ёй і самой хацелася пабачыць Леўчыка, хоць слоўцам перакінуцца. Колькі разоў была ў райкоме партыі, дзе ён стаў працаваць інструктарам, але ўсё так выпадала, што Леўчык не трапляўся на вочы.

Увосень у Бацькавічы зноў прыйшоў да Галі пакецік. Не службовы — асабісты, у якім паведамлялася: «Галіна Казіміраўна, вельмі шкадую, што так сталася, але я запрашаю цябе, як найлепшую сяброўку, на сваё вяселле». Прачытала запрашэнне і ніцма ўпала на мяккую падушку. Ніхто не бачыў, колькі яна выплакала слёз. Хіба толькі адна падушка, навалачку якое можна было выкручваць.

Зноў у самыя хвіліны роспачы прыбег Вадзімка.

— Мама, чаго ты плачаш? Хутка ж наш татка прыйдзе, дык і мы будзем радавацца.

— Не ведаю, сынку.

Галя на вяселле не пайшла. Увесь той дзень яна прахліпала ў падушку. Вадзімка не адыходзіў ад яе. Думаў, што маці захварэла і што ёй, відаць, нешта вельмі баліць. А Галі сапраўды балела сэрца. Балела ад таго, што яна яго ашуквала. Балела ад таго, што яна ашуквала іншых і старалася рабіць выгляд, што Леўчык ёй зусім абыякавы, у той час як гэта было не так, хоць у гэтым ні ў якім разе і нікому, апроч самой сябе, Галя не магла прызнацца.

Раздзел семнаццаты

На месцы былой Евелевай карчмы ў Бацькавічах паставілі вялікі мураваны будынак з верандай і ганкам. Над ганкам кідалася ўсім у вочы шыльда з залатымі літарамі: «Праўленне калгаса «Чырвоная ніва».

Будынак ужо сцьмянеў, пастарэў, трошкі зліняла ўжо золата літар на шыльдзе.

Калгас «Чырвоная ніва» падужэў, пабольшаў. Да яго далучылі Міцькавіцкі і Кавалёўскі калгасы, і Галя адчула, што ёй цяпер не справіцца, таму яшчэ на сходзе, на якім аб’ядноўваліся калгасы і які праводзіў Павел Анісімавіч Няронскі, пачала прасіць сакратара вызваліць яе ад абавязкаў старшыні. Выклікалі на бюро райкома, мабыць, думалі яшчэ ўгаварыць, але і там яна заявіла:

— Таварышы, гэта не па маёй жаночай сіле. Пастаўце мужчыну, дый добрага, калі хочаце, каб калгас быў моцны.

— А скажыце, каго б вы прапанавалі замест сябе? — звярнуўся да Галі Няронскі.

Галя акінула вачыма ўсіх, хто быў на бюро. Затрымала позірк на Леўчыку. Той як бы чаго засаромеўся, адвёў свае вочы.

— А хоць бы і таварыша Леўчыка Івана Лявонавіча. Ён добры арганізатар, энергічны і чулы чалавек. Даволі яму тут у райкоме паперкі перакладваць ды правяраць. Няхай з жывымі людзьмі папрацуе. Гэта будзе на карысць не толькі справе, але і яму самому.

Усе зірнулі на Леўчыка, які сядзеў у самым канцы прыстаўнога стала, засланага чырвоным сукном. І ніхто не мог даўмецца, ці рады ён гэтай прапанове, ці наадрэз адхіліць яе. Не магла зразумець і Галя, ці ён на яе злуе, ці прымае яе прапанову як жаданую. Няронскі глядзеў на Леўчыка, і відно было па вачах, што ён у душы згаджаецца з Заранкай, але, мабыць, яму шкадавата было расстацца з Леўчыкам, як з адным з найлепшых работнікаў апарату райкома.

— Ну, дык што, таварышы? Памяркуем. Перш за ўсё хочацца пачуць, як глядзіць на гэта сам таварыш Леўчык. Вам слова, Іван Лявонавіч.

Леўчык устаў, з хвіліну маўчаў, гледзячы на Галю, быццам дакараючы позіркам, што яна ўмяшалася ў яго звыклае, даўно ўсталяванае жыццё. Леўчык маўчаў, і ўсе на яго глядзелі моўчкі, чакалі. І ён парушыў гэтае маўклівае чаканне, бо ўжо не было як маўчаць.

— Я што, таварышы,— сказаў Леўчык,— я радавы партыі, і калі для партыі, для народа трэба, дык я жыцця не пашкадую.

— Навошта жыцця! Ад вас ахвяр ніхто не патрабуе,— умяшаўся Няронскі, відаць, думаючы, што за такімі ўзнёслымі словамі наследуе адмаўленне, як гэта часцяком было на бюро.

— Я ж кажу, калі трэба,— працягваў Леўчык,— дык я вазьму на сябе гэты абавязак, загадзя ведаючы, што ён нялёгкі, хоць і пачэсны.

Галі здалося, што ўсе з палёгкай уздыхнулі. Ва ўсякім разе, яна сама ўздыхнула з палёгкай, відаць, ад таго, што Леўчык згадзіўся стаць на яе месца, а, можа, і ад таго, што ён не злаваў на яе. Адносінамі гэтага чалавека да яе яна чамусьці даражыла і хацела, каб яны былі прыязныя і шчырыя.

— Але і вам, Галіна Казіміраўна, мы не дазволім дэмабілізавацца,— гаварыў Няронскі.— Такога байца, як вы, шкада адпускаць...

— Я не збіраюся дэмабілізоўвацца, Павел Анісімавіч.

— Што вы на сябе возьмеце?

— Я вазьму жывёлагадоўлю. Гэта ў нейкай меры па маёй спецыяльнасці.

Праз тры дні ў нядаўна пабудаваным клубе адбыўся агульны сход узбуйненага калгаса. Бацькаўчане, калі даведаліся, што за сход, сумеліся: навошта здымаць іх Заранку? Для міцькаўчан і кавалёўцаў было ўсё адно: яны не ведалі ні Заранкі, ні Леўчыка. Бацькаўчане ж як не на дыбкі станавіліся: не трэба нам ніхто другі! Толькі пасля таго як выступіла Заранка ды расказала, што за чалавек Леўчык, усе паверылі ёй і аднадушна прагаласавалі за яго кандыдатуру на пасаду старшыні калгаса «Чырвоная ніва».

Ужо колькі год запар калгас «Чырвоная ніва» з самае вясны, як толькі спадзе вада з лясных балотаў, выганяе жывёлу ў летні лагер. Заранка тут скарыстала той даўні вопыт, які яна мела ў вучэбнай гаспадарцы акадэміі. Ва ўрочышчы Плаўе пабудавалі два добрыя дамы для пастухоў і даярак, выгарадзілі жэрдкамі кашары, прасвідравалі артэзіянскую студню, парабілі карыта, паставілі кармакухню. І некалі закінутая лясная палянка стала падобна на абжыты гарадок. Бярэзнік, альшэўнік, дубняк, якія абступалі палянку, ажылі ад песень і гукаў труб-берасцянак. Бацькаўчане не маглі нарадавацца, што іх старшыня даўмелася да такога: колішняя пустка, на якой ніколі і касой не бразгалі, цяпер стала даваць калгасу вунь якую карысць. Тыя пашы, што ля самых Бацькавіч, запусцілі пад траву і настаўлялі столькі стагоў сена, што яго хапала ўдосталь на зіму.

Ды і людзі, якія абслугоўвалі летні лагер, рады былі сваёй працы. Яны нібы на дачу выязджалі. Галі і самой хацелася пабыць там хоць лета. Але як была старшынёй, яна не магла кінуць-рынуць усё і паехаць.

Пасля таго як Заранка здала сваё старшынства Леўчыку, ёй асабліва стала сумна адной у Хімінай хаце. Вадзімка вучыўся ўжо ў сельгасакадэміі на агранамічным факультэце, а цётка Хіма летась памерла. Не хварэла, не кволілася ні на што. Гэтак ціха і памерла старая. Галя прыняла гэтую смерць як трагедыю для сябе.

Так што цяпер Галі адной і сумна было ў хаце, і таму яна была рада магчымасці перабрацца ў лес да людзей, пажыць у гурце.

Даяркі-дзяўчаты, пастухі і даглядчыкі вельмі ўзрадаваліся, калі даведаліся, што да іх прыязджае Галіна Заранка.

У лясным лагеры ўсё пайшло інакш. Заранка разведала выпасы, на якіх яшчэ не пасвілася жывёла. А каб скаціну не ганяць па гарачыні здалёк на вадапой, сабрала ўсіх мужчын — пастухоў, вартаўнікоў, даглядчыкаў,— і непадалёк ад лесу ў нізіне выкапалі ладную такі сажалку. Вада ў ёй была як крынічная. На дзённую дойку кароў больш не заганялі ў кашару. Даяркі састаўлялі на вазы бітоны, бралі вёдры-даёнкі і выязджалі туды, дзе пасвілася скаціна. За які месяц Заранчынага гаспадарання надоі павысіліся як не ў паўтара раза. Павялічылася і прывага маладняку. У зводцы развіцця жывёлагадоўлі, якая друкавалася ў раённай газеце, «Чырвоная ніва» заняла адно з першых месц.

Галі асабліва падабалася Марынка. Гэтую дзяўчыну яна ведала з малых год. Яна вучылася разам з Вадзімкам і не раз была ў іх у хаце. Галя бачыла, як зайздросна гарэлі Марынчыны вочы, калі яна глядзела на Вадзіма. Ды і ён станавіўся нейкі інакшы, калі Марынка была побач. Дзяўчына і ў сельгасакадэмію паступіла завочна мо таму, што там вучыўся Вадзім. Кожны раз на зімовую ці на летнюю сесію Марына збіралася як на свята. Галя ведала, што Вадзім піша Марынцы часцей, чым ёй, і калі прызнацца самой сабе, дык нават трошкі раўнавала. А мо то была і не рэўнасць, мо то проста была зайздрасць іхняй маладосці?

І Марына гарнулася да Галі. Кожны раз так, каб не вельмі кідалася людзям у вочы, яна старалася пагаварыць з Галяй, і калі ў іх заходзіла гаворка пра Вадзіма, Марынка чырванела. Галі гэта нават падабалася. Па адным гэтым можна было здагадацца, што дзяўчына кахае Вадзіма, і кахае моцна-моцна, мо на ўсё жыццё.

Марынка нядаўна вярнулася з летняй сесіі і прывезла Заранцы ад Вадзіма не толькі прывітанне, але і нейкую вельмі ж модную цёмна-блакітную сукенку, акурат такую, пра якую тады ў маладосці Галя марыла. Дзяўчына паведаміла, што Вадзім хутка скончыць сваю апошнюю практыку і прыедзе ў Бацькавічы.

Калі на Галю вельмі насядалі карэспандэнты, дапытваючыся, хто з яе даярак лепшы, каб напісаць нарыс, яна адказвала, што ўсе даяркі як адна, усе добрыя. Але сёння маладога хлопца з фотаапаратам цераз плячо і з універсітэцкім значком на штрыфлі пінжака паслала да Марынкі. Яна была такая, што самой Галі не трэба было нічога тлумачыць: Марынка сама ніколі не лезла ў чужую кішэню па слова — у сваёй хапала. Пасля пашкадавала: хлопец быў дужа прыгожы, нейкі вельмі ж ветлівы.

Цэлы дзень той карэспандэнт хадзіў па Марынчыных слядах. Глядзеў, як яна даіла кароў, распытваў пра першую дойку, ці не страшна ёй было падыходзіць да каровы. Марынка і сама не ведала, чаму яна сказала, што на першым часе баялася кароў, як чарцей лазатых. Сказала мо для таго, каб пасмяяцца з самога хлопца, з яго гарадской недасведчанасці. Смешна было глядзець, як хлопец адмахваўся ад аваднёў і сляпнёў. Яму здалося, што Марынка нават і вухам не вядзе, калі на яе садзіцца гэтая заедзь. Падумалася, што, можа, у яе цела нейкае адмысловае, якога ніякі сляпень не пратне.

— Як вы тут трываеце? Гэтая ж аваднеча, мабыць, вам быту тут не дае?

— А яны нас не кусаюць,— адказвала Марынка,— у нас кроў, мабыць, нясмачная. Яны любяць белую кроў, такую, як у вас. А наша перамешана з потам і не даспадобы ім.

Потым карэспандэнт фатаграфаваў Марынку пры карове Белцы. Пстрыкаў фотаапаратам тады, калі дзяўчына вылівала малако з даёнкі ў бітон.

На другім тыдні ў газеце быў надрукаваны нарыс пра лепшую даярку калгаса «Чырвоная ніва» Марыну Лысюк. Чыталі ўсе наперабой. Усё-ўсё, што Марына ні казала карэспандэнту, амаль слова ў слова было занатавана ў нарысе.

Марына прачытала і сказала:

— От жа дурны які!

— Чаго?

— А пазапісваў і надрукаваў у газеце нават тое, што я казала на смех. Калі я тых кароў баялася, як чарцей лазатых? Гэта ён сам, мабыць, баіцца, дык от і мне прыпісаў.

А карэспандэнт сапраўды, мабыць, для канфліктнасці нарыса, намаляваў Марыну спачатку як незвычайную баязліўку, якая не адважвалася і да каровы падысці і толькі потым асмелілася.

Доўга ў лясным лагеры смяяліся з таго нарыса пра Марыну Лысюк. Смяялася і яна сама, але ўжо больш, калі прыязджаў які карэспандэнт, яна, пагаварыўшы з ім, заўсёды пытала:

— Што вы запісалі?

Карэспандэнты дзівіліся з такой Марынінай дапытлівасці.

А Галя і тут пудзілася. Нечага, яна і сама не ведала чаго, ёй не хапала. Можа, Вадзіма? А можа, і каго іншага?

У нядзелю на сваім «казле» ў лагер прыехаў Леўчык. І прыехаў не адзін. Прыехаў са сваімі двума сынамі. Большаму, Валерыку, ішоў пяты гадок, меншаму, Сяргейку, бралася на чацвёрты. Хлопчыкі былі жвавыя, моцныя, загарэлыя, і абодва падобны на бацьку. Як толькі Леўчык ссадзіў іх з машыны, хлопчыкі кінуліся ў лес.

Кожны прыезд старшыні ў лясны лагер быў для яго жыхароў падзеяй. Адразу ж збіраліся даяркі, пастухі, вартаўнікі, і завязвалася гутарка. Даяркі прасілі замяніць халаты, пастухі раілі, як лепш скарыстаць выпасы. А дзядзька Адам папрасіў новую стрэльбу.

— Гэтая ж старая як дасць у плячо, дык як з ног не валіць.

— Дык і добра, што яна так джвагае. Можа, таму так і ваўкі тады напалохаліся. Мабыць, падумалі, што вы, дзядзька, з гарматы па іх б’яце,— сказаў нехта з мужчын.

— Вам смешкі, а мне як? Стрэліш, дык па тры дні плячо нямее.

— Купім, абавязкова купім, дзядзька Адам, новенькую дубальтоўку,— паабяцаў старшыня.

Потым Леўчык пахадзіў па лагеры, паглядзеў, як у кашарах, паспрабаваў пампаваць ваду. Пампаваць цяжка было, і ён паабяцаў прыладзіць невялічкі маторчык. Няхай ён і пампуе. Навошта чалавечую сілу марна траціць? Яна людзям вунь як патрэбна!

У кашарах быў поўны парадак: статак кожнага пастуха стаяў паасобку. Усюды было чыста. Пад жардзяной агароджай ляжалі ладныя камлыжыны солі, і калі каровам хацелася салёнага, яны лізалі іх.

Зайшлі і ў дамы, дзе жылі лагернікі. У жаночым дамку быў дбайны парадак. Пасцелі пазасціланыя, чысценькія. На вокнах у гарлачыках стаялі лясныя кветкі. Нехта нават два фікусы прывёз. Батарэйны прыёмнічак «Радзіма» працаваў спраўна. Старшыня зірнуў на адтуліны ў прасценку і запытаўся:

— Кіно даўно ўжо ў вас было?

— Нават не памятаем калі. З вясны як было, дык быццам перад ім дарогу размыла,— адказалі жанчыны.

— На наступным тыдні прышлю,— паабяцаў Леўчык.

Затое ў мужчынскай хаце сам чорт нагу мог зламаць.

— Як гэта вы тут жывяце? — запытаў Леўчык са злосцю.

— Як мядзведзі ў бярлозе. А нам што: пераспаць толькі,— апраўдваўся дзядзька Адам.— Ды і то які там сон: пастухам толькі да світання, а мне дык і зусім толькі ўдзень. Дык я больш па кустах туляюся, там здаравей.

— Нельга так, мужчынкі. Гэта ж як дзікуны. Галіна Казіміраўна,— звярнуўся ўжо да Заранкі старшыня.— І вам, жанчынам, не сорамна, што яны так жывуць?

— А мы да іх не ходзім,— паспрабавала апраўдацца Заранка.

— Нам да іх спасабней хадзіць,— выскаліўся нехта з мужчын.

Леўчык не звярнуў ніякай увагі на гэтую рэпліку. Ён казаў да Заранкі:

— Дык от, Галіна Казіміраўна, я папрашу: няхай жанчыны возьмуць шэфства над гэтым домам ды навядуць парадак, а то ж сораму не абярэшся, калі хто чужы сюды загляне.

— Сорам — не дым, вачэй не выесць,— зноў пачуўся той самы пракураны мужчынскі голас.

— Добра, таварыш старшыня! — прамовіла Галя.

Выйшлі з мужчынскай хаты. Сінечу летняга неба плямілі блуклівыя хмаркі. Яны на момант закрывалі сонца, і на лугавіну, на зеляніну лесу наплывалі рухомыя цені і ападаў лагодны, добры, ласкавы халадок.

— А цяпер, Галіна Казіміраўна, давайце праедзем туды, дзе пасвіцца жывёла.

— Калі ласка.

Машына стаяла на краі палянкі ў лясной засені. Калі яны падышлі да яе, Валерка з Сяргейкам ужо былі там.

Хлопчыкі гэтак былі ўмурзаны ў чарніцы, што толькі блішчалі адны вочкі ды бялелі зубкі.

— Дзе гэта вы так, сынкі?

— А тутака ў лесе,— адказаў большы.— Столькі ягад! Столькі ягад! Ды такія спелыя, такія смачныя, што ўсё б ты іх і еў.

— Еў-то еў, а навошта так мурзацца! — дакараў хлопчыкаў Леўчык.

— Хадзіце, дзеткі, сюды, я вас хоць паўмываю трошкі,— азвалася да хлопчыкаў Галя.

— Не трэба, не трэба. Няхай усе людзі бачаць, якія яны ў мяне мурзілы.

Пакуль Леўчык корпаўся нечага ў маторы, Галя пасадзіла хлопчыкаў поруч сябе на заднім сядзенні, абняла іх, і неяк адразу паміж імі завязалася размова.

Леўчык завёў матор, зірнуў на хлопчыкаў, якія сядзелі з Галяй, прыціснуўшыся да яе, усміхнуўся, і машына кранулася. Ехалі ціха. Лясная дарога была няроўная. Леўчык усё азіраўся на Галю с хлопчыкамі.

— Эх, Галіна Казіміраўна, што ты нарабіла?

— Што? — спалохалася Галя, відаць, думаючы, што яна сапраўды чаго благога нарабіла.

— Ты ж от не дачакалася свайго Станіслава. Ды я нешта сумняваюся, ці і быў ён у цябе. Вадзімка, мне здаецца, як няродны табе.

— Што ты! Што ты! — як не замахала рукамі Галя.— Паедзем туды, дзе мы выкапалі сажалку, паглядзіш,— мабыць, хочучы адбіцца ад такой гаворкі, прапанавала Заранка.

— Паедзем усюды. У нас у запасе яшчэ вунь колькі часу. Усюды з’ездзім, усю вашу лясную парафію агледзім,— зразумеў Леўчык, што Галі непрыемна і, мабыць, балюча тая гаворка, якую ён распачаў.

Нейкі момант сядзелі моўчкі. Галя галубіла хлопчыкаў, і ёй так прыемна было адчуваць іх побач сябе.

— Давай на сажалку, паглядзіш, які мы вадапой зрабілі,— прапанавала яшчэ раз Галя.

Сапраўды, вадапой быў добры. Выбралі такое месца, што скаціна, не гразнучы, магла падысці да вады. А вада была чыстая, халодная. Мабыць, з-пад зямлі білі крыніцы. Леўчык спыніў машыну ля самага насыпу. Выйшаў з машыны і пайшоў аглядаць сажалку. Галя павяла хлопчыкаў да вады. Чэрпаючы жменяй ваду, яна пачала ўмываць першага Сяргейку. Хлопчык фыркаў і як не плакаў. Увішнымі рукамі Галя хуценька вымыла Сяргейкаў тварык. Ручніка не было. Зняла з галавы паркалёвую хусцінку і выцерла. Прыгладзіла галоўку, і Сяргейка як абнавіўся — стаў чысценькі і прыгожы.

Пакуль Леўчык абышоў, агледзеў сажалку, Галя тое ж самае зрабіла і з Валеркам.

— О, дык ты маіх кавалераў да ладу прывяла. Дзякую. Хлопцы такія сталі, што толькі любавацца на іх.

— Харошыя хлопцы,— сказала Галя.

— Што ты яшчэ пакажаш мне ў сваёй парафіі?

— Паедзем туды, дзе скаціна пасвіцца.

Як не да самага змяркання старшынёў «казёл» скакаў па лясных і перасохлых балотных дарогах. Галя зноў сядзела з хлопчыкамі на заднім сядзенні, і ёй чамусьці прыемна, добра было слухаць іх шчабятанне, адчуваць іх дзіцячую блізкасць. Яна сама не ведала, чым і завошта спадабаліся ёй гэтыя дзеткі.

Старшыні спадабаліся парадкі ў лагеры. Але пры людзях, калі яны сабраліся ля машыны, Леўчык больш гаварыў пра недахопы, якія кінуліся яму ў вочы. Гэткая была ўжо манера ў чалавека. Бацькаўчане гэтага яшчэ, відаць, не ведалі, і ім часам здавалася, што Леўчык ганіць усю іх работу.

Старшыня ўзяўся ўжо за руль машыны, каб ехаць у Бацькавічы, і як бы цяпер толькі ўспомніў:

— Галіна Казіміраўна,— пры людзях ён зноў перайшоў на «вы»,— у панядзелак прыязджайце ў Бацькавічы. Фермы будзем механізаваць. Ужо ўсё начынне і на «карусель» і на ўсё прыйшло. А без гаспадыні нельга перастаўляць мэблю ў хаце. Пакіньце за сябе каго тут, а самі туды, не менш як на тыдзень.

«Казёл» чхнуў дымам і заскакаў па лясной укатанай дарозе.

Раздзел васемнаццаты

Заранка з месяц не была ў Бацькавічах і от цяпер прыехала на малакавозе, злезла ля свае хаты, і ёй чамусьці здалося, што Бацькавічы неяк перамяніліся, быццам хаты ніжэйшыя сталі, быццам зялёныя сады сцьмянелі. Адным словам, былі нейкія такія няўлоўныя змены, якія і не кідаліся прызвычаенаму воку. Хіміна, цяпер Галіна, хата таксама нібы паменшала, як нечага насупілася, быццам яна злавала, што гаспадыня яе часова выцуралася. Дзіва, дый годзе: хата цэлы месяц была замкнёная, усё было пазачынянае, але адкуль набралася столькі пылу? Гаспадыня хуценька схапіла нейкі трапкачык, намачыла яго і давай перш-наперш сціраць пыл з лапушыстых лістоў фікусаў. Яны, таксама, мабыць, з адзіноты, зблажэлі, паапускалі лісце. Адны вогнікі весела выглядалі праз шыбы акон на вуліцу. Галя хуценька прынесла вады, папалівала вазоны, збольшага сцерла пыл, на скорую руку згатавала сняданак і заспяшалася на ферму.

Новы жывёлагадоўчы гарадок будаваўся ў другім канцы Бацькавіч, наводшыбе ад вуліцы, непадалёк ад шляху. Там ужо былі пастаўлены воданапорная вежа, чатыры новенькія аборы з мураванымі адцэментаванымі шуламі, пад шыфернымі дахамі, цялятнік, свінушнік і кармакухня. Усе ўжо будынкі былі даведзены да ладу. Двор увесь быў застаўлены нейкімі машынамі, рознымі рэчамі, якіх Галя дагэтуль і ў вочы нават не бачыла. Там былі кормазапарнікі, каранярэзкі, абсталяванне для аўтапаілак і «карусель» з даільнымі апаратамі.

Устанаўлялі, ладавалі ўсё гэта нанятыя, не бацькавіцкія, мужчыны. Галя глядзела на іх работу і ніяк не магла зразумець, што да чаго, і яе ахопліваў нейкі неспакой: як жа яна будзе з усім гэтым упраўляцца? Таму і хадзіла яна па аборах, асабліва па вялізнай даільнай зале, як чужая, як лішняя тут, як чалавек, які толькі замінае іншым. Але на трэці дзень Галя адчула, што яна сёе-тое ўжо разумее. Падумала: тое, што зрабіў адзін чалавек, другі абавязкова спазнае. Машыну ж, мабыць, лягчэй вывучыць, чым зрабіць. Пачала ўжо нават сім-тым распараджацца, сёе-тое раіць мужчынам-майстрам.

У добрым настроі на змярканні Галя ішла дадому. Вось-вось, з дня на дзень, павінен прыехаць Вадзім. Яшчэ зімою яна папрасіла старшыню, і той напісаў на імя рэктара акадэміі просьбу прыслаць маладога агранома Вадзіма Заранку на працу ў калгас «Чырвоная ніва». Не можа быць, каб камісія па размеркаванню не прыслухалася да гэтай просьбы.

Галя ішла сярэдзінаю вуліцы. Людзей не было відно. Пасля працоўнага дня яны, мабыць, адпачывалі. Адно зрэдку сям-там пад засенню дрэў чуўся дзявочы смех ды віднелася, як паблісквалі хлапечыя цыгаркі. І раптам насустрач Галі нехта, як прывід, сунецца. Здалёку яна не пазнала, хто гэта. Хацела размінуцца і пайсці дахаты, але прывід насоўваўся проста на яе, і толькі калі ён быў крокі якія за два-тры, Заранка пазнала Мацючыху.

— Дык гэта бо вы, Галіна Казіміраўна? — папытала тая.— Вочы ўжо не бачаць.

— А куды гэта вы, цётка, проці ночы?

— Ды от іду. Радасць у мяне, дык нясу яе людзям.

— Якая?

— Як вам і сказаць. Скажыце, мая любачка, вы не злуяце на майго Міхода?

Галя сумелася з гэтае «любачкі», з самога запытання.

— А чаго гэта вам прыйшло ў галаву цяпер пытацца? Калі і была злосць, дык перагарэла.

— От то ж бо і я так думаю.

— На нябожчыкаў жа не злуюць, хоць і не забываюць таго, чаго яны нарабілі людзям.

— На якіх нябожчыкаў? — сумелася ўжо Мацючыха.

— На звычайных.

Галя хацела адчапіцца ад Мацючыхі і хутчэй пайсці дадому, але старая не адставала ад яе і, ідучы, бубнела сабе пад нос гэтак, каб і Галя чула:

— Дык, дзякаваць жа богу і Савецкай уласці, ён не нябожчык.

— Як? Ён жывы?

— Жывы, мая любачка, жывы! Ды яшчэ які чалавек! Ён жа мне,.дзякаваць богу, і грошы прысылае, і жонку ўжо з дзіцяткам мае. Жывы,{ жывы! Савецкая ўласць, дзякаваць ёй, усё даравала. Ён цяпер вунь якім чалавекам стаў! На ўсю шахту самы першы ўдарнік.

— Што вы кажаце? — не верыла сваім вушам Галя.— А я думала, што яго ўжо даўно няма.

— Дзякаваць богу і Савецкай уласці, жывы. Савецкая ж уласць — гэта ж не тадышняя нямецкая. Для тае было рашыць чалавека жыцця — раз плюнуць. А Савецкая ж уласць шкадуе сваіх людзей, нават калі яны трохі і прашкапіліся перад ёю.

— Дык ён жывы? — яшчэ раз перапытала Галя.— От чаго не думала, дык не думала.

— Жывы, мая любачка! Жывы! От чакаю, у суботу павінен прыехаць у госці. Якое бо то чысло ў суботу?

Галя палічыла і адказала.

— От то ж бо ў гэтае чысло ён і павінен прыехаць. Кожнаму ж чалавеку, мабыць, карціць паглядзець на тое месца, дзе ён першы раз на свет зірнуў.

— Яно-то, канечне, хочацца. Але лепей было б, каб ён сюды не ехаў. Старыя раны перасталі балець ужо, дык не трэба іх соллю пасыпаць,— сказала Галя.

— Якія бо там раны? Хіба ж ён каму якое зло зрабіў? Хіба ж ён каго ўкрыўдзіў? Быў малады — дурны. А цяпер ён вунь якім чалавекам стаў. Я ж кажу — ударнікам. Яму ж Савецкая ўласць усё даравала, дык і людзі, можа, даруюць? У яго цяпер усё чысценькае, як новенькае. Нявестка вунь піша, што ён там ужо на Дошцы гонару.

— Але лепей было б, каб ён сюды не ехаў,— паўтарыла Галя.

Мацючыха быццам і не чула таго, што казала Галя. Старая, не адстаючы, тупала і тупала ўслед і бубнела сабе пад нос. Заранка прыспешвала крок, хацела як адбіцца ад гугнявага старэчага бубнення, але Мацючыха не адставала.

— Дык хіба ж ён вам што благое зрабіў? Ён жа такі сэрцам да вас гарнуўся. Казаў жа мне тады, што як трохі ўсё ўціхамірыцца, дык ён з вамі пажэніцца. Ён і хлопчыка вашага хацеў за сына ўзяць. І вы ж да яго, мабыць, хоць трохі гарнуліся.

Пачуўшы гэтае, Галя як не закрычала ад знявагі.

— Ведаеце, што я вам скажу, цётка! Хоць вы і кажаце, што ваш вылюдак чысценькі цяпер, я ведаю адно: можна рукі адмыць, калі яны выпацканы, можна вопратку вымыць, калі яна заплямлена, але душу, калі яна чорная, ніколі і нічым не адмыеш.

Гэтыя словы Галя выказала гнеўна і як не на ўсю сілу пабегла ад старой, якая доўга яшчэ стаяла на вуліцы як чорны прывід.

Галя разумела Мацючыху: старой хацелася перад тым, як павінен быў прыехаць яе сын, даведацца, ці будуць людзі спаганяць з яго за сваё гора.

Добры настрой у Галі канчаткова знік, і яна ішла дадому з адчуваннем, быццам босай нагою наступіла на слізкую вужаку.

Мацючыха такі праўду казала, што яе Міход павінен прыехаць у суботу. І ён такі прыехаў, толькі не ў суботу, а ў нядзелю, і не прыехаў, а яго прывезлі.

І вось як усё адбылося.

За тры дні да таго, як выехаць на адпачынак на бацькаўшчыну, Міход Мацюк, як звычайна, спусціўся ў шахту. Да ад’езду было ўжо ўсё падрыхтавана: Мацюк назбіраў ладнавата такі грошай, накупляў падарункаў матцы і нават Кадзісе і яе дзецям. Яму, мусіць, карцела задобрыць іх, каб яны не помнілі зла. І вось гадзіны за паўтары перад тым, як скончыць змену, у штрэку пачуўся нейкі гул. Потым са столі, патрушчыўшы крапёж, рынулася парода. Мацюк толькі, як сам не свой, закрычаў.

Аварыйная служба выкапала з-пад пароды Мацюка яшчэ жывога, але беспрытомнага. Паднялі на паверхню, і ці то ад свежага паветра, ці ад чаго іншага да яго вярнулася на момант прытомнасць. Каля Міхода ўвіхаліся дактары і галасіла, прычытаючы, маладая жонка Зіна. Як невідушчымі вачыма ён зірнуў на яе, і вельмі ж яму шкада стала развітвацца з белым светам. Стогнучы, ледзь зводзячы голас, ён папрасіў жонку:

— Зіна, праз тры дні мы павінны былі паехаць да маткі. Дык як бы там ні было: ці жывога, ці мёртвага — завязі мяне туды. Гэта мая, мабыць, апошняя просьба да цябе,— сказаў Міход і страціў прытомнасць.

Тое, што сказаў, як запавет, Міход Мацюк, чула не адна толькі жонка. Чулі ўрачы, старшыня шахткома, чулі шахцёры, якія адразу ж сабраліся да месца здарэння.

Зіна гэтак і ўпала грудзьмі на Міхода. Яна адчула, што ён дажывае апошнія хвіліны. Яе ледзьве адцягнулі ад мерцвяка. Шахтком адразу ж прыняў рашэнне: выканаць апошнюю просьбу нябожчыка. Заказалі труну, памылі, апранулі ў апошнюю дарогу труп, і на трэці дзень, акурат тады, калі Мацюк з маладой жонкай і з малым сынам меліся ад’ехаць на месячны адпачынак у Бацькавічы, нанялі таварны вагон, паставілі труну і адправілі ў далёкую дарогу.

На станцыю Хазарычы цягнік прыйшоў у нядзелю на світанні. Гэта была канцавая станцыя — тупік. Вагон адразу ж загналі на запасную каляіну, і Зіна пабегла шукаць дзе якую машыну, каб ехаць у Бацькавічы. І хоць дарога была невялікая, шафёры, як толькі даведваліся, што за груз, наадрэз адмаўляліся. Зіна абяцала вялікія грошы, усё роўна адмаўляліся.

Нарэшце пад абед Зіна знайшла нейкую гарадскую аўтабазаўскую машыну-лесавоз. Пагрузілі ў кузаў труну. Зіна папрасіла шафёра ўзяць хлопчыка да сябе ў кабіну, а сама села ў кузаў. Хацела дзе купіць ці назбіраць якіх кветак, але нідзе не траплялася. У лесе, дзе расло многа кветак, шафёр не захацеў надоўга спыняцца. Гэтак і прыехалі ў Бацькавічы.

Зіна нават не ведала, дзе жыве яе свякруха, і на шляху ля воданапорнай вежы папрасіла шафёра спыніць машыну, каб распытаць. Нейкая жанчына расказала, як знайсці Мацючышын двор. Да машыны падышлі тым часам мужчыны, і адзін з іх спытаў:

— Дык што бо гэта вы такое везяце?

Замест адказу пачулася галашэнне, прычытанні, і Галя, то ў яе пытала Мацюкова жонка, здагадалася: нешта няладнае з Міходам Мацюком.

Машына ўехала ў двор, які быў чысценька падмецены, дагледжаны. Па самой хаце можна было здагадацца, што тут чакалі нейкага ўрачыстага моманту: вокны былі пазавешаны белымі паркалёвымі з гафтам фіранкамі.

На голас матора з хаты выбегла на ганак старая Мацючыха. З учарашняга дня яна была апранута ў святочнае. Чакала сына. Выбегла — і як не падламаліся ногі.

— Дык што бо гэта такое? — пытала Мацючыха.

— Гэта мы, мамачка,— выплаканымі вачыма зірнула Зіна на свякруху, якую бачыла ўпершыню.

— А дзе ж Міходка?

— А вунь,— паказала яна на труну.

Тым часам з кабіны выскачыў хлопчык і кінуўся да бабулі, якую таксама бачыў упершыню,— кінуўся так, быццам даўно ўжо ведаў.

Вара, як даведалася, што ў той труне ляжыць яе сын, запрычытала на ўвесь голас:

— А я ж цябе не такога чакала, сыночак мой любенькі... А я ж цябе чакала жывенькага, дужанькага... А ты вунь у якой хаце прыехаў да роднай дамоўкі...

На Мацючышына галашэнне, на навіну, якая адразу ж абляцела Бацькавічы, у двор сышлося поўна мужчын і жанчын. Унеслі ў хату труну і паставілі на покуць пад абразы. Мацючыха ўсё парывалася адкрыць дамавіну, але ёй сказалі, што не трэба. З нявесткаю доўга радзіліся, як хаваць: з папом ці з аркестрам. Мацючыха дамагалася, каб прывезці папа, але нявестка стаяла на сваім: з аркестрам, дый годзе. Старая падумала: а мо і праўда лепей з аркестрам. Бач жа, як хавалі старую Хіму, колькі людзей ішло на могілкі.

Паехалі ў Гардзеевічы наймаць аркестр, але там, як даведаліся, каго хаваць, наадрэз адмовіліся. Капельмайстар добра ведаў Міхода. Мацючыха заехала да папа і прывезла яго замест аркестра.

Працэсія выйшла з двара. Уперадзе ішлі поп з дзякам. Два Мацючышыны сваякі неслі пратэсы. А за возам, на якім стаяла труна, ішлі маці, Зіна, хлопчык, далёкія сваякі і яшчэ колькі старых, якія наогул хадзілі на могілкі за кожнай труной. Гугнявы голас папа — «Са святымі ўпакой» — нік у наструненай летняй цішыні вуліцы. З двароў выходзілі бацькаўчане паглядзець, што там такое. Выйшла і Кадзіха. Яна перахрысцілася, тры разы плюнула і сказала так, каб чутно было тым, хто ішоў за труною:

— Туды табе і дарога.

І не адна Кадзіха сказала такія словы. Бацькаўчане, як толькі набліжалася працэсія да чыйго двара, зірнуўшы на труну, адварочваліся і, як змовіўшыся, казалі:

— Туды табе і дарога.

На могілках поп з дзякам прагугнілі апошнюю малітву, і труна павольна па вяроўках папаўзла ўніз, у зямлю. Здавалася, што і поп з дзякам заспяваюць, расцягваючы: «Туды та-бе і да-ро-га». Далакопы хапіліся ставіць крыж.

Сярод збуцвелых, спарахнелых крыжоў старых могілак завіднеўся новы дубовы крыж на Міходавай магіле.

Галя наглядала за працэсіяй ад воданапорнай вежы, ад якой да могілак было рукой падаць. Ёй чамусьці стала брыдка-брыдка. Яна і сама не ведала, чаго ў яе сапсаваўся настрой. Мо таму, што гэтага здрадніка прывезлі здалёку сюды хаваць? А мо таму, што Вадзімка, якога яна чакала з дня на дзень, недзе забавіўся?

А Вадзім прыехаў. Галя прыйшла з фермы, а ён ужо дома. Спачатку яна і не пазнала хлопца. Ды і не дзіва: гэта быў ужо не хлопчык, а сапраўдны шыракаплечы, мажны мужчына. Галя як зайшла ў хату, зірнула на яго, дык ледзь не абамлела. Ёй здалося, што за сталом сядзеў Станіслаў.

— Дзе ж гэта ты так доўга забавіўся, хлопчык мой?— пытала яна.

— Там, там, мама,— як не паказваў рукою ў той бок, дзе асталася акадэмія.— Я ж ужо туды не вярнуся, я ж ужо назаўсёды да цябе, у нашу «Чырвоную ніву».

— Дык ты мо і галодны? — забегалася Галя збіраць на стол полудзень.

— Не, не, мама.

— Я зараз, сынку,— яшчэ больш заспяшалася Галя.

Дні тры Вадзім не браўся ні за якую працу. Хадзіў па палетках, на ферму разам з Галяй. Усё глядзеў, да ўсяго прыглядаўся. Сустрэўся з Леўчыкам. Дамовіліся, што тыдні два Вадзім адпачне пасля вучобы, а там ужо возьмецца і за работу.

Галі здавалася, што хлопцу нечага не хапае, што ён нечага шукае і не знаходзіць. Яна здагадвалася, па кім нудзіцца, каго шукае Вадзім, але маўчала. Нарэшце ён сам запытаў:

— Мама, скажы мне, а дзе гэта Марынка?

— Я ж так і ведала, што ты, сынку, запытаешся,— амаль што ўзрадавалася Галя.

— Адкуль ты ведала? — засаромеўся Вадзім.

— Матчына сэрца ўсё павінна адчуваць і ведаць. Я даўно ўжо бачу, што яна сохне па табе, а ты, мабыць, па ёй.

Вадзім яшчэ больш зачырванеўся, быццам ён зрабіў што недазволенае, непрыстойнае.

— А дзе ўсё-такі яна?

— Яна ў лясным лагеры,— адказала Галя з прыхаванай радасцю. Марынка ёй самой падабалася, і Вадзімаў выбар яна ўхваляла ўсёй душой.— Дык ты, можа, хочаш у лес з’ездзіць? Табе, відаць, трэба і там пазнаёміцца з гаспадаркай. Пакуль у цябе вольны час, дык можаш там пабыць.

— А ты калі збіраешся туды?

— Я, мабыць, яшчэ трохі забаўлюся з гэтым абсталяваннем. Старшыня загадаў мне сачыць за ўсім.

Галі было тут работы яшчэ на які тыдзень, і Вадзіму здалося, што гэты тыдзень будзе дужа доўгі для яго. Таму, неяк прачнуўшыся раней за Галю, хлопец пачаў збірацца ў дарогу.

— Куды ты, сынку? — запытала Галя, быццам і не здагадвалася, куды збіраецца хлопец.

— У лес. Там жа, ты кажаш, як на дачы. То чаму мне, пакуль я ў адпачынку, нічым не заняты, не пабыць на выгодзе?

— Канечне, трэба пабыць. Хадзем, я цябе пасаджу на малакавоз, і паедзеш.

Акурат, калі яны падышлі да малачарні, туды пад’ехаў не малакавоз, а звычайная машына з поўным кузавам бітонаў.

— На гэтай і паедзеш. Яна зноў туды пойдзе,— сказала Галя.

— А мне ўсё роўна на чым, абы ехаць.

Не паспелі Галя з Вадзімам добра агледзецца, як з кабіны выскачыла Марынка. Выскачыла і стала як укапаная. Яна, мабыць, не чакала от гэтак адразу тут сустрэць Вадзіма, і таму не ведала, што ёй рабіць, што ёй казаць.

— Марынка, а чаго ты прыехала? На каго ты там кароў пакінула?

— Я дамовілася з дзяўчатамі, яны падояць маіх кароў і ў абед, і ўвечары, і заўтра раніцай. Трэба ж мне хоць дзень дома пабыць, а то здзічэеш там, у лесе,— апраўдвалася Марынка.

— Трэба, трэба, я ж не кажу, што не трэба.

Марынка глядзела на Вадзіма, Вадзім на яе, і гэтак стаялі ў нерашучасці, чырванеючы і саромеючыся. Галя глядзела на іх і неўзаметку сама сабе ўсміхалася. Першы зрушыўся з месца Вадзім.

— Ну, дык дзень добры, Марынка.

— Добры! Добры! — кінулася яна вітацца да хлопца.

Галя ведала, што дома ў Марынкі не было і няма ніякага клопату, які б паклікаў яе сюды, у Бацькавічы. Яна проста дачулася, што прыехаў Вадзім, і не магла ўтрымацца, каб не пабачыцца з ім.

Машына пайшла згружаць бітоны. Вадзім з Марынаю гэтак і асталіся стаяць, трымаючы адно аднаго за рукі. Галя адчула, што яна тут лішняя, і заспяшалася.

— Я пайду на ферму. А вы, дзеткі, ідзіце дахаты. Не саромейся, Марынка, я ўсё ўжо ведаю.

А ўвечары ўжо і Марына не пасаромелася. Вадзім прывёў яе пад Хіміну хату, і яны паселі на тую лавачку, на якой калісьці, як прыйшлі ў Бацькавічы, сядзелі і чакалі Хімы Галя з Вадзімкам.

Галя расчыніла насцеж вокны. З вуліцы лілася лагодная прахалода. Вогнікі, якія стаялі на падаконніку, здаецца, таксама як не павыскоквалі на вуліцу. Заранка прысела ля расчыненага акна. У вячэрнім сіняватым мроіве ёй відны былі дзве постаці. І не толькі відны былі. Да яе даляталі і словы. Галя і не хацела падслухоўваць, пра што гавораць хлопец з дзяўчынай, але ў той жа час яе нібы нешта трымала ля гэтага акна. Чула тое, ад чаго сэрца поўнілася радасцю, тое, што ёй хацелася слухаць і слухаць, як песню, як гімн маладосці.

Галі самой чамусьці стала сорамна, што яна апынулася сведкаю радасці маладых людзей. Адышлася ад акна, нечым пагрукала ў глыбіні пакоя, каб на вуліцы пачулі, што яна не пад акном, што яна не падслухоўвае і не падглядвае іх радасць. Хуценька ўзялася смажыць яечню, кроіць хлеб, пакрываць стол, засланы чыстым настольнікам. Знайшлася ў запасе і бутэлечка віна. Падрыхтаваўшы ўсё, Галя падышла да акна, высунула галаву паверх вогнікаў і пазвала:

— Дзеці мае, ідзіце ў хату. Павячэраем.

— Хадзем,— беручы пад руку, запрасіў Марынку Вадзім.

— Што ты! Што ты! — як не пратэставала Марынка.— Сорамна ж.

— Чаго табе сорамна! Табе ж усё жыццё давядзецца снедаць, абедаць і вячэраць у гэтай хаце.

Раздзел дзевятнаццаты

На першую нядзелю жніўня ў «Чырвонай ніве» быў намечаны Дзень жывёлавода. У лясным лагеры даяркі, пастухі, вартаўнікі прычапурыліся і чакалі таго незвычайнага свята. Леўчык паабяцаў прэміяваць лепшых работнікаў. А прэміяваць-такі было за што: надоі ў «Чырвонай ніве» былі самыя высокія па ўсім Гардзеевіцкім раёне. І дзённая прывага цялят была ладная. І з дзяржавай калгас разлічыўся па мясу адным з першых. І механізацыя фермаў была закончана. Заранка хадзіла як імянінніца. На душы ў яе было добра-добра. У лясны лагер прыехаў Вадзім. Яна глядзела на яго і на Марынку і радавалася, і толькі калі прыгадвала гады свайго юнацтва,— цень нейкага шкадавання, што яны былі нялюдскія, набягаў на сэрца, але яна старалася яго адагнаць. Чалавеку, відаць, трэба больш глядзець у будучыню, чым азірацца на мінулае.

Дзядзька Адам, не расстаючыся з новай дубальтоўкаю, якую яму нядаўна купіў Леўчык, хадзіў па лесе і шукаў прыдатнага месца, дзе б можна, як ён казаў, правесці мітынг. На лагернай палянцы нельга было праводзіць — там столькі аваднёў і сляпнёў, што ад іх кожны міг трэ было адмахвацца. Непадалёк ад лагера ў лясной гушчэчы Адам такі знайшоў прыдатную невялічкую паляначку, густа зарослую дзяцельнікам і мятліцаю. Вынеслі стол. Галя знайшла чырвонай крамніны і заслала яго. Вадзім напісаў на чырвоным палотнішчы заклік: «Таварышы жывёлаводы! Дадзім роднай дзяржаве як найбольш малака і мяса!» Палотнішча расцягнулі і прыбілі да дрэваў над самым сталом так, што яно відно было з усіх бакоў палянкі. На палянцы астаўся толькі дзядзька Адам з дубальтоўкаю. Ён сядзеў за сталом і неяк асабліва задаволена ўсміхаўся. Усе астатнія пайшлі на лагерную палянку — вось-вось павінен быў прыехаць старшыня.

На лагерную палянку выскачыла не адна машына: напераду бег старшынёў «козлік», а за ім новенькая карычневая «Волга». З яе выйшлі сакратар Гардзеевіцкага райкома Няронскі і яшчэ два незнаёмыя мужчыны. Угледзеўшы Заранку, Няронскі адразу ж падышоў да яе, павітаўся, узяў пад руку і пайшоў з ёю, як на шпацыр. Калі Марынка прыгледзелася да незнаёмых, у адным з іх яна пазнала таго карэспандэнта, які тады пісаў пра яе нарыс. І карэспандэнт, пашукаўшы вачыма сярод дзяўчат, таксама пазнаў яе, бо кінуўся адразу да іх з Вадзімам.

— А, старая знаёмая,— падаў руку карэспандэнт.

— Знаёмцеся, гэта мой...— паказаўшы позіркам на Вадзіма, недагаварыла дзяўчына.

— Ну, як тады чыталі мой нарыс? Як прынялі? — дапытваўся карэспандэнт.

— Як прынялі, так і правялі,— адказала Марына.

Карэспандэнт насцярожыўся, але ўжо не было як распытваць, бо Леўчык як не на ўсю сілу крычаў:

— Ну, дык прымайце гасцей, гаспадары!

І ўсе гуртам пачалі прадзірацца праз лясную гушчэчу на тую палянку, дзе сядзеў дзядзька Адам з дубальтоўкаю.

— Сядайце, сядайце, дзе хто стаіць,— запрашаў старшыня.

І сапраўды ўсе паселі там, дзе хто стаяў — на духмяную траву, і, здаецца, удыхалі пахі палянкі, быццам упершыню ім давялося дарвацца да такой летняй любаты. Леўчык пашукаў вачыма Няронскага з Галяй. Яны недзе забавіліся. Потым, як бы што ўспомніўшы, старшыня палез у свой старэнькі, яшчэ з вайны, планшэт. Дастаў два канверты і як не паглядзеў іх на прасвет.

Тым часам на палянку выйшлі Няронскі з Галяй. Яны нечага ўсміхаліся.

— Сюды, сюды, таварышы! — махаў рукою Леўчык.

Падышлі да стала. Няронскі адразу сеў за стол. Заранка асталася стаяць. Леўчык зірнуў на яе і сказаў:

— А вы пастойце, Галіна Казіміраўна,— на людзях ён не пасмеў назваць яе на «ты».— Вам яшчэ давядзецца танцаваць.

— Калі музыка будзе, дык мо і з вамі патанцуем.

— Без музыкі давядзецца танцаваць. Аж два лісты я вам прывёз,— і Леўчык падаў Галі цераз стол канверты.

— А можа, такія лісты, што і плакаць давядзецца, а не танцаваць? — нібы што прадчуваючы, сказала Галя.

— Чаго там плакаць!

Заранка аддзірала краёчак канверта, а ўсе глядзелі на яе, быццам чакалі, ці будзе яна плакаць ці танцаваць. Прабегла вачыма няроўныя, відаць, напісаныя дрыжачай рукою радкі:

«Дарагая Галя! Я зноў звяртаюся да цябе з жаданнем і надзеяю. Ты ўжо выгадавала так званага свайго сына. Я гэта ведаю, бо цяпер працую тут, у акадэміі. Я ўжо кандыдат навук,— нібы пахваляўся Канстанцін Стрыжанок.— Мне цяпер усяго тут хапае. Не хапае толькі аднаго — асабістага шчасця. Лёс мяне абдзяліў ім. Дык давай спалім усе тыя масты, што вядуць да мінулага, і пабудуем новыя, якія будуць весці нас з табою толькі і толькі ў шчаслівую будучыню. Я ведаю, што і ты не мела шчасця, дык давай цяпер здабудзем яго разам...»

Галя нават не дачытала Стрыжанковага ліста. Пашматала яго на дробненькія кавалачкі і пусціла па ветры. Узялася распячатваць другі.

Дастала з канверта невялікі белы аркушок. Па меры таго як Галя чытала, ногі яе ўвачавідкі падломваліся, і яна ўпала на зялёную траву, нема закрычаўшы.

— Мама, што з табою? — стараючыся падняць яе, закрычаў спалоханы Вадзім. Марынка хуценька пабегла і прынесла кубак халоднай крынічнай вады.

— Нічога, сынку, нічога,— мармытала праз сцятыя зубы Галя.— Яны невінаватыя! Яны невінаватыя!

— Хто невінаваты?

Вадзім узяў з Галіных рук аркушок, і людзі бачылі, як, чытаючы, ён бялеў, чырванеў, вочы яго наліваліся слязьмі. Хлопец не мог вымавіць ні слова. Марынка, даўшы Галі вады, пачала дапытвацца, што з ім. Ён нічога не адказваў.

Усе, хто быў на палянцы, таксама нічога не разумелі. Паўскоквалі з сваіх месц і акружылі Заранку.

— Ён невінаваты! Ён невінаваты!

Падбеглі да Галі Няронскі, Леўчык, карэспандэнт і той незнаёмы.

Няронскі ўзяў з рук у Вадзіма паперку з чырвоным штампам Вярхоўнага Суда БССР і толькі цяпер зразумеў, у чым справа.

— Таварышы, не разыходзьцеся,— сказаў Няронскі.— Зараз мы ўсё вам скажам.

Ужо ніхто больш не сеў на траву. Усе ў трывожным чаканні сабраліся вакол стала. Працерабіўшы сабе локцямі дарогу, бліжэй за ўсіх стаў дзядзька Адам з новенькай дубальтоўкаю і навастрыў вушы.

— Я вам, таварышы, прачытаю гэтую паперку, і вы самі зразумееце ўсё.

Густы басавіты голас Няронскага пераціналі спазмы, але ён чытаў так, каб усе чулі. І чытаў вось што:

«Паводле дайшоўшых да Вярхоўнага Суда БССР вестак, у Вас, паважаная Галіна Казіміраўна, знаходзіцца на выхаванні сын Станіслава Дарахвеевіча і Альбіны Вікенцьеўны Гарадзюкоў, у свой час беспадстаўна арыштаваных і асуджаных. Паведамляем, што справа Станіслава і Альбіны Гарадзюкоў перагледжана Вярхоўным Судом БССР і яны пасмяротна рэабілітаваны і адноўлены ва ўсіх грамадзянскіх правах».

— Дык Вадзім не яе родны сын? — пачулася з натоўпу.

— Хто б мог гэта падумаць! Яна ж яму ўсю душу аддавала, яна ж яго глядзела лепш, як каторыя сваіх родных. Яна ж яго выняньчыла, выхавала і ў людзі дарогу дала!

— Таварышы! — зноў пачуўся голас Няронскага.— Гэта трагічная і прыемная вестка не можа не расчуліць кожнага з нас, у кім б’ецца сэрца савецкага патрыёта. Добра, што наша зямля мае такіх мужных, нязломных, я сказаў бы, гераічных людзей, як Галіна Казіміраўна Заранка.

На гэтым і скончыўся мітынг. Прэміі Леўчык уручыў ціха, без тых урачыстасцей, якія меліся адбыцца, па спісу, што быў складзены загадзя. Яму карцела хутчэй пабачыць Галю.

Заранка ляжала на ложку. Над ёй стаялі Вадзім з Марынкаю. Галя ўжо выплакалася. Яна чамусьці не магла зірнуць у вочы Вадзіму, быццам у чым вінавата была перад ім. Хлопец гэта заўважыў і, праглынуўшы даўкі камяк у горле, загаварыў:

— Мама! Мама! Ты нічога не думай. Ты лепшая, ты раднейшая мне за ўсіх мам на свеце.

— І мне, і мне самая родная,— падтрымала Вадзіма Марынка.

Удваіх яны кінуліся цалаваць Галю. У гэты самы момант і падышоў да ложка Леўчык. Паглядзеў на Галю. Яна зірнула на яго і адвяла позірк, быццам і перад гэтым чалавекам была ў чым вінавата.

— Эх, Галіна Казіміраўна! Галіна Казіміраўна! Незамужняя ўдава! Я быццам ведаў гэта. Сэрца маё чула. Навошта ж ты адна на свае слабыя плечы ўзваліла гэтакі цяжар? Яго ж можна было б раздзяліць на дваіх, і куды лягчэй было б.

— Не трэба пра гэта! Не трэба, Іван Лявонавіч,— махнуўшы рукою, слаба запратэставала Галя.— Відаць, так і павінна было быць.

Усе гэтыя дні Вадзім з Марынкай не адыходзілі ад Галі. Ім здавалася, што, калі яны адыдуць, яна ў роспачы нечага можа нарабіць. Аднак узрушэнне ўлеглася, і Галя пакрысе пачала супакойвацца. Таго, чаго яна баялася, не здарылася. Ёй здавалася, што як толькі Вадзім даведаецца, што яна яму не маці, то адхінецца, вырачацца яе. Выйшла наадварот: не толькі Вадзім, дык і Марынка як прыкіпелі сэрцамі да яе, і гэта прыносіла заспакаенне і нават радасць. .

А жнівень быў гарачы-гарачы. Сонца ў небе, здаецца, плавілася і на зямлю асыпалася пякельна-гарачымі кроплямі. У сярэдзіне тыдня на світанні, калі яшчэ не разлілася спёка, прыехаў старшыня. Усхваляваны Леўчык выбег з машыны і да Галі:

— Дык от, Галіна Казіміраўна, параіўшыся на праўленні, мы вырашылі паслаць цябе на курорт, на Рыжскае ўзбярэжжа. Пасля ўсяго перажытага трэба адпачыць.

— Дзякую вам, Іван Лявонавіч, але мне не трэба ніякія курорты. Як гэта я кіну ўсё і паеду?

— Не адмаўляйся, Галіна Казіміраўна. Гэта ўсё ўзгоднена з райкомам. І Павел Анісімавіч настойваў на гэтым.

— І сама не ведаю,— як бы пачала згаджацца Заранка.— Ніколі я на тым моры не была, дык баюся нават і ехаць на яго.

— А каб не баялася, я спадарожніка добрага знайшоў.

— Каго?

— Пабачыш сама. Збірайся ды паедзем у Бацькавічы. Тут астанецца Марынка. Я ўжо і пуцёўку ўзяў і чыгуначны білет у купейны вагон. Толькі паедзеш не з Хазарыч, а з горада. Туды мая машына завязе. Збірайся хутчэй!

— Дык ужо так і збірацца?

— Трэба ж яшчэ сёе-тое і дома падрыхтаваць: і ўборы, і строі. Жанчыны ж не могуць без гэтага.

І от Заранка заходзіць у вагон. Чамадан яе нясе ззаду сам старшыня. Нясе і чагосьці ўсміхаецца, як бы ён штосьці смешнае падстроіў, што вось зараз саб’е спанталыку пасажырку.

— Галіна Казіміраўна, дык вось жа купэ. Шостае,— сказаў і сам адсунуў дзверы. У купэ пры акне, углядаючыся на перон, стаяў па-святочнаму апрануты чалавек. Стук дзвярэй нібы яго спалохаў, і ён як не падскочыў. Леўчык прапусціў папераду сябе Галю. Сам затрымаўся з чамаданам у дзвярах. На яго твары — хітравата-зычлівая ўсмешка. Галя спынілася пасярод купэ, угледзелася ў пасажыра і сумелася. Яна доўга не дае веры сваім вачам і, як не праціраючы іх, глядзіць і глядзіць на чалавека. Той таксама глядзіць, але па твары відаць, што ён чакаў гэтай пасажыркі.

— Зянон Карнеевіч, гэта вы? — адыходзячы ад утрапення, спытала Галя.

— Як бачыце.

— Як гэта вы сюды?

— Раней за вас на аўтобусе прыехаў з Гардзеевіч.

Ад нечаканасці, з-за нейкай разгубленасці Галя так і не павіталася за руку з кавалёўскім брыгадзірам Зянонам.

— Сядайце, уладжвайцеся як дома,— запрашаў Зянон.

Леўчык прайшоў з дзвярэй, падняў века правага палка і паставіў у скрыню Галін чамадан.

— Я ж вам казаў, Галіна Казіміраўна, што добрага спадарожніка знайшоў. Хіба благі?

Галя нібы і не пачула гэтага запытання.

— А куды вы едзеце? — запытала.

— Туды, мабыць, куды і вы,— адказаў брыгадзір.

— Разам пуцёўкі і нават чыгуначныя білеты сам браў,— растлумачыў Леўчык.— Дык вы ж глядзіце адно аднаго. Добра там адпачывайце, набірайцеся сілы і, галоўнае, не сумуйце. А мне трэба яшчэ ў адно месца заскочыць, ды ўжо і нярана. Дык дазвольце пажадаць вам добрага адпачынку і, галоўнае, добрага настрою.

— Дзякуем,— як змовіўшыся, адказалі разам Заранка і Зянон.

Яна ўсё яшчэ ніяк не магла асвойтацца ў гэтым купэ. Не ведала — ці стаяць ёй, ці садзіцца, ці вешаць на кручок летняе паліто, ці гэтак і трымаць яго ў руках.

Было ўжо добрае змярканне. Зянон уключыў верхняе святло. Яно мякка-мякка разлілося па купэ, і Галя заўважыла, што твар брыгадзіра быў чыста паголены, вымыты, не такі, як тады ў лесе. І па новенькім цёмна-сінім гарнітуры пад гальштукам і па ўсім можна было падумаць, што гэта не калгасны брыгадзір, а нейкі трошкі франтаваты інтэлігент. Адно толькі рукі выдавалі: яны былі жылаватыя і як пафарбаваныя ў карычневы колер.

Галя таксама апранулася не абы-як. Яна надзела тую цёмна-блакітную шарсцяную сукенку, якую прывёз ёй у падарунак Вадзім. Зянон глядзеў на жанчыну, здаецца, не могучы адвесці ад яе позірку.

Заранка засаромелася. Загарэлы, абветраны твар яе зачырванеўся і ад гэтага стаў яшчэ прыгажэйшы.

Тым часам цягнік мякка-мякка крануўся. Яны не пачулі нават стуку колаў, буфераў. Адно вызначылі, што ён крануўся, па тым, што перонныя агеньчыкі пачалі адплываць назад.

— Значыць, у наша купэ нікога больш і не пасадзяць! — канстатаваў Зянон.

— Нам прастарней будзе.

— Пасцелі трэба? Пасцелі трэба? — пытала правадніца.

— Нясіце,— адказала Галя за дваіх.

Зянон дастаў два пафастрыгаваныя ватныя матрацы. Галя распрастала просціны і па-жаночы дбайна заслала пасцелі. Паселі адно супроць аднаго. Галя бачыла, што Зянону хочацца закурыць. Ён ужо колькі разоў даставаў з кішэні цыгарэты, гуляўся з карабком запалак, але адразу ж усё гэта клаў назад у кішэню.

— Курыце, курыце,— дазволіла Галя.

— Я ведаю, што вы ні дыму, ні агню не баіцеся.

— Адкуль вы ведаеце?

— Я пра вас усё ведаю.

— Затое я, на жаль, пра вас нічога не ведаю,— прызналася Галя. І ад гэтага прызнання на Зянонаў твар набегла пахмурнасць: значыць, яна ім не цікавілася, ні ў кога не пытала пра яго, значыць, яна зусім абыякавая да яго. А ён жа думаў...

— Раскажыце мне пра сябе, Зянон Карнеевіч.

— Навошта? Жыццё кожнага чалавека другім відно, як на далоні, дык навошта пра яго расказваць.

— Раскажыце, раскажыце,— дамагалася Заранка.

Праз усю ноч да самага Мінска пасажыры шостага купэ нават не прылеглі на пасцелі. Зянон уключыў начное сіняватае святло, і ў купэ запанаваў нейкі казачны паўзмрок. Галя слухала тое, што расказваў Зянон.

Незадоўга да вайны Зянон ажаніўся быў з кавалёўскай дзяўчынай Дусяй. Нарадзілася двое дзетак: сынок Андрэйка і дачка Ніна. Потым неяк так сталася, што яго паслалі вучыцца ў партыйную школу. Адтуль Зянон пайшоў і на вайну. Два разы быў паранены: першую рану атрымаў пад Арлом, другую ў баях за латвійскі горад Елгаву. Пасля вайны Зянона прызначылі брыгадзірам кавалёўскага калгаса. Прыйшоў ён з вайны і не пазнаў ні дзяцей — тыя павырасталі, ні жонкі — Дуся неяк змізарнела. Захварэла на нешта. Куды ён толькі ні вазіў яе: па ўсіх гарадах, па ўсіх дактарах,— нічога не памаглося. Два гады таму назад Дуся памерла. І толькі тады, калі памерла, дактары сказалі, што ў яе быў рак.

— Няшчасная,— паспачувала Галя.— А дзе вашы дзеці цяпер?

— Андрэй служыць у арміі афіцэрам-кадравіком, а Ніна замужам у нашых Кавалях. Вы не думайце, што я так сабе чалавек. Я ўжо — дзед,— нібы пахваліўся Зянон.

— Я таксама, мусіць, хутка бабкай стану,— сказала сваё Галя.

— Маладая прыгожая бабка. Да такой бабкі яшчэ і пазаляцацца не грэх.

— А хіба да такога дзеда, як вы, нельга?

— А вы разумееце, Галіна Казіміраўна, якое гэта пачуццё быць дзедам?

— Якое?

— Мне здаецца, што сваіх родных дзяцей я так не любіў, як унукаў. Ведаеце, не пабачу, не пагуляюся з імі дзень-другі — сэрца ные.

— А вы ведаеце, Зянон Карнеевіч, нашаму пакаленню выпала такая доля, што не было калі і як дзяцей любіць. Трагедыі, якіх мы столькі перажылі, маглі б сэрцы нашы скамяніць. І вельмі добра, што ваша сэрца асталося чулае і трапяткое.

— А ваша?

— А маё? Не ведаю. Будуць унукі, праверу.

— Дык вы хутка збіраецеся стаць з незамужняй удавы незамужняй бабкай?

— Не кажыце так, Зянон Карнеевіч,— спахмурнела Галя.

— Даруйце, Галіна Казіміраўна, што мо зрабіў вам трошкі балюча.

У Мінск цягнік прыйшоў на світанні. Яшчэ не былі патушаны вулічныя агні. Зянон з Галяю выйшлі на перон. Любаваліся горадам, удыхалі халаднаватае чыстае паветра. Хадзілі па пероне, аж пакуль не пачулася:

— Грамадзяне пасажыры! Цягнік адыходзіць праз дзве мінуты. Просім заняць свае месцы.

У сваім купэ яны засталі новых пасажыра і пасажырку. Яны ўладкоўвалі чамаданы і клункі. Гэта былі ўжо стараватыя і таўставатыя людзі. Мужчына, зірнуўшы на сваіх спадарожнікаў, звярнуўся да Зянона:

— Ведаеце што, таварыш, я папрасіў бы вас перасяліцца на верхні палок. Няхай нашы жонкі ўнізе будуць. Ім жа, жанчынам, усё-такі цяжкавата наверх падымацца.

Галя паслала Зянону пасцель на верхнім палку. Як толькі крануўся цягнік, абое, Зянон і Галя, заснулі. Дзіва што: усю ж ноч не спалі. Прачнуліся, пад’язджаючы ўжо да Рыгі. Прачнуліся, і Зянон пашкадаваў:

— Ай-я-яй, Галіна Казіміраўна, гэта ж мы з вамі праспалі. Мне ж хацелася хоць праз акно паглядзець на Латвію. Я ж тут ваяваў. Можна сказаць, сваімі нагамі схадзіў усе дарогі. Хацелася пабачыць, якая яна цяпер, Латвія.

— А мы як-небудзь на экскурсію паедзем. Пагледзіцё яшчэ.

— Хіба што!

У Рызе забавіліся нядоўга. Падземным выхадам выйшлі на пляцоўку электрычкі і неўзабаве былі ўжо ў Булдуры. Галі спадабалася, што тут усё чысценькае, дбайна дагледжана, усё мае нейкі святочны выгляд. І настрой яе сам сабою стаў прыўзнята-святочным.

Зянон схапіў абодва чамаданы — Галін і свой.

— Давайце, давайце, я сама буду несці. Вам жа цяжка.

— Што вы! Я ж мужчына!

Заранка ішла следам за Зянонам, перавесіўшы цераз руку сваё і Зянонава паліто. Санаторый «Беларусь» знайшлі адразу. Адразу ж ім далі месцы ў пакоях. Так пачалося іх курортнае жыццё. Галі хацелася адразу ж пахадзіць, паглядзець на мора, на сосны, на дзюны, але сястра, якая давала ім месцы, папярэдзіла, што ў дзесяць гадзін усе пакоі замыкаюцца і той, хто спозніцца, будзе мець справу з галоўным урачом, вельмі суровым чалавекам, які за парушэнне правілаў унутранага распарадку можа нават выпісаць з санаторыя. Ні Зяноп, ні Галя не захацелі парушаць правілаў унутранага распарадку.

Затое на раніцу, нібы змовіўшыся, яны з ручнікамі выйшлі, можа, самыя першыя на мора. Галя, як зачараваная, упершыню глядзела на бяскрайнасць воднага прастору, і ў яе аж дух займала.

— Пакупаемся, Галіна Казіміраўна,— прапанаваў Зянон.

— Тут жа, мусіць, вельмі глыбока?

— Не, не! Вунь аж да тых тычак можна ісці.

Галя толькі цяпер убачыла, што па ціхай морскай хвалі далекавата ад берага пагойдваліся вешкі.

Хуценька распрануліся, і Зянон першы ступіў у ваду. Галя яшчэ бавілася на мяккім і ласкавым пясочку берага. Ёй цікава было бачыць, як кідаліся ў мора чайкі, нырцавалі, нібы што яны згубілі на дне і даставалі яго адтуль. Зянон, адышоўшы далекавата ад берага, крычаў:

— Галіна Казіміраўна, давайце сюды!

Нерашуча, павольна-павольна ступіла ў ваду, якая, здалося па першым часе, аж апякала холадам цела.

— Смялей! Смялей! — падбадзёрваў Зянон.

Галя асмелілася — кінулася ў ваду. І адразу вада ёй здалася цёплай, нават ласкавай. Папраставала да Зянона. Той стаяў і чакаў яе. Як толькі Галя падышла зусім блізка, ён кінуўся далей. Галя нават не згледзела, як Зянон даў нырца ў ваду і, як здалося ёй, доўга-доўга не выныраў.

— Зянон Карнеевіч! Зянон! Дзе вы? — закрычала яна. Зянон вынырнуў зусім блізка ад яе. Спалоханая, яна нібы з дакорам глядзела на яго.

— Навошта вы так робіце, Зянон? Навошта вы палохаеце мяне? Я ж думала, што вы ўтапіліся.

— Тут жа мелка, па пахі толькі.

— І праўда мелка,— радасна заўсміхалася яна.

1963—1964

Тэкст падаецца паводле выдання: Сабаленка Раман. Творы ў 2 тамах. Т. 1. Аповесць; Апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1983. - 414 с.