Усю ноч, мабыць, не аціхаў дождж, за акном як нехта вохкаў, плюхаўся. Па шкле паўзлі бураватыя пісягі. Марудліва, як нехаця, святлела. Кволячыся, бралася асенняя раніца. Праз акно віднелася чародка нізкіх аблокаў, што грувасціліся нізка, над самымі дахамі...
А ўчора было цёпла, сонечна. Мы ездзілі ў Маліннік, на ўгодкі нашай цёткі Прузынькі.
Летась, якраз на пачатку восені, ціхім вераснёўскім нядзельным днём, апоўдні, наша добрая, заўсёды ласкавая і прыветная цётка адышла. Той дзень і мы ў Малінніку памагалі вясковай радні выбіраць на сотках бульбу. Нашы гараджане, папалуднаваўшы, паспяшаліся на электрычку, а я крыху затрымаўся і ўжо на чыгуначным прыпынку пачуў сумную вестку: «Памерла ж ваша цётка Прузына».
Казалі, цётка Прузынька памерла вельмі лёгка — калыхала ў суседкі дзіця, і ёй нешта занядобрылася. Яна прыйшла дамоў, наказала меншаму ўнуку Сашку, каб абедалі без яе, а сама прылегла на ляжанцы, у запечку, і заціхла.
Маладыя прыйшлі з бульбянога поля на абед. Дачка Анця пачала ладкаваць на стол, паклікала маці да стала, а яна ўжо і нежывая.
— Яшчэ цёплая была,— абліваючыся слязамі, расказвала ўсім, хто быў на пахаванні, Анця, калі Прузыньку прыбралі і падрыхтавалі ў апошнюю дарогу.— Я і туды, я і сюды, а мамы ўжо і нямаш. Як жа гэта я, хаця б прыгледзела, хаця б я пачула ад яе апошняе слова...
Уся радня, без перабольшання, шкадавала нябожчыцу. Мы з Марыляй, як яшчэ па вайне пажаніліся, бывала, калі прыедзем у Маліннік, спяшаемся да Прузынькі ў праведкі. Марыля мая, бывала, абавязкова вязе ёй з горада гасцінец — пачку пячэння ці жменьку цукерак, а як пабагацелі, то і абнову якую-небудзь. А ўжо цётка не ведала, дзе нас і пасадзіць, і ўся аж свяцілася ад радасці. Хто я ёй — чужы чалавек, а сустракала, як роднага сына. І ўсё, бывала, рупіцца: «Ну, як жа вы там, у тым горадзе, ці ладзіце? Як ты, Марылька? Як вы, Алеська?.. Хаця ўжо каб усё добра было... Каб хаця вайны не было... Як вы, Алеська, думаеце, не будзе ўжо вайны?.. Бо ў радзіве дужа часта пра вайну гавораць!..»
І ўсё мітусілася цётка Прузынька. Радая. Нейкая ўзрушана-прасветленая. Увішна тупала па хаце. Не дачакаўшыся, пакуль раскатурхаюцца дачка і зяць — маладыя гаспадары,— сама завіхалася і прыспешвала іх: «Аня, Цішка, хопіць ужо гаварыць... Садзіце гасцей... За сталом і пагаворыце». І да нас: «Любачкі ж вы мае, вы ж здарожыліся, сядайце, любачкі!..»
Гадоў дзесяць ужо, як цётка Прузынька была перахварэла — невялічкага росту, сухенькая, яна сагнулася і выдавала бы сярпок, але ўсё такая ж жвавая, рухавая, нягледзячы на тое, што хадзіла скурчыўшыся; вочы яе, некалі, відаць, самай чыстай нябеснай сінізны, свяціліся ласкаю. Мы ніколі не чулі, каб цётка Прузынька скардзілася на свае хваробы ці кволілася, што ёй нешта баліць ці нездаровіцца. Калі Марыля спытае, як здароўе, яна ўсміхнецца, і яе маленькі, увесь у зморшчынках, як васковы, тварык разгладжваецца, святлее, і цётка сваім мяккім голасам як не праспявае:
— А нічога, дзеткі, добрае здароўе, добрае... Дзякаваць богу... Жыццё цяпер настала хлебнае. І ўсім добра. І нам, старым, жыві ды не памірай!..
Яна не вохкала, не ўздыхала, не жалілася, як звычайна чуеш ад старых, на недалужнасць і хваробы, на старасць, на тое, што іх нечым пакрыўдзілі — увагай ці кавалкам хлеба. Кволая, не дужа здаровая ад маладых гадоў, цётка Прузына была надзіва цягавітая, завідлівая на працу, роўная і спакойная характарам, чулая да людзей, мужная ў сваім лёсе.
Ёй, расказваюць, не пашэнціла з маладосці. Яе Ладзіка забралі на фронт яшчэ ў тую, імперыялістычную, вайну з канём у абоз, і ён не вярнуўся. Засталася яна на гаспадарцы васемнаццацігадовай удавою з Анцечкай на руках.
Жыла па паўнадзеле, пры старым, нездалеючым свёкры, які неўзабаве памёр. Добра, што браты, іх было аж чацвёра — Архіп, Сідар, Тодар і Іван, яе не кінулі, а выручалі і вясною, калі самая сяўба, і ў жніво, калі кожны на сваёй паласе, як угарэлы, спяшаўся ўсё прыбраць і ўпарадкаваць у час — жылі ж усе тады са свае палоскі, са свайго мазаля. Іванка, малодшы, аж млеў, убіваўся па Прузыньцы. Ужо і як ажаніўся і пайшлі свае дзеці, не цураўся сястры, не было таго дня, каб не ўспомніў сястру-ўдаву; калі якога кабанчыка агорае, спяшаецца з дзялкай да Прузынькі; калі ў яе карова запусціцца, выпраўляе сваю старэйшую дачку Вольку з гарлачыкам малака: «Занясі Прузыньцы, няхай абнашчыцца. У яе дзіця малое».
Жонка часам і касавурыцца, а ён, калі выпадзе вольная часіна, бяжыць у канец, на Зарэчча, дзе ў старой, яшчэ дзедавай, хаце жыла-бедавала з адзінай дачкой Прузынька,— то дрывец ёй расстараецца, прыпасе, то хлевушок падправіць. На тым і трымалася яе гаспадарка.
Перад гэтай вайною выцягнулася, набралася ў нявесты Анця, і маці задумалася аб яе лёсе. На Анцю пачаў заглядацца чырвоны камандзір, суседні хлопец Цішка Комлікавых. Цішка пасля звальнення з вайсковай службы ўладкаваўся ў школе фізруком. Напрадвесні згулялі вяселле, а летам грымнула вайна. Як некалі Прузынька, цяпер Анця сабрала свайго мужа ў дарогу, а сама звалілася як нежывая. Не наўме была ні работа, ні свет белы — чула сэрца, што і ў яе, пэўна, такая доля, як і матчына,— застанецца ўдавой-салдаткай. А надыходзіла самая пара жніва. Ды дзе там да таго жніва, калі нямецкія машыны-страшыдлы дзень і ноч грукочуць і людзі, што не паспелі выбрацца з Малінніка, пачуваюць сябе як самі не свае?
Прузынька пазірала, як убіваецца, абліваецца слязьмі дачка, і сама знібела, не магла даць сабе рады. Але неяк жа трэба жыць. Пачала гаварыць з Анцяй: «Пачакай, дачушка,— разважала, падвясельваючы і Анцю, і сябе самую.— Можа, яно неяк і абыдзецца, нашы прагоняць гэтых нелюдзяў-навалокаў. Дасць бог, і Цішка твой вернецца...
Яна, Прузынька, вельмі ўпадабала зяця. Дармо што бядняк, з галецкага роду. Ды чэсны, мяккі душою чалавек. У Цішкі было яшчэ тры браты і дзве сястры — засталіся сіротамі, а бацька, Міхаіл,— хворы, то дзеці і раслі без матчынай рукі, самапасам. Але дарма, жылі ўсе дружна, адно аднаго бераглі, шкадавалі; большы, Сяргей, для Цішкі як за бацьку — так яны, Комлікі, і выраслі ўсе, набралі сілы. Хлопцы сталі — на ўвесь Маліннік, ніхто благога слова не скажа!
Як прыстаў Цішка ў прымы да Прузыньчынай Анці, то ўсё-ўсё ўмеў рабіць. Дарма некаторыя пацвельваліся: «фізкультурнік — гультаю памочнік».
Не надта згаджаўся на гэтыя прымы Іван, Прузыньчын брат, спачатку ўсё неяк бокам на Цішку пазіраў, на вяселлі быў пахмурны, усё нейк паныла круціў галавою. А калі Прузынька пацікавілася, чаму такі браток невясёлы, Іван і выказаў, што на душы сабралася: «Надта ж ён ужо кволы, малы ў росце».
— Малы залатнік, ды багацька! — усміхнулася Прузынька, і брат адпусціўся крыху, памякчэў.
Цішка хутка даказаў сваё. На дварэ парадак навёў: якія шаечкі ці бочачкі — агледзеў, перасыпаў, клёпку да клёпкі, як зліў, куды там твой бондар. Адным словам, Прузынька змікіціла: гаспадар ёсць у доме. А што ўжо дабрэнны трапіўся зяць, вельмі ўслужлівы. Благога слова ад Цішкі не пачуеш. Усё спакойна, ласкава, без фанабэрыі. Ды, апроч усяго, і граматны, дармо што фізкультурнік.
Для Анці лепшага і не трэба. Яна ж, лічы, вясковая дзяўчына, скончыла якіх пяць класаў і пайшла рабіць у калгас. Хутка па сяле пайшла пагалоска: працавітая дзяўчына. Замужжам сваім Анця даражыла і старалася быць добраю жонкай.
Расстанне з Цішкам выбіла Анцю з такой удала пачатай жыццёвай сцяжыны. Анця занудзілася, засумавала па Цішку, журылася па сваёй горкай долі. Зблажэла ў твары, не выходзіць на вуліцу, а ўсё плача і плача. «Я, кажа, нешчаслівая, як вы, мама. Вайна некалі ў вас адняла майго бацьку, а цяпер і мая во такая доля»,— і ў слёзы. А для Прузынькі — перажыванне; яна і сама перажывае, на сэрца як хто камень-валун ускаціў — шкада Цішку. Каб хаця здаравяк быў, як іншыя, як хаця б і браты ягоныя, а то так, хлапчанё, нягледзячы што ў гадах, а худоба, адзін нос ды вочы блішчаць, як валошкі сінія-сінія. Развітваўся нейк хутка, як спяшаючыся, а ёй, Прузыньцы, і руку пацалаваў. Ну, дай жа памяць, як яе Ладзік, калі гналі яго ў той абоз, тады забег да яе бацькі, да хлопцаў-швагроў і старому, цесцю, у руку пацалаваў. Такі ў яе, Прузынькі, і застаўся яе Ладзік у памяці — схіліўшыся ў паклоне, высокі, мажны ў плячах — мікалаеўскі салдат, яшчэ і салдацкай той апраткі не знасіў, вярнуўшыся са службы, а яго — зноў на вайну, у той пракляты абоз...
А цяпер з рэчмяшком за плячамі, ужо ў вайсковай апратцы, з рамянямі крыж-накрыж, Цішка заскочыў дамоў развітацца, і ёй, цешчы, руку пацалаваў, яшчэ сказаў: «Мама, глядзіце Анцю, не давайце ёй маркоціцца». Ведаў, небарака, што яна — хліпкая, за ўсё перажывае, а цяпер яшчэ, мусіць, і дзіцятка будзе. А як жа — усё перажыванне. Яна ж ведае, як адной, без бацькі, гадаваць дзяцей, без мужчынскай абароны...
Плакалі абедзве — і дачка, і маці. А жыць жа трэба. Жывы, як тая прыказка баіць, у магілу не палезеш. І восень ужо стукалася ў вароты. У Маліннік прыехаў з раёна немец-таўстун у вайсковым, казалі, нейкі Шнайдар, а людзі яго празвалі Цэбар, бо быў ён нізкі і пузаты, не раўнуючы, як цабэрак. Цэбар сабраў людзей на сход і сказаў: «Алес арбайтэн. Абшчына. Кальхоз нікс, абшчына — усім зямля будзет. Всё — для дойч зольдат. Алес арбайтэн!..»
Ужо і захаладалася — туманы сівыя, як трава-сівец, паплылі па-над Свіслаччу, усё поле паблякла, пашарэла, а жыта тое — сыплецца, на пні зярняты ацярушваюцца, а ячмяні рачком сталі; людзі жалі тую пераспелую ўжо збажыну, слязьмі паліваючы снапы, праклінаючы Гітлера, што напаў на нас, патрушчыў танкамі ды гарматамі жыта, парушыў жыццё, якое ўжо было наладжвалася ўсюды, на ўсёй нашай вольнай зямлі.
Жалі тое жыта, а думкі былі далёка, там, дзе фронт, дзе біліся нашы салдаты, дзе, відаць, быў і Цішка — увішны фізкультурнік. А гэта ўсё адно што і вайсковец, што страявы салдат. А ён меў і камандзірскія нашыўкі — чырвоненькія трохкутнічкі, аж тры ў пятліцы. Гэта як некалі быў аддзялённы. Ладзік усё ёй, Прузыньцы, расказваў, як вярнуўся быў з тае, яшчэ царскай службы.
Поле палівалася слязьмі.
Сярпы валіліся з рук.
Плакалі людзі. Плакала і поле, прапахлае порахам і дымам...
Ужо бульбу выбралі на гародах, з дрэў пазляталі пажухлыя лісты, усеяліся і стрэхі хат, і вуліцы жаўтлявай іржою; людзі трохі звыкліся з той жудой, якая на іх галовы звалілася нечакана, і пачалі як бы разважаць, абдумваць, што з імі зрабілі, як ім быць — жыць жа трэба, жывы пра жывое і думае, не можа не дбаць жывы чалавек пра сябе. На тое ён і чалавек, каб не апускаць рукі, калі цяжка, калі, здаецца, жыццё табе дае нечаканыя загадкі.
Іван цяпер зачасціў да сястры. Гэта былі ягоныя трывогі-разважанні, і яму, свайму брату, яна верыць, і дачку так настаўляе. Трэба, кажа, дзядзьку слухаць. Як дзядзька скажа, так і будзе. Ён — чалавек не абы-які, служыў на чыгунцы, старшы стрэлачнік, а цяпер дома, дастаў даведку ад урача, што ў яго — заразная хвароба і ён нікуды не пойдзе. Прузыньцы шапнуў: «Прыходзіў знаёмы, з-пад Шацка, сказаў: германца спынілі ля Масквы. Збіраюцца нашыя з сілай. То і нам, каторыя ў тыле, не выпадае сядзець склаўшы рукі. Трэба нешта думаць...»
Яны разам бедавалі, шкадуючы Цішку. Як маглі, супакойвалі Анцю, баючыся, каб тая не захварэла ад жуды-скрухі.
— Што ж, не адзін ён такі, дастаецца ім усім, нашым салдатам-воінам,— казаў дзядзька Іван, усеўшыся на сваім любімым услончыку, ля комінка-пяколачка. — Цяпер усім гора. Вялікая бяда нахапілася на ўсіх людзей. А для салдата — двайная ношка. Яны, салдаты, за ўсю зямлю, за ўсю Айчыну адказ трымаюць. І недзе там, можа, у снягах пад Масквою, б’ецца з фашыстамі наш Цішка, Ціхан Міхайлавіч... Веру, што ён не схібіць, не паддасца звяругам-фашыстам!
— А можа, дзе ўжо ў палоне,— уставіла ненарокам Анця і заплакала: — Палонных жа вунь колькі, цэлыя натоўпы... Я штодня бягу на бальшак, выглядаю, усе вочы прагледзела, можа, гэтак і мой Цішка смягне недзе на дарозе, пад канвоем... Ох, божачка!..
— Кінь, дурніца, не ўбівайся,— ушчувае дачку Прузынька.— Усё нейк абыдзецца, усё будзе добра. Я ўчора ў Паланеі варажыла на картах — жывы твой Цішка, жывы!
...Неспадзеўкі, раптоўна расчыніліся дзверы, і на парозе з вінавата-разгубленым тварам стаў незнаёмы, малы ростам, з выгляду хлапчук-падлетак; твар увесь у шчэці, на ім — запэцканая, у латках ватоўка, на нагах нейкія атопкі ці галёшы, перацятыя вяроўчынай, лапленыя штаны. У руках — зрэбніца-торбачка. Такіх дахадзягаў, што сваім выглядам нагадвалі жабракоў, хадзіла ў тое лета і ўвосень безліч па хатах. Уранні, калі палілі ў печы, пад час сняданку, дзверы не зачыняліся. Толькі і чуеш, як раз за разам на парозе госць; просіць чаго-небудзь перакусіць. Не ганьбавалі і бульбінаю ці лустай хлеба. Гаспадыні звычайна варылі самы вялікі чыгун бульбы, пяклі праснакі з запасам на гасцей-палонных і акружэнцаў, яны бясконца брылі з хаты ў хату, перабіваючыся тым, што спагадлівы чалавек дасць. У тую жудасную восень у вёсках прывыклі да такіх гасцей, і калі чужы чалавек адчыняў дзверы, яго сустракалі дзе-небудзь, можа, і не надта ветла, але не крыўдзілі, не выпраўлялі з пустымі рукамі.
Іван, адказаўшы на прывітанне незнаёмага, запрасіў у хату і далей гаварыў з сястрой. Але Анця кумельгам, як спуджаная, падхапілася з ляжанкі, утрапёна завойкала, залямантавала:
— А вой-вой, гэта ж Цішка. А ёечкі, які ж ты страшны ды хілы...
А сама прыпала да грудзей мужа, ціха плакала.
Цішка, дрыготка абняўшы яе за плечы, маўчаў, як анямелы, у горле перасела нешта даўкае — не пракаўтнуць. Нарэшце ён, вызваліўшыся з Анціных рук, ступіў колькі крокаў па хаце, вінавата і збянтэжана падаў Івану руку.
— Добры дзень, дзядзька,— вымавіў ён пераселым, як не сваім голасам і асекся — не мог выціснуць з сябе ні слова.
— Добрага здароўя, хлопча, з прыбыццём цябе ў сваю хату,— загаварыў Іван неяк суха, як бы з нейкім дакорам.— Значыць, Цішка, адваяваўся?..
— Як бачыш, дзядзька Іван, адваяваўся,— як вінавата, плюскаў пачырванелымі ад доўгай хады вачамі Цішка.— Пад Дарагабужам... акружылі нас. Захапілі ў палон. Гналі сюды, у тыл, у лагер. Прыцемкам збег. Амаль месяц ішоў. Нацянькі, глухімі сцежкамі прабіраўся... Колькі разоў быў на волас ад смерці. Але, бачыш, жыць яшчэ трэба...
— Так, пляменнічак, трэба жыць,— уздыхнуў Іван...
Як на крылах, лятала і мітусілася па хаце Прузынька.
Яе ахапіла нястрымная радасць: Цішка вярнуўся! Цяпер і гора не гора, калі ў такую цяжкую часіну мужчына, гаспадар у хаце.
— Во прыйшоў, дзякуй богу! — як птушка ля гнязда, шчабятала Прузынька.— Я ж казала, няйначай жа, наваражыла. Вой ды Паланея, вой ды варажбітка — угадала, як у ваду глядзела!
Ужо немаладая жанчына, што на сваіх плячах зведала ўсе павароты лёсу, яна, можа, нават хутчэй за Івана, які таксама нямала пажыў і пабачыў на сваім вяку, адчула ў радасці і трывогу — нялёгка будзе яму, актывісту і салдату, тут пад прымусам, але пакуль што радасць заглушыла тую трывогу — гэта ж з такой калатнечы, з такога перапуду выбраўся, выбавіўся чалавек — жывы застаўся, а гэта ўжо — шчасце!
Зіма прайшла ў цяжкім, як сон, аняменні, не жыццё было, а пекла пякельнае. І работа не супакойвала, усё валілася з рук. Цішка, як і трэба было чакаць, часта сустракаўся з дзядзькам Іванам, а той быў знаёмы з сакратаром райкома партыі Пракопам Рудчыкам, які цяпер жыў тайна ў знаёмых, перакідаўся па лясных хутарах, і меў ад яго сякія-такія навіны.
Збіраліся найчасцей у Прузыньчынай хаце. Прыходзіў сюды і Несцер Пятровіч, і Цішкаў брат, які не трапіў на фронт, бо меў інваліднасць. Усіх, вядома, турбавала адно: не за гарамі вясна, і з лесу хлопцы пададуць сігнал — трэба падмога, але без зброі які з цябе ваяка! Так Цішка і яго сваяк Несцер Пятровіч, настаўнік, што прыбіўся дадому з Бягомлынчыны, арганізаваліся ў невялікую падпольную групу. Падпольшчыкі наважылі ўліцца ў шэрагі партызан, каб біць ворага зброяй. Употай яны збіралі патроны і вінтоўкі, раіліся, як пайсці ў лес, каб не зачапілі сем’яў.
Нарэшце такі выпадак надарыўся. Аднойчы зімовым завейным днём партызаны нахапіліся ў Маліннік (тры кіламетры ад чыгункі) і заадно прыхапілі з сабой вясковых хлопцаў і мужчын.
Так Цішка Комлік апынуўся ў партызанах. Цяпер хата Прузынькі стала лічыцца ў Малінніку партызанскай, а гэта азначала, што ў любы момант акупанты маглі нахапіцца і забраць усё да ніткі, спаліць двор, а сям’ю знішчыць без аніякага суда, у сваёй жа хаце...
Заставалася адно — хавацца і быць заўсёды начаку. Прузынька з Анцяю (яна ўжо мелася абрадзіцца), пакуль льга было, хаваліся па суседзях, у дзядзькі Івана, у другім канцы вёскі, а пасля, як Іванаў сын-падлетак самахоць уцёк за Свіслач, да партызан, ім не стала ніякага ратунку. «Хоць кладзіся ды памірай»,— праклінала ўсё на свеце Прузынька. Як толькі дзень, так малінаўскія паліцаі — Курнаёў сынок і Варона, што прыстаў быў у прымы да аднае салдацкай брыкухі-жонкі,— не давалі праходу.
— Старая, кажы, дзе ваш Цішка? — настаўляючы рулю нямецкага карабіна, дапытваўся Курнай.— Не выкажаш — самую забяром, адправім у Зарэчанск, у камендатуру...
— Ды што з ёю цацкацца,— выскаляўся чорны, як цыган, Варона і цікаваў нахабнымі вачамі, каб дзе што схапіць у хаце.— Да сценкі яе, старую качарэжку!..
Гэта было яшчэ не самае горшае. Напрадвесні, калі на чыгунцы, ля Свіслачы, за гародамі суседняй вёскі ўзарвалі вышку, у Маліннік нахапілася аблава — усе партызанскія двары ўзялі на прыцэл і першай з таго прырэчнага канца запалілі хату Прузынькі. Анці дома не было, а Прузыньку папярэдзіў сваяк Зміцер Корсік, які нечага быў каля рэчкі і ўгледзеў карнікаў, перадаў Прузыньцы, каб хавалася. Яна гародамі, пасля кустамі паспела ўцячы на хутар, схавацца ў добрых людзей — было яшчэ снежна, і трымаліся марозы. Прузынька перакалацілася, калі Цішка сярод ночы, бывала, пастукае ў акно і з хлопцамі-партызанамі зойдзе дадому змяніць бялізну, пераабуецца ў сухія анучы, абагрэецца! Было і такое, што ён, Цішка, толькі забраўся на чэрань, каб адагрэць адубелыя ногі, бо ехалі доўга, у мяцеліцу, з адказнага задання, а ў хату заявіліся паліцаі — збіралі кажухі для сваіх ваякаў, што дубелі ў рускіх снягах, і ў Прузынькі як не выскачыла сэрца, яна, здаецца, ніколі такога страху за жыццё не мела, але ўсё нейк абышлося.
Жыццё — як дарога ў полі, то ўніз, то ўгору... Як скончылася тое ліхалецце, прыйшлі нашы і Цішка стаў працаваць у Мінску, былі радасныя хвіліны. Пакрысе наладжвалася жыццё. У Анці пасля Валерыка радзіўся яшчэ адзін сынок — Воўка, а праз гады два знайшоўся і трэці — Сашка. «Усё хлопцы нараджаюцца ў тваёй Анці,— казалі Прузыньцы суседкі.— Мусіць, быць яшчэ адной вайне...»
— Ат, хай яна, тая вайна, ідзе на сухі лес, на голае голле,— казала Прузынька, а сама часцяком і плакала — ціхенька, каб не чулі свае,— прывыкла ўласнае гора ці бяду перажываць сама, сваім одумам і развагамі.
Больш за ўсё на свеце пад старасць Прузынька любіла ўнукаў. Усіх траіх выпеставала, люляла на сваіх руках. Анця ж, вядома, дзень пры дні на рабоце ў калгасе — за тою работай свету белага не бачыла. Маліннік — гэта прыгарад, якіх сорак кіламетраў ад вялікага горада. Як не з кожнае хаты пасля вайны хто-небудзь пайшоў у горад. Многія, як і Цішка, жылі дома, у вёсцы, а кожнае раніцы, яшчэ на досвітку, спяшаліся на прыгарадны цягнік, каб паспець на змену. І снег, і холад, і паводка, а Свіслач разлівалася каля Малінніка шырока, амаль на вярсту ў якія вёсны, а ты ідзі, падымайся ні свет ні зара.
Не было такога выпадку, каб за тыя трыццаць гадоў, што ездзіў Цішка штодня на працу ў горад, не меў гарачага сняданку ці, як прыездзе дамоў, вячэры — у Прузынькі такое правіла: гаспадара глядзі лепей, як самое сябе, і гэтае матчына перадалося як дарагая спадчына Анці, калі тая ўзялася гаспадыняй.
Прузынька і ўнукаў гадавала. Калі ў школу пайшлі адзін за адным, выпраўляла не абы-як, а заўсёды ў торбачку, а пазней (калі пабагацелі), у партфелік пакладзе аладку са скваркамі ці лусту хлеба, яблычак — нельга ж, каб дзіця цярпела да паўдня на пусты жывот...
Для ўнукаў Прузынька жыла ўвесь час, усе гады, як яны — Валерка, Воўка і Сашка — на свет з’явіліся, у яе было нейкае асаблівае, можа, нават невядомае кожнай маці замілаванне. Сказаць, раслі яны ў яе, Прузынькі, на вачах — гэта тое, што нічога не сказаць, чым яны для яе былі. Клопат і турботы пра ўнукаў займалі ўсю яе, жанчыну, якая, мабыць, мела б сабе дзяцей столькі, колькі, як кажуць, даў бы ёй бог. Але такі ў яе, салдацкай удавы, лёс. Яна засталася з адным дзіцем на ўсё жыццё.
Для Прузынькі, кажуць, унукі — як падарунак лёсу, як падзяка за тое, што не мела для сябе ў маладосці.
Застанецца, мусіць, сакрэтам, калі Анця не ўсё зберагла ў памяці, як гэта Прузынька, бабуля, здолела выхаваць сваіх траіх унукаў такімі харошымі хлопцамі. Во яны — тры браты-здаравякі, адзін да аднаго, каржакаватыя, бялявыя — румянец на ўсю шчаку, сядзяць за сталом, на бабульчыных угодках. Задуманыя, горныя. А ў большага, Валеркі, вочы вільготныя, у слязах.
Праз год пасля таго, як Прузыньку, прыбраную, як на якое свята, у яе любімую зялёную хустку ў кветкі і цёмную сукенку, у новыя сандалікі, у чырвонай, прывезенай з горада труне адвезлі на могілкі, сабралася жалобнае застолле. Каржакаваты і загарэлы да чарнаты, ад гэтага выдаюць белізной валасы на скронях, дзядзька Сяргей, старэйшы з Комлікаў, прапанаваў ушанаваць памяць Ефрасінні мінутай маўчання. На ўгодках, як і на пахаванні Прузынькі, было застолле — ледзь не паўсяла.
Стол Анця і Цішка зрабілі багаты. Усяго, як кажуць, было навалам. Можа хто сказаць: канечне, восень. Увосень, кажа прымаўка, і бяднота — кум багачу. Ды пры чым тут восень, калі на стале і шынка вэнджаная, і каўбаса дарагая — сухая, маскоўская, і сыр расійскі, духмяны, і памідорчыкі марынаваныя... Праўда, было і сваё, вясковае — аладкі, як пуховачкі, у смятане і маласольныя агурочкі, застудзіны, трыбушок і, вядома, духмяныя катлеты...
Настойка, па вясковай завядзёнцы, у старых, яшчэ, здаецца, даваеннага ўзору, графінах, простыя і прыдатныя келіхі — на пяцьдзесят грамаў.
Як ні кажыце, хаця ўжо нябожчыца і не можа крыўдаваць на тое, што яе не аплакваюць так, як шкадуюць чалавека, які дачасна адыходзіць, але відаць, якая ў гэтай хаце была ёй павага; не па абавязку дзяцей да сваіх бацькоў, а па шчырасці душэўнай, якая заўсёды жыве ў чалавеку і не прызнае фальшы, іменна за тое любяць і помняць у гэтай хаце Прузыньку — маці, бабулю, цешчу, «любачку».
...З вулічнага боку, пузырачыся, сцякалі па шкле рудаватыя дажджавыя рагі. Але ўсё далей кроплі чысцелі і ўрэшце сталі чыстыя, як з калодзежа, і ўгары, над камінамі, якія ўсё яшчэ дыміліся, святлела; кудысьці далёка за горад сплывалі з дажджом сівыя, як чорныя спадыспаду, хмары.
Дзень браўся быць светлым, на пагоду.