Пятро злез з цягніка на світанні на маленькай чыгуначнай станцыі. Людзей там амаль не было. Пахаджвала толькі адна дзяўчына ў адзенні чыгуначніцы. Ёй, мабыць, сумна было ў гэтай нічым не кранутай цішыні і адзіноце. Яна, прайшоўшыся сюд-туд па вытаптанай каля самай чыгуначнай каляі, аблямаванай зялёнай муравой сцяжынцы, спынілася насупраць дзвярэй прысадзістага мураванага будынка станцыі, зірнула цікаўным позіркам на Пятра, на яго павешанае на руку габардзінавае паліто, на невялікі блішчасты карычневы чамадан і, нібы нічым гэтым не ўражаная, пайшла да дзвярэй станцыі. Ужо ўзялася за ручку, каб адчыніць дзверы, як Пятро спытаў:
— Будзьце ласкавы, скажыце, ці бываюць тут машыны на Завідаўку?
Дзяўчына адняла руку ад дзвярэй, адступіла які крок і, можа, таму, што за ўсю гэтую раніцу сустрэўся чалавек, з якім можна перакінуцца словам, ветліва адказала:
— Як калі. Часам калгас прыязджае вось па гэтую соль, — і дзяўчына паказала на бурт мінеральнага ўгнаення, ссыпанага ля станцыйнай паветкі.— Але ўсе гэтыя дні не было ніводнай. Сеяць, мусіць, узяліся, дык няма калі,— выказала сваё меркаванне дзяўчына.
— А як вы думаеце, цераз Гарэлы поплаў можна будзе прайсці? — спытаў Пятро.
Дзяўчына з яшчэ большай цікавасцю зірнула на незнаёмага чалавека, відаць, сумеўшыся: адкуль ён ведае той Гарэлы поплаў.
— А хіба вы тутэйшы, што ведаеце наш Гарэлы поплаў? — замест адказу спытала сама.
— Як вам сказаць — і тутэйшы, і нетутэйшы. Калісьці ў маленстве жыў тут, дык от успамінаю.
— А дзе ж вы жылі?
— У Завідаўцы.
— Дык чаму ж я вас не ведаю?
— А вы самі адкуль будзеце?
— Са Змеяўцоў. Гэта ж цяпер адзін калгас.
— Чыя?
— Усё адно вы, мусіць, не будзеце ведаць,— сказала дзяўчына і засмуцілася. Відаць было, што Пятро гэтым сваім запытаннем уразіў яшчэ незагоеную рану.
— Няма майго таты — загінуў. Каб тата жывы быў, дык хіба...
Дзяўчына недаказала: праз адчыненае акно яе нехта паклікаў, і яна хуценька знікла за дзвярыма. Гаворка Пятра з дзяўчынай абудзіла ў ім жаданне даведацца як мага больш пра родную вёску. Але дзяўчыны ўжо не было, а ён у нерашучасці, як бы не ведаючы, што рабіць, стаяў адзін. Неяк знянацку на ружовы край неба, яшчэ мутнаватага ад начных змрокаў, выкацілася вогненна-чырвонае кола вясновага сонца. І ўсё наваколле: чысты далягляд, што прасціраўся на ўсход ад маленькай станцыі, і хмызнякі, якімі парос край Гарэлага Поплава, што з захаду падступаў амаль да самай станцыі,— зазіхацела ў сонечнай пазалоце. Пятро бачыў перад сабой знаёмыя з дзяцінства краявіды, і ні то радасць сустрэчы, ні то смутак успамінаў аж распіралі, вярэдзілі сэрца. Яшчэ хлопчыкам ён не раз быў тут. Праўда, станцыя была тады не такая: драўляны дамок, ашаляваны знадворку, ліпеў тады тут. Уваччу стаіць той звон, што вісеў пры дзвярах з аднаго боку, а з другога — закураны ліхтар з газоўкай. Яны так і ўрэзаліся ў памяць на ўсё жыццё. І цяпер, калі ён злез з цягніка і пабачыў густы штыкетнік, клумбы з кветкамі па абодва бакі дамка, прысады маладых лапушыстых клёнікаў, ён першы момант нават не паверыў, што гэта яго станцыя. Не было ж ні таго звона, ні таго мурзатага ліхтара. А ён іх помніць з таго часу, калі яго бацьку, Якіма, і яшчэ некалькіх гэткіх жа, як ён, сялян гналі паліцыянты на станцыю. Тады яны з маці ішлі назіркам узбоч дарогі, каб іх не бачылі паліцыянты. Маці ўсю дарогу ціхенька галасіла, а калі на змярканні запалілі той ліхтар і падышоў цягнік, паліцыянты ўвапхнулі бацьку ў вагон. Бомкнуў звон, і рушыў цягнік, маці нема закрычала. З тае пары той матчын крык і звон на станцыі, здаецца, і цяпер стаяць увушшу. Пятро тады стаяў, трымаючыся за матчыну спадніцу, і таксама ціхенька галасіў, расціраючы кулаком слёзы. Ён не разумеў тады ўсёй трагедыі. Зразумеў ён ужо праз колькі год, калі прыйшло паведамленне, што бацька яго загінуў у Картуз-Бярозе.
Цяпер усё гэта ўспамінамі нахлынула на чалавека. Бывае ж так, што часам і старая рана, на якую ўжо забыўся чалавек, возьме дый заные. Заныла яна і ў Пятра. Дый не адна...
Вось ён ідзе між чэзлага альшэўніку. Постаць яго пакалыхваецца ў такт хадзе. Адышоўся ўжо мо крокаў з дзвесце, азірнуўся і ўбачыў, што за ім сочыць тая дзяўчына. Ён адчуў сябе нядобра: чаму не пачакаў, яна ж,відаць, хацела яшчэ пагаварыць. Але вяртацца ўжо не было як, і ён зняў белы саламяны капялюш і памахаў ім на развітанне. Сцяжынка была вузенькая, з абодвух бакоў зарослая густым альшэўнікам. Расхінаючы яго рукамі, Пятро прыспешваў хаду. Але вось і мінуўся альшэўнік: перад вачыма рассцілаўся зялёным прасцірадлам Гарэлы поплаў. Чаму яго празвалі гарэлым, гэтага ніхто добра і не ведаў — тарфянікаў тут зусім не было, і поплаў гарэць не мог. На поплаве ўжо густа ўзяўся дзяцельнік ды кудраваты хвошч. Трава тут, як памятае Пятро, радзіла добра. Мурог, сухі і пахучы, як чай, скідалі ў стагі.
Як толькі Пятро выйшаў з альшэўніку, за ім увязалася белагрудая кнігаўка. Яна ледзь крыламі не дакраналася капелюша і ўжо не кігікала, а крычала. «Адводзіць ад гнязда»,— падумаў Пятро, і яму, як у маленстве, захацелася абавязкова знайсці тое кнігаўчына гняздо. Успомнілася, як яны, хлапчукі, разбрыдуцца, бывала, па поплаве. Кнігаўкі аж заходзяцца ад крыку, і ўжо калі каторы знойдзе гняздо, колькі было тае радасці.
— Хлопцы, знайшоў! — закрычыць на ўвесь свет, і хлопцы бягуць да шчасліўчыка. Усе рукамі перамацаюць рабенькія шылаватыя яечкі. Хто-небудзь з зайздрасці скажа, што яны нясвежыя, тады ўсчнуцца спрэчкі. Той, хто знайшоў, аж пнецца, каб давесці, што свежыя. А другія прыводзяць усе доказы, што кнігаўка ўжо даўно сядзіць на іх і вось-вось павінны выклюнуцца птушаняты. Канчалася ўсё гэта тым, што гаспадар яечак разбіваў адно і, пераканаўшыся, што свежыя, выпіваў яго, падкрэсліваючы сваю перавагу перад другімі. Астатнія клаў за пазуху, і хлопцы зноў разбрыдаліся па поплаве шукаць тых шчаслівых купінак, на якіх у неглыбокай ямачцы, як у місачцы, ляжаць носікамі адно да аднаго рабенькія шылаватыя кнігаўчыны яечкі.
Пятро міжвольна збочыў са сцяжынкі і пайшоў па роснай маладой мураве. Над ім ужо кігікала не адна, а цэлы гурт кнігавак. Яны адводзілі ўсё далей і далей ад сцежкі. Пятро зірнуў пад ногі і ўбачыў на маленькай купінцы чатыры яечкі. Ён неяк разгубіўся і аж прысеў на кукішкі. Хацелася памацаць рукамі і пакласці іх за пазуху. А кнігаўкі ўжо не кігікалі, а, здавалася, журботліва галасілі. Яму стала іх шкада. Ён з хвіліну пасядзеў над гняздом і, не дакрануўшыся рукамі яечак, устаў і пайшоў на сцежку. Пятру яшчэ жывей прыгадалася дзяцінства. Ён на момант адчуў сябе такім, якім быў гадоў з дваццаць назад...
* * *
Малая Марылька вельмі ж падобна на маці. Валасы ў яе цёмныя, вочы вялікія, круглыя, твар смуглы, нібы яна і ўзімку загарала. Дзяўчынцы ішоў дванаццаты год, а яна вунь якая ўжо: прысадзістая, мажная і з першага погляду можна падумаць, што яна перарасла самую сябе. Смуглы, круглаваты твар, ледзь прыкметны кірпаты носік — надавалі сталасці дзяўчынцы. Радасць апаноўвала Гашу, як зірне на дачку, што яна не падобна на таго няўклюднага, высокага, як жардзіна, Амельку. Нават старыя жанчыны, як стрэнуцца дзе з Марылькай, абавязкова скажуць:
— Глядзі ба ты, вылітая Гаша, і крошкі пабрала.
Але куды тое дзіця дзявалася, сышло недзе і матцы нават слова не сказала.
У Марылькі быў свой дзіцячы клопат: заўтра пачыналіся экзамены ў школе, і яны, усе дзяўчаткі, дамовіліся папрыносіць букеты. Добра тым, у каго пад вокнамі расце бэз, наламаў сабе і анігадкі. А іх жа хата стаіць у самым канцы вёскі, і нават некаторыя завуць яе маці Гаша канцавая. Хата новая, і пры ёй ні садка, ні гародчыка. А ісці да дзеда Архіпа наламаць бэзу Марыльцы не хацелася: яна чамусьці недалюблівала таго дзеда, хоць ён часам і прыносіў ёй сякія-такія гасцінцы. Гэтая нелюбоў ішла, мусіць, ад маці, якая ніколі не хадзіла да дзеда і нават не казала пра яго добрага слова. Марылька вырашыла збегаць употай ад маці, а то яна, можа, яшчэ і не пусціць на Гусіны брод, гэта што на Гарэлым поплаве, нарваць там лотаці. Яна ж там такая лапушыстая, і расце столькі, што за якую паўгадзіны цэлае бярэмя можна нарваць.
Гаша збіралася ўжо ісці на поле. Яна села перад люстэркам, пастаўленым на стол, заплятаць косы. Зірнула на свой твар, і ёй зрабілася балюча за гэтыя вось маршчынкі, што спаласавалі яе лоб, веерчыкамі разбегліся ад вачэй па твары, за тое, што вочы яе, калісьці цёмна-сінія, як у Марылькі, цяпер злінялі, засціліся смуткам. Жанчыне не хацелася старэць ад гора, і яна суцяшалася тым, што ні тых маршчакоў, ні тых рэдкіх сівых валасоў, якія пракідаюцца ў цёмна-каштанавых косах, здалёк не відаць. А хто ж яе зблізку будзе разглядаць?
Гашын одум развеяла Марылька, якая, нібы вясновы вецер, уляцела ў хату. Дзяўчынка засаплася, яна была ўсхвалявана, устрывожана і ніяк не магла вымавіць слова.
— Мамачка, мамачка! Тата наш ідзе.
— Які тата? — не разумела Гаша.
— Наш. На Гусіным бродзе сама бачыла.
— Ты, мусіць, дачушка, трызніш. Можа, у цябе галоўка баліць? — Гаша памацала рукой Марыльчын лобік, але жары ў ім не адчувалася.
— Тата твой ніколі не прыйдзе. З таго свету людзі не прыходзяць,— упершышо Гаша адкрыта сказала дачцэ пра Марыльчынага бацьку Амельку. Ёй самой ніколі не хацелася ўспамінаць пра яго. І калі Марылька часам дапытвалася, дзе яе тата, Гаша старалася так гаварыць, каб дзіця нічога не зразумела. Навошта раніць чулае дзіцячае сэрца! Цяпер маці, відаць, вырашыла, што дачка дайшла ўжо да таго ўзросту, калі ёй можна і трэба расказаць пра ўсё. Няхай лепш адзін раз боль скалане сэрца, дык затое яно не будзе ўсё жыццё балець ад невядомасці. І Гаша са слязьмі на вачах расказала Марыльцы ўсё пра яе нягодніка бацьку: і тое, што яна яго ніколі не кахала, і як Амелька, якога фашысты паставілі солтысам, здзекаваўся з людзей, выказала сваю крыўду на дзеда Архіпа, які сілком яе вытурыў замуж за Амельку.
Гаша расказвала ўсё гэта дачцэ, а ў самой на душы было балюча, прыкра, нібы яна дакраналася да чаго брыдкага. За гэтыя гады яна пачынала ўжо забывацца на таго Амельку, які, як страшэнны прывід, уварваўся ў яе жыццё. Ёй нават часам здавалася, што Марылька не дачка Амелькі. Асабліва ён спрацівеў Гашы тады, як яна даведалася, што Амелька вывіжоўвае сярод людзей і даносіць фашыстам. Аднаго разу да старой Якімчыхі, Пятровай маці, з лесу прыйшлі партызаны. Хлеба ў іх, мусіць, не было. Дык Амелька, як чорны прывід, туляўся на падваконні, а потым такі матануў у Змеяўцы, дзе стаяў гарнізон, і прывёў немчуру. Праз якую гадзіну Якімчышыну хату акружылі немцы. Тры партызаны гадзіны дзве адбіваліся з аўтаматаў ад фашыстаў. Двух гадаў такі ўпляжылі. Толькі тады, як немцы падпалілі хату, партызаны пасаскоквалі з гарышча і праз гароды кінуліся ў лес, адстрэльваючыся ад фашыстаў. Кастуся з Марымонавай Рудні напаткала-такі, небараку, нямецкая куля. Старая Якімчыха з галашэннем выбегла на вуліцу. А на другі дзень немцы павесілі яе на пляцы перад школай. Сагналі тады ўсіх завідаўцаў, каб яны пабачылі, як будзе ў пакутах канаць старая Якімчыха.
Канечне, малая Марылька нічога гэтага не ведала. Яе тады яшчэ і на свеце не было. Не ведала яна і таго, як людзі ўпотай вынялі з пятлі старую жанчыну і пахавалі на могілках побач з забітым партызанам. Была тады на могілках і Гаша. Слёзы душылі яе: надта балюча было глядзець на знявечаны труп жанчыны, якая была ёй як родная маці.
Вярнуўшыся з могілак дахаты, Гаша праз расчыненае акно ўбачыла за сталом бацьку і яшчэ некага. Сцішыўшыся каля акна, дзяўчына пачула:
— Дык вы, дзядзька Архіп, цяпер не таго, не бойцеся,— пазнала яна п’яны Амелькаў голас.— Цяпер іхняга котлішча паганага не будзе. Адзін толькі смурод ад яго застаўся, дык і той хутка вецер разгоніць. А мы з вамі, як пасвойтаемся, дык будзем жыць сабе прыпяваючы.
— Дык я ёй, пане-браце Амелька, яшчэ і тады, даўней казаў выкінуць з галавы таго вісельніка Пятра. А яны, як злюбіліся, дык вадой не разальеш, нібы зеллем якім ён прывярнуў яе да сябе. Спрабаваў намочанымі лейцамі хадзіць па яе спіне, дык дзе там.
Гаша чула ўсё гэта і аж калацілася ад злосці. Яна як сама не свая ўляцела ў хату і стала перад сталом, на якім была пляшка гарэлкі і корч зялёнай цыбулі на закусь.
— А вось і мая любая,— з п’янай лагоднасцю выгукнуў Амелька.— Сядай з намі, вып’ем па чарцы.
— Ты ўжо людской крыві напіўся, дык навошта табе тую чарку піць. Гад ты печаны, паслугач нямецкі! — крычала Гаша.
— Ты не вельмі расходзься, а то і сама туды пойдзеш, куды праводзіла Якімчыху,— занадта спакойна, як здалося Гашы, сказаў Амелька.— Пайду ў камендатуру ды заяўлю, што заадно з тым бальшавіком, дык і на цябе вяроўка знойдзецца.
Гашына сэрца сціснулася ад злосці, але яна гэтага не паказала. Дзяўчына вырашыла выведаць, можа, ён што пэўнае знае пра Пятра, бо недарма ж намякае на яго.
— А хіба ён у партызанах? — спытала яна.
— А дзе ж ён можа быць? Калі не тут, дык там дзе-небудзь на Усходзе. У такіх, як ён, дарога адна...
— Выкінь ты з галавы таго вісельніка, яго, можа, ужо даўно на свеце няма,— лагодна параіў стары Архіп.
— Каб я ведаў, што ён тут, ды каб трапіўся дзе мне ў рукі, дык я б яго,— і Амелька сціснуў гэтак кулакі, што аж пальцы пасінелі.
— Я ведаю, што ты на гэта здатны.
— А я і на іншае здацен,— і Амелька выскачыў з-за стала, ашчаперыў доўгімі касцістымі рукамі Гашу і пачаў цалаваць. Яна вырывалася, адбівалася. А стары Архіп лыпаў на іх асалавелымі вачыма і прыказваў:
— Цалуйцеся, мілуйцеся, мае дзеткі, як тыя галубкі.
Гаша, нарэшце вырваўшыся з Амелькавых рук, пабегла на гарод да маці.
— Мамачка, родная мая, не аддавайце мяне за гэтага азіята, не губіце маю маладосць, а то я на сябе рукі налажу.
— Ціха, мая донечка, ціха. Няхай людзі не чуюць і не ведаюць нашай бяды. Што ж ты зробіш, калі бацька наважыў? Свет жа цяпер такі стаў, што з чужое волі ўсё робіцца.
— Не пайду я, дый годзе. Лепш на горкай асіне павісну, чым усё жыццё паневярацца з гадам печаным,— ціха прычытала ўжо Гаша.
— Дык як жа той бацька можа цябе не аддаць, калі ён яго вунь як у шоры ўзяў. Немцамі палохае.
— Палохае, палохае! Яшчэ тады, калі немцаў тых і духу не было, бацьку завідкі бралі на тыя дзве валокі зямлі. А мне лепш тры аршыны, чым тыя дзве валокі.
— Свет такі цяпер пайшоў, дачушка, што трэба паневярацца.
Такімі былі Гашыны заручыны з Амелькам. А праз тыдні два адбылося вяселле.
Гаша глядзіць на Марыльку, і ёй успамінаецца, як яе сілком завезлі ў Амелькаву хату. Здаецца, і зараз увушшу стаіць тое Амелькава хрыпенне, калі ён п’яны ў першую шлюбную ноч лёг з ёю спаць у клеці. Яна ніяк не магла заснуць, усю ноч праплакала.
Цяпер усё гэта было далёкім і здавалася непраўдзівым. Як добра, што Марылька і крошкі не ўзяла ад Амелькі. Яна б была вечным напамінкам яе, Гашынай, ганьбы. Гаша з замілаваннем зірнула на дачушку і ўжо з нейкім гонарам праказала:
— Няма ў цябе, дачушка, таты. Гэта і лепш, што яго няма.
І ва ўяўленні Гашы паўстала карціна: яна з маленькай Марылькай на руках, пасля таго, як у Завідаўку прыйшлі савецкія воіны, пайшла ў лес паглядзець на тое месца, дзе, як казалі людзі, адбыўся бой паміж партызанамі і паліцэйскімі ўцекачамі. Там яна і апазнала Амельку. Ляжаў ён апруцянелы, з раскінутымі рукамі, пасінелы, агідны, як і ўсё яго жыццё. Гашу павяло ў той лес не пачуццё спагады, жалю,— ёй проста хацелася пераканацца, пабачыць на свае вочы, ці сапраўды Амелька развязаў ёй белы свет.
— Няма ў цябе, дачушка, таты і не будзе,— ужо каторы раз паўтарыла Гаша.
— Мамачка, а чаго ж той дзядзька паглядзеў на мяне і сказаў «дачушка мая»? Якая ж я яму дачушка, калі ты кажаш, што няма ў мяне таты?
— А хто яго ведае, што там за дзядзька. Можа, які п’яны?
— Ды не, мама. Ён не п’яны. Ён вельмі прыстойны, як наш Іван Міхайлавіч,— выказала сваю думку Марылька і заспяшалася ў школу.
— Ідзі хутчэй, а то яшчэ спознішся,— спакойна параіла Гаша, а сама ўсё ж такі думала: «Што ж там за чалавек такі?»
* * *
Як толькі Пятро, зняўшы чаравікі і падкасаўшы калошы штаноў, перайшоў Гусіны брод, ён пабачыў дзяўчынку, якая рвала ў вадзе лотаць. Ён хацеў нешта запытаць, але ўгледзеўся ў твар яе і сумеўся: да чаго ж яна была падобна на Гашу. Дзяўчо, відаць, здзівілася: чаго гэтак чужы, незнаёмы дзядзька глядзіць на яе. Яна нават крыху спалохалася. Але Пятро гаварыў з ёй лагодна, і ў дзяўчынкі адлягло ад сэрца.
— Адкуль жа ты будзеш, дзяўчынка?
— З Завідаўкі.
— Навошта табе гэтых кветак столькі? — запытаў Пятро, хоць і разумеў недарэчнасць свайго запытання. Але Пятру хацелася яшчэ раз пачуць голас дзяўчынкі. Вельмі ж усё ў ёй: і голас, і твар, і пастава — усё гэтак нагадвае Гашу. Ну от вылітая яна, дый годзе. Яму ўспомнілася, як яны з Гашай сядзелі на адной парце ў пачатковай школе. А Марылька бачыла, як у чалавека перасмыкнуўся твар, і яна аж сумелася: хто яго ведае, што сабе чалавек думае. Але тым часам, стараючыся як мага спакайней гаварыць, Марылька адказала:
— У нас сёння экзамены пачынаюцца, дык мы настаўніку свайму, Івану Міхайлавічу, букеты збіраем.
— Добра, добра! Малайцы. Шануеце, відаць, свайго настаўніка?
— А як жа! Ён у нас добры такі.
— А як жа ты вучышся, дачушка мая? — спытаў Пятро.
Марыльку ўразіла гэтае незнаёмае ў мужчынскім вымаўленні слова. Яна нервова перабірала, ў руках пук лотаці, апусціла ў зямлю вочы, мусіць, каб не глядзець на чалавека, які без дай прычыны назваў яе «дачушкай».
— А вы, можа, да нас у школу? — спытала Марылька.
— А чыя ж ты будзеш, дачушка? — як бы не хочучы адказваць на Марыльчына запытанне, запытаў Пятро.
— Вы ўсё адно не ведаеце. Удавы Гашы дачка.
Дзяўчынка бачыла, як збялеў твар чалавека, як уся яго постаць сцепанулася, і ён, мусіць, хацеў кінуцца да дзяўчынкі, але яна хуценка адскочыла і, ужо бегучы, крычала:
— Бывайце, дзядзечка, а то я спазнюся на экзамены.
— Пастой крыху, пачакай! — крыкнуў ужо наўздагон Пятро, але ўдалечыні мільгацела толькі галоўка ў жоўценькім вяночку з лотаці. А Пятру здавалася, што то ўцякала ягоная маладосць, якую ён сустрэў ненарокам на старых сцежках жыцця. На сэрцы зрабілася горка, і, можа, цяпер ён толькі пашкадаваў, што ў абкоме партыі, калі яму прапанавалі выбіраць, куды паехаць працаваць, ён выбраў сваю родную Завідаўку. Пятро даўно, яшчэ тады, як скончыў сельскагаспадарчую акадэмію, думаў пайсці на «жывую работу», як казалі студэнты. Але пры размеркаванні яму прапанавалі пасаду агранома абласнога ўпраўлення сельскай гаспадаркі. Ён, хоць і не з вялікай ахвотай, згадзіўся. Праўда, тыя два гады, праседжаныя за канторскім сталом, нічога яму не далі, акрамя хіба толькі таго, што навучыўся складаць па-майстэрску цыркуляры. Затое цяпер як яго вабіў прастор! Але ці правільна ён зрабіў, што выбраў свой родны калгас: ён жа гэтулькі тут перажыў гора і амаль не памятае радасці. Яе ўсяго толькі і было — у юначых сустрэчах з Гашай. Дык і Гаша ж цяпер — не тая ўжо. Яна, мусіць, і з сэрца выкінула яго. Ён з той пары, як даведаўся, што немцы забілі маці, хоць і цураўся Завідаўкі, але часамі ў сяго-таго распытваў пра ўсіх і асабліва пра Гашу. Бо, як ён ні стараўся, не мог быць абыякавым да яе.
І вось, выйшаўшы цяпер па сцяжынку, Пятро крочыць поплавам на Завідаўку. Вунь ужо відаць і бярозавы гай. У той час, калі ён пакінуў Завідаўку, бярозы былі яшчэ невялікімі, а цяпер дрэвы вунь якія выносістыя. А там, у іх засені, недзе і матчына магіла. Пра смерць маці Пятру напісаў дзядзька Сцяпан пасля вызвалення Беларусі. Той ліст-трохкутнічак быў поўны гора і пакуты. Тады Пятро і наважыў ніколі не вяртацца ў Завідаўку.
Але вось ён падыходзіць ужо да вёскі. Вунь ужо відаць гумны, гароды.
«Гэтых абор тады не было,— заўважыў сабе Пятро.— Мусіць, калгасныя фермы. А вунь і стары ясакар. За ім — Архіпава хата. Тады яна была нейкая вялікая, а цяпер нібы ўгрузла ў зямлю. Час, як ён усё змяняе!» Пятру здалося, што ён чуе поўныя пяшчоты і замілавання словы: «Петрусёк мой родненькі, на векі вечныя мы будзем разам». Але хто ж прамовіў гэтыя словы? Ды гэта ж яна, Гаша, васемнаццаць гадоў назад сказала іх. Чаго ж яны, як жывыя, цяпер стаяць у вушах? Гэта, можа, той майскі парны вечар вярнуўся, калі Гаша не паскупілася на свой першы, гарачы, як агонь, дзявочы пацалунак?
Не, вечар той не вернецца ніколі, не трэба і думаць нра гэта. Пятро глядзіць на поплаў, на ясакар, і перад вачыма ў яго трапечацца, як жывы, чырвоны сцяг. Тады ў лесе сабраліся маладыя, яшчэ малавопытныя рэвалюцыянеры і вырашылі на злосць паліцыянтам вывесіць на Першае мая чырвоны сцяг. Пятро падахвоціўся зрабіць гэта сам. Ды хіба ён мог не падахвоціцца? Ён глядзеў на чырвоны сцяг, і яму здавалася, што на ім гарыць бацькава кроў. Але ніхто, мабыць, тады з хлопцаў не ведаў, што іх вывіжоўвае Амелька.
А вечар быў той ціхі, парны. У Гусіным бродзе жабы ладзілі свой вясновы канцэрт. Пятро з Гашай хадзілі тады далёка на поплаў. У яго за пазухай быў загорнуты чырвоны сцяг. Гаша такі тады заўважыла незвычайную хлопцаву заклапочанасць.
— Ты нешта сёння як сам не свой, Пятрок,— заўважыла яна.
— Ды што ты, любая! Такі, як і заўсёды,— адказаў Пятро.
Ён па-ранейшаму развітаўся з Гашай, але не стаў яе затрымліваць ля веснічак. Гаша бачыла, Пятрок пайшоў ад яе чамусьці не ў бок сваёй хаты, а зусім у другі.
А назаўтра, як толькі завідаўцы выйшлі выганяць кароў на пашу, яны пабачылі на самай верхавінцы старога дрэва чырвоны сцяг, які біўся, трапятаўся на майскім ветры.
А як толькі добра развіднела, са Змеяўцоў папрыбягалі паліцыянты. Сам пан начальнік паліцыі прыехаў. Ён загадаў перш за ўсё пазаганяць у хаты завідаўцаў, каб яны не бачылі таго чырвонага сцяга. Калі паліцыянты сышліся ўсе пад ясакар, начальнік звярнуўся да іх:
— Ну хто, паны, з вас асмеліцца палезці і зняць крамолу?
Смельчакоў не знайшлося. Паліцыянты пазіралі адзін на аднаго, і ніхто не выказаў жадання выконваць начальнікаву просьбу. А той ужо добра такі ўзлаваўся на служак Рэчы Паспалітай і, мабыць, прыняў бы рашучыя меры да іх, калі б не падбег Амелька. Уся яго постаць выказвала пакору і гатоўнасць служыць пану.
— Я, паночку, здыму гэтую крамолу.
Пан начальнік зірнуў на яго, змераў позіркам з ног да галавы і, хоць злосць яшчэ не адлегла ад сэрца, выгукнуў:
— Малайчына! — і да паліцыянтаў: — Вучыцеся, як трэба служыць Рэчы Паспалітай!
Тыя вінавата перакідваліся позіркамі, як бы дакараючы адзін аднаго. А Амелька ўжо шнураваў каленямі па тоўстым камлі ясакара, чапляючыся рукамі за шурпатую кару. Далез да развілак, пасядзеў, адпачыў і падаўся вышэй. Завідаўцы, хто з акна, хто выйшаўшы на прыступкі ганка, здалёк назіралі за гэтым. Дзядзька Сцяпан такі не змоўчаў тады:
— От гад печаны! Няхай бы самі канарыкі лезлі. Дык не ж, гад печаны знайшоўся!
А Амелька ўжо аддаваў у рукі самога пана начальніка паліцыі чырвонае палотнішча. Той сваімі пухлымі ручкамі, нібы баючыся, каб не апячы пальчыкаў, дакрануўся да яго. Потым Амелька, пацягнуўшыся ўсім сваім няўклюдным целам да чырвонага, як альховы карэц, солтысавага вуха, нешта горача зашаптаў яму. Начальнік кінуў маленькімі, праніклівымі вочкамі на завідаўскую вуліцу, на людзей, якія сям-там трапляліся яго зроку, а потым, відаць, у знак удзячнасці паціснуў сухарлявую Амелькаву руку.
Пятро не спадзяваўся, што, акрамя хлопцаў, якія былі ў лесе, ведае хто, што ён павесіў сцяг, і таму адчуваў сябе спакойна. Аднак на ўсякі выпадак, тыя кніжкі, якія яму ўчора перадаў таварыш з Баранавіч, прыхаваў крыху далей.
Увечары, як і заўсёды, Пятро сустрэўся з Гашай. Яны пайшлі далей ад Архіпавага вока. Вельмі ж ён, стары, чамусьці не любіў Пятра. Вунь ужо і завідаўскія могілкі з маладымі бярозамі. Яны падышлі і паселі на здзірванелай абочыне канавы...
— Петрусёк мой,— горача зашаптала Гаша,— мы ніколі з табой не разлучымся. Праўда?
— Чаму табе прыйшло ў галаву пытаць? — і Пятро замест адказу прыгарнуў Гашу да сябе.
— Я тут баюся сядзець. Тут мерцвякі,— вырваўшыся з Пятровых абдымкаў, гаварыла Гаша.
— Дзівачка ты,— супакойваў Пятро дзяўчыну.— Яны спяць, хіба ім да нас.
Потым яны глядзелі на зорнае веснавое неба, і ў абаіх была на душы радасць. Закукарэкаў адзін, потым другі певень, а потым уся вёска агаласілася спяваннем пеўняў, і яны як бы абудзілі Гашу.
— Хадзем, Петрусёк, дахаты. Вельмі ж я баюся таты, сварыцца будзе.
Вось ужо бразнула клямка ў сенечных дзвярах, вось ужо рыпнулі хатнія, і Пятро праз адчыненае акно пачуў словы старога Архіпа:
— Каб ты на вяроўцы гуляла. Гэта ж злюбілася з гэтым вісельнікам, дык вадой не разальеш.
Гаша агрызнулася. Пятро не чуў, што яна там сказала бацьку, але ў наступны момант ён пачуў:
— От я цябе правучу, начніца ты!
Галашэнне Гашы запоўніла хату.
— Я люблю Петруся і ніколі яго не выракуся.
— Пабойся ты бога, Архіп,— ледзь не галасіла Гашына маці.— Сярод ночы гэткі вэрхал падымаць.
— Калі любіш, дык і выбірайся да яго, каб цябе тут і звання не было.
— І пайду,— са злосцю кінула Гаша і выбегла з хаты.
Але Пятро ўжо ля хаты не было і блізка. Як толькі ён выйшаў з Архіпавых веснічак, у шэрані веснавой ночы пабачыў постаць чалавека. Яна хутка рушыла да яго. А калі чалавек падышоў бліжэй, Пятро пазнаў у ім дзядзьку Сцяпана.
— А я цябе шукаю, а я цябе шукаю! — усхвалявана гаварыў той.— Калі хочаш галаву знасіць, дык уцякай, хлопча, куды вочы глядзяць. Дэфензіўшчыкі ўсю вашу хату перавярнулі, кніжкі нейкія знайшлі. З наручнікамі прыехалі па цябе. Так што ратуйся, хлопча.
— Дзякуй вам, дзядзька. Цяпер няхай ловяць у полі вецер,— сказаў Пятро і адразу ж кінуўся праз агароды ў лес. З тае пары і аж дагэтуль Пятра і не бачылі людзі ў Завідаўцы.
Пятро ўзышоў на вуліцу. Усё было ў Завідаўцы і тое, і не тое. Ён сустракаў людзей і не пазнаваў іх. Ды і хаты, нават тыя, у якіх ён быў не раз, нейкімі інакшымі сталі. Стрэхі пазарасталі мохам. Часам сярод старых, прысадзістых, з маленькімі вокнамі, трапляліся новыя, на мураваных падмурках, пад гонтавым і нават бляшаным дахам, з празрыста-светлымі вокнамі. Бацькава хата стаяла калісь акурат пасярэдзіне вёскі. Цяпер Пятро нават не мог пазнаць свайго роднага котлішча. І калі пазнаў яго, дык толькі таму, што апынуўся ля хаты дзядзькі Сцяпана. Яна была доўгая, з трохсценкам, з трыма вокнамі ў двор і двума на вуліцу. Пад вулічнымі вокнамі за штыкетам рос куст бэзу. А бацькавага котлішча і знаку не было. Толькі вунь на прыгуменні стаіць той стары граб ды пры ім высокая бяроза. Пятро добра памятае тую бярозу. Яна тады была яшчэ маленькая, а цяпер глядзі! — перарасла граб. Пятро пастаяў ля бацькавага котлішча, пакуль на вочы не набегла сляза, а потым нерашуча прычыніў дзверы дзядзькавай хаты. Цётка Харціна, якая завіхалася ля печы, утаропілася на незнаёмага чалавека. Яна трохі ўжо недабачвала.
— Каго вам трэба? — спыталася яна, калі Пятро, прывітаўшыся, пайшоў да стала, каб прысесці з дарогі.
— Дык хіба вы мяне не пазналі, цётка Харціна?
— Ды не ж бо. Хто ж вас ведае, хто вы такія?
— Эх, цётка, цётка, свайго пляменніка Пятра не пазнала.
— А божачка ж мой! — успляснула рукамі Харціна.— Дык хіба ж гэта ты, Пятрок?
— Ды ўжо ж я.
Цётка Харціна, мусіць, такі расплакалася б, калі б у хату не ўвайшоў Сцяпан. Дзядзька доўга ўглядаўся ў чалавека. Харціна хацела сказаць мужу, хто гэта такі, але Пятро ўсміхаўся і моргаў, каб маўчала.
— А ці не Пятро гэта?
— І вы, дзядзька, не пазналі мяне?
— Ды чаму не. Толькі от прыглядаюся, каб не памыліцца,— і дзядзька Сцяпан па-мужчынску ашчаперыў Пятра, і яны пацалаваліся.
— Якім жа гэта ветрам цябе занесла на бацькава котлішча?
— Спадарожным, дзядзька Сцяпан. І, мусіць, надоўга. От думаю аграномам тут папрацаваць.
Сцяпан доўга яшчэ аглядаў з усіх бакоў Пятра, нібы хочучы канчаткова пераканацца, што гэта ён, а не хто іншы. Старая Харціна ў нерашучасці стаяла пасярод хаты і глядзела на госця, аж пакуль Сцяпан не азваўся:
— Дык чаго ж ты стаіш? Гэтакі госць у хату трапіўся, а ты стаіш.
У момант стол быў застаўлены ядой, і на сярэдзіне яго стаяла бутэлька.
— Сядай, пляменнічак, сядай, ды от па кроплі з дарогі возьмем. Я, братка, не грашуся ёю, але калі такі госць трапіўся, дык нельга ж не выпіць,— як бы апраўдваўся Сцяпан, наліваючы чаркі. Яны ўзапар кульнулі чарак па тры. Нават старая Харціна і тая губы памачыла ў кілішку. І гаворка адразу пайшла больш жвава. Знікла тая насцярожанасць, што была выклікана доўгай ростанню. Пляменнік расказваў аб сваім жыцці праз усе тыя доўгія гады. Дзядзька даведаўся, што ў тую ноч, як ён папярэдзіў, Пятро перайшоў граніцу і апынуўся ў Савецкім Саюзе. Ён там працаваў у саўгасе, а ў часе вайны быў у арміі і ў апошнія гады вучыўся ў сельскагаспадарчай акадэміі.
— А чаму ж ты хоць адным вокам на бацькаўшчыну не зазірнуў? — з дакорам спытаў Сцяпан.
— Балела душа. Маці загінула. Дык што мяне магло сюды цягнуць.
— А хіба я табе не дзядзька? Хоць бы не на жытку, дык у госці прыехаў. .
— Не мог я, дзядзька, гэтага зрабіць. Зноў жа Гаша,— Пятру не хацелася пра яе гаварыць, але яна, бадай, была галоўнай прычынай таго, што ён не прыязджаў у Завідаўку.
— А што Гаша? — спытаў дзядзька і на сваё пытанне сам адказаў: — Яна, небарака, гора сербанула з-за свайго бацькі. Людзі нашы ўсе яе шкадавалі. Гэта цяпер яна крыху акрыяла, а пры тым гадзе печаным была хоць у труну кладзі.
— Дык хіба яна не сама за яго пайшла? — з адценнем радасці спытаў Пятро.
— Каб жа сама, а то хіба яе воля была.
Гаворка тады зацягнулася была надоўга.
Некалькі дзён Пятро хадзіў па Завідаўцы, пабываў у Змеяўцах, абхадзіў усе палеткі, схадзіў у МТС параіцца, з чаго яму пачынаць. Там яго прынялі не вельмі прыязна, і гэта ўзрушыла чалавека. Таму ён адразу ж зайшоў да першага сакратара райкома таварыша Дылёва. Той рады быў новаму чалавеку. Пятро расказаў яму пра свае планы, паводле якіх ён меўся аддаць асноўную ўвагу льнаводству, як галіне, якая хутчэй за ўсё дапаможа ўзняць грамадскую гаспадарку калгаса. Сакратар спагадліва паставіўся да Пятровых намераў і на развітанне сказаў:
— Калі там у вас што не так будзе, дык вы заходзьце. І наогул заходзьце параіцца.
Пятро выйшаў з райкома акрыленым і падбадзёраным. Ён вырашыў адразу ж правесці гутарку ў ільнаводчых звеннях і расказаць пра вопыт ільнаводаў суседняга раёна.
Першая такая гутарка адбылася ў Гашыным звяне. Пятру даўно хацелася сустрэцца з Гашай. Аднаго разу ён убачыў яе на вуліцы. І толькі хацеў дагнаць, як яна азірнулася і, разгадаўшы яго намер, прыспешыла крок. Ён упэўніўся, што Гаша не хоча з ім сустракацца. І вось цяпер, надвячоркам, па распараджэнню старшыні калгаса пачалі збірацца ў хаце-чытальні члены яе звяна. Чамусьці прыйшла і тая дзяўчына, якую Пятро сустрэў тады па чыгуначнай станцыі. Яна павіталася з ім і пачала разглядаць павешаныя на сцяне плакаты.
— І вы хочаце паслухаць пра лён? — спытаў Пятро ў дзяўчыны.
— А як жа. Цікава ж.
— Хіба на чыгунцы будзеце сеяць?
— Чаму на чыгунцы — на полі. Я ўжо з чыгункай квіта.
— Дык чаму ж гэта вы?
— Надакучыла з венікам важдацца. Хочацца бачыць плады свае працы. Цяпер я ў Гашыным звяне.
— Што вы кажаце? — здзівіўся Пятро.— Малайчына.
Дзяўчына зірнула ў акно:
— А вунь і сама звеннявая ідзе.
Пятро таксама прыпаў да акна. Ён бачыў Гашу. Яна ішла з Марылькай і з дзяўчатамі свайго звяна. Гаша была апранута па-святочнаму. Светлы сарафан у кветкі быў ёй да твару і зграбна аблягаў постаць. Яна была такая прыгожая, што нельга было адарваць позірку. Гаша была цяпер якраз у той пары жаночай сталасці, калі ўсё ў ёй гарманіравала, вабіла сваёй стройнасцю, хараством. Гэтага не мог не заўважыць Пятро. Таму ён з асаблівым хваляваннем чакаў, калі Гаша пераступіць парог хаты-чытальні. А яна зайшла, павіталася і села ў куток, прыціхлая і маўклівая. З гадзіну Пятро расказваў пра тое, як трэба даглядаць лён, як яго давесці да ладу. Ён паведаміў, што ў суседнім раёне, у калгасе «Новае жыццё», кожны гектар пасеву даў летась калгасу каля трыццаці тысяч рублёў прыбытку. У жанчын аж вочы заіскрыліся нейкай ні то зайздрасцю, ні то радасцю. На нараду прыйшоў і дзядзька Сцяпан. Ён усе гэтыя дні, як прыехаў пляменнік, заўсёды стараўся быць паблізу яго. Зірнуўшы з дзвярэй на Пятра, а потым на Гашу, Сцяпан моўчкі прысеў на ўслон. А Гаша маўчала, хоць бы яна слова ці паўслова. Маўчала яна і тады, калі астатнія жанчыны гаварылі, уносілі прапановы. Гэта так не было падобна на Гашу, гаваркую, гаспадарлівую жанчыну. Члены звяна здзівіліся: што б то магло значыць?
Сцяпан, паслухаўшы Пятра, жанчын, выйшаў на сярэдзіну пакоя і пачаў:
— Я, канечне, у вялікую гаворку ўкідацца не буду. Адно скажу, каб у нас летась быў лад з гэтым ільном, дык мы б азалаціліся. А то ж Гаша вунь які лён вырасціла, дык ён — што пагніў на поплаве, а што парахнее пад паветкаю. І выйшла, што з нашай працы ні дзяржаве, ні калгасу, ні вам самім тае карысці і на ломаны грош няма. А ўсё таму, што ўправіцеля добрага не было. А цяпер от ён ёсць,— і дзядзька Сцяпан вачыма кінуў на Пятра.— Дык вы пільнуйцеся, глядзіце.
Дзядзька Сцяпан чамусьці гэтак паглядзеў на Гашу, што тая аж сумелася. А малая Марылька, пакінуўшы маці, круцілася каля Пятра. Гаша паклікала яе, але яна ні блізка. Як толькі Гаша ўбачыла, што нарада канчаецца, яна прамовіла:
— Марылька, хадзем дадому,— і, узяўшы дачку за руку, першай выйшла з хаты-чытальні і знікла ў шэрані летняга вечара.
Усе здзівіліся з такіх паводзін звеннявой. Больш за ўсіх быў здзіўлены Пятро. Ён не разумеў Гашы. Дахаты Пятро ішоў з дзядзькам Сцяпанам. Ён чамусьці адчуваў нейкую незвычайную адзіноту, хоць і быў сярод сваіх людзей.
Увесь гэты час пасля нарады Пятро цэлымі днямі быў на полі — у брыгадах, у звеннях. Буланага жарэбчыка ён аж заездзіў. Хіба ж жартачкі — калгас вунь які, аж пяць брыгад. І ў кожнай трэба было пабыць. Аднаго разу, пад восень ужо, надумаўся Пятро над’ехаць у Доўгую Шыю.
Там па яго ініцыятыве была арганізавана загонная пасьба жывёлы. Ён пад’ехаў акурат, калі каровы пасля начной пашы былі загнаны ў стойла. Росная раніца была гэткая свежая, прыгожая, што, здавалася, у грудзі жывымі струменямі ўлівалася маладосць. Стары дзядзька Саўка, якога Пятро такі ўламаў, каб ён стаў за пастуха, падышоў да паветкі, дзе адпачывалі пастухі і даяркі.
Павітаўшыся з дзядзькам Саўкам, Пятро спытаў:
— Ну як, старына, каровы надбавілі трохі малака?
— Даяркі кажуць, што літраў па два падбавілі. А зрэшты хто яго ведае.
— То-та! А вы не хацелі ў лагер ісці.
— Яно, як той казаў, мы не папрывыкалі да такой моды.
Дзядзька Саўка зняў з левага плечука пугу, якая вужакаю цягнулася за ім па роснай траве, і пачаў яе намотваць на руку. Пятро глядзеў на дзядзькаў занятак і не змоўчаў.
— Калгаснаму пастуху ці патрэбна гэтая прылада,— кіўнуўшы на пугу, сказаў Пятро.— Малако ў каровы на языку, а не на канцы пугі.
— Яно тым часам, можа, і так, але ж які я пастух буду без пугі. Гэта ж от як ляснеш, дык каровы такімі паслухмянымі робяцца.
— Бо, мусіць, сячэш па сцёгнах?
— Крый божа. Што ты, чалавеча,— нібы апраўдваўся дзядзька Саўка.— Пуга гэта так, для прыклёпу. А ты, мабыць, за пастуха і не змог бы быць?
— Чаму ж гэта так? — здзівіўся дзядзькаваму вываду Пятро.
— Бо пугай не ўмееш ляскаць.
— Чаму ж гэта не ўмею.
— Дык на лясні,— і дзядзька Саўка распусціў пугу.
Пятро ўзяў у рукі выслізганае дзядзькавай рукой арэшкавае пугаўё і, раскруціўшы над галавой пугу, з сілай ляснуў, але стрэлу не атрымалася. Пуга сцебанула яго па нагах. Ён аж паморшчыўся ад болю і са злосцю кінуў дзядзькаву канаплянку.
— А ты кажаш, пастухом можаш быць. Не, брат, гэта табе не жарты. Тут трэба таксама спрыт мець,— беручы з зямлі і змотваючы пугу, гаварыў пастух. Ён глядзеў на Пятра, на тое, як ад болю перасмыкнуўся яго твар, і, як бы што ўспомніўшы, сказаў:
— А ты ведаеш, якое на Гнілой прорве здарэнне адбылося?
— Якое?
— Ды от яшчэ прыцемкам Гаша са сваім звяном прывезла туды лён мачыць, пад самы вір.
— Ну і што? — не цярпелася Пятру, калі ён пачуў імя Гашы.
— А тое, што яна не адзержалася і боўтнулася з берага. Калі б не Аміля, дык залілася б, кажуць. Плавае ж яна як той камень. Насілу выцягнула яе Аміля. Можа, з гадзіну якую адхайвалі.
Саўка бачыў, як Пятро змяніўся з твару: то ён бялеў, то чырванеў. Не развітаўшыся з Саўкам, не перакінуўшыся і паўсловам з даяркамі, якія падышлі акурат з поўнымі вёдрамі малака да паветкі, Пятро ўскочыў на буланчыка і памчаўся да Гнілой прорвы.
Там ён нікога не застаў. Ляжала толькі коп дзве лёну ды на беразе рачулкі была вытаўчаная трава. Пятро здагадаўся, што тут адхайвалі Гашу. Буланчык, як здавалася Пятру, бег вельмі павольна, і ён яго тоўк пад бакі абцасамі, шморгаў паводдзе. Пятро адчуваў сябе вінаватым у гэтым здарэнні. Гэта ж ён параіў на праўленні замачыць частку лёну і пастарацца раней іншых калгасаў здаць дзяржаве валакно.
Упершыню за ўсе гэтыя месяцы Пятро зайшоў у Гашыну хату. Калі ён пераступіў парог, сэрца гэтак затрапяталася ў грудзях, што ён, здаецца, чуў яго. У хаце быў вэрхал. На драўляным ложку ляжала яна, раскінуўшы рукі. Твар яе быў чырвоны. Ля ложка сядзела Аміля і, відаць, не ведала, што ёй рабіць. У галавах сядзела заплаканая Марылька. Аміля, як толькі ўбачыла Пятра, узрадавана кінулася да яго.
— От добра, што вы прыйшлі, а то я не ведаю, што рабіць. Яна ж, як агнём, гарыць уся.
Пятро падышоў да Гашы, паклаў на лоб руку. І, можа, ад таго, што рука яго знадворку была халаднаватая, Гаша расплюшчыла вочы і як не сваім голасам закрычала:
— Ратуйце!
Пятро спалохаўся. Але Аміля яго супакоіла:
— Яна трызніць. Гарачка ў яе вялікая.
— От што, Аміля, хуценька збегайце да дзядзькі Сцяпана. Няхай запражэ каня, ды ў бальніцу адвязём. А я тут пасяджу.
— Не трэба, дзядзечка, у бальніцу. Не трэба! — загаласіла Марылька.
— Ціха, дзетка, там маме лепш будзе,— супакойваў Пятро дзіця.
— А з кім жа я буду тут?
Галашэнне Марылькі, мусіць, прывяло на момант у прытомнасць Гашу. Яна вялікімі ад здзіўлення вачыма зірнула на Пятра.
— Чаго вы тут, Пятро Якімавіч? Не трэба вам тут быць, не трэба,— сказала яна ды зноў страціла прытомнасць. Але дзіўна, Пятро ў гэтых словах, у тым, як яны былі сказаны, не адчуў ні злосці, ні нянавісці, хутчэй ён адчуў вінаватасць жанчыны перад ім. Але ж хіба яна вінавата? Пасля таго як дзядзька Сцяпан расказаў яму ўсё пра Гашу, ён больш за ўсё адчуваў сябе вінаватым перад ёй. Пятро не адыходзіў ад ложка. Ён трымаў руку на гарачым, як жар, Гашыным ілбе. Яму здавалася, што ёй ад гэтага павінна стаць лягчэй. А жанчына ўсё стагнала, кідалася ў непрытомнасці.
У бальніцу Гашу прывезлі пад вечар. З Пятром былі дзядзька Сцяпан, Марылька і Аміля, якая і на крок не хацела адступаць ад сваёй звеннявой. У бальніцы не было месца, і ўзрушаны Пятро збегаў на кватэру да загадчыка раённага аддзела аховы здароўя. Той распарадзіўся пакласці Гашу пакуль у калідоры. Пятро згадзіўся на гэта з тым, што дні праз два-тры яе перанясуць у палату.
У Завідаўку вярнуліся позна ўночы. Пятро быў усхваляваны, ён сышоў з фурманкі як сам не свой. Усю ноч прахадзіў па вёсцы. Доўга стаяў па бацькавым котлішчы. Пад раніцу падняўся вецер, і Пятро бачыў, як бяроза сваімі доўгімі зялёнымі каснікамі хінулася да дужага граба. Дзядзька Сцяпан колькі разоў выходзіў з хаты і ласкава гаварыў Пятру:
— Ды ідзі ты, хлопча, у хату. Чаго ты нудзішся?
І ўсе наступныя дні Пятро не мог знайсці раўнавагі. Дзядзька Сцяпан заўважыў:
— Дык што з табой?
— Ды от усё неяк не куецца, а плешчацца.
— Чаму гэта? Здаецца ж, усё добра ідзе.
— Ды дзе яно добра. Бачыце ж, які дождж учора ўліў, а мы малацьбу распачалі, сцірты паадкрывалі.
— От бяды тае. Сонца ж не за гарамі, выблісне і абсушыць,— нібы хочучы супакоіць Пятра, гаварыў дзядзька, хоць ён добра ведаў, што не ад таго дажджу заныла сэрца ў чалавека.
— Ты б от запрог каня ды ў бальніцу з’ездзіў,— як бы незнарок сказаў дзядзька Сцяпан.
А Пятру толькі і трэба было гэтай парады, як нейкага маральнага абгрунтавання яго ўчынку. І апоўдні, калі ўжо добра выпагадзілася, ён сеў на буланчыка і паехаў у раён. У раённым гастраноме Пятро купіў каробку цукерак «Вішня». І, несучы іх у руцэ, увайшоў у палату. Гаша сумелася, убачыўшы Пятра. Яна не чакала яго тут, хоць у глыбіні душы і была нейкая няясная надзея. Гаша, седзячы на бальнічным ложку, перакідвалася словамі з хворымі жанчынамі. Яна ні то ўзрадавалася, ні то спалохалася прыходу Пятра, замітусілася, захінула бальнічны халат на грудзях. Пятро, даў «добры дзень», але збянтэжаная Гаша нават не адказала. Яна толькі глядзела і глядзела на гэтага, калісьці роднага, а цяпер хто яго ведае якога чалавека. З чым ён прыйшоў да яе? А гэты ласунак, які падаў у руку Гашы,— што ён можа значыць? Спагаду, спачуванне яе няшчасцю, а можа, проста маральны абавязак? Гаша на момант заплюшчыла вочы, і ў памяці імкліва праляцела ўсё яе нядоўгае, але поўнае горычы маладое жыццё. Яна зірнула на Пятра і ўбачыла, што ён быў у незвычайнай узрушанасці і не ведаў, што рабіць, што казаць.
І Гаша расплакалася. Яна ўспомніла Марыльчыны словы пра тое, як Пятро назваў яе дачушкай, і толькі цяпер зразумела іх таямнічы сэнс. Узяла каробку цукерак і падумала сабе: «Гэта я аддам ёй гасцінец ад таты. Ёй жа ніхто ніколі гэтакіх гасцінцаў не прыносіў».
А ў дзвярах палаты стаялі Аміля з Марылькай. Яны радасна ўсміхаліся.