Лаўрэнава ліпа! Хто пад ёй ні сядзеў у Гарнастаеўцы! Яна акурат пасярод вёскі. Зялёнае голле ліпы густое-густое, як шацёр. Парэпаным тоўстым камлём яна як бы абаперлася на шчыльны стары паркан. Да паркана яшчэ, мусіць, старым Лаўрэнам прыстромлепа абшмыленая да бляску лавачка. На гэтай лавачцы нават у будні дзень, не кажучы што ў святы, заўсёды хто-небудзь сядзіць — ці стары, ці малы. Колькі пад Лаўрэнавай ліпай станцавана танцаў, расказана казак і быляў, колькі выказана маладых гарачых пачуццяў! Гэта немагчыма ні падлічыць, ні нават уявіць сабе, бо ліпа ўжо стаіць мо пад сотню год. Старога Лаўрэна даўно ўжо няма на свеце. І мо каб не гэтая ліпа, дык і імя чалавека забылася б, а так, калі зойдзе гаворка пра ліпу, дык заўсёды памянуць краўца Лаўрэна.
Усяго два дні як я прыехаў у Гарнастаеўку. У праўленні калгаса, гаворачы з людзьмі, я патрапіў, як мне здавалася, па вельмі цікавага чалавека — Хведара Саладыша.
— Гэта наш гарнастаеўскі дэмакрат,— сказаў пра Хведара сухарлявы дзядок.
— Ён у нас на ласкавым хлебе жыве,— дадаў маладзейшы мужчына.
— На якім ласкавым хлебе? — пацікавіўся я.
— Дзяржава яму добрую пенсію дае, от на якім,— адказаў той жа мужчына.
— О, наш Хведар — гэта, брат, чалавек!
— Можна сказаць, чалавек не зломак, агні і воды ды царскія астрогі прайшоў, а цяпер яшчэ і ў калгасе завіхаецца не горш за маладога.
— Па сваёй ахвоце!
Адзін за адным дадавалі да характарыстыкі дзядзькі Хведара што-небудзь новае калгаснікі. У словах кожнага, у тым тоне, якім яны былі сказаны, я адчуў любасць да чалавека, нават крышачку гонару за тое, што Хведар Саладыш жыве іменна ў Гарнастаеўцы, а не ў якой-небудзь іншай вёсцы. І я зацікавіўся дзядзькам Хведарам. Калі я запытаўся, дзе можна пабачыць Хведара Саладыша, амаль наперабой адказалі мне:
— Ідзіце пад Лаўрэнаву ліпу. Гэта яго бацьку Лаўрэнам звалі. Ён там сёння абавязкова будзе. Яго наш настаўнік папрасіў, каб ён расказаў вучням пра мінулае.
— Любіць стары расказваць пра ўсё тое, што было.
— І нават пра тое, чаго не было,— кпліва нехта ўставіў, але на яго цыкнулі, і ён змоўк..
Мяне гэта яшчэ больш зацікавіла. Выходзячы з праўлення калгаса, я ўжо амаль усё ведаў пра Хведара Саладыша. Ведаў, што ў юнацтве гэты чалавек пакінуў быў сваю Гарнастаеўку і падаўся ў свет шчасця і долі шукаць. У Хведаравага бацькі, Лаўрэна, не было зямлі. Ён працаваў па хатах, шыў людзям кажухі і світкі. Жыў, як той казаў, з іголкі ды з ніткі. У Лаўрэна былі тры сыны. Ён таксама хацеў іх наламаць на краўцоўства, але яны ні блізка. Хведар дык дзесь аж на шахты трапіў. Старыя яшчэ і цяпер памятаюць, як ён часам улетку наязджаў у Гарнастаеўку. Спявун быў найлепшы. Бывала, з гармонікам праз усю вёску ідзе і выспеўвае нейкія нетутэйшыя песні. Дзяўчаты дык аж млелі. Гэтак хораша ён спяваў, што за душу брала. У дванаццатым годзе Хведар Саладыш быў у Сібіры за тое, што расклейваў па гарадскіх парканах бальшавіцкія лістоўкі.
Мне паведамілі, што Хведар Саладыш ніколі не жаніўся, бо ў тыя гады, калі якраз яму трэба было жаніцца, яго па астрогах ды па ссылках марнавалі. Але ж ён не бессямейны. Адразу ж пасля рэвалюцыі, калі шчэ жыла яго маці, ён прывёз у Гарнастаеўку дзяўчынку Любу і сказаў, каб старая гадавала яе як ягоную дачку. Гарнастаеўцы думалі, што і сапраўды ў Хведара знайшлася дачка, але потым уведалі, што Любка не роднае яго дзіця, а сіротка — дачка Хведаравага таварыша па ссылцы, які загінуў недзе ў Сібіры.
І па праўдзе сказаць, ён быў Любцы лепшы за другога роднага бацьку. Цяпер ужо Люба замужняя, і Хведар мае ўнукаў, якія любяць і шануюць яго, як лепшага ў Гарнастаеўцы дзеда.
Лаўрэнава ліпа! Была акурат тая пара, калі пчолы бралі гаючы ліпавы мёд, калі хлапчукі-падшывальцы, чапляючыся рукамі за парэпіны кары, залазілі ў самую гушчэчу і абабіралі цвет, каб у выпадку якой прастуды іх маці маглі заварыць яго ў гарнушку і лячыць ад кашлю грудзі. Але сёння на ліпе не было ніводнага хлапчука. Яны ўсе — і большыя і малыя — абселі дзеда Хведара, хто на прыстрэмленай да паркана лавачцы, хто на вытаўчанай далоўцы. Я падышоў, мусіць, якраз у разгар Хведарава расказу, бо ніхто на мяне не звярнуў асаблівай увагі. Гэта і добра, інакш бы Хведар перапыніў свой расказ. Ідучы да Лаўрэнавай ліпы, я стараўся па тым, што пачуў у канцылярыі, уявіць сабе знешняе аблічча Хведара. Мне здавалася, што я ўбачу сівога, нядошлага, прыгорбленага чалавека. Але маё ўяўленне было вельмі далёкім ад таго, што я ўбачыў. На лавачцы сядзеў з дзіцём на каленях, праўда, стары ўжо, але яшчэ моцны, відаць, цягавіты чалавек. Цёмныя радкаватыя валасы, расчэсаныя на прабор пасярэдзіне, як бы аздаблялі яго трошачкі вастраватую галаву. На загарэлым, спаласаваным маршчынамі твары блукала цёплая-цёплая, як гэты чэрвеньскі дзень, усмешка. Чорныя глыбокія вочы былі крыху прыжмураны. Не, яны не смяяліся. У іх, здаецца, перакочвалася кругленькая, як гарошынка, смяшынка, і ад гэтага яны здаваліся вельмі ласкавымі і прывабнымі.
Мне думалася, што я ўжо ўсё ведаў з расказаў людзей пра дзядзьку Хведара, і прыйшоў сюды, пад Лаўрэнаву ліпу, каб толькі зірнуць на чалавека і такім чынам захаваць у сваёй памяці вобраз таго, пра каго трэба не толькі слухаць, але і расказваць. Але я ведаў яшчэ далёка не ўсё пра старога Хведара Саладыша.
Гэта, можа, і добра, што захопленыя яго апавяданнем вучні Гарнастаеўскай школы не звярнулі на мяне аніякай увагі.
Я прысеў на краёчку лаўкі і таксама заслухаўся. І вось чаго я не ведаў пра дзядзьку Хведара, пра яго маці, можа, самага галоўнага, таго, што будзе хваляваць, узрушаць яшчэ не адно пакаленне. І юнакі, якія так захоплена слухаюць дзеда Хведара, калі дажывуць да год старасці, будуць сваім унукам, можа, ужо не пад гэтай Лаўрэнавай ліпай, а пад той, якая яшчэ вырасце, расказваць і пераказваць па-свойму тое, што зараз чуюць з вуснаў гэтага старога чалавека...
Цётка Хадора за апошнія гады звыкла жыць адна ў хаце, як той цвыркун у запечку. Яшчэ калі сыны былі маладыя, дык то бойку пачнуць, то загалосяць адзін перад адным. А яна дык не вельмі і ўшчувала іх. Няхай паб’юцца, няхай пагалосяць. Ведама ж, малыя — дурныя. Але вось колькі год і іх ужо ніводнага няма ў хаце. Большы, Хведар, як толькі стаў на свае ногі, падаўся некуды ў белы свет. Аж недзе ў шахты падаўся. Хто яго ведае, што ён там нарабіў, але Лаўрэн з Хадорай дачуліся праз людскую пагалоску, што іх большага сына ў Сібір па этапе загналі. Пасля гэтага ў Гарнастаеўцы іх нягеглую хату пачалі зваць дэмакратавай. Не вельмі і разумела Хадора сэнс гэтага слова, але ўжо так да яго звыкла, што калі хто абзываўся да яе «Куды гэта ты, дэмакраціха, ідзеш?», дык яна адказвала на запытанне. І меншыя хлопцы — Казік з Андрэйкам — таксама прывыклі былі да такой мянушкі. Адно Лаўрэн вельмі злаваў, калі яго гэтак хто называў. І людзі хіба толькі за вочы казалі: «Лаўрэн-дэмакрат», а ў вочы баяліся. Лаўрэн жа быў на ўсю Гарнастаеўку адзіным майстрам, які не шыў, а як бы выліваў кажухі і світкі. Злаваць яго ніхто не хацеў, бо ён мог гэтак прышыць рукаў, што пакуль не зносіцца адзежына, будзеш у ёй хадзіць, як пудзіла якое. Паспрабуй тады ўпікнуць Лаўрэна, што ён сапсаваў кажух, дык ён скажа:
— Аўчыны ў цябе былі, як луб, дык што я мог з іх зрабіць?
І меншых сваіх сыноў Казіка і Андрэйку Лаўрэн пачаў наломваць на краўцоўства, і Хадора была рада гэтаму: утрох жа як возьмуцца шыць, дык вунь як іх жыццё параскашнее. Але Хадоры так і не давялося дачакацца, каб параскашнела жыццё. На свеце ўсхадзілася гэтакая калатнеча, завіруха. Цар Мікалай з царом Вільгельмам за чубкі ўзяліся, а ў Лаўрэнавых сыноў ілбы затрашчалі. Неўзабаве, як толькі пачалася вайна, Казіка і Андрэйку забралі па мабілізацыі, а праз які год прыйшла ў Гарнастаеўку вестка, што абодва яны пад нейкім Пярэмышлем склалі галовы «за цара і ацечаства». Пасля гэтай весткі Лаўрэн зусім зблажэў, нават ужо і шытва не хацеў браць. Аднойчы нешта кальнула яму ў грудзях, і ён, як нежывы, асеў, а на другі дзень і цела чалавекава ахаладзела. На гэтым белым свеце сярод калатнечы і засталася адна, як былінка ў полі, старая Хадора, хочучы хутчэй дажыць свайго веку, бо на лепшае што спадзявацца ўжо не было як...
Шараватае святло асенняй раніцы прабілася праз замураваныя шыбы маленькіх акон Хадорынай хаты. Старая даўно ўжо не спала. Нешта думалася, чаўплося ў галаве. Калі б хто спытаў у Хадоры, што яна думае, дык і адказаць не магла б. У апошні час на душы быў нейкі неспакой. Калі б яшчэ гады два назад, тады, як Хадора засталася адна, дык зразумела было б. А цяпер душэўны боль неяк укінуўся, і Хадора жыла ўжо так, як жывецца, ні на што асабліва не спадзеючыся, нічога не чакаючы. Хіба мо таго толькі чакала яна, каб пайсці туды, у родную зямельку, да сыноў і Лаўрэна. Але якая б ні была ў чалавека безнадзейнасць, усё роўна, пакуль жывы, ён не можа не думаць пра жыццё. І Хадора думала пра Хведара: «Хто яго ведае, можа, ён яшчэ дзе і жывы, можа, ён яшчэ і прыб’ецца дадому, каб адно па-людску пахаваць маці». І от якраз у гэты час, калі шараватае святло раніцы апала ўжо на палок, на якім ляжала з расплюшчанымі вачыма Хадора, нехта моцна пагрукаў у дзверы. «Хто б то мог?» — падумала старая і, злезшы з палка, пайшла ў сенцы. Шарганулася засаўка, і Хадора ўбачыла на парозе стражніка. Чырвонае, як альховы карэц, мурло з маленькімі калючымі вочкамі, якія, здавалася, каб трошкі цямней было ў хаце, засвяціліся б, спынілася ў дзвярах і спытала:
— Гэта ты будзеш Хадора Саладыш?
— Я, галубчык, я,— спалохалася старая. А потым спахапілася і прапанавала:
— Праходзьце ў хату, праходзьце.
— Па прадпісанню яго сакароддзя я павінен цябе даставіць у воласць,— гаварыў, як біў у бубен, стражнік.
— Завошта, чым жа я правінілася? — загаласіла Хадора.
— Не велена знаць. Загадана жывую ці мёртвую даставіць.
Хадора з перапуду кідалася па хаце. Яна накінула на плечы падраную світку і ў тым, у чым спала, памкнулася да дзвярэй, каб ісці ўжо. Але стражнік яе затрымаў:
— Куды ты гэтак? Хіба ў цябе няма чаго лепшага надзець?
— Ёсць, галубчык, ёсць. Дык, можа ж, хуценька трэба?
— Прыбярыся хоць трохі,— сказаў стражнік, стоячы ля дзвярэй, амаль засланіўшы іх сваімі шырокімі плячыма. Хадора кінулася да куфра, які стаяў ля сцяны паміж крывабокім сталом і палком. Адчыніла века і выняла той андарак у чырвоныя і зялёныя клеткі, у якім яна хадзіла пад вянец з Лаўрэнам. Дастала з-пад палка лапці, беленькія, як паркалёвыя, анучкі і, затуліўшыся за куфар, пачала пераапранацца. Стражнік косым вокам кідаў на старую. Ён бачыў, як яна скідала зрэбную падраную спадніцу і цераз галаву надзела андарак, а потым, прысеўшы на краёчак услона, закручвала анучкі да самых каленяў, забэрсвала аборы. Яму здалося, што старая збіраецца не ў воласць да прыстава, а ў царкву, да абедні, і ён яе не падганяў, хоць яна і вельмі бавілася. Толькі калі Хадора пачала завязваць чорную з чырвонымі кветкамі хустку не пад бараду, а на ражкі, якія тырчалі над ілбом, стражнік не змаўчаў:
— Ды хутчэй бо ты,— бомкнуў ён ад парога.
Але Хадора не вельмі спяшалася. Яна як бы хацела развітацца з усім, як бы хацела наглядзецца на ўсё, што тут ёсць у хаце. Доўга шукала ў падгалоўі крыху навейшую Лаўрэнаву світку, увязвала ў вузельчык акрайчык хлеба з агурком. Нарэшце жанчына перахрысцілася на абразы, і тады стражнік адышоў ад дзвярэй і даў ёй дарогу. Выйшаўшы следам за Хадорай, стражнік як бы гнаў яе перад сабой праз вёску, а потым па грэблі. Яна ішла спатыкаючыся. Разы са два за дарогу разбэрсалася абора, і Хадора нагіналася, каб завязаць яе. Ці то ад хвалявання, ці ад чаго, падранцвелі яе пальцы, і яна ніяк не магла добра завязаць. Стражнік яе не падганяў. Ён толькі глядзеў на жанчыну і бачыў перад сабой хударлявую, згорбленую жыццём спіну старой. Яму, мусіць, рабілася крыху шкада яе, бо ён і сам не ведаў, навошта і за што гоніць перад сабой гэтую нядошлую старую жанчыну.
У воласці прыстаў даў стражніку ў рукі нейкі пакет з чырвонымі сургучнымі пячаткамі і загадаў: гэты самы пакет і жанчыну здаць з рук у рукі жандарскаму ротмістру, прозвішча якога было напісана на пакеце.
На стыках рэек колы вагонаў грукалі, і Хадора палохалася. Старой здавалася, што вось-вось абернецца гэтая хата на колах. У купэ вагона яны сядзелі ўдваіх са стражнікам. Пасажыры, мусіць, баяліся заходзіць, бачачы стражніка. Можа, думалі, што ён вязе якую арыштантку. А Хадора першы раз у жыцці ехала на цягніку і баялася грукату колаў, палохалася той невядомасці, у якую яна едзе з гэтым стражнікам. Яна глядзела на расшпіленую кабуру, на шаблю, што ён заціснуў між каленяў, і не магла даўмецца, навошта і куды яе вязуць. Спрабавала пытаць у стражніка, але той у адказ адно чоўп:
— Не велена знаць, бабуля. Там сама пабачыш.
З вакзала амаль праз увесь горад стражнік таксама гнаў перад сабой па люднай вуліцы Хадору. Ён нават не глядзеў на яе, а толькі бачыў перад сабой чырвоныя ўперамежку з зялёнымі клеткі андарака, ногі ў белых анучках і лыкавых лапцях і вельмі баяўся, каб хоць тут, на гэтай вуліцы, не разбэрсалася абора. Людзі саступалі дарогу Хадоры са стражнікам, як бы яны баяліся, каб і іх не пагнаў вось гэтак жа гэты гладкі і чырвоны, як альховы карэц, чалавек у дзяржаўным мундзіры, пры шаблі і рэвальверы.
За паваротам вуліцы неспадзявана з-за густой зеляніны сквера вынырнуў вялікі трохпавярховы дом. Дзверы яго, што выходзілі на вуліцу, раз-пораз адчыняліся і вельмі стукалі, бо спружына, якая зачыняла іх, была, мусіць, дужа моцная. Яны, гэтыя дзверы, як бы праглынулі Хадору са стражнікам. Апынуўшыся ў гэтай панурай будыніне, старая не адразу агледзелася, што няма ўжо каля яе таго стражніка. Агледзелася і спалохалася: як жа яна адна адсюль выберацца, куды яна адсюль пойдзе па гэтым каменным лесе, хто ёй дасць якой рады? Але ў гэты момант яна пачула:
— Хадора Саладыш?
— Я, галубчык.
— Следуйце за мной.
Кабінет жандарскага ротмістра Гнілякова быў вялікі і таксама пануры. Вокны ў ім былі пазавешаны, мусіць, каб нічыё чужое вока не падгледзела чаго. Хадора як увайшла, дык не адразу ўбачыла за сталом чалавека з трошачкі лысаватай ужо галавой. Чалавек крутнуўся на крэсле, потым устаў і пайшоў ёй насустрач. На левай грудзіне блішчалі крыжы, пазваньвалі тоненька медалі. Хадора спалохалася гэтай велічы пакоя, гэтага чалавека, але ў наступны момант яна пачула:
— Гэта вы Хадора Саладыш?
Запытанне было выказана, як здалося Хадоры, мякка, ласкава, і яна нават падумала: «Вядома, вучоны чалавек, не тое што той гугнявы стражнік». Таму і Хадора як мага ласкавей адказала:
— Але ж, мой саколік, я.
— Сядайце ў нас, будзьце як дома...
Хадора разгубілася і не ведала, куды сядаць, але ротмістр узяў яе лёгенька абедзвюма рукамі за плечы, падвёў да крэсла, што стаяла ля стала, і пасадзіў.
— Стаміліся, матуля, мабыць?
— Ды ўжо ж, сыночак. Старасць — не радасць.
— Разумею, разумею,— сядаючы за стол у крэсла, гаварыў, як мёдам мазаў, Гнілякоў.— Вы, мусіць, не ведаеце, чаго мы вас сюды выклікалі? Вам не казалі?
— Ды ўжо ж не ведаю, саколік мой. Няхай яго так сарочка не ведае, як я не ведаю,— думаючы пра стражніка, які нібы ва ўсім быў вінаваты, казала Хадора.
— Завошта вы, матуля, так узлаваліся на яго? — яшчэ лагадней спытаў ротмістр.— Ён жа на службе.
— Вы ж таксама на службе, а, мусіць жа, скажаце, навошта мяне выклікалі?
— Скажу, матуля, скажу. Толькі трэба, каб і вы ўсю праўду сказалі.
— А ён жа, колькі ні дапытвалася, дык адно чаўпе, як той ёлупень: «Не велена знаць»,— зусім акрыяла, асмялела старая.— Я ж нікому ніколі ніякай няпраўды не казала. Хай мяне пярун заб’е, калі я каму што схлусіла. Няпраўдай, як той казаў, свет пройдзеш, а назад не вернешся,— адказвала на патрабаванне жандара Хадора.
— То-та ж, правільна. З разумным чалавекам дык і гаворка вяжацца,— падрабляючыся пад простую сялянскую мову, падбадзёрваў старую Хадору ротмістр Гнілякоў. Нарэшце, відаць, вырашыўшы, што ўжо канчаткова дабраўся да душы гэтай жанчыны, спытаў:
— А вы хочаце пабачыцца з сынам?
— З якім сынам? — сумелася і спалохалася Хадора.— Нам жа, яшчэ як Лаўрэн быў жывы, вестку прыслалі, што два сыны пад нейкім Пярэмышлем загінулі.
— Дык то ж меншыя. А са старэйшым, Хведарам?
Хадора здзівілася: адкуль гэты чужы чалавек ведае, як завуць усіх сыноў, і ад гэтага насцярожылася.
— Хто яго ведае, мусіць, і таго ўжо на свеце няма, бо каб жывы быў, дык аказаўся б дзе-небудзь.
— А калі я вам пакажу яго, дык ці пазнаеце?
— Чаму ж не? Хіба ж каторая маці не пазнае свайго сына? Якая ж яна маці? Я ж кожную радзімку на ім ведаю, кожны валасок яго ў пальцах перамацала.
— Дзіва што. Вядома, маці. Мяне таксама мая старая гадоў з дзесяць не бачыла, а як прыехаў дадому, дык не вачыма, а сэрцам пазнала. Калі вы свайго Хведара пазнаеце, дык разам і дадому паедзеце.
— То ж бо што пазнаю, калі мне яго пакажаце,— казала Хадора, а сама думала: калі тут яе Хведар, дык чаму яны яго дадому не пусцілі, навошта яе сюды, як арыштантку якую, прывялі?
Ротмістр Гнілякоў тым часам зазваніў у званок, што стаяў на стале, і ў кабінет увайшоў стражнік, толькі не той, які яе сюды прывёз, а іншы.
— Прывядзіце да мяне арыштаванага Сініцкага Івана. З пятай камеры,— загадаў Гнілякоў.
— Ёсць прывесці арыштаванага Сініцкага з пятай камеры,— ляпнуў абцасамі і, крутануўшыся на адным месцы, знік за дзвярыма стражнік.
— От я зараз вам і спатканне з сынам зраблю,— корпаючыся ў паперах, сказаў зноў ласкава Гнілякоў.
Хадора хацела сказаць, што прозвішча яе сына не Сініцкі, а Саладыш, але падумала, што, можа, гэты пан афіцэр выклікае каго-небудзь іншага. Аднак жа праз нейкі момант расчыніліся дзверы, і Хадора ўбачыла высокага, у расхлістаным старым шынялі, з завязанымі назад рукамі чалавека. Шчацінілася рудаватая барада на змардаваным худым твары. Але што гэта: крышачку вышэй правага брыва кругленькая, як гарошынка, радзімка. Гэта ж Хведарава радзімка! Чаго ж ён глядзіць гэтак на яе чужымі вачыма? Хіба не пазнаў маці? Яна памкнулася ўстаць і кінуцца да сына, але ў нагах, ва ўсім целе было нейкае здранцвенне, а ў сярэдзіне нібы што абарвалася. Нейкі пякучы боль скалануў сэрца, і яна не магла зрушыцца з месца. Хацелася крыкнуць, але перахапіла дых, і адно толькі варухнуліся губы, а слоў ніякіх не атрымалася. Ротмістр Гнілякоў кідаў вачыма то на арыштанта, то на старую і як бы казаў: чаго ты сядзіш, чаму ты не кідаешся яму на шыю, гэта ж твой родны сын, якога ты не бачыла столькі год?
— Хіба не пазналі адно аднаго? — сурова ўжо спытаў жандар.— Хведар Саладыш, хіба ты не пазнаў маці?
— Я не ведаю гэтай жанчыны. Навошта вы, пане жандар, гэты спектакль тут наладжваеце. Тут жа не тэатр, а жандарская ўправа, а я — не Саладыш, а Іван Сініцкі.
— А ты, старая, хіба сына не пазнала? — са злосцю звярнуўся да Хадоры яшчэ нядаўна гэтакі ласкавы Гнілякоў.
— Не, галубчык, гэта не мой Хведзя. Мой быў меншы ростам, спраўнейшы, не такі худы. А гэтага чалавека я першы раз у вочы бачу,— хлусіла Хадора. А на сэрцы ў яе быў вялікі чалавечы боль: гэта ж трэба, каб родны сын не пазнаў. Адзін ён застаўся, і той выракся. І ці то на злосць сыну, ці на злосць гэтаму ласкаваму жандару яна так і сказала, што ў вочы ніколі не бачыла арыштанта. Яна хацела ўстаць, але здранцвенне не праходзіла. Нейкае забыццё апанавала ўсю яе істоту. Раптам жандар крыкнуў на ўсю сілу:
— Выведзіце гэтага разбойніка адсюль!
Хадора схамянулася, як бы апрытомнела і сама сабе падумала: «Няўжо ж гэта яе Хведар разбойнікам стаў?
Добра, што не прызналіся адно да аднаго. Можа, на яго руках людская кроў, бо за што б яго аж у Сібір саслалі, а цяпер зноў тут трымаюць у астрозе са звязанымі рукамі. А можа, гэта не ён, не яе Хведар? Хіба мала ў каго такія радзімкі бываюць?» Яна, апанаваная одумам, сядзела, як сама не свая, нічога не чуючы і не бачачы перад сабой.
Жандар крыкнуў:
— Марш адсюль, ведзьма старая!
Яна ўсхапілася з крэсла і подбегам кінулася да дзвярэй. Але ў гэты час разбэрсалася абора. Хадора наступіла на яе і наўзніч грымнулася на блішчастую паркетную падлогу. Клуначак з ядой, які яна ўвесь час трымала ў руках, адляцеў у бок да сцяны. Намагалася ўстаць, але ногі былі як чужыя. Зноў нервова зазваніў званок, і ў кабінет убеглі два стражнікі.
— Выкіньце адсюль гэтую поскудзь старую! — крычаў, аж заходзіўся, жандар.
Стражнікі падхапілі пад пахі Хадору і гэтак павалаклі ў калідор. Злосны Гнілякоў захадзіў сюд-туд па кабінеце. На вока яму трапіўся Хадорын клуначак, які ляжаў на падлозе. Ротмістр адчыніў дзверы і падноскам наваксаванага бота на ўсю сілу выцяў па клуначку, аж шпора зазвінела. Клуначак з акрайчыкам хлеба і агурком паляцеў у калідор услед за Хадорай.
— От як яно, дзеткі мае, было калісь. Маці дзяцей сваіх родных не пазнавалі,— парынаючы думкай у далёкае мінулае, гаварыў Хведар Саладыш.— Я вельмі баяўся тады за маці. Бо каб яна прызналася да мяне, дык не мінаваць бы мне ваенна-палявога суда, можа, нават і шыбеніцы. Не сядзеў бы я цяпер з вамі тут, галубы мае, і не расказваў бы пра тое страшнае мінулае. Сэрца, мусіць, падказала старой.
— А што вы, дзедка, зрабілі тады, што вас у астрог запраторылі? — пытаў жвавы русявы хлапчук, які сядзеў на лавачцы побач з дзедам Хведарам.
— Што я зрабіў, пытаеш, хлопча? Гэта, брат, вялікая казань. Цару і ўсім яго паслугачам гэтак насаліў, што яны жыўцом мяне з’елі б або на горкай асіне засілілі б. Я тады арол арлом быў. Партыя загадала мне, каб я з ссылкі ўцёк і пад чужым імем на фронт да салдат у акопы пайшоў і праўдзівым словам, як расой, вочы ім прамыў, каб яны ўбачылі, нашто і за каго яны ваююць. Я гэтак і зрабіў. З Сібіры аж на Заходні фронт дапяў. Салдатам па акопах лістоўкі падсоўваў, бальшавіцкую «Акопную праўду» ўпотай чытаў. Ды не ўпільнаваўся.
— Злавілі вас? — з трывогай у голасе спытала дзяўчынка.
— Злавілі, трасца іх галаве. Падлюга адзін выказаў.
— І ў астрог забралі?
— У астрог, дзеткі. Ім хацелася даказаць, што я не салдат Іван Сініцкі, як па дакументах відаць было, а ссыльны Хведар Саладыш. Тады б яны мяне пад ваенна-палявы суд і, можа б, на той свет адправілі. Час тады суровы быў, сакаляты мае. Дык яны і старую маці з Гарнастаеўкі ў горад прывезлі, каб яна пазнала мяне.
Мяккія вячэрнія змрокі слаліся па зямлі. Ужо імгненна пазалаціліся вокны гарнастаеўскіх хат — запрацавала калгасная электрастанцыя. Аднак ніхто і не думаў разыходзіцца з-пад Лаўрэнавай ліпы. Але вось з-за паркана пачуўся жаночы, падобны на песню, голас:
— Тата, вячэраць ідзіце!
— Зараз, дачухна,— азваўся Хведар Саладыш на покліч Любы, ягонай прыёмнай дачкі, якая цяпер ужо сама стала маці.
Стары падхапіў з калень слаўнае малое дзіця і сказаў на развітанне сваім юным слухачам:
— Дабранач вам, дзеткі. Другім разам я яшчэ не тое раскажу.
— Дабранач, дзедка,— дружным хорам адказалі вучні і пайшлі кожны ў свой бок з-пад Лаўрэнавай ліпы.
[1958]