— Шабаш, хлопцы, перакур! — крыкнуў дзядзька Костусь Калодка, брыгадзір будаўнічай брыгады калгаса «Прыдуброўка». Ён толькі што вельмі добра прыпусціў пазы чыстага вугла, і ў яго быў, відаць, адменны настрой. Бо ў кожнага ж чалавека, калі яму што ўдасца добра зрабіць, задаволенасць выклікае і адпаведны настрой. Костусь Калодка не быў выключэннем. За свой немалы век ён гэтулькі ўжо наставіў хат, свірнаў, калгасных абор, што куды б ён ні ішоў па Прыдуброўскай ды і па вуліцах іншых вёсак, усюды бачыў сляды сваёй работы. Гэта радавала старога. Ён сабе і брыгаднікаў падабраў такіх, што каб не толькі сякерамі ляскалі, а ўмелі як мае быць склюдаваць, габляваць, самшыць сцяну. Праўда, прыпускаць вуглы хат ён давяраў толькі самому сабе і крыху маладзейшаму за яго, але спрактыкаванаму Ігнату Асцюку. Яны ўдвох і лічыліся ў прыдуброўскім калгасе самымі адменнымі майстрамі. Нядаўна на праўленні калгаса парашылі былі паставіць хату ўдаве Мікалаісе, мужык якой не вярнуўся з вайны, і яна сама, абсыпаная дзецьмі, ніяк не магла агораць сабе добрага жытла. Зруб ужо быў выведзены амаль пад самыя кроквы, і Костусь, седзячы на вугле, не раз казаў:
— От жытка цяпер настала. Мікалаіха, мусіць, і не сніла, што ёй хату хто паставіць. А тут неспадзявана, нечакана, без клопатаў і згрызот, на табе святліцу. Перацягвай з катуха ўсе свае мэтлахі і жыві сабе анігадкі.
— Канечне, жытка цяпер не тая, што калісь пры панах была. Цяпер чалавек не жыве, а красуецца,— устаўляў сваё ў падтрымку брыгадзіра Ігнат Асцюк, стараючыся прыпусціць так вугал, каб нідзе ні шчылінкі ў ім не было, каб ніякі ні сівер, ні мароз не маглі пракараскацца ў хату.
Мужчыны паўцюквалі сякеры ў бярвенні, расклалі цяпельца з сухіх смолкіх трэсак і абселі яго вакол, хто на бярвенні, а хто і проста на корпушках. Тым часам пазлазілі з вуглоў дзядзька Костусь і Ігнат. Ігнат дастаў з кішэні вышываны, хоць ужо і ладна зашмальцаваны, але ўсё яшчэ прыгожы, у кветачках, капшук з тытунём.
— Закурвай, хлопцы.
Будаўнікі пацягнуліся шчыпоцямі да Ігнатавага капшука. Адно толькі дзядзька Костусь бавіўся: не аддзіраў паперкі, не цягнуўся да капшука.
— Дык чаму ты, Костусь, не закурыш? — спытаў Ігнат.
— Ды от думаю адвыкнуць як ад гэтага чортавага зелля. Нешта у грудзях цісне, а ўранку, як прачнешся, дык быццам гармонік грае ў іх. Пажыць цяпер хочацца, пакрасавацца, а гэтае зелле можа чалавеку веку ўкараціць.
— Не ўкароціць, брат, нашы грудзі як кавальскія мяхі. Нічога ім не стане ад гэтага дыму,— уставіў сваё Асцюк,— а мультан у мяне як чай. Закуры, Костусь!
— Дык, кажаш, не ўкароціць? — перапытаў для пэўнасці Костусь.
— Ды не! Закуры. Ты такого мультану яшчэ ніколі не курыў. Гэта мне, брат, папушы са дзве прыслаў сваяк з Залесся, дзякаваць яму. А там можаш сабе кідаць, ніхто цябе не няволіць.
Дзядзька Костусь пацягнуўся да паперы. Адарваў роўненькі акраечак газеты, дастаў добрую шчопаць жоўтага ліставога тытуню, парэзанага на тоненькія, як нітачкі, пасачкі, і пачаў згортваць цыгарку.
— Кажаш, як чай тытунь?
— Лепшы за чай.
Костусь зацягнуўся, сіпла кашлянуў гэтак, што аж у грудзях нешта зарыпела, і, аддыхваючыся, адсопваючыся ад дыму, прамовіў:
— От жа і мацунак, ліха яго галаве.
Мужчыны курылі, хвалілі залескі тытунь, а дзядзька Костусь усё не мог уседзець на месцы — ён чагосьці шукаў вачыма па бярвенні, па трэсках, устаў, абышоў вакол зруб і, толькі вярнуўшыся да цяпельца, спытаў у мужчын:
— А дзе гэта мая піла? Куды вы яе запраторылі?
— Хто яе ведае,— па-змоўніцку ўсміхнуўся маладаваты яшчэ, з расхлістанай загарэлай грудзінай цясляр Антось.— Хіба то піла ў вас, то ж абмылак нейкі. Дык мы яе занеслі ды ў раўчак кінулі, каб яна і вачэй нам не муліла.
— Я цябе кіну, я цябе кіну, каб цябе кінула ды не ўзняло,— зазлаваў дзядзька Костусь.— Кепікі са старога чалавека строіць.— У гневе ён, зацягнуўшыся раз-другі цыгаркай, кінуў яе ў агонь, шматануў рукамі на галаве шапку так, што яна аж на вочы налезла.
— Я ў цябе не жартам пытаю, дзе піла,— наступаў на Антося брыгадзір.
— Я ж вам кажу, што кінулі ў раўчак... Хіба вам не хапае добрых калгасных піл. Вунь жа новенькая ля сцяны стаіць, дык вам, канечне, трэба ваш абмылак, тупы, як падвосак,— усё яшчэ не здаваўся, не зважаючы на брыгадзіраў гнеў, Антось.
— Добра, што ў цябе язык востры. Дык я табе яго трохі затуплю.
Мужчыны глядзелі то на дзядзьку Костуся, то на Антося. Яны сапраўды не разумелі, чаго іх брыгадзір ніколі не расставаўся са сваёй пілой, як той Антось кажа, з абмылкам. Дык хоць бы яна вострая была, а то ж у ёй ні добрага зуба, ні добрага звону, відаць, яшчэ і тады, калі яна была новая, дык і то была не піла, а лапатуха. І чаго яе так пільнуе дзядзька Костусь?
— Ат, ліха з ёй, калі і прапала дзе, дык невялікі ўрон,— умяшаўся ў гаворку Ігнат.
— Невялікі ўрон! Невялікі ўрон! Добра ты кажаш. Табе невялікі ўрон. А мне гэта піла вунь якая. Яна мяне ледзь у астрог не запраторыла, яна мяне і выратавала, з мяне яе і цяпер ксёндз патрабуе. Яна яго парафіянка.
— Ого, гэта цікава,— азваўся Антось.— Як жа гэта, раскажыце, дзядзька Костусь.
— Гэта піла не простая, можна сказаць, а піла-каталічка.
— Якая каталічка? — не зразумелі мужчыны. Яны ведалі адно, што Костусь калісь пры панах выхрысціўся з праваслаўных у католіка. За гэта яму і мянушку далі — выхрыст. Але прычым тут старая, зрэзаная нашчэнт, можа, разоў з дзесяць назубленая піла, якую, каб на добры лад, трэба было ўжо выкінуць на сметнік...
— Гэта ж вы самі выхрысціліся ў католіка, дык мы ведаем,— уставілі маладзейшыя мужчыны, якія паважалі Костуся не толькі за тое, што ён старэйшы, але і за яго цяслярскі спрыт.
— Ведаеце вы, ды не ўсё. Я сам такі католік, як вы мусульмане.
— Не кажы ты, Костусь. Я ж сам калісь не раз бачыў, як ты да клябаніі тупаў. Ты ж, кажуць, і цяпер яшчэ жагнаешся па-каталіцку, не складваючы пальцы ў бога, айца, сына і духа святога, а ўсёй пяцярнёй, як граблямі, ды ружанцы перабіраеш...
— Жагнаешся! Перабіраеш... Калі ты хочаш ведаць, дык я і тады, як толькі выхрысціўся, дома па-праваслаўнаму маліўся. А ў клябанію хадзіў для прыліку, каб пробашч не гневаўся. Бо ён, брат, мяне ўзяў тады на заметку. Ды што я перад вамі тут спавядаюся,— як бы апамятаўся дзядзька Костусь.— Я перад пробашчам так не спавядаўся! Дзе піла, я ў цябе пытаюся,— наступаў на Антося дзядзька Костусь.— Мне ж сёння яе трэба пробашчу аддаць.
— Я ж вам кажу, што мы ўкінулі ў раўчак, каб яе і вочы людскія не бачылі. Сорамна, калі хто чужы пабачыць, якімі піламі калгасныя цеслі працуюць.
— Я тут брыгадзір, а не ты. Няхай мне будзе і сорамна... Давай пілу!
Антось бачыў, што дзядзька Костусь сапраўды ўзлаваўся і далей дражніцца ўжо не было як, і таму ён прапанаваў брыгадзіру, каб той расказаў, чаму гэта яго піла-змылак каталічка.— Гэта ж вы самі католік, а не піла ваша.
— Я, брат, такі католік, што каб усе такія, дык папа рымскі даўно б у жабракі пайшоў. Яшчэ да трыццаць дзевятага года дык сяк-так дома хоць па-свойму маліўся. Ды як там маліўся — жагнаўся пасля снедання ці абеду, а як прыйшлі Саветы, ды як пайшоў у вайну ў партызаны, дык з тых пор крыжа ні каталіцкага, ні праваслаўнага на мне не было... Мана ўсё гэта, дый годзе. Дзе піла? — пытаю ў цябе.
— Не злуйце, дзядзька Костусь. Раскажыце, як гэты ваш змылак каталічкай стаў, дык прынясу. Дастану з раўчака.
— Гэта, брат, доўгая казань... Ідзі нясі, дык, можа, і раскажу.
— Антось, ды прынясі ты пілу, няхай дзядзька раскажа,— амаль у адзін голас абазваліся цесляры.
Антось устаў, зацягнуўся мультаном і пайшоў у расцяроб лесу, які падступаў да самых хат вёскі. Неўзабаве ён дастаў з-пад ядлоўцавага куста вузкую, як салдацкая папруга, з кароценькім, ужо закругленым зуб’ем пілу.
— Наце ваш гэты набытак ды не злуйце. Толькі я ёю больш пілаваць не буду, яна тупая.
— Дык не пілуй, хіба канечне табе ёю пілаваць. А я звык да яе, і калі іду на работу, дык не магу без яе, мне здаецца, што без рук застаўся.
— Дзіва што, без такой рэчы, вядома, будзеш як без рук,— пакепліваў Ігнат.
Костусь узяў ад Антося пілу, сагнуў яе і пусціў, яна аж свіснула.
— А калісь была добрая, сталь на ёй гартаваная, не тое што цяперашняя. А звон які быў.
— Не казаў бы то піла-каталічка! — уставіў Антось.— Толькі чаму яна каталічка, раскажыце, дзядзька.
— Я ж кажу, што гэта доўгая казань. Няхай, можа, другім разам.
— Другім разам вы забудзецеся,— не здаваліся мужчыны.
— Ого, забудуся. Ды гэтага я праз усё жыццё не забудуся.
— На от закуры, Костусь,— працягнуў капшук з мультаном Ігнат,— няхай трохі горла прачысціцца, каб лацвей гаварыць.
Костусь зноў адарваў кавалачак газеты, набраў шчыпоць мультану і згарнуў цыгарку. Разам з пахучым тытунёвым дымам ён як бы і не казаў, а выдыхаў словы:
— Гэта было, можа, калі каторыя з вас яшчэ на свет белы не глядзелі, а каторыя пеша пад стол хадзілі.
— Ты ўжо не вельмі, Костусь, ганарыся, што ты самы старэйшы,— перабіў гаворку Ігнат.— Я не багата за цябе маладзейшы.
— Я ж пра цябе не кажу. Ды ты не перабівай. Сам саб’юся. Дык вось гэта было сама тады, калі паны ўзяліся апалячваць нашых людзей.
— Акалпачваць,— уставіў Антось.
— Гэта ўсё адно — апалячваць ці акалпачваць. Ці пнём аб саву, ці савой аб пень — усё роўна саве баліць. Сама тады я на аддзел ад бацькі ды ад братоў пайшоў. Цесць, дзякаваць яму, даў у пасаг за Аксінню новы зруб. Я яго абладзіў, абгледзеў, і хата выйшла, як той казаў, сюды глядзі. А сядзібу мне адвялі на самым буі... Не раўнуючы, як тая дуля на талерцы, хата мая стаяла на ўзгорку. Тады яшчэ там, дзе я жыву, самы край вёскі быў... Трэба было думаць, як хлявы паставіць, як і чым абгарадзіцца. Сёе-тое ў мяне было — бацька стары хляўчук аддаў, аполкаў на паркан агораў, жэрдзя, каб гарод выгарадзіць, таксама дастаў. Але бяда, дый годзе, ні адной шулы няма. Хоць бы табе якая дубовая плашка.
— А хіба ў лесе іх не было? — спытаў адзін з будаўнікоў.
— Чаму не было? Лес ад маёй хаты быў рукой падаць. Але ён быў не наскі, а панскі, ягаду ў ім сашчыкнеш ці грыба якога падымеш, дык табе штрафу такога ўпякуць, што год будзеш чухацца. Пан Грымжак не даваў нашаму брату спуску. Не так пан, як падпанкі. Ляснік у яго быў, панок Сурвінта. Той мог з цябе дзесяць скур спусціць,абы пану дагадзіць. Але, як казаў мой нябожчык бацька, хто ў лесе не ўкрадзе, той не гаспадар.
— Аднаго разу бачыў я, што ў грымжакоўскіх палацах цэлы баль быў... Паноў наз’язджалася, як гругання на падлу. Увесь дзень музыка грымела, аж рэхам аддавалася ў лесе. Бачыў я, што і Сурвінта ля паноў аціраецца, як той сабака з-пад чужога стала косці хапае. Ну, думаю, трасцу вы мяне зловіце, у вас на раніцу галовы будуць як чыгуны.
— Чаму ж вы на той баль не зайшлі? — спытаў са смехам Антось.
— Табе жартачкі. А мне не да жартаў тады было. Шулы во як патрэбны былі,— і дзядзька Костусь, каб паказаць, як сапраўды яму патрэбны былі шулы, правёў рабром далоні па загарэлай шыі.
— Дык я, значыцца, яшчэ ні свет ні зара запрог каня і — у лес. Паехаў не бітай дарогай, а цянькамі. Кругу, праўда, добрага даў, але ехаў так, што ніводнае чужое вока не бачыла. А дубы я ўжо сабе быў аблюбаваў: яны стаялі на самым краі густога-густога, як шчэць, лесу. Я выехаў на груд, распусціў калёсы. Каня не выпрагаў. І давай шастаць пілой. А яна ў мяне была вострая, як агонь. Адзін дуб ужо спляжыўся, ціхенька сабе ўпаў. Абсек голле і пацягнуў у гушчар, каб і знаку не было, што тут дуб стаяў. А пень імхом прыслаў. Два ладныя камлюкі паклаў ужо на роспускі. Каб тое знаццё, дык трэба было з тымі двума бярвеннямі і ехаць, акурат было б чатыры шулы. Дык дзе там — вока ж чалавечае ненажэрнае. Бачу, яшчэ ладнейшы, яшчэ спраўнейшы дуб. Я і таго давай шастаць. А тым часам ужо дзень нахапіўся. Сонца выбліснула. Піла мая не рэжа, а як бы шэпчацца з дубам. Толькі я да палавіны камлюка дапілаваўся, як раптам з гушчара два сабакі. Панскія харты. Сэрца ў мяне ў пяткі. Выхапіў пілу. Хацеў на воз ды ходу. Аж бачу на груду Сурвінта са стрэльбай сунецца.
— Стой! — крычыць.
— Ды стаю. Хіба ж я бягу. Гэтыя ж чэрці горла могуць перагрызці.
— І перагрызуць. І трэба было, каб перагрызлі зладзюгу такому.
Гэтак мы аскірзаемся адзін з адным. Аж бачу, на груд выходзіць цэлая капэла ўвешаных стрэльбамі, патранташамі паноў. Сярод іх і пан Грымжак. Убачыў мяне і да гасцей сваіх:
— Панове, глядзіце, якую мае харты дзічыну ўпалявалі.
Сурвінта бегае вакол паноў, быццам не ведае, што са мной рабіць. Пан Грымжак яму нешта маргнуў, і ён, як згледзець вокам, пачаў скідаць бярвенне з роспускаў. Браў, браў, крактаў, крактаў і ніяк не мог даць рады... А я сабе стаю, як збоку прыпёку, гляджу, што будзе, нібыта то і воз не мой, і я ні ў чым невінаваты. Тады Сурвінта ўжо як бы і не злосна да мяне:
— Ды дапамажы ты, галган...
А я сабе думаю: «Скідай адзін, хоць ты кілу нарві, ліха з табой, не гэтак бегаць будзеш за людзьмі»,— і не з месца. Толькі тады, як пан крыкнуў ужо: «Пся крэў, руш да возу!» — я падышоў і памог Сурвінту скінуць тыя два камлюкі. Зачапіў за перадок шворнам воз, паклаў трайню, пілу і сякеру на воз і чакаю, што будзе далей. А Сурвінта шась за маю пілу і сякеру і камандуе:
— Едзь за панам, галган...
Я паехаў. Бачу, на дарозе брычка панская стаіць, цугам, аж трыма стаеннікамі запрэжаная. Сурвінта паклаў у перадок брычкі пілу з сякерай. Паны паселі на сядзенне, а Сурвінта на мой воз мосціцца. Гэта, мусіць, каб я не адстаў ад паноў. От гэтак і паехалі дарогай на фальварак. А пілы мне шкада было: новая яна тады была, вострая, як агонь. Сякера — дык ліха з ёй. Сякера — тупіца. Дый дома яшчэ другая была.
Еду за панамі і не ведаю, што са мной будзе: можа, у астрог засадзяць, а можа, і перніка дадуць. Перніка-то, канечне, не дадуць — дулю пакажуць. Абы толькі ў астрог не засадзілі. Ды вельмі ж і пілы шкада. А ад іх ніяк не выкруціцца. Еду я і гэтак думаю: «Няхай што будзе, тое і будзе...» Аж раптам цераз дарогу нейкі звяруга... Можа, рысь якая, а можа, воўк? Паны пасаскоквалі з брычкі.
— Цюга, цюга! — закрычалі на ўвесь лес.
Мой сядок таксама не ўседзеў — рынуўся за панамі. Страляніны такой нарабілі, што нібыта яны вайну з немцамі пачалі. Тады я хуценька да панскай брычкі, схапіў сваю пілу і на кані. Ну, думаю, от і выратаваўся. Аж дзе там...
— А што, зноў злавілі? — спытаў Антось.
— Трасцу яны злавілі... Але на трэці дзень прыходзіць да мяне солтыс і кажа: «Костусь, пробашч цябе патрабуе».
Думаю, што я яму, таму пробашчу, вінен? Але калі патрабуе, трэба ісці, бо яны — паны і падпанкі, паліцыянты і ксяндзы — усе з аднаго цеста спечаныя.
Аж у свае пакоі дапусціў мяне. Сядзіць за сталом. Галава лысая, як калена. А на самай бліскучай макаўцы вялізная чорная муха паўзе. А ён нібы і не чуе, што яна там поўзае. Значыць, скура тоўстая, як на юхтовых ботах.
— Я да вас, пане ксёнжа,— даю аб сабе знаць, цаляючы гаварыць па-польску.
— Сядай, сядай!
Доўга маўчыць, нешта думае, перабірае ружанцы... А потым кажа такое, што ў мяне аж вочы на лоб лезуць. Маўляў, што я ледзь не дзяржаўны злачынца... І толькі ўсю тую маю «віну» можна выкупіць, калі стаць католікам. Я ж казаў, што гэта было акурат тады, калі паны ўсіх нас, беларусаў, у палякаў хацелі перавярнуць. А інакш не мінаваць табе картуз-бярозаўскай кашы. Колькі разоў цягалі мяне ў паліцыю, да ксяндза. І ўсё аднаго дамагаліся, каб я, канечне, католікам стаў.
— Дык вы і не ўтрымаліся? — перабіў Костуся нехта з мужчын.
— А чаго там утрымацца: лепш адзін раз стукнуць ілбом у касцельную падлогу, чым гадамі ляскаць рэбрамі па картуз-бярозаўскіх нарах.
Гэтак я і стаў праз гэтую вось пілу католікам.
Ды я яе таксама выхрысціў.
— Як гэта?
— Гэта, браткі, іншая казань.
— Якая казань?
— А от якая. Як сапраўдны католік, я кожны раз да касцёла хадзіў на малебствы. Кантычкі займеў, хоць і глядзеў на іх, як баран на новыя вароты. Аднаго разу думаю: як жа гэта мая піла, праз якую я католікам стаў, нехрышчоная. Увечары малебства было нейкае важнае. Я гэтак, не апранаючыся ў святочнае, нібы я толькі што з работы, узяўшы ў рукі пілу, падаўся ў клябанію. На мяне там паглядзелі, як на нейкага дзівака прыдуркаватага. А я сабе, не зважаючы ні на што, прайшоў бліжэй да амбона, праціснуўся на лаўку і сеў, паставіўшы пілу пры боку. На хорах гарланіў арган і заходзіліся пеўчыя. А я, разгарнуўшы кантычку, мармытаў сабе пад нос тое, што траплялася мне на язык. Раптам усё змоўкла: арган і пеўчыя. Пробашч падняўся па прыступках на бакавы амбон. Лысіна яго блішчала пры святле свечак. Я прыглядаўся, ці няма на лысіне той мухі, якую я тады бачыў.
Ксёндз пачаў казань. Усе сціхлі, прыніклі. Гэтак колькі хвілін стаяла маўклівасць. Ксёндз вымавіў:
— Аман!
І ўсе між лавак укленчылі. Я таксама. А мая піла, якая стаяла пры боку, прыхіненая да лаўкі, таксама, мусіць, хочучы ўкленчыць, бразнулася на далоўку і гэтакага звону нарабіла, што ўсе аж паўсхопліваліся. Мусіць, перапалохаліся. Я тады хуценька схапіў яе ды айда з касцёла, далей ад граху. От як яно, браткі, было. Так што піла мая таксама каталічка. Вось мне яна цяпер дома і спатрэбілася.
— Навошта гэта? — спытаў Антось.
— Маўчы ты... Гэта ж надоечы ўвечары прыходзіць гэты, ужо цяперашні ксёндз, дый кажа: «Вялікі грэх будзе табе, Костусь, ад бога». Завошта? — пытаю. «А за тое,— кажа,— што ты выракся веры. Табе ж,— кажа,— як католіку трэба не толькі самому маліцца, а і другіх настаўляць».
— На што настаўляць? — спытаў Ігнат.
— А ліха яго ведае. Можа, на тое, каб і цябе, скажам, зрабіць католікам.
— Ну, на мне то ён не вельмі паедзе. Дзе сядзе, там і злезе.
— Ды і на мне не вельмі акрэпіцца,— апраўдваўся Костусь.
— Як не вельмі? Ты ж яму не паказаў, дзе бог, а дзе парог?
— Ён яшчэ сёння ўвечары меўся прыйсці, дык я яму і пакажу. Як толькі ён на мой парог, дык я за пілу, як за пірог, і да яго: «Маўляў, пан пробашч, вось яна ваша парафіянка, бярыце, няхай яна вам і кленчыць, а я цяпер недурны. Цяпер не той свет настаў, каб вы людзям галовы чмурылі. Бяры сваю пілу каталіцкую і вон з хаты»,— вось што я яму скажу,— выгукнуў Костусь.— Піла ўжо ўсё роўна нікуды не варта, як ты кажаш, змылак. Няхай бярэ яе ў каталіцтва, ліха з ёй.
1959