epub
 
падключыць
слоўнікі

Сакрат Яновіч

Занатоўкі для памяці

Вятрыскі ў нас ад выгану з багоньнікам; гудзяць у коміне ды пасьвістваюць у лапухах, цубаняць дажджамі па высокай адгэтуль сьцяне дому, а ўзімку накурганьваючы каля яе сьнегу. У жніво налятаюць яны ад паўднёвых палёў з пахамі сьпелага збожжа й ссохлага палыну. Буры з грымотамі наводзяць паганскі пярэпалах. Як-жа па-райску пасьля таго бярэцца зелянець агарод: кучаравіцца моркаўка, выструньваецца буракоўе, агурэчнік у квецені нагадвае сабой аселы зь неба дзівосны дыван, акурат побач расьцьвілага маку, а лісьці гарбуза, што ў бульбянішчы, сьмешна падобныя на чуйныя вушы сьвіней, затоеных у шкодзе... Тады нават сваркі вераб'ёў са шпакамі за будку на шчытовішчы здаюцца весялосьцю.

Пад старою яблыняй з павіслым ад пладоў галіноўем знаходжу я апалыя папяроўкі, празрыстыя ад высьпеласьці, у якіх, калі глядзець на іх пад сонца, відаць зярняткі. Ем з лакомлівасьцю падлетка, што залез у чужы сад. Вачыма ўявы бачу я нябожчыка бацьку й тое, як ён крывіцца на маё гэтае смакаваньне: «Яблычкі табе ў галаве, а не работа!»

...Дзяцеліна пад Глінішчам уся ў ранішняй расе. За паласою яе й за дзічкаю ружавее палетак канюшыны, якую косяць ад другога канца. Адтуль, угледзеў я, сігае заяц, імчыць ён - здаецца, - проста на мяне, ад чаго я аж разгубіўся, мала не ўпусьціўшы з рук сьняданак, што прынёс тым дзядзькам. «Ла-ві-і-ііі, ла-а-ві-ііі яго! - лямантуе нехта зусім побач, і я баюся азірнуцца на гэты крык, і ўшчэмліва трымаю пацяжэлы вузялок. - Эх, недарэка ты...» - гэта ізноў да мяне, і робіцца мне страшна, быццам той нехта зараз сьцебане мяне пугаю. «Нашто ён мне, гэты заяц? Не хачу я яго!» - калачуея, як перад якім апраўданьнем.

Пасьля таго, ходзячы ў поле, я абыходзіў гэтую мясьцінку, хоць было тут хораша.

...Стаяць аднаму ў крынічнай рэчаньцы ды пад высокім небам канца лета. Яшчэ не адлятаюць журавы й дзікія гусі, а ўжо перацьвітае поплаў і пусьцее поле. Босыя ногі заносіць пяском быстрая вада, яна жывым срэбрам паблісквае пад стромаю з гняздоўем плісак. На бяскрай пожні выгналі авечак і кароваў без пастуха, а ў пыльных прыгуменьнях буяць малатарні. І чуваць гвалт торгу ў мястэчку, за хатамі з садкамі, у якіх залацеюць грушы, усё роўна бы абсыпаныя медзякамі дзеля незвынайнасьці якое, ды трохі па-дзіцячаму румяняцца зімовыя яблыкі. На загонах у нізках клапоцяцца гаспадыні, відаць і дзяўчат (іхнюю паненчынасьць пазнаюць па нецярплівасьці).

Стаяць самому сабе перад усім і ўсімі, у гаснучае лета, але перад сытай восеньню. Селяніну гэта зразумець! Калі гэта праўда, што без задаволенасьці няма прыгажосьці, дык і я ведаю, чаму падабаліся мне кастрычніцкія імжа й сутоньне, апалая лістота й завугольны вецер, дождж на шыбах і рыпат весьнічак... Таемнасьць поначнага падворышча. Цяплынь пасьцелі ў дажджоўе, сон пра сьвежаваньне (запах ад смаленага саламяным агнём кормніка, якога калолі пад Каляду).

...Завялася ідэя: закончыць школу ў горадзе й убіцца на работу ў фабрыцы. Ад яе мы ў выпускной клясе пачатковай школы чуліся, як у застуднай гарачцы. Тое й тое далося нам потым, ой, нялёгка: першае - ад вясковай недавучанасьці, а другое - ад дзярлівасьці новага сьвету. У свае прыезды на вакацыі прыбілася да мяне (і не да аднаго мяне) нейкае парабкоўскае крыўдаваньне на матку-бацьку, злосьць на гаспадарку й зямлю, на цэлае гэтае запацелае ад натруджанасьці йснаваньне; ад натужлівай працы гнаіліся маладому скулы.

На Пятра й Паўла адбываліся музыкі; былі гармоня, скрыпка, бубен. Чакалася таго, каб хоць на каротка адлучыцца ад паспалітасьці, узвысіць сябе слоўцамі й манерамі сярод тых, каму не наканавана завідлівая будучыня ў занебакрайных далячынях. «Мой пан ідзе», - пачуў я пра сябе ад маці ў замгнёную рань, сам ледзь на нагах ад танцаў. Яна таўкла ў цэбры бульбу кормніку й з прыхільнасьцю зірнула на мой франтаваты стан (мне было ўжо блізка да праўдаў жаночае долі, менавіта да чарнабрывай загледжанасьці ў павярхоўную гожасьць).

...Здарылася са мною й такое, у даросласьць, калі, упіўшыся, пакінуў я без дай прычыны кампанію ды пасунуўся ў глыб ночы. Цьвілі ліпы, пахацелі паненскія агародчыкі, устаялася была паркая ціш. Я, даўно ня быўшы ў сваім мястэчку, маячыў у ягоных вулачках. Уразіла мяне бязьлюдзьдзе ў ім, усё роўна што ў паморак або ў - не забытую - апошневаенную акупацыю. Гэта-ж тады, у тую перадпоўнач, я зразумеў, што йдуць часы, у якія чалавек ня будзе рады чалавеку. І ўсё думаў, адкуль яны такія набліжаюцца й дзе іх пачатак (?)... Зьяўляліся зь дзяцінства тлумныя пагулянкі, кавалераватыя хлапчыскі, дурэючыя ў вечаровых залётах ля вяргіневых платоў, попіскі дзяўчынят з брыняючымі грудзьмі, выглядкі з расчыненых вокан цікаўлівых цётак і мацярок, увесь той вэрхал задаволенасьці. А кожны выяўлены твар наводзіў думку пра зьменлівы лёс. У сьвітаньне прычапіўся да мяне, бы сабачук, якісьці п'яны, па яго балбатні - прывалочаны сюды: яму трэба было грошай пазычыць у каго.

...Ніхто ня ведае, ці калі было добра ў вёсцы. Мяркуючы па тым, як ад самое старажытнасьці людзі імкнуцца ў гарады, трэба лічыць, што гэта й ёсьць адказ.

Я ўсьведамляю сабе, што чароўныя вершы пісаць пра сенаваньне можа той, хто не цягае касы, ня ходзіць за плугам. Паэзія заглядвала пад страху здавён-даўна разам з валакітамі з доўгімі торбамі, потым навейваў яе ветрык ад цыганскіх вогнішчаў ля рэчак, а яшчэ пасьля папахвала ёю ад асьвечаных паняў і панятаў, і, урэшце, улятала яна бясшумным анёлам за белатварым кніхнікам манастырскім або, усё часьцей, з боку гораду. Ад валакітаў браліся вясковыя мудрацы без свайго хлеба; ад цыганоў песьні павяліся пра каханьне няшчаснае, вычварнае ўсё-такі ў несьціханы тады холад, голад і паморак; паняты напусьцілі ў хату бабам моды квяты тыя сеяць замест радка буракоў ці морквы; кніжнікі ў касьцюмах плялі дзецярні ў школках пра хараство поля, а на ім гэта цівун надаваў бізуноў ратаю, і пра лугоў хараство вярэдзілі, ад касьбы-ж на якіх горкі пот заліваў вочы, і пра неба гэтак-жа, зь якога, калі не навальніца зь перунамі, дык суша пякла або Бог сварыўся. Хвалілі яны вёску, бы на сьмех які! І нашто ім тое было патрэбнае? Колькі-ж год і вякоў мужык толькі й ведаў чакаць таго, каб перастаць быць мужыком (у казакі падаваўся). І прычакаў, дзякуй Табе, Божа Ўсямоцны!

Нішто не паверне яго назад, каб нават сьвет і сонца мелі прапасьці. Хлеб лёгкі, і кожны цяпер пан, самы апошні цямнотнік, што сям-там туляецца ў паркетных кватэрах унукаў, ходзячы жывым экспанатам паншчыннага жаху.

Той шкадуе мінулае, каму жыць добра стала, даўно добра. Чаму гэта так дзіўна?

...Чалавек, бачыш, - піша сябар, - адрываецца ад каранёў я свайго. Тлумачэньняў таго ёсьцека, аднак цяжка ўказаць на галоўнае сярод іх. У гэтых людзкіх вывараценях ёсьць трагічнасьць самаадрачэньня... Можна дадаць: зьвярыны інстынкт, каб толькі наесьціся. Ну і ў цяпле быць. Усё робім перш дзеля самога йснаваньня. Жыць-жа трэба! А пытаньне пра цану быцьця таго ёсьць, як і сам здагадваесься, пытаньнем, якое паставіў чалавек сам-жа сабе, калі стаў ён менавіта чалавекам ды стварыў - для сябе! - культуру з цывілізацыяй (лішнія, а затым і варожыя прыродзе).

Ці магло быць іначай? Не, не магло.

Цікава, сам пабач, што розум, зьявіўшыся ў чалавека, не зьмяніў яго сутнасьці як жывое зьявы. Тады - дзеля чаго ён у ім, гэты розум? Усяго, каб ведаць, што жыве? Мала як-бы... Каб болей і болей ведаць? Дык - нашто?

Каб працы пазбыцца, да раю дайсьці? Але заўсёды будзе пытаньне: а што далей?..

Бачыш, як граф навамодны люблю я паехаць у родавую хаціну зь дзедавай печаю ды гліняным таком каля яе, з выкаўзанымі лавамі пад ваконцамі, і сесьці тамака за стол, сточаны караедамі, і пачытаць сабе за ім пра касьмічныя ракеты й навуковыя рэвалюцыі, і пра тое, што налічваецца мільёны вучоных, і пра тое яшчэ, што тэхнічна магчыма, нарэшце, зь пяску вырабляць шмат што патрэбнае нам для жыцьця... А мне вось, адэпту ўнівэрсытэту ды адначасова ўласьніку хаткі, ёсьць гэтак-жа старадаўні клопат з дровамі на зіму й з тым, каб уставіць шыбу, і знайсьці майстра (перакрыць дах), і нямаш цыманту, і не дапытацца, дзе-б тут воз гною на агарод хто прадаў, а зусім бяда, адкуль ратая наняць (хоць ты сам па-першабытнаму сукачом ары). Праўда, у покуце, дзе іконы, шуміць і буяніць тэлевізар, які маці глядзіць ды слухае, як той бясьпісьменны дзядзька ў касьцюме, якому заманулася пабыць на дакладзе прафэсара, прывезенага ў клюб. Перад учарнелымі ўваходнымі дзьвярыма (з засаўкай) красуецца мая легкавушка, якую пакалечыў, упаўшы ў непагадзь на яе, падгніты тын...

Усё каб выгадней, смачней, бесьпячней. Ну й што сказалі-б на тое, калі-б змаглі сказаць, тыя гатункі жывога ў сьвеце, якія род наш выгубіў альбо выгубіць? А калі й самую Зямлю мы зьніштожым, распылім па Космасе, ізноў ня будзе аніякіх пытаньняў. Насунецца тады цішыня, якой нікому не ўявіць сабе. І якую параўноўваць зь веквечнай гэтак-жа несур'ёзна, як пясчынку з Сусьветам (пра які мы ўсяго здагадваемся, што ён без пачатку й без канца).

Ані такіх, ані хаця-б падобных думак не было ў майго нябожчыка бацькі, калі ён вярнуўся з астатняе, на наша паняцьце, прымітыўнае вайны. Ён паставіў сапраўдны дом з паддашкам, на купленым пляцы ў зарасьлях пажарышчаў. Быў хвацкім шаўцом, і яму спорна ўдалося тое ў тадышнюю адбудову. Прынёс з акуратнай чужыны норавы й мары, якія ў нас лічыліся панскімі. Найпершай непрыстойнасьцю зь яго боку было штодзённае галеньне твару... А яго турботы з майстрамі, можна сказаць, паўвеку назад аказаліся ня вельмі каб сьмешнымі і ў наша пакаленьне, ужо перасеўшае зь ляскатлівых фурманак на ўсёмогучыя трактары, з гнаявак у аўтамашыны, цапы й маслабойкі перадаючы ў музэі, быццам для публічнай перасьцярогі якое ад рэцыдыву былога.

Бацька заўпарціўся заказаць вэнэцыянскія вокны (надта-ж наглядзеўся ён на іх у Саксоніі). І аплянаваў ён калідор з філянговымі дзьвярыма ў пакоі і ў кухню ды ўсходы з парэнчаю, на той паддашак, на якім меў намер дажываць з нашай маці (пакінуўшы нам, двум сынам, па палове размашыстага дому). Столяра такога, які - напасьледак - не адкінуўся ад яго, напытаў бацька недзе аж пад Беластокам (у Ліпавым Мосьце?), але й гэты яшчэ раз перарабляў усенька, ня могучы пагадзіцца з тым, што ўсё павінна быць шырокае й вялікае. Цесьляры-ж, ставячы сьцены, хітравалі накшталт італьянскага страйку, паціху пабойваючыся, што будуюць яны высознае глупства. З адным печніком не зазнаў ён дураты - чалавек гэты ваяваў, быў у Англіі.

...У маладую вясну, за ўсыпанымі квеценьню вішнякамі ў платох скрыгоча й ламарэньдзіць будаўнічы сэзон. Выныраюць кроквы з латкамі, па якіх павукамі ходзяць мужчыны (рыхтуюць шыфэр). Унізе - уедлівы енкат пілы, цясаньне, ад якога адчуваецца слушную здаволенасьць, і ў нечым пужлівая зьвяга гэбля. Бубніць хуткая гутарка, перапыненая звонкім ад вышыні покрыкам з даху... Вырасьцеш, ажэнісься, дык і пабудуесься. Адвечнае гэта ў нас: віць аднова гняздо. Нязьменная прычына нашай незайздроснай іншым заможнасьці (дзед ставіў хату сабе, і бацька, а цяпер - сын, праўда, мураваны дом, а пасьля - унук?). Няма калі нам жыць ды багацець. Жытло ня можа быць лепшае за лёс, таму шчасьцю нашаму ў людзях, да якіх мы натужваемся параўнацца, усё тая-ж грош-цана. Але мы гэтага ня бачым, ідучы з тварам, адвернутым за сябе, з вачыма, вываленымі ад ганьбы няслаўнай памяці найбедных зь бедных. І таму гэта ня верым у тое, што, аднак, нішто ў жыцьці не вяртаецца, гэтак-жа добрае, як і нядобрае, цячэ ў акіян нябыту. Наша няўпэўненасьць такая пераўтварылася ў васаблівую рэлігію нашую, у якой ёсьць-жа галоўны плебэйскі атрыбут яе, менавіта страх. Фактычна ўсё бачым вачыма страху, усё, да апошняе дробязі, да самай мізэрнай глуповінкі. Дакладна ўсё!

Ці ўдасца каму калі апісаць беларускі страх?

...Ядловец каля сьнежнай шашы, бы архаічная людзіна, што прыбілася зь вечаровага запольля. Бліскаціць электрычнымі агнямі блізкае мястэчка. Мардабойная правінцыя, некалі без паняцьця, як жыць. Ужо як быццам не такая... Можна прызнаць рацыю, калі кажуць: ёсьць у яе ўсё, што трэба, каб было; нават хлебам пачалі ў ёй раскідацца (ссохлы мочаць курам). Не паверыць гэтаму той, хто ня ўмее зьвярнуць увагу на асаблівасьць пасажыраў аўтобусаў у Беласток на беларускіх маршрутах. Пыхлівасьць маладзіцаў, ад якой чамусьці ўяўляецца камічным іхняе каханьне, пакуты іх і сьлёзы. Фанабэрыстасьць маладажонаў прывейвае забытыя пахі шляхецкіх засьценкаў (зь якіх колькі-ж было рогату ў простанародзьдзі і ў літаратуры).

Жылі-былі дзеля збожжа й мяса - цывілізацыя поля й хлява, сутыкнуўшыся з фабрычнаю, пакрывілася ў характарах, заядласьць да працы перайначыўшы ў трывіяльнае хітрэцтва.

...Ёсьць імгненьні ў жыцьці, якіх аніяк не забыць. Ад якіх крыўдліва горбісься. Радасьць падае ў бяспамяць.

Лёс зьмяняецца хутчэй, чымсьці думкі. Адсюль гэта тыя недаросласьць у дарослых і - даросласьць у дарастаючых. У курных хатах з тэлевізарам у покуце, у тых, што на вуліцы іранічна званай у нас Новаю ў мястэчку, - устаялася непатрэбнасьць. Канае ў іх мінулае, сарамліва зацішыўшыся. - А куды ты пойдзеш, а ці хто прывеціць цябе? Сядзі крыцаю, во, і здаволены будзь, што не чапаюць!

Дагэтуль вялікія войны выклікалі вялікія зьмены. Калі грамадзтвам сталі й сяляне, пайшлі яны, вядома, сьледам за папамі, пакідаючы зямлю (правіла: дзе не было маёнткаў, там аруць і сеюць і ў сёньняшні пералом, і бязьлюдзьдзя няма). А кар'еры іх, як і яны самі, - парабіліся начнымі старажамі гэтыя нядаўнія гаспадары, а жонкі іхнія - нянькамі ўнукаў і служанкамі дачок сваіх, часамі прыбіральніцамі на службе. Дзеці, прайшоўшы ўжо школы, валакуць да сябе ўсянютка тое, што падгледжана ў колішніх панскіх пакоях. І старым гэтым нямаш месца, па гарадох начуюць яны ў кухнях, на раскладушках, а па меншых мясьцінах - рыхтуюць ім кануры з падлогаю ды ваконцам у лішніх хлявох (рамантаваных на гаражы й дрывотні). Холад там, хоць ты сабак ганяй! Песьні жальбы ім сьпяваць я павінен? О не, наадварот, крыкнуць мне на іх: «Так вам і трэба за тое, што панічоў сабе нагадавалі! Самі плявалі на сябе, дык чаму-ж гэта нашчадкі вашы любіць вас мусяць?! За што? Ганьба ня вырасьціць кветку пашаны!»

...У прыгарадзе добра, утульней у драбноце дзён. Пражывеш сабе іх, адзін за адным, без прэтэнзіяў на якую-колечы значнасьць. У прадвесьне, калі ўраньні хрумсьціць пад нагамі талы сьнег, прымарожаны за ноч, ідзеш у цяпліцу пасеяць першыя агуркі. Карміць будзеш курэй-нясушак. Потым, у позьні ўзыход сонца, пасьнедаеш з жонкаю ды дзяцьмі (яны сьпяшаюцца ў школу). Сядзеш у сваю зьежджаную легкавушку, штб стаіць за акном на падворчыку, і пунктуальна - дзякуючы ёй - пабудзеш на казённай рабоце, зь якое ясі хлеб (табе, вядома, напляваць на яе).

Час ад часу ў ваколіцы згвалтуюць чыюсьці дачку нейкія лайдакі або абкрадуць далейшага суседа прыежджыя зладзеі; бывае - кагосьці заб'юць бандыты (пазалетась - агародніка Рухаймозга). З прыцемкам ня трэба выходзіць у завулкі, нікуды. А калі хрысьціны спраўляеш ці паклічаш сваякоў на Каляду альбо іншы баль які надумаеш, дык няхай лепей заначуюць у тваім доме госьці (ёсьць-жа тых пакояў!).

...Эпоха сьмяецца з эпохі, заўсёды наступная з папярэдняй, як сын з бацькі (дачка з маці). І гэты сьмех, бы лямант гісторыі: быў, ёсьць і будзе. Веліч зьмяншаецца ў сьмешнасьць, трагедыя ходзіць пад руку з камэдыяй, швэндаючыся па задворках быту. Праклён валачашчае бабы заглушае плач Джульеты, а набабнік плюе на Рамэа.

І жывуць людкове, заглядзеўшыся ня столькі ў будучыню, колькі самі ў сябе. Гэта таму ніхто нікога не разумее, хоць і гавораць і думаюць. Іначай ня можа быць, адкажа хтосьці (маючы рацыю, на жаль).

Аднак калі мой сын стаў дарослым, я штораз зьдзіўляюся яго нясьпеласцю. І мне ўсё здаецца, што я, будучы ў ягоных гадох, ужо быў такім, як цяпер больш-менш... Гэта, напэўна, няпраўда - сваё пражытае памятаем не такім, якім яно было, а такім, якім хочам бачыць яго, азіраючыся за сябе. Мы безупынна менавіта хочам. І ў гэтым, магчыма, закон, які не абыйсьці бокам (праўда, ёсьць цывілізацыі, у якіх няма гэткага непрымушанага прымусу).

Мой сын. Я ўсё прыглядаюся да яго. Я не разумею яго. Іншы раз здасца мне, што я ўсё-такі, урэшце-ж... Тады ён ізноў учыніць або скажа нешта такое, ад чаго робіцца мне яшчэ цямней. Апускаюся ў роздумы пра нябожчыка бацьку, прызнацца: дзякуючы яму, сыну свайму, а ўнуку ягонаму... Жыцьцё паўтараецца, як прырода, бы нарадзіны й сьмерць, паўтараецца й незразумеласьцю сваёю. У выбух спрэчкі - паміж намі, падобнай на майскі градапад, я навучыўся глушыць яе зьнянацку: ты не пад мяне гавары, ты пачакай і скажы гэта свайму сыну, калі яго будзеш мець!

Ён анямела моўкне.

І я ведаю, што сказаў яму, відаць, важнае, і потым сушу сабе галаву над тым, што менавіта сказаў я яму якраз і напэўна?! Як быццам навылёт ведаю й адначасна роспачна ня ведаю й ня ведаю! Мой-жа сьвет - гэта не яго сьвет, хоць ягоны пачынаўся ў маім. Маё жыцьцё ўсё далей і далей ад ягонага, бо гэта ён пойдзе наперад, павярнуўшыся да майго сьпінаю. І толькі калі ягоны доўгі крок запаволіцца на цяжкай вярсьце, мусіць тады прыпыніцца й сваім зрокам, ужо гэтак-жа немаладым, паглядзець на бацькоўскае (дабіўшыся да нудоты гэтаксама спозьненага розуму).

...Бы выява таемнага скарбу мігацеў заліўны Доўгі луг у Юр'еў дзень, калі бабуля выводзіла мяне глядзець поле. З жытнёвае руні не было ўжо відаць вароны, сеўшае ў яе, што прарочыла ўраджайнасьць і хлеб аж на ўсю зіму. Але нішто так не засела ў маёй памяці з тае вясны, як той мігат, быццам гэта самое сонца купалася ў тым лузе, пырскаючы ва ўсе бакі й пужаючы кнігаўкі. Хацелася стрымгалоў пабегчы туды й, схаваўшыся за вербалозамі, самому ўбачыць тую цудную гулянку (гэтак кавалеры падгледжвалі дзяўчатаў на сажалках). Я ня цяміў, што прыгажэй ёсьць заўсёды здалёку (вада тая аказалася са страхотна грузкім дном з плоймаю апалонікаў).

На ўскраі сваёй палоскі мы расьсьцілалі радзюжку, каб прысесьці на сырой зямліцы паесьці. На ручнік выкладвала бабуська пару гатаваных яек, па скібцы хлеба, і ставіла адмысловую, малую, гладышку з кіслым малаком (акуратненька абвязаную хусьцінкаю). Знаходзілася й крышынка солі.

Яна памерла ў тое-ж маё маленства, нясьпешна й урачыста. Пасьля яе сьмерці людзі пачалі пакідаць сярпы, перасталі пасьціць, а потым кінуліся рабіць усенька машынамі, багацець ды страчваць розум. Я тым часам вырас, паканчаў усякія школы й шумна палепшваў сьвет зь Беларусьсю, каб, у рэшце рэшт, пастарэць і задумацца над тым, што казала яна, мая непісьменная бабуля... Пахаваў я яе, бы тысячагадовы беларускі лёс, і, пакруціўшыся па жыцьці, сам цяпер ня ведаю, як мне быць. Новы час адказвае неяк няшчыра, у яго што ні дзень - то іншая праўда. І бацькі мае гэтак-жа разгубіліся.


1981-1993?

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая