Даўно не быў Мітрафан у Навасёлках. Неяк адразу пасля вайны, дэмабілізаваўшыся з арміі, заехаў ён на бацькава котлішча — пацягнула зірнуць, чым стала родная вёска. Сэрца крывёю аблілося, калі ён яшчэ ад ветракоў угледзеў спуставанне: абапал шляху стаялі абгарэлыя каміны, ды на вогнішчах вецер закручваў віхурчыкі попелу. Гнаныя ад Дняпра фашысты падпалілі Навасёлкі. Праўда, другога канца Навасёлкаў, дзе жыў Мітрафанаў бацька Нічыпар, партызаны не далі спаліць. Гэтак турнулі падпальшчыкаў, што тыя аж зубоў не пазбіралі.
Праз усе гэтыя пасляваенныя гады Мітрафан Равуцкі насіў у памяці карціны спусташэння родных Навасёлкаў. Дадому ён не вельмі ездзіў, і калі праўду казаць, дык яго не дужа і цягнула туды. Яшчэ з малых год хлопец выбраўся з вёскі: то вучыўся, то працаваў у горадзе і гэтак да яго прыкіпеў душой, што наўрад ці знайшлася б такая сіла, якая б магла адарваць яго. Зноў жа такі, каб не крывіць душой, дык Мітрафан недалюбліваў дамоўку. З ёю ў яго было звязана столькі крыўдных і балючых успамінаў, што нават яны адны, калі ўсплывалі ў памяці, ранілі сэрца. Мітрафанава маці памерла, як толькі хлопчык стаў на ногі. Неўзабаве бацька прывёў у хату чужую жанчыну і сказаў, каб Мітрафан зваў яе мамай. Язык не паварочваўся ў хлопчыка вымавіць гэтае слова, і калі ўжо была нявыкрутка і абавязкова трэба было сказаць яго, дык хлопчык гугнявіў у нос: «Мам», як бы пратэстуючы тым, што праглынаў апошнюю літару.
Ды і не дзіва, што хлопчык ніяк не мог прывыкнуць да новай маці: яна ніколі на яго ласкава не зірнула, лагодна не абазвалася. Мітрафану на ўсё жыццё застаўся ў памяці той дзень, калі спраўлялі бацькава вяселле. На яго нібы ўсе забыліся. Госці пілі і елі, гулялі і весяліліся, а яму ніхто нічога ў руку не даў. Бацька і той нават як бы выкінуў з галавы, што ён, Мітрафанка, яго родны сынок. Адно цётка Аксіння, суседка і матчына сяброўка, якая памагала рыхтавацца да вяселля, падышла да яго, пакрыўджанага няўвагай, і спытала:
— Ці ты хоць ела, дзіцятка, што ці не? Ніхто цябе, сіротку, і не дагледзеў і не прыбраў. Гэтак мурзаты і ходзіш на бацькавым вяселлі.
Яна вывела Мітрафанку ў сенцы, абмыла над цэбрам твар, умурзаны ў вішні, прыгладзіла шорсткай далоняй старчакаваты віхор і сунула ў рукі пасыпаны цукрам хрумсткі хрушчык. На тым і загавеў хлопчык на бацькавым вяселлі. А цётка Аксіння, ні то дакараючы за вочы бацьку, ні то хочучы ўцешыць хлопчыка, казала:
— Як маці памерла, дык бацька аслеп.
«А гэта мо і праўда?» — падумаў тады Мітрафанка. Такі няйначай, бацька аслеп. Хіба ж ён не бачыць, што Аніся — гэтак звалі Мітрафанкаву мачыху — ужо не раз давала хлопчыку без дай прычыны грымакоў між плеч, апярэзвала вілачнікам нават пры бацьку. А ён дык нібы нічога гэтага і не бачыць. Мітрафану нават здавалася, што бацька знарок адварочваўся, каб не бачыць. І хлопчык плакаў горкімі слязьмі не так ад таго болю, як ад крыўды, чакаючы, што бацька такі не змоўчыць. Аднак жа Нічыпар, замест таго, каб уціхамірыць жонку, накінуўся на сына:
— Ды ціха ты, разрумзаўся, як вадзяны вол.
Такімі сваімі адносінамі бацька як бы даваў патачку Анісі, і яна часта без дай прычыны перыла пасынка. Асабліва не стала ў Мітрафанкі змогі цярпець, калі ў мачыхі спачатку знайшоўся Гараська, а потым і Міхальчык. На добры лад хлопчыку самому яшчэ патрэбна была нянька, а Мітрафанка ўжо не толькі калыхаў у лубяной калысцы дзіця, але і насіў яго перад сабой на руках. Ніколі не забудзецца, як аднаго разу ўлетку, акурат у жніво, мачыха не ўзяла калыску пад постаць, а пажавала суслу, наліла ў пляшку з гумавай соскай паранага малака і загадала Мітрафану глядзець дзіця, папярэдзіўшы, каб яно, барані бог, не парвала пупка крычучы. Смаркатая нянька доўга калыхала дзіця, але тое, каб заснуць, дык ні блізка. Ці ў яго што балела, ці яно так прындзілася, хто яго ведае, дзіця ж не скажа. Аж пот праняў няньку. Мітрафанка даваў дзіцяці суслу, падносіў пляшачку з соскай смактаць. Пакуль яно смактала, дык толькі ціха і ляжала, быццам і спала ўжо, але адно Мітрафанка забіраў суслу ці соску, і Гараська заходзіўся як рэзаны. Дзень да абеду сцёгся няньцы за год. А тут яшчэ акурат у іх пад воканнем хлопцы-падшыванцы, з якімі Мітрафанка таварышаваў, пачалі гульню ў коні. Яны бегалі то паркамі, то выбрыквалі па адным, як стаеннікі, і, нібы на здзек, крычалі:
— Мітрафан, дай таму байбусу ў рот суслу, а сам бяжы сюды!
А Мітрафанку і сапраўды вельмі ж захацелася выскачыць на вуліцу, як таму каню, што застаяўся доўга ў хляве, брыкануць парэпанымі лыткамі і прыпусціцца на ўсю сілу ўздоўж вуліцы. Але што рабіць з гэтым Гараськам? Хлопчык спрабаваў насіць дзіця на руках, спяваць калыханку. Пакуль носіць, здаецца, і спіць і вочы заплюшчаныя, а як толькі пакладзе ў калыску, дык узніме гэтакі гвалт, што хоць ты вушы затыкай. Нарэшце ўсё-такі ці то дзіця змаглося, ці мо перастаў яму жываток балець, Гараська заснуў. Мітрафанка яшчэ з момант пабавіўся ля калыскі, паслухаў, як дзіцятка і ў сне яшчэ хліпала, а потым матануў з хаты. На вуліцы ён адразу ўпрогся карэннікам у Андрэйкаву тройку і гэтак са свежымі сіламі рвануў, што ажно пяткі паблісквалі. Дзіцячая зухаватасць, заўзятасць гульні адагналі Андрэйкаву тройку далёка ад Нічыпаравай хаты. А фурман яшчэ пакрыкваў:
— Гэй, стаеннікі, каб вас ваўкі дралі.
І стаеннікі, асабліва карэннік Мітрафанка, аж са скуры вылузваліся, пудзіліся, намагаючыся выкінуць з вазка фурмана. Мітрафанка нават не заўважыў, як тройка апынулася аж на шляху. Тут толькі хлопчыку цюкнула ў галаву: а што калі там Гараська прачнуўся ды выкуліўся з калыскі. Ён хуценька выпрагся з тройкі і на ўсю сілу прыпусціўся бегчы дадому. Яшчэ не дабегшы да двара, угледзеў расчыненыя сенечныя дзверы. Значыць, мачыха, а мо і бацька, дома? Ужо на панадворку пачуў сіпаваты плач Гараські і мачышын лямант:
— Каб ты сам так учарнеў, як ты счарніў гэтае дзіцятка.
Мітрафанка здагадаўся, што з Гараськам нешта адбылося. Хацеў кінуцца ў адрыну, затачыцца ў сена і перабыць там ліхую гадзіну, дачакацца, пакуль прыйдзе бацька, і мо пры ім Аніся не гэтак будзе перыць яго. Але, прыслухаўшыся, хлопчык пачуў бацькаў голас:
— І дакуль яму ў галаве, трасца яго матары, будуць тыя гульні, каб ён на вяроўцы гуляў. Я яму пакажу, байбусу.
У Мітрафанкі з’явілася яшчэ большая рашучасць схавацца куды-небудзь так, каб ніхто яго не знайшоў, і не аказвацца доўга-доўга, няхай бы яго папашукалі, няхай бы нават думалі, што ён дзе памёр. Хлопчыку вельмі захацелася, каб яго хоць хто пашкадаваў, паспагадаў яму.
І толькі гэта ён хацеў кінуцца ў адрыну, каб затачыцца ў сена, як праз расчыненае акно яго ўгледзеў бацька.
— Ідзі, ідзі сюды, каб ты па свеце не хадзіў.
Мітрафанка, шморгаючы носам, калоцячыся і загадзя плачучы, пераступіў парог хаты. Ужо ў дзвярах яму нешта гэтак дало па галаве, што аж іскры з вачэй пасыпаліся, і ён паваліўся на падлогу. А мачыха падноскамі біла пад бакі, давала кулакамі грымакоў між плеч. Можа б, яна яго зусім знявечыла, калі б не абазваўся бацька:
— Годзе табе, маладзіца, ты ж гэтак хлопца на той свет загоніш,— і бацька схапіў Анісю за руку і жывасілам адцёг ад хлопца.
— Ты таксама такі, як ён,— ускінулася раз’ятраная Аніся на бацьку.— З аднаго балота чэрці. Бач, яму гэтага шкада стала, а таго, што лабок расквасіла, дык і не шкада.
— Мне ўсіх іх шкада,— буркнуў бацька,— мне яны абодва родныя.
А Мітрафанка нават не плакаў уголас, ён толькі нема хліпаў, глытаючы палыновыя слёзы.
— Трэба от так біць,— сказаў бацька і, зняўшы з кручка, убітага ў вушак дзвярэй, раменную пугу, секануў Мітрафанку.
Як бы хто агнём абпёк хлопчыкаву спіну, але ён, сцяўшы зубы, маўчаў. Каб мо ён загаласіў, дык бацькава сэрца, пэўне што, адышло б, але Мітрафанка зацята маўчаў, і гэта яшчэ больш злавала Нічыпара. І ён ссек сына на горкае яблыка. Больш тыдня хлопчык не мог ні сесці, ні легчы без болю.
Гэтая бойка запомнілася Мітрафану на ўсё жыццё. Запомнілася і тое, што Аніся заўсёды як бы шкадавала яму кавалачка хлеба. Сваім дык яна і малака спарыць і хрушчыка спячэ, дык усё ім ды ім. А Мітрафанку, калі ён зайздрослівымі вачамі глядзеў на тое, што елі меншыя, Аніся падносіла пад самы нос дулю, кажучы:
— На добры лад дык табе і хлеба шкада. Гульма гуляеш, на бацькавым карку сядзіш, як той смоўж.
А хіба ж Мітрафанка сядзеў на бацькавым карку? Як толькі трохі падняўся, дык бацька пасылаў яго і за плугам, ён ужо і касу браў і, хоць сілы тае і не выстарчала, усё роўна гнаў пракос, хоць трошкі і вузейшы за бацькавы. На яго ўжо брыгадзір і працадні запісваў. А насіў хлопец абы-што, латанае і пералатанае, ношанае і пераношанае. Гэтая паняверка, можа, і выклікала ў хлопца настырную думку сысці ў свет, куды вочы глядзяць. І от неяк пад канец вясны хлопца не стала ў Навасёлках. Аніся агледзела ўсю хату і адно толькі недалічылася свежага бохана хлеба, кавалка сала ў кубле ды новай торбы. Бацька папахадзіў па Навасёлках, шукаючы, можа, сын дзе схаваўся. Схадзіў нават у раён і заявіў у міліцыю. Там склалі пратакол, запісалі прыкметы і сказалі, што калі дзе знойдзецца, дык дадуць знаць у Навасёлкі. І Аніся ўсхадзілася была шукаць хлопца. Ёй не так ужо і шкада было пасынка, адно на свеце погалас пайшоў, што Мітрафанка не вытрымаў здзекаў і ўцёк з бацькавай хаты. А людзі ж не на Нічыпара, а на яе пальцамі будуць паказваць: маўляў, яна давяла пасынка, што той усё кіпуў-рынуў ды ў прочкі пайшоў.
Доўгія гады Мітрафанка не аказваўся. У Навасёлках мо нават каторыя пачалі забывацца, што ў Нічыпара Равуцкага быў большы сын. Падраслі меншыя. Не ведаючы ніякай прынукі, Гараська і Міхалёк раслі, аж буялі. Потым Гараська скончыў школу і з’ехаў вучыцца ў горад. А Міхалка пасля школы застаўся пры бацьках.
Незадоўга да вайны аказаўся і Мітрафан. Не мог, мабыць, чалавек, маючы бацьку, маючы родны кут, пазбыцца яго ў памяці. Мітрафан напісаў бацьку вялізны ліст, як ён праз усе гэтыя гады жыў-быў. Ліст быў напісаны шчыра, у ім нават і намёку не было на тое, што Мітрафан злаваў на бацьку. А Нічыпар, мабыць, хацеў апраўдацца перад аднавяскоўцамі, што ён і богу душой не вінен у тым, што яго большы сын сышоў з дому, чытаў той ліст кожнаму, каго толькі сустракаў. У бацькі нават нейкі гонар за сына паявіўся.
— А яно, каб сядзеў у Навасёлках, дык што б ён тут выседзеў. Петваўся б, як той чорны вол, на гэтай нашай рабоце, а так чалавекам стаў, на інжынера выйшаў.
У Навасёлках ужо ўсе ведалі, што пасля таго, як Мітрафан уцёк з дому, гады чатыры пабыў ён у дзіцячым доме, а потым працаваў на заводзе, вучыўся ў школе. Затым скончыў інстытут і выйшаў на інжынера. Ажаніўся, і Нічыпар ужо мае ўнукаў. Нічыпар не мог парадавацца, што аб’явіўся сын. Усё ж, як ні кажы, свая кроў. І хоць пры Анісі Нічыпар і стараўся рабіць выгляд, што першая жонка, Мітрафанкава маці, была для яго як бы і не жонкай, што яе быццам і наогул не было ў яго, аднак жа сам сабе чалавек ведаў, што першая яго Мар’я была жанчына не абы-якая, а з добрай, чулай душой, мела мяккі, пакладзісты характар, і ён вунь як шкадаваў, што не давялося з ёй пражыць жыццё. Вядома, каб жыва была Мар’я, дык нічога б гэтага і з Мітрафанам не адбылося. А так колькі ён сораму набраўся. Праўда, цяпер той сорам абярнуўся гонарам, і дзе на мужчынах Нічыпар возьме ды і скажа;
— Яно мо і праўду кажацца: няма ліха без дабра. Здаецца, мой Мітрафан вунь якое ліха зрабіў, а яно куды павярнула.
Нічыпар ужо колькі разоў пісаў Мітрафану, каб той прыехаў хоць пагасцяваць на бацькава котлішча, хоць паказацца бацьку і людзям, які ён стаў, паказаць жонку і дзяцей. Мітрафан чамусьці ўсё аднекваўся, спасылаўся на тое, што не можа ніяк выбраць вольнага часу. Нічыпар чытаў гэтыя аднекванні і не вельмі верыў сыну. Бацьку ўсё здавалася, што ў Мітрафана, хоць ён і піша цяпер да іх, а часам і грошай сотню падашле, не ўсё добра, не ўсё шчыра на душы. Мусібыць, ён усё-такі гневаецца, калі не на яго, бацьку, дык на Анісю, бо ні ў адным лісце добрым словам не абазваўся да яе. Але ж і родныя сыны не вельмі абзываюцца да маткі, хоць яна іх вунь як глядзела, хрысцілася і малілася на іх, дагаджала і выстарчала ім. Гарасім дык той хоць гады ў рады прышле які ліст, Міхалка пасля таго, як ажаніўся, колькі разоў браўся з маткай за чубкі. Ды і нявестка не раз калашмаціла старую. Гады два назад Міхалка пайшоў на аддзел і цяпер рэдка калі і нос паказвае ў бацькаву хату.
* * *
Мітрафан Равуцкі трасецца ў аўтобусе. Летняя раніца шчодра разлівае духмянасць. Сонца залоціць вершаліны соснаў, рассыпае бліскучыя лапікі на працярэбленых прасеках, на палянках. Колісь на гэтай дарозе ад Хвойнага да Навасёлкаў Мітрафан ведаў не толькі кожны дом, дык мо кожнае дрэва абапал. Але за гэтыя пятнаццаць год, якія Мітрафан не быў у родных краях, усё зыначылася. Раней па дарозе людзі адно калясьмі малолі і перамолвалі пясок. Цяпер аўтобус ідзе па высыпанай гравійцы. Абапал цыбата стаяць з белымі чашачкамі ізалятараў слупы, на якія напята вунь колькі правадоў, і вёскі прыдарожныя зусім іншымі сталі. От жа на выездзе з лесу Храпаўка. Колісь тут на самай паваротцы дарогі, вытыркнуўшы вуглом, стаяла старая адрына. Мітрафан добра памятае тую адрыну пад замшэлай страхой. Аднаго разу яны з бацькам везлі кладзь на станцыю Хвойнае, і хлопчык не ўпільнаваў, як вось воза ўчапілася за вугол. Воз быў цяжкі, і колькі ні сепалі яны з бацькам, каб адкінуць яго, не далі рады. Давялося падважваць дручкамі. Цяпер ні той адрыны, ні той павароткі няма. Гравійка цалюе наўпрасткі, і абапал яе разросся гэтакі вішаннік, што і хат не відаць. Адно непадалёку ад дарогі ў прагаліне вішанніку разлёгся вялізны драўляны будынак пад бляшаным дахам. Гэта храпаўскі Дом культуры.
Мітрафана гэтыя відавочныя змены радавалі, але ў той жа час і засмучалі. Неяк у штодзённым бегу жыцця, у сузіранні звыклага наваколля чалавек і не заўважае таго, як ён сам старэе. Малюнкі ж даўно бачанага, калі яны зноў паўстаюць перад вачыма, прымушаюць чалавека паглядзець на сябе як бы збоку і здалёку, а гэта заўсёды выклікае ціхі смутак. Карціны, малюнкі свайго дзяцінства чалавек заўсёды носіць у памяці, у сэрцы, як часцінку свайго жыцця, як самога сябе.
Відны ўжо і Навасёлкі: купчасты гай пры шляху, непадалёку металічныя карункі ветравога рухавіка, мураваныя прысадзістыя будынкі гаражоў і свірнаў. Мітрафан гэтага яшчэ ні разу не бачыў, і ён мог бы падумаць, што гэта і не Навасёлкі. Але ж поле ён ведаў гэтак, што кожны ўзгорак на ім, кожны ярок былі як бы часцінкай яго самога. Каб мо тут зусім нічога не было, Мітрафан і тады б пазнаў, што гэта не чыё іншае, як навасёлкаўскае поле. Аднак жа за гэтыя гады Навасёлкі вунь як вышугалі: на шляху вырасла зусім новая вуліца. Ды і старая, што адным канцом упіралася ў шлях, стала зусім іншай: на ёй новыя яшчэ смольныя дамы пад чарапіцай і шыферам, і дрэвы, што тады, як Мітрафан заязджаў пасля вайны, стаялі абсмаленыя пажарам, цяпер шырока і радасна лапушыліся густой і яркай зелянінай. Толькі той канец, дзе жыў Мітрафанаў бацька і які ўцалеў у час пажару, можна было пазнаць, што ён стары. Але і там паміж старых будынін было ўжо настаўлена нямала новых хат.
Ці то ад сустрэчы з мінулым, ці ад чаго іншага сэрца Мітрафана соладка забілася. Яму на момант здалося, што ён і цяпер яшчэ падшыванец і от зараз прыпусціцца, як у маленстве, уздоўж вуліцы. Але не толькі цяжкі чамадан і груз гадоў змушалі Мітрафана ісці павольна і пільна ўглядацца ў кожную хату, у кожнага стрэчнага чалавека. Ён шмат каго ўжо не пазнаваў, а каторыя і яго не пазнавалі. Дзіва што: хіба ж лёгка пазнаць у мажной постаці інтэлігентнага чалавека ў гарадскім адзенні Нічыпаравага Мітрафанку!
А вось і бацькава хата. Яна як бы трошкі ўгрузла ў зямлю. Бацькава хата цяпер не канцавая. Густы альшэўнік адступіўся ад вуліцы і даў месца яшчэ тром хатам. Двор абнесены парканам, і тая таполя, што калісь дубчыкам тырчала пры вугле хаты, цяпер разраслася, разгалінавалася. Вершаліна яе вышэй за комін, і хоць у паветры не адчувалася нават подыху ветру, лісце на таполі калацілася.
Мітрафан паляпаў слісаком, пагрукаў у фортку, але яна была замкнёна. На грук яго ніхто з двара не выйшаў. Паставіў чамадан пры паркане, а сам зняможана, як бы ён прайшоў якіх кіламетраў з паўсотні, прысеў на лавачку. У момант збеглася цэлая чародка мурзатых дзяцей. Яны цікаўна разглядалі гарадскога чалавека. Мітрафан паспрабаваў загаварыць з імі, папытаць, чые яны, але не так лёгка было знайсці агульную мову з вясковымі дзецьмі. Яму на момант здалося, што ён ужо страціў усё тое, што колісь радніла яго з такімі ж, як гэтыя хлапчукі. Дастаў кулёк цукерак і даў па адной дзецям. Нават цукеркі нясмела бралі яны з незнаёмых рук. Нарэшце адзін з хлопчыкаў у насунутай на лоб аблавушцы асмеліўся і спытаў:
— Дзядзька, вы, мабыць, прыехалі ў госці да дзеда Нічыпара?
— Так, да дзеда Нічыпара.
— То яго няма дома. Ён паехаў па торф. А баба Аніся на канаве. Я хуценька збегаю па яе,— сказаў хлопчык і прыпусціўся бегчы.
Мітрафан госцем сядзіць за старым рыпучым сталом, засланым абрусам у віленскую клетачку. Ён дастаў з чамадана ладны кавалак прыгожага штапелю на сукенку і хустачку-кашміраўку і даў Анісі, цёмна-шэры гарнітур, разы са два надзеты ім і цеснаваты ў плячах, падарыў бацьку. Выняў з бакавой патайной кішэні тры соценныя і ўсё гэта аддаў мачысе. Аніся, беручы, чамусьці заплакала.
— Чаго гэта вы, мама? Хіба якое няшчасце ў хаце? — спагадліва спытаў Мітрафан.
— Ды не, сынку,— сказала Аніся так, што ў гэтым «сынку» сапраўды пачулася Мітрафану і матчына ласка, і любасць. На момант яму нават здалося, што паміж гэтай жанчынай і ім у яго юнацтве не было ніякіх ні згрызот, ні сварак.
— Дык чаго ж вы ўсё-такі, мама? — перапытаў як мага ласкавей Мітрафан.
— Маўчы ты, сынку, як жа мне не заплакаць. Родныя ні пацалунка, ні падарунка ні разу не паднеслі, а ты...
Мітрафан не ведаў, што і сказаць гэтай старой ужо і, відаць, не вельмі шчаслівай ад сваіх дзяцей жанчыне.
— Дык ці патраплю я табе і есці смачна згатаваць,— ставячы на стол наварысты шчаўевы боршч, пытала мачыха і як незнарок расказвала пра тое, як былі ў гасцях Гарасім і яго жонка Раіса і яна ніяк не магла згатаваць так, каб ім спадабалася.
— Ото ж мы і цябе тады чакалі. Думалі, што прыедзеш і ты. А ты і не прыехаў.
— Я не мог, мама, работа.
— Ото ж бо яно так і дзеецца: то работа, то турбота, а да бацькавай хаты дык каторыя і дарогу забываюцца. Міхалка вунь і тут жыве, а ўжо каторы год парога бацькавага не пераступіў.
— Дык чаго гэта ён так?
— А бог яго ведае,— махнула рукой Аніся.— Еш, мо яно і не смачнае,— перавяла гаворку жанчына зусім на другое, і Мітрафан зразумеў, што пра родных сыноў яна не хоча больш гаварыць.
— Я ем, мама, хіба ж вы не бачыце, што аж нос ходарам ходзіць. Гэтакае смачнае ўсё.
— Ты бо ўжо не смейся, які там смак з нашай яды.
А Мітрафану сапраўды падабаліся і шчаўе і пшонная каша. Здавалася, што з паліванай місы ён сёрбаў не шчаўе, а піў жыватворны сок свайго юнацтва. Ён еў і хваліў яду: хваліў Анісю за ўмельства згатаваць такі боршч, хваліў мо за тое, што сядзеў за бацькавым сталом і яго ўпершыню тут прымалі як роднага сына. Чалавек толькі дзівіўся: адкуль і чаму ў мачыхі паявілася такая шчырасць да яго? Сляпіцаю лезлі ў галаву ўспаміны дзяцінства, тыя здзекі, якіх ён нацярпеўся ў гэтай хаце. І хоць ён быў чалавек цвярозага розуму, усё ж ніяк не мог зразумець тых змен, якія адбыліся ў Анісі ў адносінах да яго.
Мітрафан быў чалавек не вельмі патрабавальны да свайго камфорту: спаў ён у адрыне на вышках, затачыўшыся ў пахучае сена, еў тое, што ставілі на стол, нават кінуў мачысе дакор, што яна зарэзала спецыяльна для яго курчо. А Аніся старалася, вунь як старалася дагадзіць пасынку. Ды і бацька хадзіў каля сына, не ведаючы, дзе яго пасадзіць. Колькі разоў Нічыпар зваў сына на вуліцу пасядзець на лавачцы, і Мітрафан разумеў, што гэта рабілася для таго, каб новасяльчане бачылі, які ў яго, Нічыпара, сын, разумны ды прыгожы. А Мітрафан і сапраўды быў чалавек разумны: ён глыбока ведаў і разумеў сялянскую душу, таму і рабіў усё так, каб не ўкрыўдзіць яе. Нават паехаў на балота грузіць торф. Там на адзіноце з бацькам выпадкова і высветлілася прычына такога ветлага прыёму мачыхай колішняга нялюбага пасынка.
— От ты ж, бач, чалавек як чалавек, хоць і вучаны,— казаў бацька.
— А хіба вучаны павінен быць не чалавекам? Наадварот, вучаны павінен быць чалавекам.
— Ат, не кажы так. Катораму тая навука — як свінні рогі. Тыдні за тры перад тваім прыездам тут жа Гарасім з жонкай гасцявалі. Дык што яны вады папаварылі з маткі. Яна выжыльвалася, старалася як смачней згатаваць, а яны сядуць за стол і насы паадварочваюць. Старая дык аж плакала ад тых гасцей, як ад напасці якой. А летась паехала яна да іх у горад. Ведама, якія нашы сялянскія ўборы ды строі. А ў іхняй хаце блішчасты паркет, дык яна сваімі гумавымі падэшвамі пісягоў парабіла на паркеце. То яе як пасадзілі ў пярэднім пакоі ля дзвярэй, дык яна цэлы тыдзень і прасядзела там. Хоць бы да яе хто добрым словам абазваўся.
— Не ўсе ж такія, тата, у кожнага свая завядзёнка,— сказаў Мітрафан.— Справа не ў тым, што чалавек вучаны. Я, тата, на сваім вяку зазнаў нямала гора, дык таму і ведаю, што такое радасць.
Пасля гэтых сынавых слоў Нічыпар неяк спахмурнеў. Мо яму здалося, што сын яго ўпікае за мінулае. Аднак жа Мітрафан і не думаў упікаць бацьку. Ён разумеў прычыну таго, чаму Гарасім так абыходзіцца з маці. З маленства чалавек прывык, каб за ім бегалі, выстачалі яму. Але растлумачваць бацьку гэта Мітрафан не хацеў, каб той не падумаў, што ён яго папракае.
Два тыдні Мітрафан прагасцяваў у бацькі. Памагаў бацьку працаваць у гаспадарцы, ды і мачысе то вады прынясе, то расколе якое паленца дроў. Хадзіў ён і з касой на калгасную сенажаць, але панабіваў такія мазалі-крываўкі, што рук не мог сцяць. Аніся дык не ведала, дзе пасадзіць пасынка, чым яго пачаставаць.
Праводзячы Мітрафана, Аніся выцірала скупую слязу:
— На другое лета прыязджай, сынок; з Марынай, з дзеткамі, я ж бо на іх яшчэ не наглядзелася.
— Прыеду, прыедзем. Але раней вы з татам да нас прыязджайце.
1962