Не гэтак даўно прыйшло да мяне ў Мінск пісьмо ад дырэктара саўгаса «Казлоўшчынскі» Кузьмы Іванавіча Шыльца, у якім ён ледзь не слёзна прасіў, каб я конча прыехаў у Баршчоўку. Шылец аднекуль ведаў, што ў мяне ёсць свая машына. А дарога ад Мінска да Баршчоўкі цяпер такая, што хоць ты па ёй бокам каціся — высыпана гравіем, а некаторыя ўчасткі заасфальтаваны. І от я еду з сваёй Марынкай. Цяпер яна мяне аднаго дык і не пускае, асабліва ў вялікую дарогу. Тлумачыць тым, што баіцца за мяне. Я раблю выгляд, што не задаволены жончынай апекай, аднак у глыбіні душы ёй удзячны. Хто яго ведае, мабыць, многія з нас, мужчын, п’юць поўныя кілішкі жончыных клапот і, дзякуючы ім, радуюцца жыццю і шчасцю.
Аднак жа от мы з Марынкай едзем. Выехалі на світанні, калі яшчэ сонца не люстравалася зайчыкамі на ветравым шкле нашай «Волгі». Марына сядзіць на пярэднім сядзенні разам са мною. Хто яе не ведае, можа падумаць, што жанчына хоча спаць і таму такая негаваркая. А я ведаю, што прычына маўклівасці не ў гэтым. Кожны раз, калі мы з Марынай едзем куды ўдваіх і яна сядзіць поруч са мною, слова з яе абцугамі не выцягнеш, хоць Марына мая гаваркая і ў звычайных абставінах, скажам, дома, сыпле словамі як гарохам. Часам, стоячы ля мальберта, каб не крыўдзіць жонку, я раблю выгляд, што ўважліва слухаю яе, а сам выключаю свой слых, як гэта выключаюць радыё, і думаю сабе, што хачу. Часам толькі не патраплю сказаць тое, што трэба, і Марына здагадаецца, што я яе не слухаю. Пагневаецца, пагневаецца, ды і годзе.
Едзем мы доўга, і, здаецца, канца і краю няма дарозе. У гэтых краях я ўжо і не памятаю, калі быў. Як падаўся з дзяцінства ў свет, дык, скажы ты, ні разу і не заманулася пабыць мне тут. Не вельмі салодкае было дзяцінства, што не хочацца хоць глыток выпіць яго.
Але от жа бязлесіца. Сонца гэтак падсвечвае, што поле далёка-далёка праглядаецца. За купкай цёмнага ад далечыні гаю відны два ветракі. Відно, што адзін з паламанай махай. На другім крылы без ветразей. Марына штурхнула мяне пад локаць і спытала:
— Што гэта, Макар?
— Ты хіба не ведаеш? — спытаў я так, што ў маім запытанні адчувалася кплівая ўтрапёнасць.— От дзівачка, гэта ж ветракі. Ты ж не раз іх на маіх карцінах бачыла.
— Не пазнала! — засаромелася, як пасля дакору, Марына і змоўкла, каб, відаць, больш нічога не пытацца.
А я пазнаваў мясціны майго маленства. Гэта непадалёк ад ветракоў могілкі. Дрэвы расныя, какацістыя. Бярозы, клёны і ясені гэтак разлапушыліся, што пад кронаю кожнага дрэва можна ухавацца ад самага спорнага дажджу. Могілкі абкапаны глыбокай задзірванелай канавай, праз якую перакінуты новы яшчэ масток.
Чамусьці мне прыйшлі ў галаву пачутыя недзе словы: аб продках, якія адышлі ў нябыт, трэба таксама клапаціцца. Інакш пакрыўдзіш людскую памяць, а яна нікому і нічога не даруе. У Баршчоўцы нехта паклапаціўся.
Адразу за могілкамі пры самым шляху стаяў нізкі прысадзісты мураваны будынак. Мо ён мне здаўся вельмі нізкім таму, што вочы мае прывыклі да гарадскіх высозных будынін, а гэты быццам не стаяў, а ляжаў на зямлі, выцягнуўшыся на ўвесь рост. За сценамі ўнутры будынка нешта рытмічна чахкала, стагнала, як жывое. Насупраць дзвярэй я спыніў машыну і даў доўгі сігнал. Выйшаў абсыпаны мучным пылам чалавек.
— Што ў вас тут такое? — павітаўшыся, спытаў я.
— Ды гэта ж летась пыцель і крупадзёрку зрабілі,— адказаў мне чалавек і павярнуўся назад.
— Навошта ты чалавека адрываеш ад работы! — нібы папракнула мяне Марына.
— Наробіцца яшчэ,— адказаў, мабыць, не тое, што трэба было, я.
Нейкае млоснае пачуццё поўніла мае грудзі. Здавалася, аж распірала іх. Я не мог скрануцца з месца. Марына глядзела на мяне і, мабыць, не разумела, што са мною творыцца. Непадалёк стаялі ветракі, як пасірацелыя. Нікога каля іх не было відно — ні завознікаў, ні млынароў. Хай бы іх зусім разбурылі,— і аж шкода стала мне іх. Яны ж на маіх карцінах. Мо яны там і больш пражывуць, чым тут.
— Далёка нам яшчэ ехаць? — запыталася Марына.
— Мы прыехалі ўжо. Сядай, вядзі памаленьку машыну, а я прайду,— як загадаў я Марыне.— Толькі глядзі, не заедзь у Баравічы. Да Баравіч тут калісь было дванаццаць вярстоў,— знарок назваў я жонцы старую меру адлегласці, быццам тым самым хацеў вярнуць назад час.
Машына кранулася і павольна паехала. Я пайшоў пехам. Думак было гэтулькі, што невядома куды іх дзяваць. Перад самым краем вёскі купка бярэзніку. У сярэдзіне яе мураваны абеліск з чырвонай пяцікутнай зоркай. Абеліск абліцаваны пад мармур. На ім золатам блішчаць словы: «Вечная слава тым, хто аддаў жыццё за народнае шчасце». Трошкі ніжэй на абеліску высечаны словы: «Анань Казловіч, слаўны камісар, герой грамадзянскай вайны». Я пастаяў, скінуўшы капялюш, і маўкліва паклыпаў далей, дзе пры павароце са шляху ў вуліцу стаяла Марына і чакальна глядзела на мой кожны крок.
— Дзе ты там бавішся? — азвалася жонка.
— Хочацца ж усё паглядзець,— сказаў я.
— Добрае ў цябе жаданне. Аднак жа ўсяго не перагледзіш.
— А як жа от гэтага не паглядзіш,— паказаў я Марыне на будыніну з мураванымі шуламі. Відаць, гараж, які прастакутнікам адмяжоўваў баршчоўскую вуліцу ад шляху. Праз сцены будынка аж на шлях вылятаў рокат матораў. За гаражом віднелася разлегласць вялізнага двара, на якім махаў крыламі ажурны ветрачок, відаць, пампаваў ваду.
На самым відавоку, ганкам на вуліцу, мясціўся двухпавярховы мураваны будынак. Гэта, відаць, тая новая кантора, пра якую мне пісаў Шылец. Насупраць відзён быў чырвоны, мураваны з чатырма вокнамі на вуліцу дом, на ганку была прымацавана шыльда: «Дзіцячыя яслі і сад саўгаса «Казлоўшчынскі». О, я добра ведаў, як сваё жыццё, гэты будынак!
Марына спыніла «Волгу», пад’ехаўшы да ганка саўгаснай канторы. На ганку сядзела поўна мужчын. Яны курылі, рагаталі. У людзей, мабыць, заўсёды, калі яны збяруцца купкай, знойдзецца з чаго парагатаць.
Як толькі падышла машына, мужчыны сцішыліся і вычакальна глядзелі на нас, быццам хацелі запытаць, што нам тут трэба. Павітаўшыся, я папытаў, дзе можна ўгледзець іхняга дырэктара. Мужчыны наперабой мне хацелі адказаць. Адно я, быццам не хацеў іх слухаць, узнімаўся на ганак.
Прайшоў у будынак. Там, як і ў нашых гарадскіх установах, ляскалі лічыльнікі, гурчалі нязлосна арыфмометры, клекатала, як бусел, пішучая машынка. Я прайшоў сюд-туд па доўгім калідоры і на адных з дзвярэй прачытаў: «Дырэктар саўгаса «Казлоўшчынскі» Герой Сацыялістычнай Працы Шылец Кузьма Іванавіч. Прыём наведвальнікаў з 8 да 10 гадзін раніцы». Я прачытаў і сам сабе ўсміхнуўся з гэтае пунктуальнасці. Тым часам да мяне падбег немалады ўжо мужчына, які, мусіць, сёння забыў пагаліцца, і спытаў:
— Прабачце, вы да Кузьмы Іванавіча?
— Так!
— Ён нядаўна адбыў дадому на снеданне. У нас жа не горад. З сонцам устаём. З сонцам і спаць кладзёмся. Дык калі не падбяжыш днём сёе-тое перахваціць, дык гэтак галодным і прашвэндаешся цэлы дзень,— нібы імкнуўся апраўдаць свайго дырэктара ўвішны чалавек.— Калі ён вам конча трэба, дык вы ж на машыне. Яго хата трэцяя ад краю па правую руку.
Калі я выходзіў з канторы, мужчыны ўсе ўсталі як па камандзе. Мо думалі, што я які начальнік над саўгасамі?
— Марына, паганяй памаленьку,— падаў каманду я жонцы.— Аж туды ў канец. А я пехам прайду.
І от я іду вуліцаю. Яна тая і не тая. Не, гэта не Баршчоўка! Там неяк хаты ціснуліся адна да аднае і ўсе глядзелі на Багалазаву мураванку. А вясною ці ўвосень дык нельга было прайсці вуліцаю. Размешаная, раз’езджаная калясьмі, яна была як бяздонная твань. Таму ранняй вясною і ўвосень усе хадзілі па загуменні. Цяпер жа вуліца была праменькая, чыстая. На кожныя дзве хаты стаяў дубовы слуп, ад якога ішлі два правады, чапляліся за беленькія парцалянавыя чашачкі і прабіваліся ў хату. Пасля таго як Баршчоўку перавялі ў саўгас, туды правялі электраток ад дзяржаўнай лініі.
Вуліцу, мабыць, пастараўся засыпаць гравіем Шылец. Ля кожнае хаты гародчык, у якім растуць, аж буяюць, вяргіні, панічы, бяссмертнікі і лапушыцца мята. Гародчыкі ўсе абгароджаны штыкетнікам і пафарбаваны ў чырванаваты колер. Гэта яго работа. Успамінаю з маленства, як Кузёмка любіў фарбаваць. Нават Багалазаў паркан добра быў вымазаў охрай.
Я іду ўздоўж вуліцы паўз самыя хаты і прыкідваю, дзе ж Шыльцава хата, ці такая яна, як усе. А наша «Волга» ўжо стаіць пад нечай брамаю. Высунуўшы праз адчыненае шкло пярэдніх дзверцаў галаву, Марына глядзіць, дзе я. Памахаў ёй рукою і заспяшаўся да жонкі. За парканам бомкнуў глухі сабачы брэх, слізганула, аж віскнула, па дроце кольца ланцуга, і адчынілася фортка брамы.
Стараваты ўжо мужчына з клінаватай трохі барадою стаяў на парозе форткі і моргаў вачыма. Калі я падышоў, ён аж працёр вочы, гледзячы на мяне. Пабавіўся трохі, быццам думаў, ці трэба яму гэта рабіць, ці не, кінуўся да мяне з абдымкамі.
— Макар, гэта ты?! — дужа ашчаперыў маю шыю.
— Я! Я! — пазнаў я Кузьму.— Знаёмся, гэта мая Марына,— паказаў я на жонку, якая дапытліва глядзела на нашу сустрэчу.
— Ну, то няма чаго тут на вуліцы стаяць! — заганяў у расчыненую фортку мяне і Марыну гаспадар. Сабака быў прыняты ўжо накароткую да паркана і аж заходзіўся брэхам.
— Ды цыц, Мурза,— тупнуў на сабаку нагою гаспадар. Потым ён нібы спахапіўся.— От жа, аж здурнеў ад радасці. Трэба ж машыну ў двор загнаць, а то вы яшчэ павернеце ды непярэліўкі на Мінск. Ведаем вашага брата! Сорак год не паказваў вачэй сюды, дык і цяпер уцячэш,— зірнуў на мяне нібы з дакорам Кузьма. У наступны момант ён расчыніў вароты і сам сеў за руль заганяць машыну.— Не бойцеся,— крычаў з кабіны Кузьма,— усю вайну вадзіў грузавікі. Пад бомбамі і снарадамі праскокваў, а тут як-небудзь праскочу пад павець. Можаш праверыць, ці ўсё я зрабіў: ці зняў газ, ці паставіў на тормаз.
Зачыніўшы вароты, Кузьма падбег пад акно і як не закрычаў:
— Хіўра! Хіўра! Што ты там робіш? Хіба не бачыш, хто прыехаў?
Выціраючы хвартухом рукі, выбегла з сянец жанчына.
— Гэта маё золата,— адрэкамендаваў нам жонку Кузьма.— Знаёмцеся,— ужо нібы афіцыйна прапанаваў ён.
Жанчыны вельмі хутка паразумеліся: не паспелі зайсці ў хату, разгаварыліся, як старыя знаёмыя. У нас з Кузьмой гаворка неяк не клеілася. Здараецца ж так: людзі не бачацца дзесяцігоддзямі, а сустрэнуцца, не ведаюць, з чаго пачаць. І мы ўзбіваліся то на адно, то на другое і ўсё не на тое. Нарэшце Кузьма нібы напаў на тое, што трэба.
— Хоўра,— ужо з беларускай транскрыпцыяй звярнуўся ён да жонкі.— Салаўёў балачкамі не кормяць. Давай на стол. А вы, госці, рукі мыць. Вунь у сенцах умывальнік. За мною,— перакінуў цераз правае плячо Кузьма ручнік.
— Дык мы таго. Мы ў дарозе перакусвалі,— спрабаваў я ўціхамірыць гаспадароў імпэт.
— От іменна, што ў дарозе не ядуць, а перакусваюць. Давай хутчэй, Хоўра! — падганяў жонку Кузьма.
А на стале ўжо было і прасоленае сала, і сялянская кілбаса, выкапаная са шмальцу, і нейкім цудам уцалелыя дасюль леташнія яблыкі, і наліснікі, і варэнікі.
— Ну, сядайце, госцейкі, будзем грашыцца, чым бог даў, як той казаў. Хоўра, а мядку ты і забыла паставіць.
— У нас на той мядок не вельмі і ласыя ёсць. Хіба калі ўнукі прыедуць, дык тыя і мёду ганьбы не даюць.
— Ты зноў балачкамі пачала частаваць нас,— гнеўна зірнуў на жонку Кузьма.
Тую як ветрам выдзьмула з-за стала. На нейкі час выйшаў і Кузьма. Вярнуўся ён з бутэлькаю ў руках.
— Каб ты ведаў, якую я табе знаходку падрыхтаваў,— наліваючы ў чаркі пітво, гаварыў Кузьма.
— Якую? От гэту?! — здзівіўся я. Няўжо ён думае, што я, гарадскі чалавек, жадзён да чаркі каньяку?
— Барані бог,— па-старому баршчоўскаму выказаў сваё Кузьма.— А калі праўду казаць, дык і гэтага нялёгка дастаць. Ва ўсякім разе ў нашай баршчоўскай краме яго нямашака. Ды і ў Баравічах я ледзьве яго дастаў. Цяпер, брат, пад гэтае пітво ўсялякія здзелкі адбываюцца. Дык чаму вы не выпілі? — накінуўся на нас з Марынай гаспадар.
Тым часам вярнулася са слоікам мёду ў руках гаспадыня.
— Гэтак загус, зацукравеў, што ледзьве накалупала,— старалася апраўдаць сваю доўгую адсутнасць гаспадыня.
— Ды пробуйце бо, госцейкі! — запрашаў Кузьма.
— Мы, браток, благія піткі. І армянскім нас не спакусіш. І ён для нас не знаходка,— сказаў я гаспадару.
— Ды не каньяком я хацеў цябе спакусіць!
— А чым жа?
— Пасля скажу і пакажу тую знаходку.
Да самага вечара мы сядзелі за гасцінным Кузьмовым сталом. Гаспадар расказаў нам усё пра свой саўгас, пра цяжкасці.
— Хто яго ведае, што было б, каб партыя не пайшла нам насустрач і не зрабіла цяперашні наш саўгас! — выказаў думку Кузьма.— А цяпер у нас сталы ломяцца ад наедкаў і напіткаў. Не думайце, што ў аднаго мяне такі стол, у кожнага баршчоўца не горшы.
— Ну, то што ж: будзем віншаваць цябе як дырэктара,— сказаў я.
— Не мяне трэба аднаго. Партыю, наш урад трэба віншаваць. Гэта яны знайшлі дарогу да людскіх сэрцаў,— высакапарна хваліўся Кузьма.— Калі гэта было відана, каб у Баршчоўцы было аж сем Герояў Сацыялістычнай Працы!
А мне ўсё карцела, пра якую знаходку намякнуў Кузьма. Я ўсё думаў і перадумваў і ні да чаго не мог дадумацца.
— А чаму ты ўсё-такі да нас ніколі і вачэй не паказаў? — з дакорам пытаў у мяне гаспадар.— Хіба, як той казаў, з вачэй далоў, дык і з сэрца гэць.
Пачуўшы гэтае «гэць», я аж усміхнуўся.
— Ты як украінец. Адкуль гэта ў цябе? — спытаў я, быццам не ведаючы вытокаў гэтых украінізмаў.
— З кім павядзешся, ад таго набярэшся. Неўзабаве пасля таго, як ты выехаў на рабфак, я панадзіўся быў на Украіну. І от аднаго разу ў Паддабранцы — гэта там, адкуль у нашу Баршчоўку паліваныя гаршкі вазілі,— угледзеў я яе. Паверыш, з першага разу як прысох, як прычаравала яна мяне. А чым, дык і сам не ведаю. Праўда, прыгожая яна была: шчыгульненькая, трошкі кірпаносенькая, хоць ты з яе абразы пішы. Толькі, мабыць, не гэтым яна мяне прычаравала. Прысох я да яе за песні. Бывала, як зацягне, дык куды той жаўранак са сваім вясновым ціліўканнем. Бывала, слухаю і думаю: от парвецца нітка песні. А яна цягне і цягне, нібы на клубочак яе матае. І дацягне да канца.
Хоўра слухала мужыкову пахвальбу і кідала вачыма то на мяне, то на Марыну. Мо хацела праверыць, як мы рэагуем на Кузьмовы словы. А ён не мог ніяк суняцца.
— Дык от адкуль у мяне ўкраінскія словы. З песні ж іх не выкінеш! Пасля і я пачаў браць на падгалосак. А Хоўра пачала спяваць не толькі свае ўкраінскія, а і нашы, беларускія. То гэтак мы і сталі інтэрнацыяналістамі,— уставіў Кузьма вучонае, вельмі цяперашняе слоўца.
Марына кідала на мяне позіркі, быццам невымоўна гаварыла: от як людзі пражылі, не тое што мы з табою.
А Кузьма расфіласофстваваўся: яно, брат, так,— чалавеку трэба спяваць толькі вясёлае і ніколі не ліць слёз, як бы ў цябе на сэрцы ні было, бо як папусцішся ім, дык яны цябе могуць захліснуць у балоце безнадзейнасці.
Хацелася мне нечым падтрымаць Кузьму, нечым выказаць адабрэнне ягонага жыццёвага шляху, але я не ведаў, чым і як.
— Добра, відаць, пражылі,— сказаў я стандартнае, каб толькі што-небудзь сказаць.
— Цэлы век пражылі. Пусцілі дзяцей не толькі на свет, але і далі ім крылы, і яны разляцеліся. То мы ўдваіх і засталіся. Не ведаю, як вы з Марынай.
— Мы таксама ўдваіх засталіся,— сказала, як паскардзілася, Марына.
— Не ведаю, як вы,— зноў уключыўся ў гаворку гаспадар,— а я лічу, што тыя дзяды і бабулі, якія адбіраюць ад сваіх дачок і сыноў іхніх дзяцей яшчэ немаўляткамі і росцяць іх як не да сівых валасоў, робяць псіхалагічную дыверсію. Яны адвучваюць маладых людзей клапаціцца пра сваю будучыню.
— Вы ўжо, Кузьма Іванавіч, мабыць, занадта,— нібы ацаніла выказванне гаспадара Марына, хоць адчувалася, што яна згодна з ім.
Я не ўмешваўся ў гаворку.
— Вам добра, Кузьма Іванавіч. Калі настрой у вас не дужа добры, папросіце Хоўру, і яна павесяліць вас, паспявае.
— Не, галубка, цяпер ужо не тое, што было. Голас Хоўрын падупаў. Калісь звінеў, як тая паліваная варэйка,— зноў Кузьма ўставіў украінізм. Ён, здаецца, ніяк не мог адсартаваць, дзе ўкраінскае, а дзе беларускае слова, і гаварыў тое, што першае трапляла на чаргу.— Бывала пушачкамі пальцаў куштаеш варэечку, а яна звініць, як песню спявае. Цяпер патрэскалася паліва, і варэйка не звініць, а бразчыць. Так і мы з Хоўрай патрэскаліся ўжо,— па-філасофску заключыў сваё выказванне Кузьма.
Я маўчаў і слухаў Кузьму і жонку. Думаў пра тое, што заўтра з самае раніцы пойдзем у поле і паглядзім, як робяць людзі. Я напомніў Кузьму, што яму трэба з самае раніцы, як напісана на дошчачцы, што вісіць на дзвярах ягонага кабінета, прымаць наведвальнікаў. Ён мнагазначна ўсміхнуўся і сказаў:
— Гэта так, для адводу вачэй прыезджых. Каго трэба, дык я і сярод ночы прыму. Невялікі пан! У нас і на гэтыя прыёмы ніхто не ходзіць. У саўгасе ўсё выверана, падагнана, як у добрым гадзінніку механізм, і я не баюся, што ён спыніцца. Ёсць каму падкруціць спружыну. Дык ты не бойся, што мяне адарвеш ад работы. Ды ты ж не абы-які чалавек. Ты ж прапагандыст, ды яшчэ які! Бачыў я ў часопісе рэпрадукцыі з тваіх карцін. Глядзіш на іх, дык аж душа замірае. А каб жа яшчэ паглядзеў арыгіналы...
Я здагадаўся, куды меціць дырэктар. Ён, мабыць, хоча, каб я паабяцаў яму наладзіць у саўгасе выстаўку сваіх твораў. Я прыкінуў, што сапраўды можна будзе ці ў глыбокую восень, ці зімою прывезці сюды свае асноўныя карціны, і паабяцаў Кузьму Іванавічу зрабіць гэта. Мне хацелася, каб баршчоўцы паглядзелі даўно мною напісаную карціну «Уручэнне акта на вечнае карыстанне зямлёю». Хоць ён трошкі быў і пампезны, я любіў гэты свой твор.
Як не тыдзень хадзілі мы з Кузьмой Іванавічам ад поля да поля, ад канторы да пытля, ад старых ветракоў да саўгасных абор, ад чарады цялят да статка мерыносаўскіх авечак, ад дойных кароў да нецеляў, якія тут трымаліся асобна. За які тыдзень у саўгасе мо не засталося таго кутка ці закутка, дзе б я не пабываў.
Мы дамовіліся, што я накідаю алоўкам ці вугалем партрэты ўсіх Герояў Сацыялістычнай Працы. Дома давяду іх да ладу, і будзе ў мяне цэлая галерэя людзей працы. Пачаў я з самога Шыльца. Маляваў я яго не з натуры. Нават у гэтым накідзе мне хацелася паказаць, чым жыве, чым дыхае гэты чалавек. Наносячы той ці іншы штрых, я быццам глядзеў у далёкае мінулае, калі яшчэ Кузьма Іванавіч быў хлопцам, а я зусім хлопчыкам. Кузьма Іванавіч глядзеў на маю работу, мыляў вуснамі і нічога не гаварыў. Відно было, што ён не задаволены ёю.
Два дні я не адыходзіў ад табурэткі, на якой стаяў чамадан, што мне служыў за мальберт. Я не дабіваўся партрэтнага падабенства натуры з малюнкам, хоць тут, відаць, і трэ было. Шукаў, як знаходкі, праявы ўнутранага свету чалавека. Мне здаецца, што гэты ўнутраны свет у большасці выпадкаў я намацаў.
На развітальным стале, за якім мы сядзелі праз паўтара тыдня, стаяла пачатая тады бутэлька армянскага каньяку. Нібы для падтрымкі ёй Хоўра паклала з паўдзесятка апельсінаў. Я зірнуў на цытрусы і сказаў:
— Гэта таксама армянскія?
— Добрая краіна, гэтая Арменія,— выказаў сваё пачуццё Кузьма...
Мы глядзелі на бутэльку з каньяком. Кузьма Іванавіч аж зазлаваў:
— Дык чаго ты да мяне ехаў. Аскому толькі наганяць!
— Мне ж машыну весці ў такую далёкую дарогу. Няхай от Марына вып’е з табою чарку.
— Няхай! — згадзіўся Кузьма Іванавіч, бачачы, што мяне ніяк не ўломіць выпіць.
Удваіх з Марынай усё-такі яны дагледзеліся дна ў бутэльцы. Дырэктар трошачкі падсалавеў, і я падумаў, што цяпер акурат час пытаць пра тую навіну, якою ён інтрыгуе мяне от паўтара тыдня.
— Ну, дык ты ўсё-такі скажы, чым ты хочаш інтрыгаваць мяне?
— А от! — і дырэктар саўгаса пайшоў да скрыні. Адчыніў яе і дастаў адтуль папяровы скрутак...
* * *
Я, здаецца, ныраў у стаячую, непраточную ваду, і мне не хапала дыхання. Я жахаўся, кідаўся і апрытомнеў у дзядзькі Нупрэя на руках. Ён насіў мяне, гушкаў, як малога.
— Не плач, дзетка, ужо ўсё мінулася,— казаў ён мне нібы ў самае вуха.— От, небарачка наш, акрыяеш трошкі і станеш на ногі. Гэта ж далося табе так! Ды не бядуй: цяпер гэты тыфус покатам усіх валіць.
Панасіўшы мяне на руках па хаце, дзядзька Нупрэй паклаў пад полаг, зроблены над ложкам, каб туды не заляталі мухі. Нупрэй нечага хваляваўся і гаварыў неяк парывіста.
— Параскева, ты глядзі гэтага хлопца. На старасць ён будзе нам як знаходка.
— Ды ўжо ж,— пакорна згадзілася з Нупрэем цётка Параскева.— Нам жа не даў бог і ўжо, мабыць, не дасць сваіх, дык і чужы будзе, можа, лепш за свайго.
— Ды не пляці ты немаведама чаго. Бог табе не даў! Сама нягеглая, а бог вінен,— сказаў гэта Нупрэй так, што здавалася, от ён скажа: я не такі, як ты, я ўсё магу. Ён гэтага не сказаў. Адно што загадаў жонцы:
— Я ж кажу табе: глядзі гэтага хлопца як свайго, і бог табе дасць не толькі спасенне, але і радасць.
— Добра, Нупрэйка, я буду! — выказала Параскева рашучасць.
Гэтыя словы нібы прыглушана даляталі да мае свядомасці, і я не мог зразумець, што яны гавораць.
— Дзе мая мама? — ледзьве сцёг я голас.
— Супакойся, хлопчык. Мама твая пайшла туды, адкуль ніхто не прыходзіць назад.
— Яна прыйдзе! Яна мяне не кіне аднаго! — крычаў я, колькі меў сілы.
— Не прыйдзе, хлопчык мой,— адхінула полку полага і нахілілася, акрыла мяне цётка Параскева.
Тым часам да адхінутай полкі полага падышоў дзядзька Нупрэй. Ён таксама нахіліўся нада мною і сказаў так, што я аж дыханне яго чуў:
— Няма чаго табе, хлопча, маніць. Чым раней мы табе скажам, тым хутчэй ты супакоішся. Як ты ляжаў у бяспамяцтве, твая маці памерла. Яе закапалі ў зямлю. А адтуль ніхто не вяртаецца.
Нупрэй сказаў гэта і ўтаропіўся вачыма ў мой твар. Ён быў балесны, як вымачаны. У той час я сам адчуваў, як большалі мае вочы, як яны нечым наліваліся, і я не заплакаў, а закрычаў:
— Дзе мая мама? Дзе мая мама?
— Супакойся, хлопчык! Супакойся! Адтуль, куды мама пайшла, ніхто не прыходзіў. І тата не прыйдзе. Ён пайшоў на вайну сабакам сена касіць. Так што цяпер цётка Параскева і я самыя родныя твае бацька і маці.
Я слухаў і не слухаў сваіх новых бацькоў. Я то ўпадаў у бяспамяцтва, то вырынаў з яго. Нупрэй зірнуў на мяне і сказаў:
— Давай, Параскева, пакінем дзіця ў спакоі,— затуліў ён полку полага.— Кожнаму чалавеку трэба выплакацца, а тым больш дзіцяці, тады яму лягчэй становіцца.
Мне не станавілася лягчэй. Лежачы ў полазе, толькі з цягам часу я зразумеў: няма маёй мамы, самай прыгожай, самай добрай на свеце, і ніколі не будзе. Ніхто мяне не прыгорне, не ашчаперыць.
Аднак жа кожная рана на чалавечым целе, нават самая глыбокая, з цягам часу зацягваецца. Сіла жыцця ўсё пішчыць і перамагае. Перакачаўся я тады тыдні два ці тры і стаў на ногі. Я целяпаўся, як хвосцік, за гаспадаром. А ён мяне абвадзіў усюды: хадзілі на цагельню, у млын, пад шопу на малатарню. Мне падабалася малатарня, асабліва прывод. Гэта было вялізнае драўлянае кола, пасаджанае на бервяно, што было ўткнута ў зямлю. На самым коле былі зазубні. Запрэжаная ў дышаль парка коней кружыла кола, зазубні якога чапляліся за адмысловую драўляную шасцёрку, у сярэдзіну яе быў уроблен даўжэзны круглы прэнт, пры дапамозе якога круціўся сам барабан малатарні, што стаяла ў гумне. Для баршчоўцаў і гэтая машына была дзівам. Першы час, як прывёз яе Нупрэй, усе, асабліва мужчыны, хадзілі глядзець на яе.
— Цьфу ты, навыдумлялі,— аглядаючы машыну, казалі каторыя з іх. Мужчыны аглядалі барабан, мацалі, ці вострае на ім зуб'е. А першы час, калі пусцілі машыну, дык хоць адганяй было баршчоўцаў ад яе.
— Эт,— казалі многія,— гэта машына для тых, хто рукамі лянуецца варухнуць. Хіба ж гэта лад: машына перажуе сноп тым зуб’ем і выплюне салому. А там хто яго ведае, ці чыста яна перажоўвае.
Нупрэй даўно ўжо ведаў, што машына чыста «перажоўвае», ні зярнятка не пакідаючы ў саломе. Гаспадар слухаў мужчын і ўсміхаўся сам сабе, быццам хацеў сказаць: эт, цямнеча, што вы разумееце! Аднак ён нічога не казаў, а моўчкі ганарыўся перад людзьмі сам сабою.
— Зноў-такі,— устаўляў нейкі баршчовец,— чым жа мы хаты, хлявы ды гумны крыць будзем, калі гэтая малатарня паперажоўвае ўсю нашу збажыну.
— Эт, ёсць што слухаць! — сказаў Нупрэй і адвярнуўся ад людзей, што азначала: ён не хоча з імі сеймакаваць.
Мужчыны пакрысе паразыходзіліся, а малатарня звінела і звінела ў «Нупрэевыя талеркі». Так баршчоўцы назвалі той гук, які быў чуваць ад малатарні, асабліва на ранку.
Я паганяў гнедага каня, прычэпленага пастромкамі за стальвагі дышля. За другі канец дышля таксама быў прычэплены конь, якога паганяў Кузёмка.
Цікавае адчуванне было ў мяне, калі я як не цэлы дзень хадзіў за канём: здавалася, што я свет прайшоў ужо. Гэта калі я задумваўся і на момант забываўся, дзе я і што я. Малатарня звінела і звінела «Нупрэевымі талеркамі» і прыводзіла мяне ў прытомнасць. Перада мною калыхаўся гнеды крыж каня. Адганяючы мух, ён памахваў хвастом. Я перад сабою бачыў адну і тую ж сцежку. Над сабою — накрытую гонтай павець-шопу. Куды б я дайшоў, мо на край свету, калі б пайшоў сам па дарогах і без дарог, куды папала!
У глыбіні душы я трошкі нават ганарыўся перад такімі, як сам, нават перад большымі баршчоўцамі: бачыце, якія я штукі вырабляю, а вы што — у конікі гуляеце!
Ужо колькі летаў і зімаў гаспадар мяне знаёміць з тым, што я, як вырасту, буду мець, на што павінна падаць маё вока як маладога гаспадара.
— Пане-браце, прыглядайся да ўсяго,— казаў мне гаспадар.— Усё гэта будзе тваё. Не вечна нам з Параскеваю жыць, жылле рваць на рабоце. Выстачаць усім. Я ж і на ласкавы хлеб захачу. А ты от усё гэта забярэш, а нам з Параскевай адно ласкавага хлеба не будзеш шкадаваць. Бяззубымі ратамі мы яго будзем есці і хваліць госпада бога і цябе. Такая жытка заўсёды, як свет стаіць, была і будзе. Дык ты вучыся, прыглядайся да ўсяго. От бо хоць бы гэты вятрак, цагельня ды малатарня. Іх жа мне не адзін бог даў, а і сам я ўзяў. Усявышні дае толькі тым, хто сам можа браць. На ўсё ж на гэта я жылля папарваў. А табе хачу аддаць усё гэтае ні за панюх табакі. Дзетак у нас з Параскевай не знайшлося. Дык ты нам самы раднейшы. Твая матка ў нас рабіла і працы сваёй не шкадавала.
Я слухаў Нупрэя, і мне шкада станавілася не яго: што от яны з Параскевай састараюцца і стануць нездаляшчымі,— а маці, якой не выпала доўга пажыць, пакрасавацца на гэтым белым свеце.
Кожны раз Нупрэй стараўся да чаго-небудзь мяне прыстроміць. На гэты раз мы пайшлі на цагельню. Печ яе была вымуравана ў канцы агарода. За ёй кар’ер. Там была добрая гліна, і не гліна, а глей, з якога выходзіў жалязняк. Трошкі далей, пры самым плоце, што агароджваў агарод ад выгану, была павець, пад якой ставілі ў невялічкія суслончыкі цэглу-сырэц, і яна на цёплым летнім ветрыку загусала і цвярдзела. Потым куцапалы дзядзька Адам, які служыў у Нупрэя за цагляра, састаўляў яе ў печ. Ставіў на рабро ў елачку, і, калі падпальваў дровы, полымя ахоплівала кожную цагліну. Ён ведаў, колькі дзён трэба паліць, добра шураваць і шураваць, колькі на меншым агні, каб толькі не звялося цяпло. Потым ён зусім закрываў сопуху печы. Зверху цэглу прысыпаў зямлёю, і цэгла нібы даправала, млела. Тады ўжо Адам не так пільна і глядзеў яе: ён нават начаваў дома.
Калі выгружалі з печы гатовую цэглу, тады і ў мяне было нібы свята. І я памагаў састаўляць цэглу ў суслончыкі. На самым нізе ў печы два рады было жалезняку. Гэтую цэглу баршчоўцы ды і сяляне з блізкіх і нават далёкіх вёсак расхоплівалі на пады ў печах. Ды і другая не застойвалася ў суслончыках: як толькі астывала яна, знаходзіліся і пакупнікі.
А дзядзька Адам ужо загружаў другую печ. Ён сам не загружаў, ён толькі камандаваў. Насілі і састаўлялі ў штабялькі-суслончыкі сырэц хлопцы і дзяўчаты з іншых вёсак. Адам іх набіраў у заработкі да Нупрэя.
Я любіў глядзець, як дзядзька Адам састаўляў у елачку сырэц. Мне нават самому часам хацелася, калі падрасту, стаць цагляром-абпальшчыкам. Не ведаю чаму, я наогул быў нейкі прагавіты: то мне хацелася быць пры малатарні, то цагляром-абпальшчыкам. Асабліва я любіў ацірацца ў ветраку. У добры вецер млын малоў па два паставы. Гаспадар, колькі разоў пабыўшы са мною ў ветраку, з цягам часу пакідаў мяне аднаго з завознікамі, і я, як сапраўдны млынар, браў у пальцы мліва і мацаў, ці мякка мелецца мука, ці мо трэба каваць жорны. Нупрэй часам глядзеў на маю млынароўскую рупнасць і задаволена сам сабе ўсміхаўся. Яму, відаць, прыемна было бачыць, што я не ёлуп які, а ўсяму вучуся, усё пераймаю ад яго.
Дні, а то і тыдні, калі ўсходжваўся вецер, я быў млынаром. Пільнаваў, каб завознікі трымаліся чаргі. Браў каўшы. Мужчыны часам скоса на мяне пазіралі. Аднак жа ніводзін з іх не асмеліўся мне што-небудзь пярэчыць — ведалі, за мною стаіць гаспадар, і рабілі мне ўсё пад нораў. Я аж неяк ганарыўся, што людзі так на мяне глядзяць.
— Дык гэта ты што: у Багалаза служыш, дзіцятка? — запытаўся немалады ўжо завознік. Я не ведаў, як завуць таго чалавека, ці ён баршчоўскі, ці з Калінаўкі.
— Ён не служыць. Ён за сына тут умасціўся,— сказаў мужчына з цёмна-карычневай, даўно не голенай барадою.— Яму выпаў добры талан. Калі не будзе дурны, дык жытка яму будзе, як у добрых гасцях. .
Расходзіўся вецер. Ляскаталі паставы: рабрыстыя жалезныя верацёны рытмічна білі аб застаўкі каўша. Мне падабаўся гэты лёскат, і я яго слухаў і ўспрымаў як музыку.
Тым часам барадаты завознік выграбаў са скрыні, у якую сыпалася мука, апошні савок яе. Яна была яшчэ цёплая і нечым вельмі прыемным пахла. Я памог барадачу наваліць мяшкі з мукою на воз, які стаяў супраць дзвярэй з падветранага боку. Вакол ветрака спецыяльна былі ўкапаны слупкі, за якія можна было прывязваць коней. Завознік падцягнуў церассядзельнік, падгроб рукамі траву, якая была падкінута каню пад пысу, і колы затарахцелі. Чалавека і след прастыў.
У ветраку мы засталіся ўдвух з калінаўскім завознікам. Ён насыпаў поўны коўш жытам, збег да скрыні і мацаў пальцамі, ці мяккая мука. Камень даўно каваўся і быў абцёрты ўжо. Мука ішла мяккая.
— Дык ён што, гэты твой Багалаз, цябе сапраўды за сына ўзяў? Не кажы ты, пашэнціла табе — на такое багацце папаў. Век свой пражывеш без гора, без прынукі. Ён, брат, твой гаспадар ці, як ён табе цяпер — бацька, за што як возьмецца аберуч, дык рук не расшчэпіць, не выпусціць таго, што яму трапілася.
— Не ведаю,— нехаця сказаў я, быццам хацеў даць зразумець завозніку, што не вельмі хачу яго слухаць.
— Дык ведай, што ў Нупрэевага дзеда прозвішча было — Кісялеўскі. Гэта было тады, калі твой будучы бацька насіў штонцы на ўчкуры, ягоны дзед — цяпер не ведаю ўжо, як яго і звалі,— на сёмуху палез п’яны на ліпу, наламаць маю. Чалавек любіў выпіць — як была якая пагода, ён не прамінаў чарку. Лезе на самую верхавінку і крычыць — ведама, п’яны: да самага бога далезу. Да самага пана бога. Залез як не на самую вершаліну, стаў на галюку. Яна ўламалася пад ім, і ён паляцеў сторч галавою.
Завознік расказаў мне, што Нупрэеў дзед пасля тае ліпы тыдні два ці тры яшчэ пачаўраў і богу душу аддаў. Баршчоўцы як у званы званілі: гэта яго бог пакараў за тое, што ён хацеў аж да яго, усявышняга, далезці. Гэтак і зачапілася за Кісялеўскімі новае прозвішча: Багалаз. Цяпер наўрад ці хто і ведае, што Нупрэева сапраўднае прозвішча Кісялеўскі.
— А твой гэты бацька ці хто ён табе, хітрэйшы за свайго дзеда. Гэты не палезе на скрут галавы. Гэты не глядзіць угару, а шукае, што на зямлі блага ляжыць.
Завознік расказаў мне, што задоўга яшчэ да германскай вайны Нупрэю выпала служыць службу ў Курляндыі. Там ён і асачыў сабе гэтую Параскеву.
— Яна ж латышка. Жыла адна на хутары. У іх там, кажуць, адно ўсё хутары. Бацькі яе памерлі, і сядзела яна адна, як квактуха на яйках, на грошах. Мо хацела, каб што вывелася. А Нупрэй асачыў яе. Хоць яна была і нягеглая, гламаздаватая, ён, відаць, падумаў, што з яе абразоў не маляваць, і прыстаў да яе ў прымы. Гаспадарка была добрая. І хата, і хлявы, і гумно — усё было зроблена са смаловага бярвення, як звон.
Гадоў колькі пражыў там Нупрэй. Бачыць, што Параскева — пустацвет. Пачаў чалавек канькаць, што вельмізасумаваў па родных мясцінах. Ён, мабыць, быў Параскеве пад нораў, і яны там спрадалі ўсё і пераехалі ў Баршчоўку.
Тут, братка, такая казань: Параскева сядзела на яйках, а куранят вывеў Нупрэй. А ты, калі не будзеш дурны, пакруціш іх ды паясі. Табе будзе гэты вятрак. Табе будзе цагельня. Табе будзе малатарня, і ў хаце будзеш не ў абы-якой жыць, а ў мураванай. Пан-панам будзеш, калі не будзеш дурны! — заключыў мой завознік.
Тое, што ён мне расказаў, я чуў упершыню і ніяк не мог зразумець, чаму на мяне ўпала Нупрэева ласка. Я сапраўды быў шчаслівы.
Другі дзень удаўся бязветраны. На ранку асыпала срэбрам раса траву. Ранавата яшчэ ападаць расе. Быў яшчэ толькі канец чэрвеня. Усталі мы як заўсёды, калі яшчэ толькі сонца выкацілася на небасхіл. Укленчылі перад абразамі. Нупрэй мяне вучыў цяпер маліцца. Ці ён сапраўды верыў, ці прыкідваўся так: што б там ні было, ён павінен быў памаліцца. І мяне прывучыў да такога парадку.
— Бог — вышэй за ўсіх. Перад ім трэба яшчэ ніжэйшым станавіцца — на каленцы,— казаў гаспадар.
«Прачыстая дзева, радуйся!» — цвярдзіў уголас малітву гаспадар. Я паўтараў яе следам, хоць і думаў, чаго той дзеве ні з сяго ні з таго радавацца.
Канчалі мы маленне. Хрысціліся і ўставалі з каленцаў. Тады ішлі ці на работу, ці сядалі на сняданак. На гэты раз гаспадар зірнуў на мяне і сказаў:
— Пойдзем, пане-браце, укосім лашатам і цялятам за гумно канюшыны.
Ішлі цераз вуліцу, праз агарод аж за гумно. Там быў ладны загон канюшыны. У Баршчоўцы ніхто яе не сеяў. Навошта было сеяць — траў тут колькі хочаш. Гэта Нупрэй прывёз з Латвіі і развёў на сядзібе. А цяпер за гумно на добрую паласу выпхнуў яе.
— Зямля з горла прэ, дык не ведае, што сеяць на ёй. Траву нейкую гаціць.
Дык от мы ішлі цераз вуліцу праз сад, цераз прыгуменне касіць тую траву. Калі перайшлі вуліцу, Нупрэй аддаў мне касу, сказаўшы:
— Той, хто ўмее касу насіць, той будзе добра і касіць.
Я нёс касу аж на загуменне. Там яе забраў ад мяне гаспадар, зайшоў упоперак загона і размахнуўся касою. Яна смачна захліпалася ў густым травастоі роснай канюшыны. Здавалася, падразала і яшчэ ёй хацелася падразаць. І Нупрэй, трошкі прысядаючы на правую нагу, махаў і махаў касою. Я стаяў непадалёк і глядзеў, як ён косіць.
— На, вазьмі, памахай трошкі,— памянташыўшы касу, сказаў Нупрэй.— Каса вострая, як брытва.
Узяўшы з Нупрэевых рук касу, я стараўся махаць ёю, як гаспадар. Але ў мяне каса не ўточвалася ў гушчыню канюшыннай падсады, а раз-пораз выскаквала напаверх, быццам шукаючы сабе лёгкага хлеба.
Праз некалькі пракосаў каса пачала хоць трошкі мяне слухацца.
— Ну, годзе,— сказаў Нупрэй, калі я сама ўвайшоў у смак. Я любіў усялякую работу, асабліва новую для мяне, і стараўся рабіць яе з імпэтам, пакуль не авалодваў ёю.
Мы навязалі дзве добрыя вязанкі канюшыны і панеслі яе цялятам і лашатам.
— З цябе выйдзе добры касец,— сказаў мне па дарозе гаспадар.— Ты каранасты, добры мацак, на мяне падобны.
Мне прыемна было слухаць гаспадарову пахвальбу...
Нупрэй тупаў па гаспадарцы як з чужымі вачыма: глядзеў і не глядзеў на тое, што дзеецца навокал, быццам усё было чужое. І мяне перастаў ужо вадзіць з сабою і паказваць работу, нібы даў мне волю: што хочаш, тое і рабі з сабою.
Кузёмка ўлетку ў хаце не спаў. Ці ў клуні на вышках, ці ў свіронку на мучной скрыні выбіраў ён сабе месца. На гэты раз хлопец выбраў сабе лежбішча ў клуні на вышках. Там навалена было яшчэ леташняга сена. Залазіў у яго, як у пярыны, і спаў сабе нігадкі. На ранку гаспадар часам дабудзіцца яго не мог на работу.
— Добры парабак гаспадара павінен будзіць, а гэтага ніяк не ўспораш,— гневаўся Нупрэй у такім выпадку.
Кузёмка лена ўставаў, спаласкваў халоднай вадою твар, каб змыць санлівасць з яго, і ішоў, куды трэ было гаспадару.
Мне вунь як хацелася хоць раз паспаць у Кузёмкавым лежбішчы. Кузёмка быў мо гадоў на дзесяць старэйшы за мяне і мог мне расказаць, што цяпер на свеце дзеецца. Апроч таго, хлопец часта вырываўся пасядзець з хлопцамі і дзяўчатамі на бярвенні пад Яўхімавай ліпай. Часцяком ён і каля мужчынскага гурту аціраўся. Мяне ж Нупрэй з Параскевай не пускалі на пагулянкі: трымалі пры сабе, як парсюка ў засадзе. Вядома, што Кузёмка шмат чаго чуў і шмат што ведаў пра тое, што адбываецца ў нашай Баршчоўцы, нават пра вайну. «Трэ будзе папытаць у яго, мо ён што чуў пра майго тату»,— падумаў я. «Гэта ж як забралі яго, дык хоць бы які ліст прыслаў»,— гневаўся я на таго, каго ні разу не бачыў, не памятаў. Як жыва была яшчэ маці, дык казала, што я немаўлёначкам быў, калі яго забралі на царскую службу. Потым усчалася вайна, і хто яго ведае, што з чалавекам сталася. Так што я не чуў і не бачыў свайго тату.
І от мы ляжым у Кузёмкавым лежбішчы. Прыціснуліся адзін да аднаго, і нам добра. Кузёмка шэпча мне, быццам баіцца, што нас хто падслухае. Яго вусны амаль кранаюцца майго вуха, і цеплыня, што ідзе з Кузёмкавага рота, быццам пячэ мяне. Мне аж горача становіцца.
— У цябе няма таты! Тата твой не прыйдзе. Гарасім — добры чалавек, але ён не твой тата. Твой тата Нупрэй Багалаз! — выпаліў неяк адным дыхам Кузёмка.
Здалося, што ўвушшу ў мяне зазваніла і заглушыла тыя словы, што я пачуў ад Кузёмкі.
— Што?! Што?!
— Тое, што чуеш,— адказаў мне спакойна хлопец.
Як не да самай раніцы прагаварылі мы. Позна, аж мо пад першыя пеўні, Параскева гукала, галёкала на двары і нават на вуліцы:
— Макарка! Макарка! Дзе ты? Хоць абзавіся.
Мы з Кузёмкам чулі гэтае галёканне і маўчалі як вады ў рот набраўшы.
— Хай крычыць, хоць зойдзецца,— гарачым шэптам, нібы сам сабе, адказваў я на Параскевін покліч.
Пакрычала, пагалёкала гаспадыня, і чутно было, як грукнулі сенечныя дзверы і шмарганулася засаўка. Мы з Кузёмкам загаварылі крыху мацней. Тое, што ён мне расказваў, быццам абухам біла мяне па галаве, і я ледзь не закрычаў страшэнна ад гневу і абурэння.
— Маці твая прыйшла ў парабчанкі да Нупрэя Багалаза яшчэ зусім маладою дзяўчынай. Бацькі яе, твае дзед і баба, памерлі, калі маці было пяць год. Яе ўзялі суседзі. Прыгрэлі і накармілі. Гэтак пры чужых людзях яна і выкачалася. А калі ўжо вырасла, людскі хлеб ёй нібы агорк, і яна пайшла на свой — стала парабчанкаю ў Багалаза. Гэткая прыгожая была мама, што хто ні глядзеў на яе, усміхаўся ад радасці, што на свеце жывуць такія прыгожыя людзі. Адзін Багалаз не ўсміхаўся. Ён аблізваў губы, як той памаўзлівы кот. Дзе просьбай, а дзе грозьбай ён падкаціўся да тваёй маці, і ты знайшоўся. Калі твая маці загрубела і ўжо відно было, Нупрэй угаварыў свайго парабка Гарасіма пажаніцца з ёю. У канцы вёскі ён паставіў быў ім хату. Адтуль Гарасім пайшоў на прызыў. А маці твая памерла з тыфусу. Вось уся табе і праўда, хлопча, калі ты хочаш,— закончыў свой расказ Кузёмка.— Хата тая выпусцела: ты ж бачыў, мабыць, Нупрэй замкнуў дзверы на жалезнае пута, нібы баіцца, каб хата нікуды не збегла.
У мяне сціснуліся ад гневу кулакі, і я не ведаў, што мне рабіць.
— Я яго падпалю. Заб’ю! — як не крычаў я.
— Не трэба, хлопча. Іх мо рэвалюцыя ўсіх вынішчыць. Увесь свет стары мо падпаліць,— разважаў Кузёмка.
Рэвалюцыя пакуль што не вынішчала, не падпальвала старога свету. Як было, так амаль што ўсё і засталося.
Увосень, гэтак пасля пакровы, Нупрэй запрог стаенніка, і мы паехалі ў Баравічы. Трэ было ў Зуся купіць солі, газы і іншага прыпасу. Неўзабаве румне зіма, і да яе трэба падрыхтавацца.
Восень была добрая. Дні стаялі цёплыя, ясныя. Здавалася, што сёлета не павінна быць ніякае зімы з яе маразамі, завеямі і адлігамі. Восень яшчэ сям-там снавала кросны павуцінай. Дыхалася лёгка, на поўныя грудзі. У баравых соснах, якія, здаецца, з небам задумліва гаманілі, не было ні вятрыскі, ні смужынкі.
Мы ўехалі ў Баравічы. Я сядзеў у перадку і паганяў каня. Гаспадар аж разваліўся быў на заднім сядзенні.
Пад’ехалі пад Зусеву краму. Яна была на замку.
— Што за праява сталася: Зуся няма ў краме! — выказаў здзіўленне і абурэнне гаспадар — як гэта так, яго няма.— Збегай пазаві яго, хлопча. Ты ж ведаеш, дзе ён жыве. А я тут пасяджу на возе.
— Ведаю,— адказаў я і порстка саскочыў з перадка воза.
Зусь жыў на Шырокім базары — гэтак звалі ў Баравічах вуліцу, якая сапраўды была шыракаватая, і па якой адбываліся людныя кірмашы. Дзіва, дый годзе: акурат насупраць Зусевай хаты ішоў, як мне здавалася, незлічоны натоўп людзей. Паперадзе сябе яны неслі нешта чырвонае. Раптам натоўп спыніўся, і нехта ці на воз, ці на што іншае стаў, замахаў рукамі і моцна загаварыў.
— Мы самі ўтрымаем уладу,— крычаў ён.— Рукі ў нас моцныя і ўчэпістыя: таго, што ўзялі, не аддадуць. Мы таму Керанскаму дамо пад зад. З намі Ленін! Ён калі ўзяў у свае рукі нашу рабочую долю, дык не выпусціць.
Чалавек гаварыў доўга. Я не ўсё чуў. Потым пачаў крычаць увесь натоўп «ура», падкідаць угару шапкі.
— Мы за Леніна! Мы за Леніна! — доўга чулася над Шырокім базарам.
Людзі неяк самі сабою выцягнуліся ў калону і рушылі з Шырокага базару на тую вуліцу, дзе стаяў наш воз. Аднекуль узяўся гармонік і запілікаў. Людскі крок стаў цвярдзейшы, і песня самохаць вырвалася з людскіх грудзей. Паперадзе калоны, здаецца, сам, ніхто яго не нёс, сваімі нагамі ішоў чырвоны сцяг.
Отречемся от старого мира,
Отряхнем его прах с наших ног:..
— А дзе Зусь? — нарэшце ўгледзеў мяне Нупрэй.
— Сказаў, што не пойдзе сюды,— зманіў я.
Нідзе таго Зуся не чуў і не бачыў я.
Нупрэй стаяў, трымаючы рукою за біла воза, быццам баяўся, што забяруць і каня, і ўсё, што на возе. Ніхто яго не чапаў, ніхто на яго не звярнуў увагі.
Нупрэй стаяў ля воза, спалохана і заклапочана чухаў патыліцу і нібы сам з сабою гаварыў:
— Даходзяцца. Даспяваюцца,— нібы папярэджваў тых, што ішлі ў калоне і спявалі «Отречемся». А потым рашуча, са злосцю буркнуў мне:—Сядай, паедзем, а то яшчэ павалачэшся за імі на скрут галавы.
Не ведаю, ці павалокся б я на «скрут галавы», але мне хацелася ведаць, хто і адкуль яны, гэтыя людзі.
— Даспяваліся! Дагуляліся! Цара ўжо і ў галаве ў іх няма. Хутка, мусіць, і бога не будзе,— умошчваючыся на возе, казаў гаспадар.
З парожнім возам, з парожнімі мяхамі: без газы і солі, якое меліся мы пабраць у Зуся, гаспадар і я вярнуліся дадому. У Параскевы было яшчэ чым саліць крупнік.
Жыццё ў Баршчоўцы, як, мабыць, і ва ўсім свеце, пайшло намітусь. За зіму разы тры наязджалі з горада людзі і калацілі свірны і засекі. Казалі, што хлеб патрэбен рабочым і салдатам, якія ваююць на фронце і не могуць абысціся без хлеба. Казалі, што баршчоўцам трэба, хто колькі можа, мяшок ці паўмяшка, вынесці і пагрузіць на воз.
Нупрэй з-за шула коса глядзеў на тых мяшочнікаў, на падаянні, якія выносілі на воз баршчоўцы.
— Даскакаліся! Дагуляліся! Скарынцы хлеба жадны таварышыкі,— здавалася, радаваўся гаспадар.
Фурманка пад’язджала да Нупрэевага двара. Гаспадар выйшаў з-за шула на вуліцу. Думаў, што і яго папросяць, каб ён усыпаў які гарнец падаяння. Мужчыны, якія ішлі пры возе, нібы і не заўважылі гаспадара. Яны прайшлі ў двор і адразу да клеці.
— Гаспадар, дзе ключ? — спытаў хударлявы, з чорным, як кропачкі, рабаціннем на твары.
Нупрэй павольнай ступою ішоў за мужчынамі. Ён, пачуўшы словы хударлявага, моўчкі дастаў з узгалоўя дзвярэй даўгі, як шворан, ключ, на канцы якога целяпаўся язычок. Прасадзіў ключ у прасвідраваную ў вушаку дзірку, пакруціў яго трошкі і адсунуў жалезную засаўку. Рабіў ён усё гэта без аднаго слова.
— Калі ласка, таварышы, калаціце, бярыце, калі ваша права,— расчыніў насцеж перад мужчынамі дзверы.
Нупрэй як стаяў пры дзвярах свірна, гэтак і не скрануўся з месца, калі адчынялі скрыні, насыпалі ў мяшкі збажыну, выносілі на фурманку. Быццам то выносілі не яго дабро, а чыё чужое, таго, каго ён хацеў, каб абабралі.
Адно Параскева стаяла ля ганка і галасіла як па нябожчыку.
— А людцы добрыя, навошта вы вымятаеце засекі! Пакіньце хоць на завод нам, хоць на кусень які.
— Цьфу! — тупнуў нагою Нупрэй.— У цара вунь цэлую дзяржаву — трон гасподзен адбіралі, і то не чутно было, каб ён плакаў.
— Дзякуем вам за хлебец,— як на здзек з Нупрэя сказаў той хударлявы ў рабацінні чалавек.
Нупрэй тады нічога не адказаў на дзякуй. Падумаў толькі: як добра, што ён прыхаваў у ямах на прыгуменні трохі збажыны. Цяпер бы пэўна забралі, каб яна была напаверсе.
— Адальюцца ваўкам авечыя слёзкі,— сказаў сам сабе Нупрэй, калі ўжо фурманка з мяхамі была далекавата.
Угледзеўшы мяне, што я тут аціраюся ля форткі, ён са злосцю тупнуў нагою:
— І ты тут, як хвост. Марш у хату! За свой век яшчэ навучышся, як рабаваць.
Я стаў на ганку. Як з зямлі вырас ля свірна Кузёмка. Ён глядзеў на дзверы і сам сабе нібы з радасцю казаў:
— От калатнулі, дык калатнулі! Малайцы!
Нупрэй, мусіць, чакаў, што хутка прыйдзе ўправа на тых, што скінулі цара, што забралі ў яго збожжа са свірна, на тых баршчоўскіх камітэтчыкаў, якія раз-пораз накладалі на яго то збажыну, то яйкі, то шчацінне. Усё ён моўчкі аддаваў. Адно дома, калі нікога чужога не было ў хаце, гаспадар нібы скардзіўся:
— Хутка яны з нас усе гізунты выцягнуць.
Зімою была людзям раскоша. Раней, каб якую шурку дроў нарэзаць, трэ было пні адбіваць. Цяпер жа хто дзе хацеў, той там і пляжыў. І мы з Кузёмкам нарэзалі ладнага бярвення на дровы. Як толькі прывозілі мы яго ў двор, гаспадар выходзіў з хаты і, здаецца, сам сабе, але так, каб і мы пачулі, гаварыў:
— Як вернецца пан, дык ён і вам у зубы не паглядзіць.
Вясною, калі ўжо дрэвы накінулі на сябе ліст, у баравіцкіх лясах аб’явілася банда нейкага Галака. У Баравічах яна ўжо выразала некалькі яўрэйскіх сем’яў. Часам наязджала ў лесавыя вёскі, брала ў людзей, што ёй трэба было, і знікала.
У Баршчоўцы, якая была далекавата ад таго месца, дзе аб’явілася банда, закватараваў атрад чырвонаармейцаў. Ніхто не ведаў, чаго яны прыехалі.
У Нупрэевай хаце закватаравалі камандзір Аркадзь Жуковіч і камісар атрада Анань Казловіч. Яны занялі той большы пакой, што на вуліцу вокнамі. Разаслалі на стале карты, планы і газеты. Усе мы баяліся патыкацца ў другі пакой. Нават Нупрэй не паказваў туды носа. Нямала ён быў наслухаўся пра бальшавікоў: і што яны нелюдзі, і што яны ні за панюх табакі могуць чалавека жыцця рашыць, і што яны ні раніцай, ні ўвечары не моляцца богу.
Нупрэй здзівіўся, калі з таго пакоя, у якім закватаравалі таварышы камандзіры, аднаго разу выбег камлюкаваты, у звычайным салдацкім адзенні, у абмотках, з чырвонай зорачкай на рукаве камандзір.
— Ну як, таварышы? Давядзецца нам тут у вас пастаяць трохі. Ды не бяда. Вам будзе весялей. Я — камісар атрада,— адрэкамендаваўся ён.— Спадзяюся, што мы падружым. . г
— Чаму ж не,— неахвотна, як з-пад прымусу, адказаў Нупрэй.
— На першы раз невялікае трэба,— сказаў вайсковец.— Чайку мы ў вас, гаспадынька, не разжывемся?
— На чорта лысага вам той чай,— асмялеў гаспадар,— калі ў нас малака няма куды дзяваць. Цялятак няма і дзетак таксама. Хоць ты вылівай прадукт. А ён жа дабрэнны,— не сунімаўся гаспадар.
— Што вы! Што вы! — адмаўляўся ад гаспадарскай ласкі Казловіч.— Мы па-салдацку: нам абы пачаяваць трошкі.
— Параскева! — гукаў жонку Нупрэй. Яна абзывалася недзе на двары.— Прынясі бо таварышам гладышачку малака. Ведаю, для іх малачко — ласунак. Сам службу нёс у салдатах.
Праз момант у другім пакоі; на тым стале, што быў засланы газетамі і нейкімі іншымі паперамі, стаяла паліваная крынка ранішняга сырадою.
— Даўно забыў, які яго смак,— прабуючы малако, казаў камандзір Жуковіч.— Як пад’ясі хатняй смакаты, дык, здаецца, дома пабываеш.
— Не хутка мы яшчэ дома пабываем,— уставіў сваё Казловіч.— Пакуль бандзюкі па лясах шляюцца, дык нам адно за імі ганяцца.
Гаспадар стаяў у дзвярах пакоя і прыслухоўваўся да таго, што гавораць камандзіры.
— Дык гэта вы Галака лавіць прыехалі? — здагадаўся гаспадар.
— А вы хіба яго ведаеце? — насцярожыўся Жуковіч: спахапіўся, што нечакана выдалі яны ваенную тайну.
— А хто яго не ведае. Бачыць яго не бачыў, а чуць чуў. Аднаго разу ўся наша Баршчоўка трымцела. Казалі, што ўночы Галак па правізію прыедзе. Аднак жа бог мілаваў. Я ж кажу: чуць чуў. Пра такое і самы глухі чалавек можа пачуць. Гэта ж, недавяркі, у Баравічах чаго нарабілі: гаспадароў павыразалі. Майго хаўрусніка Зуся ўпляжылі.
— Ведаем, усё ведаем, дзядзька Нупрэй,— па-простаму, па-сялянску ўмяшаўся ў гаворку Казловіч. Калі б да яго хто добра прыгледзеўся, дык пэўне б сказаў, што ён ніякі не вайсковец, што наўрад ці ён можа нават страляць з таго рэвальвера, які ў яго пры боку. Ён хутчэй быў падобны на селяніна, якога на час адарвалі ад бараны і плуга. Гаспадар бачыў гэта па тым, як Казловіч, выпіўшы кубак малака з мяккім свойскім хлебам, збіраў з настольніка крошкі і кідаў іх у рот.
— Вы мо які тутэйшы? — не ўтрымаўся, спытаў Нупрэй.— Відаць, наш брат — селянін?
— Не, дзядзька Нупрэй. Я — гарадскі. Сам рабочы. А тое, што збіраю крошкі, дык цяпер трэба ўсім хлеб берагчы.
Як не ўсё лета кватараваў атрад Жуковіча ў Баршчоўцы. Сяляне гэтак прывыклі да чырвонаармейцаў, што іх лічылі ўжо як за сваіх хлопцаў. Вечарамі на вуліцы пад чыёй-небудзь брамаю наладжваліся ігрышчы. На гармоніку іграў чырвонаармеец Санька. Іграў ён гэтак прыгожа, што, здавалася, ногі самі ішлі ў танец. Калі ж хто з чырвонаармейцаў часам падмяняў Саньку ў ігры на гармоніку, ён запрашаў самую прыгожую вёрткую дзяўчыну і ішоў з ёю полечку ці кракавяк. Ён выкручваўся, выгепваў гэтак, што баршчоўцы, гледзячы на яго, казалі: «Гэты хлопец без касцей».
Жуковіч з Казловічам гэтак прыняліся ў Нупрэевай хаце, што іх ужо лічылі за сваіх. Як толькі выпадала вольная хвіліна, Нупрэй любіў пасядзець з камандзірамі. Кожны раз пры камандзірах ён называў мяне сынам. Стараўся падкрэсліць, што ён не палічыўся ні з чым: усынавіў мяне.
— Добры хлопец з яго вырасце,— неяк выразна паглядзеўшы на мяне, сказаў Казловіч.— Каб гэта ў спакойны час было, дык я не адмовіўся б ад такога хлапчыны.
Аж радасць падступіла мне пад грудзі, калі я пачуў гэтыя Казловічавы словы.
«От да гэтага я б пайшоў з дарагой душой»,— падумаў я сам сабе. З гэтага часу я неяк асабліва стаў глядзець на Казловіча. Іншы раз ён мне здаваўся бацькам. А мо гэта ён і ёсць? О, не! Таго звалі Гарасімам. А гэта ж Анань...
Аднаго разу мы толькі ўдвух з Казловічам былі ў пакоі. Ён уважліва глядзеў на мяне, мыляў вуснамі, нібы нешта хацеў сказаць і не рашаўся. Нарэшце адважыўся:
— Дык што, Макарка, гэты кулачок добразычліўцам прыкідваецца? Ну што ж, пакуль ён дае табе хлеб, дык ты еш, не глядзі ў зубы ні гаспадару, ні ягонай ласцы. Гэта не ласка, брат. Гэта хітры кулацкі манеўр.
— Дык ён жа, мабыць, мяне любіць? — не зусім упэўнена сказаў я.
— Хіба калі было, каб воўк казу любіў. Адно ён мяса яе любіць. І твой кулацкі воўк не лепшы. Хутка дачакаемся без кулацкай ласкі і табе, і такім, як ты, лепшай долі. У кулакоў прасіць яе не будзем. Ленін нам дасць!
Казловіч пасадзіў мяне поруч сябе. Дастаў з палявое сумкі чырвоную кніжку. Разгарнуў яе і паказаў мне партрэт.
— Гэта ж сам Ленін. Усе працоўныя людзі павінны ведаць яго. Ён для такіх, як мы з табой, жыве і змагаецца. Яго царскія сабакі па турмах гнаілі.
Як не да самага вечара Казловіч мне расказваў пра Леніна, пра тое, як мы будзем жыць, калі вынішчым усіх крывасмокаў. Я слухаў камісара, і мне хацелася накінуцца перш за ўсё на Нупрэя Багалаза і ўдушыць яго сваімі рукамі. Мне цяпер выразна ўспаміналася тое, як ён па-зверску абышоўся з маёй нябожчыцай маці, а цяпер хоча забрытаць і мяне ў кулацкае павуцінне.
— Ты яго не вельмі і слухай. Я ўсё пра цябе ведаю. Мне Кузёмка расказаў. Цябе тут прывучаюць, каб, як прыйдзе час, у аглоблі запрэгчы. Ды ты не давайся.
— Дайце мне гэтую кніжку,— папрасіў я Казловіча.
— Навошта яна табе?
— Я памаракую.
Папрасіў я яшчэ ў Казловіча алоўкаў. У яго была цэлая скрыначка рознакаляровых алоўкаў. І іх не пашкадаваў Казловіч.
Мне закарцела паглядзець лепш на той партрэт, што паказаў у кніжцы мне камісар. Задумаў я перамаляваць яго на большы аркуш паперы і прыбіць на сцяну. Аж пад тую шопу, дзе сох калісь сырэц, забраўся я. Там быў адмысловы стол, на якім фармавалі цэглу. На ім і разаслаў вялізны аркуш паперы. Паклаў перад сабою Казловічаву кніжачку і ўзяўся перамалёўваць. Спачатку ў мяне нічога не выходзіла. Толькі мо на трэці ці на чацвёрты дзень быццам адкрыліся мае вочы, і я ўбачыў перад сабою на чыстай яшчэ паперы намаляваны партрэт. Рука ўпэўнена пачала трымаць аловак, быццам я ўвесь свой век толькі тое і рабіў, што маляваў. Кожную кропачку, кожную рысачку я стараўся перанесці з кніжкі на аркуш паперы. Радасць аж закіпала ў маіх грудзях, соладка замірала сэрца: бачыў я, што ў мяне выходзіць тое, чаго я хацеў.
Дні два ці мо і болей я не стыкаўся ў хаце. Дні былі пагодныя, сонечныя, ласкавыя. На партрэце ў кніжцы на Ленінавым твары была зычлівая ўсмешка. Казловіч мне гаварыў, што гэта яго сфатаграфавалі, калі ён з дзецьмі размаўляў. Я баяўся згубіць хоць кропельку гэтай усмешкі.
Маляваў я чорным, як смоль, алоўкам і стараўся праводзіць лініі так, каб не зачапіць твар Леніна. Я глядзеў зблізку, здалёку, і зусюль мне здавалася, што намаляваны мною партрэт нават лепшы за той, што быў у кніжцы.
І от акурат, калі ў хаце былі Казловіч і Жуковіч, я прынёс скрутак. Заклаўшы за спіну рукі са скруткам, я нерашуча таптаўся ля дзвярэй пакоя.
— Што ў цябе, Макар? — спытаў Казловіч.
— Нічога! Так сабе,— напалову прызнаўся я, што нешта прынёс.
— Пакажы! Пакажы! — заінтрыгавана ішоў на мяне Казловіч. Забраў з рук скрутак і разгарнуў на стале малюнак. Раз-пораз ён кідаў вачыма то на мяне, то на малюнак, нібы не хацеў даць веры сваім вачам.
— Дык гэта ты намаляваў? — спытаў ён.
— Я! — адказаў я, нібы выказаў спалох.
Казловіч узяў у рукі малюнак, вярцеў і так і гэтак.
— Дык, кажаш, гэта ты?
Упэўнена адказаў, што гэта я і не хто іншы.
— Малайчына! — пахваліў мяне Казловіч і да Жуковіча: — Паглядзі, Аркадзь, які талент!
Жуковіч узяў у рукі мой малюнак і круціў-вярцеў яго, як і Казловіч. Не ўтрымаўся і сказаў:
— Талент! Паклапаціся, камісар, каб ён не прапаў.
— Пастараюся, каб не прапаў! — як прыняў загад Казловіч.
Камісару не давялося старацца, каб мяне паслалі вучыцца. На другі тыдзень ён паехаў з атрадам лавіць Галака. У нейкай сутычцы з бандытамі варожая куля трапіла камісару ў сэрца. Яго пахавалі пры бальшаку ў нашай Баршчоўцы. Вакол магілы сяляне пасадзілі бярозавы гай. Пасля Вялікай Айчыннай вайны змуравалі пры дарозе абеліск-помнік. Ён і цяпер стаіць. І цяпер камісар Казловіч жыве ў памяці народнай.
* * *
Я скончыў мастацкую акадэмію. Лаўрэат некалькіх прэмій, рэспубліканскіх і ўсесаюзных. Аднак жа ўсяго гэтага мала чалавеку. Жывая памяць, якая ўзнімае і бунтуе ў чалавеку страсці пазнання і ўдасканалення, павінна весці яго як пуцяводны маяк.
Кожны раз, пасля таго як паказаў мне Кузьма Іванавіч знаходку, калі мне даводзіцца глядзець і глядзець на яе, я дзіўлюся: адкуль у мяне, непісьменнага вясковага хлапчука, знайшлося тады столькі пачуццяў, каб простым сталярскім алоўкам, не ведаючы ні законаў перспектывы, ні светаценяў, так верна перадаць жывыя рысы Ільіча. Мабыць, юначае тады сэрца падказала мне, як і што рабіць. А мо мая тады яшчэ дзіцячая любоў да роднага Ільіча была такая, што яна сама трымала ў руках той аловак, якім я маляваў партрэт.
— А ты ведаеш, чаму я яго знайшоў? — спытаў у мяне дырэктар.
— Не!
— Гэта ж, як перабіралася наша кантора з таго кулацкага гнязда ў новы будынак, мне чамусьці захацелася злазіць на гарышча, нібы я там што забыў. Залез, пачаў калупацца ў старых паперах і дакументах, і раптам як стрэліла мне ў памяць. Пасля таго як пахавалі камісара, як выехаў з Баршчоўкі атрад, Багалаз хацеў сарваць са сцяны намаляваны табою партрэт. Ты кінуўся затуляць яго сабою. Багалаз быў дужы, як бык. Бачу, што ён дасць рады. Я хуценька падбег да сцяны, схапіў партрэт, скруціў яго ў трубачку і схаваў на гарышчы пад лежаком. Бачыш, колькі ён год праляжаў, і цэленькі.
Я слухаў Кузьму Іванавіча і поўніўся шчыраю ўдзячнасцю да гэтага чалавека. Ён больш чым схаваў маю работу. Ён, здаецца, затуліў сабою маё жыццё.
Я цяпер зразумеў: адтуль, з таго малюнка сталярскім алоўкам пачалася мая дарога, пачалося маё жыццё. Мы часта гаворым у сваім асяроддзі аб прафесіяналізме. Дакараем адзін аднаго і самі сябе, што ў нас яго часам бракуе. Але калі няма пачуцця — няма і прафесіяналізму. . Я гэта добра ведаю на сваім прыкладзе.
— Дык ты не шкадуеш, што прыехаў да нас? — запытаў мяне Кузьма Іванавіч.
— Дружа, дай я цябе абніму і пацалую на вечную шчырасць,— кінуўся я з абдымкамі да Шыльца.
Ён не адхіляў маіх абдымкаў. Гэтак абняўшыся, мы і стаялі на людным шляху перад помнікам таму чалавеку, якога мы ўсе павінны славіць.
— Я прывязу, абавязкова прывязу ў ваш саўгас сваю выстаўку. Адкрываць яе будзе той партрэт, які ты ўхаваў, дружа. Дзякуй табе.
Баршчоўцы глядзелі на нас абодвух і, відаць, думалі: «От дзівакі, чаго яны цалуюцца!»