Салдат быў стомлены. Стомлены вайной, заўсёдным страхам смерці. Як сувязіст, ён кожны раз павінен быў знаходзіцца там, дзе асабліва лютавала смерць. За тры месяцы, якія іх рота знаходзіцца на перадавой, радавому Пракапчуку не раз даводзілася быць з вока на вока з кашчавай старой. Узаранае і выпаленае снарадамі і мінамі поле вайны мела злавесна жахлівы выгляд. Калі вайна недзе таілася ў зямлі — у акопах і бліндажах — гэтае поле здавалася неабжытай, не ходжанай чалавекам пустэльняй. Але як толькі прачынаўся, нібы пасля доўгага сну, бой,— яно стагнала, енчыла, калацілася. З ім калаціліся і людзі, якія прыпадалі да зямлі, як да паратунку.
Радавы Пракапчук ужо колькі разоў быў на валаску ад смерці. І дзіва-дзіўнае — ён не баяўся яе. Аднаго разу салдату трэба было працягнуць сувязь да КП камандзіра палка. Заданне было адказнае, і з Пракапчуком пайшоў лейтэнант — камандзір узвода. Калі ўжо сувязісты вылезлі з траншэі і працягнулі провад праз прагалак да бліндажа, застагнала зямля ад выбухаў снарадаў, заскуголілі міны. Адна з іх пляснулася непадалёку ад таго месца, дзе ляжалі Пракапчук з лейтэнантам. Агнём паласнула ў вочы. Пракапчук нават абмацаў сябе: ці жывы... Ён быў жывы... А от лейтэнант, які ўпаў ніцма на зямлю, не падняўся з яе. Нават не войкнуў. Пракапчук думаў: з лейтэнантам што-небудзь здарылася з перапуду, бо нідзе не было відаць ні крыві, нічога. Паспрабаваў будзіць, падымаць чалавека, але ніякіх адзнак жыцця не заўважыў. Тады ён пашукаў, дзе ж тая рана, і знайшоў пад шынялём, якраз ля левага саска грудзей, маленькую, як бы прапечаную чым гарачым, дзірачку. З яе нават кроў не ішла, а чалавек быў нежывы. Пракапчук зняў шапку, пастаяў на каленях, развітваючыся са сваім камандзірам, прыкрыў цела шынялём і папоўз далей з катушкай проваду. Як бы там ні было, а сувязь камандзіру палка трэба было наладзіць. Ён ведаў, што такое сувязь,— гэта, можа, палавіна, калі не ўвесь поспех бою. А бой меўся быць зацяты. Гэта, можа, фашысты пранюхалі, што нашы збіраюцца наступаць на вышыню 145, дык загадзя агнявым налётам, які толькі што скончыўся, хацелі папярэдзіць удар. Праз гадзіну якую провад быў дацягнуты да палкавога КП. Пракапчук ад стомленасці, ад перажытага ледзь не зваліўся на парозе бліндажа. Але трэба было яшчэ паспрабаваць, ці працуе лінія. Пачаў круціць ручку апарата, аднак ніводнай адзнакі таго, што там, на другім канцы проваду, ёсць жывыя людзі, якія з табою могуць гаварыць, могуць цябе слухаць. Яны як бы вымерлі ўсе там. Камандзір палка зірнуў на сувязіста пахмурным, як гэты асенні дзень, позіркам і сказаў:
— Сувязь павінна быць неадкладна.
У Пракапчука ўсё дваілася ў вачах, усё мітусілася ў галаве. Ён хацеў далажыць падпалкоўніку, што па дарозе загінуў лейтэнант, але сам сабе падумаў: «Навошта, хіба мала тут людзей гіне»,— і па-салдацку коратка і выразна адказаў:
— Ёсць даць сувязь.
Поўз, трымаючыся рукой за провад, прыпадаючы да зямлі, шукаючы абрыву. Не адчуваў ні стомы, ні біцця сэрца, увесь быў лёгкі і пругкі, як спружына... Уласна кажучы, яго самога быццам і не было, быў нейкі механізм, які завялі, каб ён поўз і шукаў таго абрыву. Бо каб гэта ён сам быў, дык ён бы і пра што-небудзь думаў, чаго-небудзь баяўся, а то ж нічога: перад вачыма толькі было поле, ускапанае вайной, была расквашаная асенняй слатой зямля, і ён пластаваў па ёй. А бой вось-вось павінен быў грымнуць. Можа, ён і не пачынаўся толькі таму, што Пракапчук не мог знайсці абрыву і камандзіру палка не было як перадаць каманды. А ўжо світала, ужо бралася на дзень, хоць у такую пару і цяжка было адрозніць, дзе канчаецца ноч і пачынаецца дзець. Пракапчук дапоўз да неглыбокай, відаць, ад міны, варонкі. Яна яшчэ была цёплая. Дно яе курылася смуродлівым дымам. Тулава яго было ўжо на адным краі варонкі, а ногі — на другім, і тут рукі намацалі абрыў. Хацеў злучыць, звязаць провад, але рукі неяк не слухаліся... Яны адзеравянелі... Пачалося такое, чаго даўно не бачылі на гэтым зацішным участку абароны. Зямля і неба, здавалася, скалануліся ад выбухаў. Пракапчук толькі паспеў схапіць у зубы абодва канцы проваду, як побліз ад яго нешта нема вухнула, страсянула, нібы схапіўшы загрудкі зямлю, і яна застагнала. Пракапчук таксама застагнаў і як праваліўся скрозь зямлю. Ён не чуў і не бачыў ні вогненнага феерверку, ні пякельнага зарыва выбухаў, ні стракатання кулямётаў, ні скуголення мін, ні салдацкага наступальнага «ўра». Ён ляжаў ніцма ў неглыбокай варонцы з заціснутымі ў зубах канцамі проваду... Праз яго цела, праз яго мозг ішлі тыя каманды, якія ўзнялі ўсю гэтую калатнечу на нядаўна яшчэ ціхай і нібы вымерлай зямлі. Апрытомнеў толькі тады, калі другія, гэтакія ж, як ён, сувязісты, вырвалі з яго зубоў канцы проваду, каб пацягнуць яго далей, туды, куды магутна пакрочыў у наступ нястрымны, ненажэрны бой... Апрытомнеў і спытаў:
— Хто гэта?
Хапіўся за аўтамат, каб страляць у тых, хто адабраў ад яго провад, але разгледзеў: гэта былі свае, салдаты з аднае роты, і ніяк не мог даўмецца, што з ім сталася. Салдаты нешта варушылі губамі, але ён нічога не чуў і думаў сабе: «От, дзівакі нейкія, не могуць па-людску сказаць слова».
Майстравалі ўжо насілкі, каб аднесці Пракапчука туды, куды зносілі ўсіх параненых, але нечакана ён стаў на ногі. Пахістаўся, як п’яны. Галава шумела, кружылася, нешта быццам маленькім малаточкам стукала ў скроні, і гэты стук аддаваўся болем ва ўсім целе. Паспрабаваў ісці сам, шукаць свае роты, але ногі падломваліся. Нейкія вельмі цяжкія, як алавяныя, былі яны. Пайшоў толькі тады, калі два салдаты-санітары ўзялі пад рукі і павялі, як на пагулянцы. Павялі не ў роту, а ў палявы шпіталь, які знаходзіўся не вельмі далёка на ўзлессі. Толькі тыдні праз два Пракапчук прыйшоў да ладу. Пачаў чуць цяпер ужо далёкія грымоты бою, чалавечую гаворку. Адно яшчэ балела, шумела галава, хоць у скроні ўжо не стукалі тыя надакучлівыя малаточкі.
Калі Пракапчук выпісаўся са шпіталя, яму нядоўга давялося шукаць роты. Заняўшы вышыню 145, нашы войскі акапаліся. Цяпер зрэдку толькі былі перастрэлкі, пошукі начных патрулёў. Салдат далажыў аб сваім вяртанні ў строй... Камандзір роты здзівіўся, нібы ён сустрэўся з тым, хто вярнуўся з таго свету. Адразу ж паведаміў па тэлефоне падпалкоўніку. Той выклікаў Пракапчука да сябе. Салдат ішоў да камандзіра палка і не ведаў, што там будзе. Баяўся, што, можа, чаго нарабіў такога, за што падпалкоўнік будзе прабіраць.
Далажыў, што радавы Пракапчук па загаду прыбыў. Падпалкоўнік павітаўся за руку, усміхнуўся і сказаў:
— Сядайце, таварыш Пракапчук. Вам, мусіць, цяжка яшчэ стаяць.
— Нічога, ужо ногі трымаюць,— асмялеў салдат, бачачы, што ніякага наганяю не будзе.
А падпалкоўнік гаварыў:
— За ўзорнае выкананне баявога задання камандзір дывізіі вас ўзнагародзіў ордэнам Вялікай Айчыннай вайны.
— Служу Савецкаму Саюзу! — падхапіўся на ногі Пракапчук.
— Сядайце, сядайце,— ласкава стрымліваў Пракапчук падпалкоўнік.— Вы, мусіць, з Беларусі?
— Так точна, таварыш падпалкоўнік,— зноў усхопліваўся на ногі Пракапчук.
— Сядайце, сядайце! Даўно вызвалілі вашу мясцовасць?
— Не вельмі даўно.
— Ведаеце, што дома робіцца? Жывыя ўсе?
— Так точна, таварыш падпалкоўнік,— неяк аўтаматычна выпаліў Пракапчук, не ведаючы, для чаго гэта ўсё пытае камандзір палка.— Нядаўна ліст атрымаў з дому. Папалілі толькі гады ўсё, абрабавалі да ніткі.
— Так, так,— у роздуме сказаў падпалкоўнік.— Маіх старых таксама абрабавалі. Можа, хочаце дома пабыць? — нечакана для Пракапчук спытаў падпалкоўнік.
— Так точна, таварыш падпалкоўнік.
— Ды што вы ўсё «так точна»? Хочаце пабачыцца з бацькамі? •
— Хачу, таварыш падпалкоўнік. Вельмі хачу...
Да таго часу, пакуль Пракапчук не ўзваліў на плечы рэчавы мяшок з правіянтам на дарогу і не выйшаў туды, дзе ўжо не так шалела вайна, ён не верыў, што пабудзе дома, пабачыцца са сваімі. Наогул яму часам здавалася, што ўжо няма нідзе на свеце ні таго дому, ні тых блізкіх і родных людзей, з якімі жыў з маленства. Здавалася, што цяпер ужо на ўвесь век толькі і будзе перад вачыма гэтае спуставанае поле вайны. Пракапчук ніяк не мог прыйсці ў нармальны чалавечы стан. Выняў з кішэні гімнасцёркі ліст-трохкутнічак. З тыдзень таму назад ён атрымаў яго з дому. Бацькі не скардзіліся ні на што. Яны, відаць, перажылі такое страшэннае, што цяперашняе жыццё ў зямлянцы здавалася ім раем. Адно паведамлялі, што яго, Пракапчукову, нарачоную Змітракову Зоську яшчэ ў залеташнім годзе фашысты звезлі некуды ў Германію і што адтуль пра яе ніякае, хоць маленькае, чуткі няма... Там, на перадавой, усё гэта неяк адыходзіла з думак, а тут, на хлюпкай асенняй дарозе, усё яно прыхлынула ў думкі. Пракапчуку ўспомнілася, як яны з Зосяй мілаваліся. Яна казала яму:
— Я цябе, Хведзя, ніколі, ніколі не разлюблю. Нішто нас не разлучыць, хіба толькі адна зямля.
І Зосін голас, пявучы, ласкавы, якім, здавалася, можна ўшчуваць боль, лячыць раны, зазвінеў у глухаватых яшчэ Пракапчуковых вушах. Ён нічога не чуў, акрамя хлюпання пад нагамі асенняй густой гразі, якая спыніла на дарозе машыны; апрача немага ўздыхання вайны, якая адыходзіла ўсё далей і далей па меры таго, як Пракапчук адыходзіў ад яе. Не чуў таго і голасу, але ён звінеў, пераліваўся цяплом і ласкай у салдатавых думках. Пракапчук прыспешваў хаду. Здавалася, як толькі ён прыйдзе ў свае Даўляды — гэтак звалася яго вёска,— дык усё вернецца назад; усё тое, што з самага дзяцінства носіць ён у сабе, як чалавечы скарб-набытак. Вернецца і тая школа, у якой яны разам з Зосяй вучыліся, вернецца і тая ліпа з буславым гняздом, пад якой яны не адзін вечар прасядзелі, часам нават моўчкі. Ім не было патрэбы гаварыць; яны адчувалі адно аднаго, і ў гэтым адчуванні, больш чым у словах, была радасць блізкасці, была нязгаснасць пачуццяў.
Пракапчук ідзе па абочыне гасцінца, які вядзе да чыгуначнай станцыі. Сцежка пад нагамі цвердаватая, а вось пасярэдзіне, там, дзе ходзяць машыны,— пекла-пеклам, каб мо стаў туды, дык і ног бы не выцягнуў. У другі час салдат не ішоў бы пеша, яго б падвезла спадарожная машына. А цяпер гасцінец як вымер. Зрэдку толькі па ім крочаць салдаты-пешаходы. Ужо і змярканне падкрадаецца з-за лесу, які падступае да гасцінца са сваім таямнічым і сумным асеннім шумам. Пракапчук шырыць крок, каб хоць завідна дабрацца да станцыі. А там, можа, трапіцца які поезд, дык заўтра к вечару мо і дома будзе. Ён ужо думкай дома, думкай з Зосяй. Яму ніяк не верыцца, што яе няма ў Даўлядах. Дастае з гімнасцёрачнай кішэнькі пісьмо-трохкутнік і зноў чытае, ужо каторы раз па памяці: «Змітракову Зоську яшчэ ў залеташнім годзе фашысты звезлі некуды ў Германію». І ўжо нельга не даць веры, нельга думаць, што гэта прытрызнілася табе... Салдат запавольвае крок, і яго жаданне двоіцца: адно — хутчэй дадому, дадому; другое — вярнуцца туды, дзе бой, і прабівацца з аўтаматам праз пякельны агонь вайны туды, у Германію, дзе Зося. Можа, яна яшчэ жывая, можа, яна напрамілы бог просіць, каб ён хутчэй ішоў да яе. А можа, яе зусім ужо няма? Хіба ж мала цяпер зямля — і наша, і чужая — усмактала ў сябе чалавечай крыві?.. Але ён ідзе, не бачачы перад сабой нічога, апрача аднае сцежкі.
З-за густога хвойніку нечакана, неспадзявана паказалася станцыя. А можа, гэта была і не станцыя: толькі чхалі белай парай паравозы, грукалі на стыках колы вагонаў, падслепавата мігалі семафоры. А станцыі такой, як уяўляў сабе Пракапчук, не было. Праз дашчаны пераезд перайшоў рэйкі і ўбачыў прыземісты, як бы прыплюснуты да зямлі барак. З расчыненых дзвярэй валіла пара і чулася людская гамана. Увайшоў туды і Пракапчук. У бараку, як у цвілым падзямеллі, пахла людскім потам, салдацкімі анучамі і яшчэ хто яго ведае чым. Увайшоўшаму са свежага паветра цяжка было дыхаць, цяжка было што-небудзь разгледзець у гэтай чалавечай гушчыні. У правым кутку пад самай столлю калаціўся дрыготкі язычок агню зробленай з дробнакалібернага снарада газоўкі... Ён то ўспыхваў, то выхопліваў з цемры твары людзей, то зусім занепадаў, і густая цемра, здавалася, аж калацілася ад людскога гоману. Пракапчук сослепу прабіваўся ў тоўшчы людзей. Ён нічога не мог ні разгледзець, ні пачуць. Адно ведаў, што гэты барак поўны гэтакім жа, як ён, шэрашынельным людам. Прабіўся ў самы куток, скінуў з плячэй рэчавы мяшок і ўздыхнуў з палёгкай. Ушыўся ў гурт людзей, каб што-небудзь пачуць пра поезд. Але нічога пэўнага не ўведаў: адны казалі, што сёння яшчэ будзе поезд у той бок, куды трэба было ехаць Пракапчуку. Другія, менш аптымістычныя людзі, даводзілі, што не раней, як заўтра раніцай, а, можа, нават і пад вечар заўтра будзе поезд. Хадзіла чутка, што недзе «юнкерсы» разбамбілі пуць і немаведама калі яго паправяць. Пракапчук пераканаўся, што ні адны, ні другія нічога пэўнага не ведаюць, а кожны гаворыць і сцвярджае так, як яму хочацца. Хацеў ужо ісці шукаць якога дзяжурнага па станцыі ці каменданта і даведацца як мае быць, а потым ужо вызначыць, што рабіць, як раптам непадалёк ад яго пачуўся жаночы голас:
— Таварыш дзяжурны, ці будзе сёння на Мінск поезд, ці не? — дапытвалася жанчына.
Пачуўшы жаночы голас, Пракапчук аж здрыгануўся: Зосьчын голас. Ён хуценька пачаў рукамі ў цемры пракладваць сабе дарогу між людской гушчыні да таго голасу. Чуліся ўедлівыя, узлаваныя словы:
— Куды цябе нясе як апантанага? Чаму табе не сядзіцца? Людзям ногі адтоптваеш.
Але Пракапчук быццам нічога гэтага і не чуў, ён ішоў на родны, гэткі блізкі і дарагі голас... Сустрэўся амаль усутыч з жанчынай і ледзь не крыкнуў:
— Зося, любая, гэта ты?
— Якая вам Зося? Я не Зося, а Марына,— азвалася на Пракапчукоў покліч жанчына.
— Адкуль жа вы? — ужо не ведаючы, што яму рабіць, што пытаць, запытаў Пракапчук.
— З Беларусі.
— Я таксама з Беларусі... Дык хадземце туды, дзе мае рэчы. Хадземце, раскажыце мне ўсё, усё...
— Што я вам буду расказваць, навошта я вам буду расказваць? Мне няма часу. Трэба дапытвацца ды ехаць хутчэй дадому.
— Мне таксама трэба, разам паедзем,— цягнучы за рукаў Марыну да свайго месца, гаварыў Пракапчук. Яму ўсё яшчэ не верылася, што гэта не Зося. Не можа быць. Голас жа яе. Можа, яна з якое-небудзь прычыны не хоча прызнавацца. Каб хоць святло было, а то ж зусім патухла, і хоць вока выкалі — нічога не ўбачыш.
Жанчына не вельмі супраціўлялася, яна праціскалася следам за Пракапчуком туды, куды ён яе вёў.
Яны сяк-так паселі проста на падлозе, там, дзе ляжаў рэчавы мяшок Пракапчука. Ён усё не верыў, што гэта не Зося: абмацваў рукамі яе ватоўку, як бы знячэўку дакрануўся да галавы. Ён бы пазнаў нават дотыкам рукі Зосіны валасы, але на жанчыне была хустка.
Марына не магла даўмецца, чаго хоча ад яе гэты салдат. У яе была адна думка, адна надзея, што ён таксама з Беларусі і разам з ім лягчэй будзе сесці на поезд, лягчэй дабрацца да Мінска.
— Дык, можа, ты есці хочаш? Можа, ты галодная? — дапытваўся Пракапчук.
Марына не ведала, што адказаць: як жа гэта чужому чалавеку адразу сказаць, што яна хоча есці, папрасіць у яго. І замест таго, каб прызнацца, што ў яе роце амаль двое сутак і макавага зярнятка не было, Марына пачала расказваць доўгую гісторыю пра тое, як яе забралі фашысты, як кінулі за калючы дрот і каб мо не падаспела Савецкая Армія, дык наўрад ці вытрымала б яна голад, холад, здзекі і катаванні. Пракапчук у цемрадзі не бачыў слёз на вачах жанчыны, але адчуваў, што яны, гарачыя, пякучыя, дрыжаць недзе ў куточках глыбокіх і сумных ад знясілення вачэй. Як бы незнарок ён правёў рукою па Марыніным твары, і гаручая сляза апякла яе. Тады салдат, быццам спахапіўшыся, штосьці ўспомніўшы, аж крыкнуў сам сабе:
— Дык чаго ж я, дурны сяджу, дык чаго ж я слухаю?
Марына не магла зразумець: завошта сябе ўпікае чалавек? Можа, яму куды хутка трэба бегчы, спяшацца, а яна тут яму гора сваё слязьмі вылівае?
— Ідзіце, куды вам трэба, я ж не трымаю вас,— сказала яна.
— Нікуды мне не трэба. Я сяджу, як дурны, слухаю.
Пракапчук пачаў корпацца ля свайго рэчавага мяшка, а праз момант ужо працягваў Марыне сухар і скрылёк сала.
— Дзякую. Нашто гэта вы, вам жа мо самім трэба на дарогу?.. Дарога ж немалая...
— Няма чаго дзякаваць, бярыце вунь... Трэба дзе якога вару знайсці ды чайку выпіць.
Марына адгаварыла Пракапчука шукаць вару, бо ўсё адно нідзе не знойдзе. Яна ў душы, мусіць, баялася, каб гэты добры чалавек не адбіўся ад яе, усё ж такі свой, з аднаго краю. Яна ўсё яшчэ бавілася, не брала пачастунку, хоць самой хацелася есці немаведама як.
— Вы ж самі галодны будзеце, дзе ж вы ў дарозе возьмеце?
— Ешце, не буду галодны. У мяне атэстат ёсць.
Марына ўзяла... Яна старалася есці так, каб не паказаць галоднай прагавітасці. Сухар паціхеньку хрумсцеў на зубах. Гэта Пракапчук чуў. А каб ён бачыў Марыніны вочы, ён заўважыў бы ў іх слязу і бляск радасці, што вось нарэшце чалавеку пашанцавала пад’есці.
— Дык вы б самі елі. Чаму ж вы не ясце?
— Нічога, я не галодны, я нядаўна еў,— хлусіў Пракапчук, бо ў яго таксама з таго часу, як выправіўся ў дарогу, нічога не было ў роце.
Марына ела доўга і са смакам. Пракапчук дастаў яшчэ бляшанку кансерваў, і тых не стала. Пракапчук не шкадаваў прыпасаў: калі што, дык ён і так даедзе дадому, салдату не прывыкаць. Цешыла думка, што калі ён і не Зосю накарміў, дык гэткую ж, як яна.
Тым часам жанчына пад’ела, і ці то ад перажытага ўзрушэння, ці ад чалавечай стомленасці, яна, як нежывая, павалілася на Пракапчукоў рэчавы мяшок і заснула. Ён не ведаў, што з ёй рабіць. А што калі зараз аб'явяць, што ідзе поезд у бок Мінска, дык ці дабудзіцца ён яе? Аднак яго сумненне, трывогу развеяў глухі, нібы сонны, голас дзяжурнага па вакзалу:
— Грамадзяне, поезд на Мінск будзе толькі заўтра раніцай.
Пракапчука самога хіліла да сну: як-ніяк давала сябе знаць здарожанасць. Усе, хто быў у гэтай цёмнай стадоле-бараку, пераважна вайскоўцы, пачалі шукаць, дзе б прылегчы. Салдацкі сон усюды салодкі. Пракапчук пачаў прыдумваць, як і дзе легчы. Падлога ўжо ўся была занята людзьмі. Была яшчэ сякая-такая прагаліна там, дзе сядзеў Пракапчук. Але ж тут спала жанчына... Яна кідалася, мармытала, кагосьці праклінала, да кагосьці хінулася ў сне. Пракапчук не ведаў, што рабіць. Ён спрабаваў супакоіць жанчыну сваімі няўмелымі салдацкімі пяшчотамі, гладзіў яе твар, ціхенька паводзіў агрубелымі пальцамі па брывах. Яна нічым не адказвала. Потым пачала зябка курчыцца, шукаючы чалавечага цяпла. І тады Пракапчук скінуў шынель, распрастаў яго і накрыў жанчыну. Праз колькі часу ён адчуў, як за каўнер гімнасцёркі прабіраліся дрыжыкі. Нядоўга думаючы, каб уратавацца ад холаду, Пракапчук выцягнуўся і лёг побач з жанчынай.
Ноч была доўгая-доўгая. За сценамі барака яна хлюпала асенняй імжакай. Нельга было ніяк сагрэцца ў адной гімнасцёрцы, і Пракапчук вымушаны быў хінуцца да жанчыны, пад свой шынель. Пачало віднець, і толькі тады, змораны бессанню і думкамі, Пракапчук заснуў. Яму снілася тая варонка, у якой ён страціў прытомнасць, снілася Зося, якая нібыта знайшла яго і абудзіла ад беспрытомнасці. Якраз у гэты момант нехта ласкавымі штуршкамі пачаў будзіць яго:
— Уставайце, уставайце. Ужо поезд прыйшоў.
Зосін голас. Адкуль гэта ён? Пракапчук прахапіўся. Поруч з ім сядзела ў сіняй пашарпанай ватоўцы сярэдніх год жанчына. Твар яе быў спаласаваны зморшчкамі, вочы ўваліліся, пад імі сінюга. Жанчына была знясіленая, спакутаваная. Сама яна і па гадах і па ўсім вельмі падобна на цётку Гарпіну — малодшую матчыну сястру...
— Хуценька збірайцеся ды паедзем. Вунь і поезд стаіць. Паравоз прычапілі.
Пракапчук прыслухаўся — сапраўды, за сценамі барака чмыхаў, нібы цяжка адсопваючыся, паравоз. Ускочыў на ногі, схапіў развязаны рэчавы мяшок і пабег. Жанчына за ім. Дабегшы да вагона-цяплушкі, ён падсадзіў жанчыну. А сам стаў у нерашучасці, не ведаючы, што рабіць. Ужо гукнуў адпраўленне паравоз, а ён усё стаяў.
— Хуценька сядайце,— прасіла жанчына, працягваючы з дзвярэй вагона рукі, нібы хочучы падхапіць імі і пасадзіць салдата, як малое дзіця. Пракапчук, спяшаючыся, шарыў рукамі ў рэчавым мяшку. Ён дастаў увесь свой запас сухароў, бляшанку кансерваў і ўжо на хаду, бегучы за вагонам, падаў усё гэта жанчыне:
— Наце вам на дарогу...
...А праз хвілін дзесяць Пракапчук ішоў па тым жа гасцінцы, па якім ён прыйшоў учора сюды... Перад вачыма ў яго стаяла Зося ў сіняй пашарпанай ватоўцы за калючым дротам. Салдат вяртаўся ў сваю часць з той рашучасцю, перад якой не магло ўстаяць нішто.
1956