На вуліцы дэ Клеры, акурат ля газетнага выдавецтва, я спаткаў свайго старога сябра Луі Рэнье. Такую падзею, вядома ж, нельга было не адзначыць. Зрэшты, сустракаемся мы з ім амаль штодня і кожны раз адзначаем нашы спатканні. Заходзім у бістро, якое тут ведае кожны, таму што там падаюць цудоўнае белае вінаграднае віно сансэр. Але сёння вельмі горача, і мы заказваем піва. Мы якраз дапівалі свае бакалы, як да стойкі падышоў сутулаваты стары чалавек. І тут Рэнье штурхае мяне і ціха пытаецца:
- Ты ведаеш яго?
- Не.
Перакананы, што цяпер кожнае яго слова будзе для мяне цікавай нечаканасцю, Рэнье працягвае:
- Ды гэта ж ён вядзе рубрыку свецкай хронікі ў газеце «Ві галуаз». А псеўданім у яго - Фрынэ.
Мы глядзім, як Фрынэ адным махам выпівае шклянку віна і хуценька падаецца да выхаду.
Я заказваю яшчэ піва.
- Ну і Фрынэ, - паўтарае Рэнье і весела смяецца.
А мяне агортвае цяжкі, дакорлівы, неадчэпны ўспамін... Чамусьці заўсёды летам, калі ад спякоты няма паратунку ні на дварэ, ні дома, ні ў бюро, калі замірае жыццё ўсяго горада і тыранія штодзённых бясконцых клопатаў адыходзіць на задні план, нібы ў марыве паўстаюць перада мной эпізоды мінулага. Мяне хіліць да меланхоліі. З горыччу пачынаеш думаць, што і ты сам, і ўсё вакол цябе - такое самае, як і год назад: тое самае бістро, той самы субяседнік, тое самае піва...
Дык вось, гэты Фрынэ, які вымушаны лгаць сваім чытачам нават пра сябе самога (а што зробіш, калі трэба жыць, зарабляць, плаціць за свае рэдкія радасці, як тая шклянка віна), - гэты стары ўжо чалавек, які ва ўяўленні тысяч чытачоў кожны тыдзень паўстае перад імі ў новай іпастасі: то таямніча-загадкавай, то экзальтаванай, то разбэшчанай натурай, што спалучае ў сабе антычную бессаромнасць з парыжскай фрывольнасцю, - гэты наіўна-хітраваты падзёншчык нечакана прымусіў мяне ўспомніць пра Галабэра.
Шмат агульнага ў гэтых тыпаў. Як цяпер бачу перад сабой Галабэра: непрыгожы перакошаны твар, аднавокі, ускудлачаныя нячэсаныя валасы, зашмальцаваны, пакамечаны касцюм... І вось - такому чалавеку даручылі весці жаночую рубрыку на радыё. Што прывяло яго на гэтую пасаду? Выпадковасць? Чыясьці спагада? А можа, насмешка лёсу? Як бы там ні было, гэтае бяздарнае пудзіла, якое цудам пазбегла жабрацкай долі, кожны раз пачынала сваю перадачу з адной і той жа сакраментальнай фразы: «Дарагая, мілая мадам...» І паверце, ён зусім не жартаваў. Чалавек стараўся як мог...
Зрэшты, я і сам тады яшчэ верыў у радыё. У тую пару я быў адказным за падрыхтоўку радыёперадач для насельніцтва аднаго вострава, які знаходзіцца ў Індыйскім акіяне. Сёння я толькі паціскаю плячыма, калі ўспамінаю, з якой стараннасцю, з якой любоўю карпеў я тады над апошнімі паведамленнямі, прыдумваў новыя рубрыкі, падбіраў музыку, кампанаваў перадачы. Паўтаруся: тады я верыў у радыё.
Спачатку праграмы непасрэдна ішлі ў эфір на кароткіх хвалях. З прычыны аддаленасці вострава і розніцы ў часе наша перадача пачыналася ў чатыры гадзіны раніцы. Два гады давялося мне недасыпаць, уставаць ні свет ні зара і несціся ў студыю. А потым высветлілася, што наш перадатчык мог пасылаць радыёсігналы не далей чым на 50 кіламетраў ад Парыжа...
Пасля гэтага мы пачалі запісваць перадачы на грампласцінкі, якія дастаўляліся на востраў і ўжо там, на месцы, перадаваліся ў эфір. Колькі клопату мелі мы ад гэтай праклятай «сінхранізацыі» - гэта значыць стыкоўкі пераходаў з адной пласцінкі на другую. Не буду хваліцца, але работа гэтая патрабавала неверагоднай дакладнасці і спрыту.
Пазней я даведаўся, што перадачы нашы выпускаліся ў эфір з васьмі гадзін раніцы па мясцовым часе. А паколькі на востраве рана ўставаць не вельмі любяць, то ставіць нашы пласцінкі даручылі прыбіральшчыцы-мурынцы. Яна і ставіла іх, як ёй хацелася. І каму была патрэбна наша «сінхранізацыя»?!
Але прагрэс браў сваё. Мы сталі запісваць перадачы на магнітафон, а плёнкі самалётам адпраўляліся на востраў. Неўзабаве рэдакцыя атрымала ўдзячнае пісьмо: «Шчыра дзякуем вам, што дасылаеце чыстую плёнку. У нас, ведаеце, гэта вялікі дэфіцыт». Аказалася, што самалёт, пералятаючы тропікі, кожны раз трапляў у магнітныя буры, якія сціралі ўсе нашы запісы.
Ну а што ж было потым? - спытаецеся вы.
А справа ў тым, што ніякага «потым» не было, бо востраў атрымаў сваю незалежнасць.
- Пачакайце, а Галабэр?..
Высока пад столлю вялізныя лопасці вентылятара перамешваюць душнае, цяжкае паветра... Сумна, змрочна на душы. Слухаю балбатню Рэнье, а сам толькі і думаю пра Галабэра...
Дык на чым жа гэта я спыніўся? А, рыхтаваў я, значыцца, тыя радыёперадачы, якія не мелі слухачоў. Радыёстудыя тады знаходзілася побач з Елісейскімі палямі. Я дакладна ніколі не ведаў, на сёмым ці на восьмым паверсе была наша рэдакцыя, бо будынак вечна то рамантавалі, то штосьці надбудоўвалі, то штосьці перагароджвалі, і паступова ён ператварыўся ў нешта такое, да чаго нават сам Дэдал*, напэўна, не змог бы дадумацца. Каб трапіць да нас у студыю, трэба было падняцца па знадворнай жалезнай лесвіцы, прайсці па доўгім звілістым калідоры, спусціцца на некалькі прыступак, зрабіць паварот, зноў падняцца і нарэшце адолець яшчэ адну лесвіцу, якая вяла ў цесную пракураную каморку. Гэта і быў мой рабочы пакой.
* Дэдал - персанаж старажытнагрэчаскай міфалогіі, які ўвасабляў тып універсальнага генія.
Зрэшты, у чэраве гэтай пачварнай будыніны знаходзілася яшчэ нейкая рэдакцыя. Праўда, калі я прыходзіў на работу, супрацоўнікі гэтай рэдакцыі ўжо збіраліся дамоў і жыццё там замірала.
Калі ж канчаўся мой працоўны дзень, я з цяжкасцю пераадольваў бясконцыя калідоры і лесвіцы, якія адгароджвалі мяне ад навакольнага свету, спускаўся ўніз і шукаў у зацемненым холе дзверы на выхад. Звычайна тут, ля выхаду, у крэсле спаў нейкі чалавек. Я лічыў, што гэта начны вартаўнік. Аднойчы я заўважыў, што ён не спіць, і павітаўся з ім, нібы са старым знаёмым. Ён кіўнуў у адказ.
- Я вось адстраляўся ўжо, а вам доўга яшчэ? - запытаўся я.
І тут толькі я звярнуў увагу, што адно вока ў яго заплюшчанае, нават тады, калі ён не спіць.
- Я і сам не ведаю... Цяпер мне ўсё роўна... Усё скончана... - з болем вымавіў чалавек.
- Як... усё скончана? - не зразумеў я.
- Як? Як? Закрылі нашу газету. Здалі апошні нумар. Вось і ўсё.
Цяпер толькі да мяне дайшло, што гэта ніякі не вартаўнік, а бедалага-журналіст.
Я спытаўся, што ён тут робіць начамі.
- Сплю, - адказаў ён.
- Гэта я і сам бачу.
- Я жыву за горадам. Калі мая работа заканчваецца, электрычкі ўжо не ходзяць. Пакой у гатэлі мне не па кішэні, вось я і чакаю тут першай электрычкі.
- А новай работы вы сабе не падшукалі?
- Не.
- Дрэнь вашы справы...
- Ды куды ўжо горш, - пагадзіўся ён і зручней прымасціўся ў крэсле. - Усяго вам добрага, - горка ўсміхнуўся ён. - Я так перахваляваўся, што не магу заснуць.
Я запрасіў яго выпіць па шкляначцы, і мы рушылі ў адзіны бар, які быў адчынены ў гэтым квартале ў такі позні час. Акрамя нас, у бары сядзелі некалькі вадзіцеляў грузавікоў ды нейкі ціхі п'яніца. Новы беспрацоўны расказаў мне пра сваё жыццё. Быў ён з тых журналістаў, хто прыносіць няшчасце. У рэшце рэшт паверыў у гэта і я. Бываюць такія людзі: варта толькі ўзяць іх на работу, і праз два-тры месяцы газету ці часопіс закрываюць. Мой новы спадарожнік меў непасрэднае дачыненне да ўсіх парыжскіх выданняў, якія закрыліся ў апошнія дзесяць гадоў. Зрэдку яму давалі мізэрную кампенсацыю, а найчасцей ён заставаўся ні з чым.
Я паспрабаваў прыкінуць, ці нельга было б падшукаць які-небудзь занятак майму новаму знаёмаму ў нас на радыё. Але нейкае цьмянае нядобрае прадчуванне стрымлівала мяне. Як-ніяк я меў справу з чалавекам, які стаў жывым увасабленнем бяды і няшчасця. А можа, прычынай маёй насцярожанасці быў яго непрыемны выгляд? Я ўжо гаварыў пра малапрывабную знешнасць гэтага бедака. А тут яшчэ гэтая яго лёкайская ўсмешачка! Я заўважаў у ім нейкае амаль няўлоўнае адхіленне ад нормы, якое, бадай, можна растлумачыць яго заўсёднымі няўдачамі, - зрэшты, і ад такога тлумачэння яно не рабілася менш агідным.
Галава ў мяне разбалелася, думкі блыталіся. Непрыемнае, трывожнае пачуццё ахапіла ўсю маю істоту, і я пачынаў ясней і ясней усведамляць, што ў маіх адносінах да такіх людзей, як Галабэр, было штосьці фарысейскае. Вось так нечакана адкрыў я для сябе яшчэ адну істотную рысу, а можа, і самы галоўны недахоп маёй натуры.
- Самае сумнае, - працягваў мой субяседнік, - што я не адзін. У мяне жонка і дванаццацігадовы сын. Дзякуй богу, хлопчык жыве ў пансіёне і не бачыць усяго гэтага.
І тут Галабэр дастаў з кішэні шпільку і пачаў засяроджана калупацца ў зубах...
Мы развіталіся, а мне ўсё больш было не па сабе ад думкі, што я ў нечым вінаваты перад гэтым чалавекам.
У наступную ноч, скончыўшы перадачу, я зноў убачыў яго ў холе. Ён сядзеў у тым самым крэсле і на гэты раз спаў глыбокім сном. Мяне гэта так здзівіла, што я адразу пабудзіў яго. Ён незадаволена расплюшчыў сваё адзінае вока.
- Добры вечар, - павітаўся я. - Што вы тут робіце?
Ён выціснуў з сябе ўхмылачку і адказаў:
- Ну што ж, так і быць, вам я магу ўсё расказаць. Мая жонка страшэнна раззлавалася, калі пачула, што я зноў страціў работу. Мы пасварыліся, і яна выгнала мяне з дому. Мне не было куды падацца, і я зайшоў сюды.
- Але ж вы ні ў чым не вінаваты, - разгублена сказаў я.
- Канешне. Ды ведаеце, у яе з нервамі не ўсё ў парадку. Як-ніяк столькі адпакутавала... Ну, а цяпер вось ёй чамусьці здалося, што я спецыяльна нешта раблю, каб мяне звальнялі з работы... Вось і ўсё, - недарэчна ўсміхнуўся ён.
Ад гэтай жахлівай усмешкі я ажно здрыгануўся. Я ўявіў сабе, як пад градам жончыных папрокаў Галабэр вось так усміхаецца. А гэта, напэўна, прыводзіць у яшчэ большую лютасць і без таго нервовую асобу. Такія сямейныя сцэны, відаць, даўно сталі для яго настолькі звычайнымі, што без іх ён і не ўяўляе сабе нармальнага жыцця. Выкаваў сабе ахоўную браню і сустракае цяпер жончыны наскокі, можа, нават з нейкай патаемнай асалодай.
Доўга я думаў, сумняваўся, ці не занадта шмат на сябе бяру, а ўсё ж такі паабяцаў, што паспрабую пашукаць яму якую-небудзь работу, і папрасіў зайсці на наступны дзень.
- Можаце так і перадаць жонцы: я зраблю ўсё, каб дапамагчы вам.
Галабэр прызнаўся, што ў яго няма нават ста франкаў, каб даехаць дамоў. Пакуль я прыкідваў, як лепш даць яму грошай, каб пры гэтым не пакрыўдзіць чалавека, ён сказаў:
- Прашу вас, не судзіце строга маю жонку. Яна не такая ўжо і дрэнная. Толькі што трохі нервовая, але гэта ў яе ад хваробы. Калісьці гэта была цудоўная дзяўчына. Зрэшты, і цяпер яна вельмі прыгожая.
Атрымлівалася, што і прычынай жончынай хваробы быў гэты цыклоп.
Я прапанаваў яму грошы. Ён узяў іх без усялякіх цырымоній. Штодзённая нястача забівае сарамлівасць. Я шчыра хацеў дапамагчы Галабэру, але раптам мне стала вельмі няёмка: я ж даў яму грошы іменна пасля слоў аб прыгажосці ягонай жонкі...
Буду расказваць карацей і не спыняю ўвагу чытача на тым, як мне ўсё ж такі ўдалося ўгаварыць назаўтра дырэкцыю, што мне патрэбен новы супрацоўнік. Я павінен быў прыдумаць і пераканаць у гэтым дырэкцыю, чаго ж не хапае маёй перадачы для далёкіх астравіцян, і не знайшоў нічога лепшага, чым жаночая рубрыка.
Трэба было мець неверагодную фантазію, каб хоць на секунду ўявіць, як гэты бадзяга будзе нешта плесці пра капрызы парыжскай моды. Вось ён у сваім зашмальцаваным касцюме сядзіць перад мікрафонам - адно вока заплюшчана, твар за ноч зарос цёмным шчаціннем, - а дзесьці там, на другім канцы свету, зграбныя крэолачкі, бестурботна пагойдваючы ножкай, слухаюць яго меркаванні пра апошнія знаходкі парыжскага заканадаўцы мод Балянсьяга. У рэшце рэшт, суцяшаў я сябе, яны ж яго бачыць не будуць. Тады я не ведаў яшчэ, што нас яны да таго ж і не чуюць.
Рэкамендуючы адміністрацыі Галабэра, я найбольш націскаў на тое, што ў яго прыгожая жонка, а значыць, і сам ён не па чутках ведае, што такое хараство, мода, элегантнасць, сучаснасць і г.д.
Такім чынам мая перадача ўзбагацілася жаночай рубрыкай. Не скажу, што мой новы калега з асаблівым бляскам рабіў сваю справу, але ён вельмі стараўся, бо свята верыў ва ўсемагутнасць слова. Пачынаў Галабэр заўсёды так: «Дарагая, мілая мадам...» Гэтая бяздарная фраза за час перадачы па два-тры разы злятала з малакрасамоўных вуснаў Галабэра і мела такі ашаламляльны эфект, што я нават не спрабаваў прасіць яго зняць гэты пусты трафарэт. Цяпер кожную ноч даводзілася мне быць сведкам непаўторнага спектакля: Галабэр не проста чытаў сваё выступленне, а дэкламаваў, суправаджаючы кожнае слова самымі непрадказальнымі жэстамі і грымасамі.
Акрамя мяне і Галабэра, у нашай рэдакцыі былі яшчэ два чалавекі: пануры, змрочны тып, адданы прыслужнік урада (ён працаваў палітычным каментатарам), і адна дама, якая вяла літаратурныя агляды. Гэтая дама ніколі не разлучалася са сваёй вуалеткай, нават тады, калі выступала перад мікрафонам. Ах, як хацелася ёй схаваць ледзь прыкметныя вусікі, якімі няўмольны час упрыгожваў яе тварык! А была ж пара, калі гэты тварык мог натхніць самога Райнера Марыя Рыльке*, а разам з ім і аднаго з заснавальнікаў дадаізму**, які так заўчасна пакінуў гэты свет у шчаслівыя дваццатыя гады...
* Райнер Марыя Рыльке - выдатны аўстрыйскі паэт (1875-1826).
** Дадаізм - ад фр. dada - конік - на мове маленькіх дзяцей. Напрамак у літаратуры і мастацтве, які ўзнік у 1916 г. у Швейцарыі. З 1919 г. цэнтрам дадаізму становіцца Парыж. Сваю асноўную задачу дадаісты бачылі ў татальным адмаўленні ад традыцыйных форм выяўлення.
Усе астатнія абавязкі ў рэдакцыі ляжалі на мне. Палітычны каментатар і літаратурная супрацоўніца адбарабаньвалі перад мікрафонам свой тэкст і спяшаліся дамоў. Мне здаецца, што яны нават ніколі не заўважалі Галабэра.
Я зусім забыўся: у той час з намі працаваў гукааператар - малады бледнатвары чалавек з бясколернымі вачыма, якога я сам сабе назваў Бастар Кітан*. Зрэшты, быў ён, бадай, яшчэ больш бледны і халодны, чым сам Бастар Кітан, і было б дакладней назваць яго статуяй вядомага коміка.
* Бастар Кітан (1896-1966) - амерыканскі акцёр, сцэнарыст і рэжысёр, адзін з вядомых комікаў нямога кіно.
У нашай мышалоўцы-студыі панавалі строгія, я нават сказаў бы, манастырскія парадкі і норавы. Ад аператара мы чулі толькі тры словы: «Прывітанне», «Да пабачэння» і «Запіс», - на большае, здавалася, гэты чалавек быў няздатны. І ніхто з нас ніколі не бачыў на яго твары хоць якіх-небудзь прыкмет весялосці ці журбы. Але варта толькі было нашаму новаму супрацоўніку вымавіць: «Дарагая, мілая мадам...», як Бастар, не адрываючыся ад свайго пульта, ледзь чутна кудахкаў. Такая нечаканая выява пачуццяў, якая ішла ад гэтай каменнай істоты, прыносіла мне асаблівае задавальненне. І гэта было як узнагарода за маю дабрачыннасць.
Так прайшоў тыдзень. Неяк увечары Галабэр падышоў да мяне і ціха папрасіў:
- А ці нельга было б змяніць маю рубрыку. Ды не... не таму, што яна мне не падабаецца... Проста гэта немагчыма...
Ён яшчэ нешта шчабятаў і шчабятаў, нібы стараўся адцягнуць той момант, калі загавару я і пекану яму як след.
- Гэта чаму - немагчыма?
- Вы ведаеце... мая жонка... - Тут ён запнуўся, і я пастараўся падбадзёрыць яго. - Ну... жонцы не падабаецца, - сказаў ён.
- Што не падабаецца?
- Мая рубрыка.
Гэтага толькі і не хапала! Цяпер гэты сукін сын уявіў сябе непрызнаным геніем! Што ж, мне ўсё гэта знаёма. Кожны няўдачлівы муж лічыць сябе Моцартам.
- Пачакайце, Галабэр! Але ж хіба гэта прычына, каб мы памянялі рубрыку? І потым, майце на ўвазе, што больш нічога прапанаваць я вам не магу.
І я адвярнуўся ад яго.
Назаўтра ён з'явіўся ў студыю, як пабіты сабака. Убачыўшы мяне, выпрастаў плечы і ўсміхнуўся амаль што з выглядам уласнай перавагі:
- Я не падрыхтаваўся да перадачы. Я вас папярэджваў.
Не ў маім гэта характары, але тут я не вытрымаў і выліў на яго ўвесь свой гнеў. Асабліва абурыла мяне яго ўсмешка. Ведаю, што паводзіў сябе не лепшым чынам, але тады з раўнавагі выбіла мяне вось якая думка: «Выцягнуў нягодніка з гразі, а ён цяпер перада мной нос задзірае».
- Ды вы проста тупіца і гультай, - закрычаў я. - І я разумею, чаму вас адусюль гналі. Ды які дурань даверыць вам сур'ёзную работу?!. Папярэджваю, калі яшчэ раз вы не падрыхтуеце сваю перадачу, можаце адразу шукаць сабе іншае месца. Пры ўсім маім жаданні я вам дапамагчы нічым не змагу: ёсць начальства, а яно з вамі цырымоніцца не будзе. - І дадаў: - Магу сабе ўявіць, як вы надакучылі сваёй жонцы...
У гэты момант з'явіўся Бастар Кітан, мне чамусьці стала сорамна за мае словы, і я змоўк. Галабэр ні слова ў адказ не прамовіў. Ён даседзеў у студыі да самага канца перадачы і пайшоў разам з усімі.
Пасля гэтага скандальнага выпадку Галабэр спраўна вёў сваю рубрыку. Часам ён задумваўся, падшукваў патрэбнае слова, нават запінаўся, але перадача ішла адразу ў эфір, і яму нічога не заставалася рабіць, як выходзіць са становішча самому: разлічваць на дапамогу бясстраснага і строгага Бастара - нашага маўклівага суддзі - было нельга.
Ад нашай былой дружбы з Галабэрам (калі, вядома, гэта можна назваць дружбай) не засталося і следу. Мае пагрозы, напэўна, патушылі тую іскрынку даверу, якая мільгала ў душы Галабэра. Цяпер я быў для яго толькі начальнікам. «Ну і можаш сабе крыўдаваць, - думаў я, - затое ў цябе ёсць работа, а ў канцы месяца сёе-тое знойдзецца і ў касе, каб уратаваць жонку з сынам ад галечы».
Зрэшты, я не раз спрабаваў сабе ўявіць, якая жанчына магла выйсці за такога абармота.
Аднойчы ўвечары ён з'явіўся з рассечанай шчакой - ад скроні да падбародка.
- Ведаеце, няшчасны выпадак, - прамармытаў ён.
- Што вы кажаце?! - з'едліва перапытаў я - такім дурным здалося мне яго тлумачэнне.
- Так, няшчасны выпадак, - адчаканіў ён, нібы даючы клятву.
Пасля гэтага Галабэр увесь час маўчаў, пакуль не падышла яго чарга ісці да мікрафона.
З таго дня ён перастаў галіцца, спадзеючыся, што шчацінне прыкрые рубец на шчацэ. Паступова Галабэр зарос неахайнай жоўта-рудою барадой, і ад гэтага яшчэ больш дзікім здаваўся яго блукаючы позірк. А што да яго перадач, то яны станавіліся ўсё больш і больш недарэчнымі. Урэшце я мусіў сказаць яму пра гэта. Асцярожна падбіраючы словы, каб, крый бог, не пакрыўдзіць чалавека, я далікатна папрасіў яго выказвацца карацей, прасцей, гаварыць толькі пра канкрэтныя рэчы, і галоўнае - ніякіх ідэй. Ідэі - гэта зусім не тое, што патрэбна на радыё. Не помню добра, якія выразы я ўжываў, але чамусьці пасля гэтай размовы я зноў адчуў сябе вінаватым. Адзінае, што ён дазволіў сабе адказаць:
- Я ўлічу вашы парады.
У голасе прагучала такая сляпая пакорлівасць, што я прасякся да яго ціхай нянавісцю.
На другі дзень ён не прыйшоў на работу ў прызначаны час. Я нават падумаў, што ён увогуле больш сюды ніколі не пакажацца. Але тут адчыніліся дзверы, і ў рэдакцыю, ледзьве дыхаючы, убег Галабэр. Нельга было губляць ні секунды. Літаратурная супрацоўніца акурат прыкончвала аднаго ангельскага раманіста, і столькі злосці было ў яе голасе, што лепшага слова, чым «прыкончыць», тут і не прыдумаеш. Я падштурхнуў Галабэра ў студыю:
- Ваша чарга. І галоўнае, не забывайцеся пра тое, што я вам учора казаў: прастата, праўдзівасць, выразнасць...
Век помніць буду тое, што давялося мне пачуць праз некалькі хвілін.
Для пачатку, бегучы да мікрафона, ён перакуліў крэсла. Да мяне данёсся страшэнны грукат. Потым ён усеўся, дастаў з кішэні свае запісы, і ў дынаміку пачулася шамаценне паперы. І так і гэтак круціў ён свае нататкі, нібы развучыўся чытаць, і ўсё разгублена паўтараў: «Дарагая, мілая мадам... дарагая, мілая мадам...»
Я глянуў на Бастара Кітана. Той спакойна сачыў за сваімі стрэлкамі, быццам усё ішло нармальна. Як толькі Галабэр вымаўляў сваё «Дарагая, мілая мадам...», стрэлка ўзроўню гуку ўздрыгвала, а потым зноў падала да нуля.
Нарэшце ён рашыўся:
- Дарагая, мілая мадам, ад мяне патрабуюць, каб я гаварыў з вамі проста, але жыццё маё зусім няпростае. Сёння я раскажу вам, правільней, павінен быў расказаць пра адзін парыжскі судовы працэс, які, напэўна, вас усіх зацікавіць. Гэта вельмі хвалюючая гісторыя, калі так можна сказаць... Сёння пасля абеду я заняў сваё месца ў ложы прэсы ў трынаццатай зале пасяджэнняў, дзе, як вядома, заслухоўваюцца крымінальныя справы. Працэс ішоў пад старшынствам месьё Жэрара, пра дабрыню якога па горадзе ходзяць легенды. Праз акуляры ён, як заўсёды, паглядваў у залу сваімі добрымі і адначасна хітраватымі вачыма, за што і атрымаў прозвішча новага Саламона*, калі так можна сказаць... Раптам устае адна прыгожая маладая жанчына са страшэнна бледным тварам і ідзе проста да... калі так можна сказаць... ідзе... калі можна так... Ды што я буду выдумляць? Не быў я на гэтым працэсе. Шэф пасылаў мяне, а я туды не змог пайсці. Перашкодзілі мне. Брыжыта перашкодзіла. Сёння ў яе зноў быў прыпадак, і яна не захацела нікуды адпускаць мяне. Яна ўбіла сабе ў галаву, што ў мяне завялася палюбоўніца. Я ніяк не мог вырвацца з дому. Калі мяне выганяць з работы, не будзе чым заплаціць за пансіён, і тады нашага сына адправяць дамоў. Хлопчыку давядзецца жыць разам з намі, у гэтым пекле. Я спрабаваў вылезці праз акно. Вышыні я не баюся. Але ніяк не мог адкрыць зашчапку, і пакуль я з ёю поркаўся, Брыжыта накінулася на мяне і выхапіла мой кашалёк. Яна дастала адтуль дзве асігнацыі па тысячы франкаў - гэта ўсё, што я меў, - і парвала іх на дробныя кавалачкі. «Вось цяпер-то ты нікуды не паедзеш», - крычала яна. У адчаі я ўдарыў яе. Яна ўпала, а я тым часам выскачыў праз акно і ўцёк. Спадзяваўся даехаць у Парыж на спадарожнай, але ніхто не ўзяў мяне. Чорт яго ведае, можа, гэта мая барада наводзіць страх на людзей... Як так атрымалася, што я ўдарыў яе? Яна ж ні ў чым не вінаватая. Але ў той момант я сам не ведаў, што раблю. У нас і так было мала грошай, а яны ж так патрэбныя... Перш-наперш для сына, каб трымаць яго ў пансіёне. Навошта яму бачыць, як мы жывём... У рэшце рэшт пайшоў я пехатой. Дарога не блізкая - добрых 15 кіламетраў, але гадзіны за 3, думаў, зайду. Што і казаць: гэта ж смеху варта - цягнуцца пешшу, у той час калі ёсць электрычкі, аўтобусы, таксі!.. Ішоў я, ішоў і ніяк не мог супакоіцца. А тут бачу: не паспяваю на перадачу. Ну, думаю, цяпер-то я палячу з работы. «Божа, - хацелася мне крыкнуць, - за што на мяне такое насланнё?!» Бывае, часам і ў мяне з'яўляюцца думкі, якія прыносяць спакой і суцяшэнне. І мне падумалася: рана ці позна яна памрэ - і я ўсёй душой жадаю, каб яна памерла, - гэтая жанчына, якую я з такой цяжкасцю заваяваў, так кахаў, так песціў... Але тут жа я спыніў сябе: а што, калі я памру першы?.. Дык якая мне карысць - спадзявацца на яе смерць... Я пакуль што яшчэ не дадумаўся да забойства, але ў тыя хвіліны, калі яе вочы наліваюцца не то злосцю, не то вар'яцтвам, я па-сапраўднаму ненавіджу яе... Прыпадкі ў яе становяцца ўсё цяжэйшыя, асабліва з таго часу, як я перайшоў на радыё. Калі яна бачыць, як я рыхтуюся да перадачы і пішу тэкст выступлення, яна шалее. Неяк яна прачытала першы сказ майго выступлення: «Дарагая, мілая мадам...» і адразу падумала, што я пішу любоўнае пісьмо сваёй каханцы. Другім разам, калі яна застала мяне за работай, яна накінулася на мяне з нажом. Я паспеў прыкрыцца локцем, і лязо распаласавала мне толькі правую шчаку. Таму я цяпер і не галюся, а мая барада перапалохала сёння ўсіх шафёраў. Скончылася тым, што дома я больш нічога не пішу. Іду сабе на авеню Мантэня, саджуся на лаўку і крэмзаю свае перадачы. Сёй-той з прахожых аглядваецца на мяне, асабліва паліцэйскія. «Цікава: валацуга, а бач, нешта творыць!» - відаць, думаюць яны. Але, на шчасце, у Парыжы жывуць абыякавыя людзі: праходзяць сабе міма і хоць бы вокам на лаўку маю павярнулі. На ўсё ім напляваць. Але ж я-то іх бачу, і яны перашкаджаюць мне засяродзіцца. Думка збіваецца, я пачынаю блытацца ў доўгіх сказах, а мой шэф патрабуе, каб я гаварыў як мага прасцей. На мяне нападае страх, што я страчу работу, і тады адзінае, што мне прыходзіць у галаву, - гэта кінуцца пад машыны, якія сваім дымам і шумам паралізуюць мой мозг. Найчасцей я так незадаволены сваім тэкстам і так баюся застацца без работы, што мне проста неабходна парэпеціраваць, пачытаць сваё выступленне ўголас. Тады я іду ў якую-небудзь вялікую кавярню на Елісейскіх палях, зачыняюся ў туалеце і чытаю сваю пісаніну, быццам перад мікрафонам. А каб ніхто не пачуў, я ўвесь час спускаю ваду. Аднойчы нейкі нецярплівы кліент пачаў біць нагамі ў дзверы... Так і не супакоіўшыся, я звычайна бадзяюся па вуліцах, сам сабе паўтараю сваё выступленне і чакаю чатырох гадзін раніцы. Але сягоння мне давялося адмераць 15 кіламетраў пехатой, нідзе я не паспеў пабыць і нічога я не запісаў... А мне так хочацца працаваць, так хочацца, каб не адпраўлялі дамоў майго Тамаса, каб ён толькі не бачыў нашага пекла... іменна пекла - нічога лепшага, чым гэтае старое, зацёртае слова, я не знаходжу. Бо хіба інакш можна назваць наша жыццё, калі адна бяда змяняецца другой, калі на кожным кроку нас падсцерагае новая небяспека і кожную гадзіну, кожную секунду мы задыхаемся ад нервовых стрэсаў... І так будзе заўсёды, пакуль не памрэ яна або я... Але ж мы яшчэ маладыя, здаровыя, і таму канца гэтаму пеклу няма, няма, няма...
* Саламон (970-931 да н.э.), цар Ізраіля, вядомы сваёй выключнай мудрасцю.
Разоў дваццаць я збіраўся націснуць на кнопку і адключыць эфір - гэта потым лёгка было б растлумачыць тэхнічнымі прычынамі - аднак алімпійскі спакой гукааператара, які незалежна і абыякава пазіраў на стрэлкі прыбораў, кожны раз спыняў мяне. Калі Галабэр змоўк, я не ведаў, што рабіць і што казаць... Крыху апамятаўшыся, я даў аператару знак уключыць запіс канцоўкі перадачы. Пасля гэтага мы патушылі ў студыі святло і пайшлі дамоў, а знясілены, ушчэнт разбіты Галабэр застаўся сядзець перад мікрафонам, абхапіўшы галаву рукамі.
На другі дзень ён не прыйшоў, і больш мы яго не бачылі. А праз некалькі дзён да мяне завітаў інспектар паліцыі. Я акурат пачынаў засынаць. Інспектар і паведаміў мне аб смерці майго супрацоўніка... Бедалага, на гэты раз не змог ён ухіліцца ад нажа...
Доўга не выходзіў у мяне з галавы гэты выпадак... Што ж, думаў я, прынамсі, хоць адзін раз у жыцці чалавеку ўдалося выкласці ўсё, што гадамі ад'ядала душу і цяжкім грузам ляжала на сэрцы. А ці быў у гэтым які сэнс? Не, вядома. А зрэшты, хто ведае, можа, там, на далёкім востраве, за тысячы кіламетраў, знайшлася хоць адна чалавечая істота, якая не засталася раўнадушнай да гэтай перадсмяротнай споведзі Галабэра...
Пазней я даведаўся, што ніхто так і не пачуў нашай перадачы і голас Галабэра назаўсёды згубіўся ў эфіры. А колькі яшчэ такіх няшчасных, як ён, паміраюць з адчайным крыкам аб спагадзе і дапамозе, але свет - глухі, і малітвы іх разбіваюцца аб сцяну абыякавага маўчання...