Зіна прыйшла з вечарыны позна. Дамашнія, асабліва бабуля, бадай што ўжо выспаліся. Ціха, як крадучыся, на пальчыках, каб не разбудзіць Паўліка, прабралася ў чыстую палавіну хаты, спехам разабрала пасцель, гэтак жа похапкам выцягла з валасоў заколкі, скінула з сябе сукенку і, пацепваючыся, улеглася ў старым драўляным ложку, у якім любіла спачыць, калі прыязджала дамоў з горада.
Ляжала доўга, намагаючыся заснуць, але сон не ішоў. У нізкія, зацененыя знадворку кветкамі вокны цадзілася кволае ліпнёвае світанне, а Зіна не магла пазбавіцца ўзрушэння — яе на гэтай вечарыне ўзрушыла ўсю, да апошняй нервовай клетачкі.
«Што гэта? Насланнё, мабыць, нейкае?! — трывожна і радасна запыталася ў сябе.— Няўжо мой лёс? Аж смешна. Замужняя. З дзіцем. І раптам, ой, божа, каханне. Дзіўна, далібог!..»
Столькі дзяўчат у Крывяліцку. Адна прыгажэйшая за другую. І сваіх, і тых, што з горада прыязджаюць кожную суботу. Кожная, гэта Зіна добра ведае, проста ўскружыць галаву і свайму хлопцу, і кавалеру-гараджаніну.
Не спіцца. Зіна чуйна ўслухоўваецца ў знямела-трывожнае шапаценне кветак за акном і перабірае ў памяці гэты вечар, які начыста перакрэсліў усю яе цяперашнюю жытку.
Дзіва, дый годзе! Нейкі доўгавалосы студэнцік, дзіця горкае, яшчэ, мусіць, і цалавацца добра не ўмее, а выбраў яе, Зіну. А можа, гэта ёй, дзівачцы, усё здалося? Можа, гэта звычайнае хлапечае заляцанне?.. Калі Зіна з дзяўчатамі прыйшла на танцы, Толік — так звалі студэнта — стаяў воддаль, пад старою ліпаю, і адразу прыкмеціў яе, пачаў цікаваць. Зіна гэта адчула ледзь не фізічна, ёй аж нядобра зрабілася. Яна стрэлася з гэтым бадай што гіпнатычным позіркам і аж узлавалася: «Во яшчэ мне нахаба. Ай табе, жаўтароцік, дзяўчат мала? Засляпіла табе, ці што? На замужнюю бабу бельмы пяліш!..» Яе аж дрыжыкі пачалі біць. Падумала, што гэта халадок цягне з балота, ад Пцічанкі. Акрыўшыся матчынай хусткаю, якую захапіла ад назолаў-камароў, ды на заходзе неба было захмурылася, Зіна наважыла ўжо дамоў пайсці, але барадаты студэнт, мабыць, завадатар на вячорцы, паставіў новую пласцінку. Хлопцы і дзяўчаты ў круг рушылі, як на злом галавы. Барадач цырымонна абвясціў:
— Вальс... для закаханых!..
Ціха, бачком да Зіны праціснуўся той хлапчак, што абстрэльваў яе вачмі, у лёгкім паклоне схіліў галаву, доўгія, аж па плечы, цёмныя валасы закрылі яго матава-бледны пры цьмянай лямпачцы твар, а сам ён выдаваў тонкім і доўгім у сваёй студэнцкай кашулі. У хрыплаватым, прастуджаным голасе Зіна ўлавіла непадробную шчырасць:
— Проша...
Дрыготка, аж працяло, Зіна лёгка і квола паклала сваю, здалося, бязважкую руку на яго плячук, адчула — пальцы яе дробненька, можа, ён і не пачуў, трымцяць. Востра ў сэрца штурхнула дакорам: «Навошта я паперлася на гэтае гульбішча! Я ж яшчэ не разведзеная». І ў тое ж імгненне нехта невідушчы, як бы збоку: «Дзівачка, усё адно ты з ім, п’янчугам і слімаком, жыць не будзеш. Пакуль маладая ды прыгожая — развяжы сабе свет. З ім табе не жыццё, а вечная пакута. Лепш адной век звекаваць!..»
...Памыўшыся сцюдзёнай, толькі са студні, вадою, Зіна стаяла перад трумо і прычэсвалася. Разглядаючы сябе ў люстэрка, яна як бы спрачалася сама з сабою. З аднаго боку дакарала сябе за той, як лічыла, неабдуманы крок, вінаваціла сябе, што падахвоцілася з дзяўчатамі на пагулянку. Нават ганіла і ўпікала сябе. З другога, як нехта старонні, бараніла, апраўдвала і падахвочвала: «Зінка, дзівачка ты! Прыгожая, людская і паставай, і з твару. Не азірайся, ідзі ўжо, калі ступіла крок, не бойся!..»
Зіна марудзіла, як не сваімі рукамі, прычэсвалася, абы больш пабыць адной. Зараз бабуля пакліча на сняданак, і можа ўсё раскрыцца. Яна, Зіна, не ўпэўнена, што бабуля не заўважыць, што з ёю робіцца. І, вядома, скажа маці, а тая будзе знібець, чаўпці сваё: «Сцерпіцца — злюбіцца».
Як радае, што так лёгка выбавілася з гушчэчы цёмнага бору за Крывяліцкім балотам, ранішняе сонца набгом п’е рэдзенькую расу на дрэвах, на траве і кветках, і праз кусты язміну і малінніку перад вокнамі цёплымі абдымкамі-промнямі лашчыць голыя плечы і рукі Зіны, нячутна, мякка забаўляецца з распушчанымі валасамі. Зіне памроілася: яе асвежанага вадою твару кранаецца нехта нябачны, але такі жаданы, і яна як бы зноў засынае. З такога задумліва-соннага стану яе абуджае знаёмы голас:
— Зіначка, блінцы ачахнуць. Снедай, госцейка!..
Падумалася: якая ж я тут госця? Лічы, кожную суботу ці ў нядзелю з сумкай, напакаванай гасцінцамі, яна спяшаецца на электрычку. Два гады, як тут, у бацькоў яе Паўлік. Ужо яму тры гадкі. Як на добры лад, Паўлік мог бы быць і з ёю, у свякрухі. Але дзе там — гарадская пенсіянерка. Наадрэз адмовілася глядзець дзіця. «Самі прыспасобілі,— кажа,— самі і гадуйце».
І зімою, і ўлетку Зіна бегала на станцыю і са станцыі паўз гэтую канаву-калектар. І гэтае лета не ведае адхлання. Усё бягом і, як кажуць, прыскокам. Хіба калі падумала яна, што тут, на тым балоце, якое ёй далося ў знакі у маленстве, стрэнецца і яе доля-спакуса? Недзе там, на даляглядзе, стаіць між кустоў аграмадзіна-экскаватар, а ля яго, як мурашы, у рыжых, выцвілых кашулях пэцкаюцца, плёхаюцца ў багне хлапчукі. Казалі ёй, студэнты-гідратэхнікі па практыцы. Ды што ёй, Зіне, да іх. Каб жа знаццё, можа б, іншы раз хаця б вокам кінула... А яна ўсё спяшаючыся, з адным клопатам — хутчэй да Паўліка. Дома з сынам, з бацькамі і бабуляй забываліся нягоды жыцця ў горадзе ў хаце свякрухі-скнары. Бацькі ведалі, што ў Зіны не ладзілася жыццё. Муж аказаўся шалапутны, мамчын сынок, злёгся з такімі, як і сам, абібокамі. Пасля вайсковай службы стаў працаваць на заводзе, але што толку? Адбудзе сяк-так змену — і на вуліцу, да такіх, як сам. Вечарамі прападае ля магазіна, а як выхадны — то на рынку. Нешта купляе, нешта прадае, выменьвае. На нейкай махінацыі быў папаўся — яму пагражала адсідка, але заводскія хлопцы, дзе Эдзік рабіў слесарам, пашкадавалі Зіну, бо знайшоўся ўжо Паўлік, і яе шалапута-мужа ўзялі на парукі.
Бедавала, плакала Зіна, праклінаючы сваё няўдалае замужжа. Не думала, не гадала, што ўсё гэтак абернецца, што выпадзе ёй такая палынная доля. Каб гэта ведалася, яна ніколі б не паехала ў той горад, не засталася б на кватэры ў той цёткі з яе сынком. А памяркуеш, то і сама ж разява, дзе яе галава была тады, як пачаў заляцацца гэты Эдзік. Здурнела, паквапілася — армеец. У вайсковай апратцы выдае зух-хлопцам. Відны з сябе. І язычок няблага падвешаны. Заляцаўся, залатыя горы Зіне абяцаў. Канечне, яна верыла і не верыла. Баялася памыліцца, не даць прамашкі — да бацькоў прывозіла Эдзіка на выглёнды, як у Крывяліцку кажуць.
У Зініных бацькоў Эдзік стараўся — еў, піў, не саромячыся, і хваліўся без меры. Ілгаў абы-што, не чырванеючы. Калі пасля Зіна, асмеліўшыся, запытала ў маці пра кавалера, тая няпэўна паціснула плячамі:
— Хто яго ведае, хлопец як хлопец. А што там у яго наўме, адзін бог — суддзя. У горадзе свой дамок. Як ні кажы, прытулак. А жаночая доля такая: як ні харашыся, а дзеўкаваць век не будзеш, трэба браць на сябе гэты абузак — замужжа.
Паразважаўшы, маці выказалася больш пэўна:
— Ідзі, калі бярэ...
Бабуля маўчала. На сваім вяку яна больш пабачыла людзей, абы кіне вокам, то скажа, што то за чалавек; сцебане па вачах — не будзе заечую сцежку пятляць. Яна паназірала за Эдзікам і сабе зрабіла адзнаку: «Ілгун і задавака». Ды ў яе, бабулі, не папыталіся, і яна не назаляла, але папярэдзіла ўнучку: «Зінка, глядзі, каб не скруцілася твая маладосць. Не наравіцца мне, што гэты Эдзік дужа ж прагны. Гарэлку ў рот лье, як у барылку. І лжэ, як апошні лгун...»
І бацька добранькі, ужо такі маўчун, за дзень іншы раз не выцісне ніводнага слова, а тут як яго прарвала: «П’яніца праспіцца...»
Сказаў і, патупаўшы па хаце, моўчкі пасунуўся ў запечак. Вядома, лясны чалавек, усё жыццё на адзіноце.
Улетку Зіна распісалася з Эдзікам. Сумеснае іх жыццё, калі шчыра,— гарчэй, чым той горкі палын. А гэта ж, як па-людску, самая шчаслівая іх пара. Мядовыя дні, падараваныя ім маладосцю, азмрочыліся скрухай, горкай прыкрасцю. Не было ў іх таго, што дае сумесная блізкасць, калі адно жыве страсцю, ласкаю другога, калі ў самыя, нават першыя хвіліны праяўлення страсці абое нібы адно, маючы найвышэйшую асалоду быцця, паўнаты таго, што дае абаім высокае чалавечае пачуццё.
Зіна намагаецца прыгадаць, ці кахала яна Эдзіка. І што гэта ў іх было? Тое найвялікшае, запаветнае чалавечае шчасце, сіла, з якой можна параўнаць хіба самую маладосць.
«Што было ў яе з Эдзікам? — разважала з сабою Зіна.— Каханне? Мабыць, не. Была простая закаханасць, счэпленая шлюбным счэпам...»
Яе маці, мабыць, век пражыла з гэтым сваім «сцерпіцца — злюбіцца». Мабыць, і яна не мела паўнаты таго шчасця, якое дае сапраўднае, заснаванае на духоўнай і душэўнай блізкасці, каханне.
У памяці ўсплылі словы маці, якія яна выказала аднойчы, калі Зіна збіралася распісвацца: «Важна, каб мужчына любіў цябе, а твая бабская справа — унаравіць яму, мужчыне. Такая наша бабская доля...»
Няхай сабе. Але ж жанчына — чалавек, і ёй уласціва тое, што і мужчыне. І павага да сябе як чалавека — не прыхамаць, а набытак існасці; усё ідзе ад прыроды, з глыбіні чалавечага пачуцця...
...Стыне на стале сняданак — блінцы са скваркамі, якія ў сям’і Чаплікаў на нядзелю традыцыйныя, а Зіна да стала не спяшалася. Сцішана, на дыбачках падышла да калыскі, дзе смачна пасопваў яе ўцеха — Паўлік. (Імя ў гонар дзеда-партызана, што загінуў у час падрыву моста на Пцічы). Нейкі момант стаяла, забыўшыся на ўсё, тады асцярожна, каб не разбудзіць, паправіла коўдрачку.
І моўчкі, задуманая, прысела да стала. Не хацелася есці ані. У вачах, як наяве, стаяў чарнявенькі студэнцік. Ад яго рукі, якой ён трымаў Зінчыну руку, заставалася яшчэ цяпло — гаючасцю яно разлівалася ўсярэдзіне, змушаючы заміраць слодыччу растрывожанае сэрца.
— Можа, нездаровіцца табе, Зіначка? — бабуля адчула, што з унучкай нешта зрабілася.— Заўсёды была ты вясёлая, а сёння нейкая як разгубленая. Ці не хворая? Я ж во блінцоў напякла — твае любімыя дранічкі.
— Ой, бабулечка родная! — Зіна ўспыхнула ружовасцю; яе вялікія шэрыя вочы заблішчалі. І тут жа заклапочана: — А праўда, са мною як нешта робіцца. Я і сама не дам сабе рады... Няма мне з ім шчасця-радасці,— як не праз слёзы прамовіла Зіна. Бабуля аж разгубілася. Спахапіўшыся, пачала ўшчуваць:
— Можа, як-небудзь абыдзецца,— і спачувальна ўздыхнула: — Малады, во й блазнуе, шаленец. А пасля ацішэе, нагуляўшыся, як тая рэчка, што ў паводку разліецца, павіруе, пахвалюецца ды ў свае берагі і асядзе. Кажуць жа: бабе важна аснавацца, тады яна сваё верне, узяўшы лейцы ў рукі. А ты, Зіначка, ласкай, унароўлівасцю старайся. Ты ж добрая. Наша парода такая — усё ласкавасцю ды ўнароўкай. Во й матка твая — ласкавае сэрца. Бацька ж, сама ведаеш, які... Характар мае дужа цяжкі. Ведама, ляснік-лесавік... З дрэвамі прывык, а яны ж, дрэвы, без языка...
Добра ёй было слухаць бабуліны казкі-казанні. Лагодныя і спачувальныя, яны як бы выводзілі Зіну з утрапення, і мала-памалу ў яе хадзе думак намячалася калі не пэўная яснасць, то прасвятленне. Ды раптам тое, на што настаўляла бабуля, павярнулася цяпер зусім інакшым, нечаканым паваротам. Перабіраючы ў памяці перажытае за амаль чатыры гады замужжа, яна цяпер прыйшла да цвёрдага рашэння — разысціся з Эдзікам, бо жыцця з ім, яна пераканалася, не будзе. Яна прыедзе і скажа мужу: «Эдзік, хопіць нам гуляць у хованкі. Таго, што трэба, у нас няма. Няма любові. І не будзе. Для абаіх нас, напэўна, будзе лепш, калі разысціся. Нельга адно аднаму завязваць свет...»
«А дзіця? — скажа Эдзік (гэта яна чула ўжо).— Дзіця нас трымае. Мы з табою, як бычок на вяровачцы.— Потым унурыцца, пачне: — Шкадую сына і таму не дам табе разводу...»
Ён, Эдзік, надзіва незразумелы і супярэчлівы чалавек. Калі цвярозы, то з ім яшчэ можна пагаварыць: ён пра нешта марыць, абяцае, што і кватэру з цягам часу атрымае, і машыну набудзе ўласную, а як толькі стрэнецца з сябрукамі, усе яго намеры ляцяць дагары, планы лопаюцца, як мыльныя бурбалкі. Эдзік прыцягнецца дамоў п’яны — і не трэба яму ні жонка, ні дзіця. А назаўтра, як учадзелы, сноўдаецца, і, мабыць, яму тады і белы свет нямілы.
Колькі паўпрошвала Зіна свякруху, каб яна паўшчувала сына, а тая адно пасміхнецца. «Я,— будзе казаць,— аддала табе хлопца... З арміі як прыйшоў, то быў нармальны чалавек. А ты, акаянніца, яго мне сапсавала: «Выпі, Эдзік, чарку, лепш паясі...» Во цяперака і цацкайся. Я вам не суддзя. Як гаворыцца, аддала на вечнае карыстанне. Радуйся, мілая, і бога не гняві...»
— Дык што ў вас там? — раптам запыталася бабуля і пільна паглядзела Зіне ў вочы, поўныя слёз: — Можа, надумала разводзіцца? Бачу, дзеўка, што ў вас з Эдзікам не куецца, а плешчацца...
Зіна, супакойваючыся, выцерла набегшыя слёзы, узяла блінец, абмакнула ў тук, што ўжо загусцеў на скаварадзе, і пачала неахвотна жаваць. Зацята маўчала, баючыся расплакацца. Не хацела, каб хаця Паўлік не прачнуўся, бо пачне дапытвацца пра тату, чаму да іх доўга не едзе.
І стала збірацца, хаця магла яшчэ пабыць — на работу ёй у другую змену. Маўчала і бабуля. Чакала, што ўнучка памалу супакоіцца і сама ўсё скажа. Узялася ёй памагаць. Адчыніла суднік, дастала збанок з мёдам, наліла ў паўлітровы слоік.
— Вазьмі, Зіначка, на дарогу,— сказала бабуля, падаючы слоік.— Гэта во свежы, бацька толькі што набраў з вулляка. Ліпеньскі мядок. Чысты. З кветак. Ад усякае хворасці помач дае вялікую. Ды не ганарыся, дзеўка, Эдзіка і свякруху пачастуй. Слухай-тка ўважліва, што я табе скажу. Ласкавае цялятка дзве маткі ссе, а ганарыстае — ніводнае!..
Зіна не хацела гэтага слухаць, была аж зазлавала. Ледзьве зноў не раскрычалася. Навошта ёй гэты мёд? Не было ёй клопату, абэрвуса таго яшчэ мёдам будзе частаваць. І свякруху, тую цёмную скнару, каб потым сама ж і насміхалася: «Што, маўляў, і мёд не памагае? Мёд — ліпкі, ды хліпкі...» Але змоўчала: шкада бабулю.
— Не трэба, баба, мне мёду,— выдыхнула праз слёзы. Боль, які ўсё паліць усярэдзіне, ірваўся, аж калола ў сэрцы... Яна, перасіліўшы сябе, як не аднымі губамі прашаптала: — Мабыць, не паможа нішто нам. Гарката такая ўжо, што і мёдам не супыніш. Даруй, бабуля, але мёду я не вазьму...
Збіраючыся, Зіна, аднак, не забыла прыхарашыцца. Адзела сваю любімую, яшчэ дзявоцкую, васільковую сукенку. Кароткую, нават каленцы відаць, агаляючы стройныя, па-дзявоцку зграбныя ногі. Прычоску падстроіла. А твар харашыць ёй не трэба: лёгкі румянец шчок з ямачкамі, яркая крамянасць сакаўных вуснаў з прытоенай усмешкаю ў самых куточках нібы казалі, што Зіна ў свае дваццаць чатыры гады можа пасапернічаць з любой дзяўчынай у Крывяліцку і ў ваколіцы. І ў горадзе на яе заглядваюцца. «Мабыць, я ўсё ж прыгожая»,— сама сабе ўсміхнулася Зіна, закрываючы зябкія з начы плечы лёгкай капронавай хусткай, каб валасы не пыліліся. Тады ледзь чутна, аднымі вуснамі паўтарыла бабуліна слова: «Ліпкая...»
Тым часам бабуля мітусілася, памкнулася была да калыскі, можа, хацела разбудзіць Паўліка, ён жа пасля ёй адхлання не дасць, усё будзе румзаць, дапытвацца пра маму, дзе яна падзелася. На пальчыках падскочыла да калыскі, прагна і пільна пазірала на хлопчыка, які смачна чмыхаў носікам, раскінуўшы ручкі. Чысты анёлак на карціне, якую Зіна бачыла аднойчы ў музеі. Яна не стрывала, дакранулася гарачымі вуснамі да лобіка, але Паўлік не прачнуўся, адно толькі бэцнуў ручкай, адганяючы нябачнага парушальніка яго ранішняга сну.
Зіна амаль подбегам выскачыла з сенечак, выхапілася з двара, не зважаючы на хараство ліпеньскай раніцы, якая ўвачавідкі нараджалася і набірала сілы. Яшчэ вуліца не абудзілася знаёмымі з маленства галасамі. Кіруючыся праз вуліцу на загуменне, дзе пракладзена летняя сцежка паўз канаву да станцыі, Зіна кінула позірк у бок хаты Драздзіхі, дзе кватаравалі студэнты-гідратэхнікі — там ужо на двары чуўся шум і галёканне: хлопцы набіралі са студні вады, мыліся, рыхтуючыся на балота.
Зіну чамусьці абдало нейкай гарачынёй. Яна, не адчуваючы расы, якая калола ў ногі, не азіраючыся, подбегам шыбавала да станцыйнага доміка, што віднеўся на даляглядзе.
Спяшалася Зіна на ранішнюю электрычку, але на гэты раз паспела агледзець і той калектар, які вядуць гідратэхнікі, і Крывяліцкае балота, куды ў маленстве бегала басанож па брусніцы і буякі, дзе неаднойчы правальвалася ў «чортавы вокны», і цяпер паспачувала гэтым хлопцам у выцвілых студэнцкіх штармоўках з надпісам на спіне «Інтэграл». Гэта ж трэба ў такую спёку і ў навальнічныя дажджы цэлы дзень у ржавай багне, з аваднямі і камарамі.
А раніца бралася яркая, гарачая. Над балотам, з кустоўя і зарасніку, дыхала густая, аж сіняя, парнасць. Падсвечаныя першымі, яшчэ не пякучымі промнямі, дыміліся балотныя травы і кветкі, што ўсыпалі старую канаву і балота.
Задыхаўшыся, Зіна сцішыла крок, і яе ахінула ўтрапёнае, радаснае здзіўленне. Яна нібы нанава бачыла ўсё, чым жыло роднае, знаёмае наваколле. І гэтае балота, і недалёкі, збоч вёскі, вячысты бор, і высозныя старыя ліпы над станцыйным дамком — усё яе хвалявала цяпер, у гэтую ліпеньскую раніцу, як бы ўпершыню.
Зіна спахапілася, што глядзіць у той бок, дзе над кустамі, удалечыні, застыла аграмадзіна-машына, куды во праз якую гадзіну прыйдуць хлопцы, той рыжы барадач, што ставіў пласцінкі на прайгравальнік, і сарамяжлівы Толік, з якім яны гулялі, мабыць, як не да рання.
Удыхае Зіна гаючую ранішнюю свежасць і ўся аж свеціцца, а сэрца радасна замірае, як у прадчуванні нечага светлага, неспазнанага ніколі дагэтуль.
Усплыло ў памяці ўчарашняе. Да драбніц прыгадалася тая нечаканая, неспадзяваная сустрэча. Робіцца аж смешна, як усё пачалося. Пайшла яна з студэнцікам на круг у танцы, ён па-гарадскому, а яна звычайна, як раней гулялі ў Крывяліцку. Сяк-так станцавалі. Зіна адышлася ў гурт дзяўчат, што стоўпіліся ля агароджы. У яе нешта аж у грудзях перасела — цяжка стала дыхаць. Можа, ад паху кветак, што плыў сюды, на «пятачок», з гародаў і лясной аселіцы. Толік зноў запрасіў Зіну. Танцавалі, а пасля стаялі блізка адно ля аднаго.
Толік маўчыць. Маўчыць і Зіна. Першы асмеліўся Толік. Ён і кажа: «Давайце пройдземся. Пагуляем па свежым паветры». І запрашае Зіну ў той бок, дзе жыў на кватэры ў бабы Драздзіхі.
«Не,— кажа Зіна.— Пойдзем у наш канец, да нашай хаты».
Ішлі павольна, спакваля, і ў Зіны нечага ногі як не свае, як адваліліся — не слухаюць. Хвалюецца, уся дрыжыць, калоціцца... А ён маўчыць, таксама, мабыць, злякаўся...
Была парнасць і духата. Мабыць, тую задуху ўзмацнялі саспелыя кветкі. Іх было досыць і на ўтравелай вуліцы, ля платоў, і на гародчыках. З лугоў і з лесу патыхала чаборам, медуніцамі, канюшынай і з балота — багавіннем, аернікам. Кветкавы пах быў такі, што льга было ўчадзець. А яшчэ пахлі ліпы. Яны дурманяць у ліпені, пасля кароткіх, імгненных навальніц, якія бываюць часта сушаю, на ўзлобку лета.
Ужо легла ноч, светлая, але без зор. Усё вакол: і вуліца, і дрэвы, і травы — сцішыліся, як пасля вялікага напружання. Ён трымаў яе за руку, і Зіна пакрысе супакойвалася. «Толік, глянь, які ты доўгі!» — адхінуўшыся, сказала яна. А ён у адказ: «Давай памераемся...»
То была пара, калі сама што цвіла ліпа. І яе востры, мядовы пах забіваў усе астатнія.
Ужо на лавачцы, пад старым клёнам ля хаты Чаплікаў, Толік як асмялеў, крыху разгаварыўся. Гаварыў пра каханне. Не, не прызнаваўся ёй, што кахае, а як бы разважаў сам з сабою. І Зіне запомнілася нешта з ягоных разваг. «Калі хочаце ўбачыць душу чалавека,— казаў ён прызнаючыся, што недзе аб гэтым вычытаў,— паглядзіце на яго губы. Цудоўныя светлыя вочы і драпежныя губы. Дзявочыя чыстыя вочы і разбэшчаныя губы».
Зіна маўчала як заварожаная. А тады ўсё ж запыталася, а якія ў яе губы. Толік ціха, як падалося ёй, нават задыхана, нахіліўшыся блізка-блізка, выдыхнуў: «Твае губы, Зінок, мабыць, з мёду, салодкія...»
Цяпер, разважаючы, Зіна думае, што пра губы Толік сказаў, бо, напэўна, хацеў пацалаваць яе, але яна адхінулася, хаця колькі намаганняў волі каштавала ёй гэта зрабіць.
«Узаемная любоў, — казаў ён, крыху супакоіўшыся, — гэта вялікае шчасце. Непадзеленая любоў — горкае шчасце».
Зіна больш слухала, чым гаварыла, хаця яна не маўчуння і, калі трэба, за словам далёка не ходзіць. Тым часам думала: «Няўжо гэта і ў нас любоў? А ён жа, Толік гэты, зялёны хлапчак яшчэ...»
Зіна ўжо ведала, што Толік — студэнт другога курса інстытута і гэта ў яго першая летняя практыка.
...Ужо седзячы ў электрычцы, Зіна дакарае сябе за сваю хвілінную слабасць. Не заўважыла, як Толік, гарачы, крануўся яе чамусьці асмяглых вуснаў, і яна не адхінулася, а замерла ў знямелай млявасці... «Зіна,— казаў Толік ледзь не дрыжачым, як спалоханым голасам.— Не ведаю, як гэта можна быць без любові...»
«А скажы, Толік,— шаптала Зіна, гледзячы ў бліскучыя ад узрушэння Толікавы вочы,— што гэта такое — каханне? Якое яно? Я дык, грэшная, і не ведаю... Не зведала, далібог...»
Толік маўчыць, як нахохлены верабей. Зіне здаецца, што ён хмурыць бровы, раз-пораз праводзіць рукой па сваіх валасах, як зусім разгубіўшыся. Тады прыпыніўся, абняў Зіну, але яна злёгку, ледзь улоўным рухам рукі адхіляе ягоную руку, а самой так хочацца прыхінуцца, што ледзь стрымлівае сябе, сваё парыванне.
Нарэшце Толік супакойваецца. Голас яго набывае цвёрдасць, рашучасць. Ведама, мужчына. «Гэта праўда,— кажа ён ужо спакойна, разважліва.— У нашыя гады, у юнацтве, мабыць, цяжка рашыць, дзе каханне, а дзе закаханасць...» — «Гэта ты пра мяне, Толічак?..» — «Ага, пра цябе,— адказвае. А тады, памаўчаўшы, дадае: — І пра мяне таксама...»
Яны яшчэ ў Крывяліцку сустракаліся разоў колькі. Кароткія, але гарачыя, як ліпеньскія ночы без дажджу, з яркімі сполахамі зарніц, былі іх сустрэчы і спатканні.
Зіна за гэты час падала на развод, праўда, без згоды Эдзіка (яго за нейкі хуліганскі выбрык на базары пасадзілі на пятнаццаць сутак), і пры сустрэчы расказала аб гэтым Толіку.
Як і ў першы вечар, яны хадзілі па вуліцы доўга; потым, натаміўшыся, сядзелі на лавачцы, слухалі, як у садзе ад нейкага раптоўнага ўсплёску ветру зрываліся і падалі ў росную траву даспелыя яблыкі-налівы, як аб нечым ціха пашумліваў пад імі стары клён...
Толік, як аказалася, не такі ўжо і маўчун, як падалося Зіне з першай сустрэчы. Як і ў першы раз, востра пахла кветкамі, мёдам-ліпцом...
Толік зайшоў у хату да Чаплікаў. Пазнаёміўся з бацькамі. І бацькі, і Паўлік упадабалі яго. Як на парозе з'яўляўся Толік, да яго ляцеў Паўлік насустрач: «Дзядзя Толік, дзядзя Толік прыйшоў!..»
Толік не надта цікавіўся, што ў яе было, як яны жылі з Эдзікам, але Зіна, расчуленая, сама ўсё выклала, як перад споведдзю. «Я і сама вінаватая, мабыць, што ў нас з Эдзікам так выйшла. Сляпая я была, калі шчыра. Усяму, мусіць, віною наша жаноцкая слабасць...»
Толік як бы пакрыўдзіўся ці адчуў нейкую няёмкасць, але ненадоўга. Разважліва і доўга гаварыў пра каханне. Не ўсё тое, што ён гаварыў, яна зразумела, але нейкія думкі засталіся: «Чалавек,— казаў ён,— не кожны, асабліва ў маладыя гады, пакутуе ад таго, што не можа справіцца з парываннямі свайго сэрца. Сэрца ж часта ідзе насуперак волі. Мы часта пакутуем ад таго, што паддаёмся хвіліннай страсці, ап’янелыя, забываемся на ўсё, абы задаволіць сваё жаданне...»
«Во, дык і ты, Толік, мусіць, такі ж самы,— прытворна крыўдзіцца Зіна, а самой так хочацца прыхінуцца да хлопца, але яна стрымлівае сябе і зноў становіцца насцярожана-халоднай. Памаўчаўшы, пераводзіць гаворку на жарт: — Ліпнеш во да мяне, як на які мёд. Не прыліпай, кажу табе!..»
Толік, аказваецца, умеў пагаварыць. Зіна слухала яго, бо ўсё гэта было для яе цікава, ёй як нанова адкрываўся свет, хаця і яна сёе-тое чытала і мела нейкія свае погляды на жыццё.
«Найвышэйшае шчасце,— казаў Толік, захапіўшыся сваімі развагамі,— дае чалавеку каханне. Яно, каханне, моцнае тады, калі ў душы кожнага адчуецца водгук сваіх душэўных струн. Патрэбна зліццё духу, пачуццяў, поглядаў і настрояў. Гэта новае, што нясе сёння каханне закаханым. Ды яшчэ сіла розуму і інтуіцыі, блізкасць ідэалаў, роднасць поглядаў...»
Чаму ж цяпер, у наш час, так часта каханне нетрывалае? Чаму гэтае чыстае пачуццё, дадзенае чалавеку прыродай, цяжэй захаваць, зберагчы?..
Зіна, задумваючыся аб сваім лёсе, прызнавалася сабе і Толіку, што яна — ахвяра легкадумнага кахання. Цяпер зноў нечакана на яе, як гром з яснага неба, абрынулася новая хваля. Яна адчула, што і Толік кінуўся, як у вір, забываўся на ўсё — ён яшчэ не зведаў таго, што дае закаханаму блізкасць з жанчынай. Усё гэта яму было вядома толькі з кніг ды з расказаў сябрукоў у мужчынскай кампаніі.
Спатканні з Зінаю ашаламілі яго, наваліўшыся так нечакана. Яму было добра з ёй, і ён поўнасцю аддаўся пад уладу свайго пачуцця. Нейкая сіла, невядомая і таемная, як шаптала яму: «Во — тваё шчасце. Зіна — твая зорка».
У той жа час Зіна, ацверазіўшыся ад учадзення, якое ахоплівала іх абаіх, пыталася ў сябе: «А што ж гэта такое? Каханне?.. А можа, часовае захапленне...»
Як і пасля першых сустрэч, Зіна аж трымцела ўся, калі ён танцаваў з ёю, калі быў блізка ля яе, калі сядзелі на лавачцы, і яе цягнула, як магнітам, да яго; калі ён цалаваў яе, ёй хацелася зліцца ў пацалунку, але яна стрымлівалася і пасля хваліла сябе за гэта. Магчыма, гэта было чыста жаноцкае — даць магчымасць яму папакутаваць, і ён аж гарэў ад прадчування асалоды.
Яна чакала кожнага новага спаткання нецярпліва і пакутліва, як асмяглая, звялая па спёцы, расліна дажджу, каб ажыць і асвяжыцца. Яна верыла і не верыла Толіку, але кінула сябе ўсю насустрач невядомасці, якая ўзбурыла яе нечакана і, ашалелая ад шчасця, аддалася свайму лёсу. У тыя кароткія вечары і ночы і ён быў перапоўнены слодыччу шчасця, якое падаравала яна сваёй нерастрачанай сілай і маладосцю. Яна і дагэтуль была прыгожая, вабная, а цяпер як бы памаладзела. Яе вочы, бліскучыя ўвечары, як бы выпраменьвалі святло, а ад валасоў нібы струменілася гаючасць, якая проста п'яніла хлопца.
...Імгненна, як след бліскавіцы, праляцелі іх ліпеньскія вечары, поўныя ўзаемнага ап’янення ад шчасця, якое дае абаім каханне.
Аднойчы, калі яны сядзелі на лавачцы пад клёнам і слухалі далёкія ўсхліпы ліпеньскай ночы, Толік сказаў ёй, уздыхнуўшы і з нейкай бояззю ў голасе: «Заўтра ад’язджаем...»
Яна ўся аж скаланулася. «Я прыйду цябе праводзіць... На станцыю...»
Зіна прыйшла, а Толік крыху прыпазніўся. Ёй стала вельмі балюча і сорамна — яна тады сябе вельмі дакарала: «Вот табе і студэнцік...» Толік жа быў спакойны, нават прабачэння не папрасіў. І ёй кальнула ў сэрца трывога.
На развітанне Толік запытаў яе, Зінчын, адрас, а свайго не даў. Яна стала чакаць пісьма. Але пісьма не было. Ужо ўтравелі, патухлі кветкі на ўзмежках канавы, ля платоў, у гародчыках, пабіла першымі прымаразкамі пышнагаловыя вяргіні і ярка-чырвоныя мальвы.
Зіна, прыспаўшы Паўліка, самотная сядзела ля акна, перабірала ў памяці ўсё, што адбылося, а тады неяк сцішылася і задрамала. Прачнулася раптоўна, як ад нейкага ўнутранага штуршка — за акном мітусілася і біла крылцамі ў шкло жаўтагрудая лясная сінічка. «Мабыць, нейкая вестка будзе»,— падумала Зіна і ўспомніла Толікава: «Як цяжка ў юнацтве, ды і ў маладосці, разгадаць, каханне гэта ці звычайная закаханасць...»
Пад вечар вярнуўся з лесу бацька і падаў Зіне пісьмо. Дрыжачымі рукамі, ледзь не расплакаўшыся, Зіна распячатала яго, прабегла вачамі першыя радкі. Ясенінскімі радкамі Толік вітаў яе. «Ты жива еще, моя старушка? Жив и я. Привет тебе, привет!..»
...Зіна ішла той жа пратаптанай сцежкай, збоч канавы, на станцыю, не заўважаючы, што няма ўжо тых кветак і чаду спелага ліпеня — аселіца дыхала халадком і першымі жнівеньскімі туманамі. Ды гэтых змен у прыродзе яна як бы не адчувала. Душа яе спявала. Настала яе зорная часіна. Зіна забярэ свае рэчы і назаўсёды развітаецца з Халадзінскімі. Яна верыць Толіку, што ён прыедзе, як і напісаў у лісце.