У станцыйнай пачакальні людзей — яблыку няма дзе ўпасці. Пасажыры найбольш маладыя: студэнты, навучэнцы, старшакласнікі таўкуцца, перагукваюцца і напралом ціснуцца да кас, стараюцца хутчэй набыць білеты. Іх як бы прыспешвае хрыплаваты жаночы голас з рэпрадуктара: «Поезд отправляется...» У шырокія шкляныя дзверы хвалямі плыве людская рака — з адпраўленнем аднаго цягніка зала пусцее, а з другіх дзвярэй мкне новая хваля, і неабсяжная пачакальня напаўняецца. Гусцее гамана, патанае і глухне той жа халодна-спакойны голас: «Поезд Могилев — Минск отправляется... в восемнадцать часов три минуты...»
Гэта дадатковы цягнік. Набліжаўся Новы год. І ў перадапошні дзень адыходзячага года і дадатковы цягнік ці зможа забраць усіх жадаючых выбрацца з горада на гасціну да бацькоў, сваякоў, знаёмых. Я апынуўся на вакзале пад вечар і чакаў начнога цягніка, але пачуў аб'яву, што будзе дадатковы, узрадаваўся. Агледзеўся, дзе б прыткнуцца, але ні аднаго вольнага месца на лаўках не было — давялося са сваім дарожным чамаданчыкам прытуліцца да сцяны, дзе такія ж, як і я, пасажыры зайздросна пазіралі на шчасліўчыкаў, што паўселіся на лаўках і бавілі час у размовах ці ўрупіліся ў газеты: іх тут жа прадаваў бразгатлівы жалезны аўтамат.
Праз якую гадзіну непадалёку вызвалілася месца. Я сеў, распрамляючы добра самлелыя ад доўгага стаяння погі, і пачаў прыглядацца да суседзяў. Гэта былі амаль усе пажылыя і старыя жанчыны ў вязаных і тканых хустках, у плюшаўках, неабношаных ватоўках — пераважна, падалося, вясковыя кабеты. Яны дружалюбна і даверліва перамаўляліся, дзяліліся навінамі і клопатамі, як усё адно добрыя знаёмыя ці аднавяскоўцы.
Прыслухаўшыся, я заўважыў, што рэй у гутарцы вяла старая, захутаная у дзве ці тры хусткі жанчына у ношаным, з парыжэлага шавіёту зімовым паліто, аздобленым старамодным коцікавым каўняром (відаць, паліто з чужога пляча — доччына ці нявестчына). Жанчыну гэтую я не разгледзеў добра, але ўчуў яе спакойна-пявучы голас. Яна расказвала суседкам пра сваю бяду і клопат, як бы апраўдваючыся, чаму ў такі тлумны час выправілася ў далёкую дарогу.
— Еду я, мае вы людцы, аж у Прыдняпроўскі,— апавядала жанчына.— Ета новы горад такі, блізка ля Днепрапятроўска, можа, якіх вярстоў шэсць будзе... Я, мае вы добрыя людцы, дужа хварэла, у бальніцы два тыдні ляжала. Дужа мне сэрца балела. Так у мяне ўсё ўсярэдзіне крэпкае, яшчэ можна жыць, ды сэрца цісне ў грудзях, не прадыхнуць, паветра не хапае. Лячылі мяне дактары добрыя, уважыцельныя такія, ласкавыя, хаця і маладыя, а нам, старым, уважэнне даюць...
Мне пачулася: наша гэта кабета, як у нас кажуць, мугулёўская — добрая, шчырая душа і ахвочая, падхоплівая на слова. Гаворыць не стамляючыся, як усё адно чытае, як па пісанаму чэша; звычайнае, будзённае, дробязнае, а слухаеш — заслухаешся, бо ў словах — жывая душа. Усё, чым жыве, адкрые першаму стрэчнаму, выкажацца, як на споведзі, раскажа ўсё, як радні ці свайму блізкаму чалавеку.
Прыгледзеўся я да гэтай жанчыны. У яе змаршчакаваты, але прыемны твар: яшчэ жывыя, з адзнакамі чыстай сінечы пад некалі крутымі светлымі брывамі вочы; вакол вачэй і рота — дробныя, неглыбокія зморшчынкі; шчокі не абвіслыя, яшчэ не згубілі сваёй румянасці, хаця і бледнаватыя. З-пад клятчастай, паверх гарусоўкі-хусткі на скронях — прыхопленыя сівізной валасы, а над ілбом русявыя, не згубілі ранейшага бляску. Толькі губы, мабыць, некалі вабныя, выдавалі як падсіненыя. Жанчына гаварыла чыста, не шапялявячы — можа, у яе яшчэ свае, не ўстаўныя, зубы.
— Мяне ж дужа не пускалі, надта ўгаворвалі, каб не ехала, каб яшчэ пабыла, пагасціла які дзянёк. Угаворваў, проста-такі не пускаў мяне ў дарогу брат мой, да якога я і прыехала была пасля бальніцы. Кажа ён мне: «Пабудзь яшчэ, Настачка, пагасцюй з намі, правядзём стары год, адмецім, як усе людзі, год новы. Хапае ж усяго, дай божа і дзецям і ўнукам нашым — такога жыццейка. Ёсць чым госця прывеціць і ў будзённы дзень, і ў свята. Дзякуй нашай уласці! Хаця во па старасці пабачылі жыцця — жыві, красуйся, весяліся, ды не памірай...» Але дзе ж тут уседзіш, калі там адна яна, мая дочачка... Як яна без мяне, без майго прыглёду? Не, кажу, браточак мой, братанька дарагі. Можа, я ўжо і не пабуду, не пабачуся з табой болей, ды трэба ехаць, не магу я сядзець, калі спомню, як яна там, без мяне, адна...
Ціха, амаль шэптам, бабуля нешта пачала расказваць кабетам, якія сагрэліся на сваіх хатулях і клунках і ўважліва слухалі. Давер, мабыць, мацаваўся не толькі ад яе слоў, якія яна ўмела вязала ў адзін вузел расказу, але і ад усёй яе істоты, ад спакою і ўпэўненасці ў сабе. І апратка яе казала за тое, што чалавек не зманіць. На бабулі была доўгая спадніца, што амаль закрывала халявы зелянкавых бурак з блішчастымі галёшамі. Спадніца, мабыць, няношаная, не абыдзенная, а святочная — ружовы мультан у кветачкі.
Што кінулася ў вочы — дык гэта яе рукі, яшчэ не пакручаныя ў пальцах, не разбітыя работай, са слядамі былой, далёкай ужо маладосці; рукі можна было б назваць і цяпер прыгожымі, каб не такая зморшчаная скура; бабуля не хавае іх, а лёгка і ў такт гаворцы жэстыкулюе, памагае сабе, і яны ўвесь час у руху, у дзеянні. Бабуля раптам наблізілася зусім амаль да твару суседкі, што сядзела бліжэй, і паўшэптам загаварыла:
— Так і засталася мая дачушка ад тэй веі-мяцеліцы інвалідам, без абедзвюх пог. Так і жыве ўжо дзесяць гадоў... І я пры ёй. Жывём, праўда, добра, нечага бога гнявіць. І пенсія добрая ёй, і дзіця ўжо выгадавалася, сынок вырас.... У нас кватэра-двухпакаёўка. Людзі тамашнія яе шкадуюць, уважэнне да яе маюць, бо яна ж на рабоце, па расчыстцы дарогі была. У завею чысцілі жалезную дарогу, на яе наляцеў паравоз...
Бабуля ўсё гэта расказвала, як падалося, вельмі спакойна, без аніякага хвалявання, нібы ўсё тое адбылося не з яе дачкой і яна толькі пераказвае пачутае з вуснаў іншага чалавека. Ды калі я прыгледзеўся, дык убачыў, што вочы яе ўраз павільгатнелі і па змаршчыкаватай шчацэ кацілася ціхая, скупая сляза.
Вакол завохкалі, заківалі галовамі, а бабуля ўжо апавядала пра тое, які багаты і прыгожы іх Прыдняпроўскі — малады горад, што ўзнік ля старажытнага Днепрапятроўска, і якія харошыя людзі — украінцы і рускія — там жывуць, якое там хараство вясною і ўлетку, калі ўсё зелянее і цвіце чароўнай квеценню.
— І мой жа сынок, Юрка, тамака жыве. Во проста кватэры нашыя блізка, у дамах глядзяцца вокны ў вокны. Ета ў мяне адзіны сынок застаўся,— апавядала бабуля,— і вочы яе ўжо свецяцца шчасцем.— А два загінулі. За нашу родную зямельку, за наша жыццейка склалі галовачкі. Два ў мяне на гэтай вайне былі. Адзін, мой Андрэйка, лёг на вечны сон пад Чавусамі — тады там былі дужа страшныя баі. Забітага ў новым абмундзіраванні прывезлі. Без пары пагібнуў мой хлопчык. Аплакала яго, ды не ведала, што горачка маё не ўсё выплакана. Той жа зімачкай, пад Новы год якраз, прыйшла пахавальная і на другога — пад Кіевам на Дняпры, казалі, геройскай смерцю загінуў...
Я дзіўлюся, як спакойна і вельмі разважна апавядае бабуля. Думаю пра гэта, слухаю, і словы яе цяжкім каменем кладуцца мне на сэрца. А за спіною — гудзе, прыглушаны вялізнымі калонамі залы, шумлівы прыбой галасоў; людзі занятыя сваім звычайным клопатам — кожны спяшаецца атрымаць білет і сесці ў цягнік. Не ведаю, ці спяшаецца бабуля. Мне здаецца, яна бачыць і як бы зноў, ужо ў каторы раз, страчаецца са сваімі сынамі Андрэйкам і Іванкам, якія ёй часта прыходзяць у сне.
З невідочнага дынаміка пачулася: «Пригородный Могилев — Копысь отправляется». І раптам вал людзей, што напіраў на шырокія шкляныя дзверы, рушыў на перон. Бабульчыны суседкі падхапіліся і зніклі ў натоўпе. Бабуля засталася сядзець на сваім перавязаным аборкамі чамаданчыку, не праяўляючы ніколькі трывогі. Мабыць, ёй не хутка на цягнік, і яна не маркоцілася, як маркоцяцца і пакутуюць іншыя, калі наперадзе яшчэ доўгая зімовая ноч, а можа, і дня трэба будзе прыхапіць.
Я прапанаваў бабулі месца, але яна рашуча адмовілася. «Не трэба, даражэнькі, не турбуйся, добры чалавек. Я пасяджу на етым чамадане, не разваліцца,— вытрымае!..» Але бабуля ўвішна, нават падалося, вельмі лёгка пасунулася бліжэй і такім чынам апынулася насупраць мяне. Села і адразу, даверліва гледзячы мне ў вочы, ніколечкі не бянтэжачыся, працягвала расказ пра сваё падарожжа, рупілася, ці нават правільней — разважала, як яе ўгаворвалі па дарозе сюды, на вакзал, вярнуцца назад.
— Пляменніца ета мая стрэлася,— паправіўшы хустку, загаварыла бабуля, і я заўважыў, што ў яе трэцяя хустка падыспадам белая, у сінія, ледзь прыкметныя кветачкі, чысценькая,— казала: «Цётка, паедзем назад, бо аўтобус пайшоў ужо». Але мне не хацелася вяртацца — вяртанне не дужа добрая прыкмета. Я б, можа, і вярнулася, але трапіўся шафёр, ехаў аж у саменькі Мугулёў і ахоццю ўзяў мяне ў кабінку. Даехалі добра. Быйстра ён мяне прывёз аж у вакзал. Во, глядзіце, якія бываюць людзі! Прынёс мой ёты чамадан сюды, у саменькі вакзал, і плату браць сумысля адмовіўся, як ні ўпрошвала: «Што ета вы, бабуся, я са сваёй маткі, можна сказаць, буду браць еты рубель?» Дак, кажу, у мяне грошай хопіць — вазьмі, дай жа бог, прашу богам, чэсна прашу. А ён: «Добрага вам здароўя, бабуся!» І развітаўся. Ну што ж, не ўзяў дык не ўзяў... Няхай табе добра будзе, на добрае здароўе і пойдзе!..
— А як жа вы адважыліся, бабуся, у такое далёкае падарожжа? Адна, ды яшчэ і пасля бальніцы, як вы кажаце...
— А што? Людзі во кругом, памогуць,— людзі найбольш добрыя. А ёсць, скажу табе, добры чалавек, ёсць і дрэнныя. Вось паслухайце.
Бабуля ўвішна падсунула свой чамадан бліжэй яшчэ, і я бачу цяпер увесь яе твар, спярэшчаны дробнымі маршчынкамі, цёплыя, некалі зваблівыя, апякаючыя, з самага яркага блакіту вочы — яны і цяпер свецяцца мякка, як скупое, але лагоднае зімовае сонейка.
— Ехала я сюды, садзілася на поезд, што ідзе праз Мугулёў на Ленінград з Днепрапятроўска. Пасадка была дужа цяжкая, вадная. Мяне ледзь не ўнеслі ў вагон. Нехта пад пашкі абхапіў мяне, дайжа як перастала балець у сэрцы, як бы палягчэла трохі. Я так ужо і стаю, баюся паварушыцца і не аглядаюся, хто ета мяне так трымае пад пашкі. А поезд ужо пайшоў, загрукацеў коламі... Ну, думаю, буду так і стаяць. А кругом ні аднаго вольнага месца. Усе праходы занятыя, не тое што каб лаўкі. У праходах людзей не праціснуцца. А тут мне раптам — афіцэр, ён лейтэнант нейкі ці, можа, яшчэ і старэйшы чынам вайсковец, падняўся і сказаў: «Садзіцеся, бабуся». Я села, канечне. Слухай жа, добры чалавек. Сяджу, трохі неяк і няёмка, вадна сябе адчуваю, бо чалавека ж, лічы, з месца сагнала. Баба старая, нездаляшчая. Але афіцэр той як здагадаўся ўсё роўна: «Не беспакойцеся, бабуся, я пастаю — малады яшчэ...» І ўсміхнуўся мне, старой, хораша... Відаць, культурны мужчына. Але, не тут кажучы, насупраць сядзеў — такі бамбіза, нейкі мяжджула. І ўсё зіркаў на мяне нядобрым вокам. Як бы я не таго, афіцэрава, месца заняла, а яго сагнала сілком, насільна ўзяла дый падняла за каршэнь... Нядобры ў яго погляд, дыхае смярдзючым перагарам, відна, яшчэ не працверазіўся — п’яніца, відаць, няўклюда нейкая, што мне аж моташна стала. Але што ж ты зробіш. Маўчу сабе, пацепваюся. А ён як бы і чакаў, каб я што сказала, абы абазвалася... А я маўчу сабе, не аказваюся ніводным словам. А ён усё чмыхае, пазірае, як не б’ець, свідруе п’янымі заплыўшымі бельмакамі. А потым: «Што ета ты, бабка, савецкага афіцэра з месца сагнала? Ета ж наш зашчытнік, а табе, бабка, ужо даўно пара на адыход, на вечны пакой, а ты ўсё яшчэ капыцішся, блытаешся, не даеш людзям ездзіць... Сядзела б у запечку ды не рыпалася...» А што я,— кажу яму,— я твае грошы праезджваю, ты мне даеш хіба? Мне мая ўласць дае, і я куды хачу, туды і еду і ў цябе, такога дабрачынца, не спрашуся... А што мне месца ўступілі, дык ета — чалавек. А такі, як ты, роднай матцы не саступіць...
Я не хацеў перапыняць бабулю, але яна сама неяк змоўкла, пазіраючы вакол, тады раптам як схамянулася, усхвалявана загаварыла, і я заўважыў, што яе сіняватыя губы — аж задрыжэлі...
— Дак ведаеце, добры чалавек, ён, няўклюда той, заплывак нейкі і бязладдзе, і яшчэ больш асердаваўся, усё бубніць і бубніць. «Гэ,— кажа,— чортава бабка, не на таго чалавека ты наткнулася, я,— кажа,— табе даў бы месца на могільніку, а не ў вагоне...» Дак тут я ўжо не стрымалася, не сцярпела маё хворае сэрца. Я ж ужо і дала яму, дала, што аж усе людзі, што сядзелі і стаялі, паспачувалі мне — падтрымалі і смяяліся, давольныя, што яму так адчытала. Ах ты,— кажу,— падлюга ты, не чалавек ты ёсць, а самы настаяшчы, самы хворменны — падлец. Ты знаеш, каго ты з месца скідваеш, каго ты папіхаеш у пролабку — жывую сваю, можна сказаць, маці родную. Ты знаеш,— кажу,— што мой род увесь лёг за тое, што мы цяпер жывём, красуемся, ездзім, куды нам хочацца, куды душа зажадае?! Ты мяне не чапай, бо калі растрывожыш, то я табе ўраз морду паб’ю... А тады яшчэ і міліцыю пазаву, дак прыпаяюць сутак пятнаццаць, адседзіш як міленькі!..
— І што ж ён, пасажыр той, трохі супакоіўся?
— Ого, яшчэ як!
— А колькі ж вам, бабуся, ужо? Відаць, і сапраўды вам цяжка ездзіць. Мо нядобра там, у дачкі, ці ў сына?..
— А не, дзетка мой любенькі. Добра жывём. Мой жа сынок, еты Юрка, прараб быў. Дамоў колькі панастаўляў і ў Крычаве, і ў Ленінградскай вобласці, і той жа горад новы, Прыдняпроўскі, будаваў. І кватэра ў яго добрая. І ў нас з Ленкай, з дачкой, кватэра велькая. І ванна ёсць, і халадзільнік, і ўсё іншае. Жывецца нам добра. Нас людзі ўважаюць і там, але двору хочацца. Я ўжо думала, што не паеду больш з Ракіцянкі, ад брата. Во каб памерла там, на родным котлішчы, то і няхай бы пахавалі, у сваёй зямельцы. Ды во валакуся, можа, ужо і не пабачуся я з роднымі вербачкамі сваімі, бярозамі тымі, што яшчэ са сваім Яшам, з мужыком, садзілі, як калектыўнае жыццейка пачалося...
— А што, старога ўжо няма?
— А нямашака даўно ўжо. Ад саменькае етае вайны. Праўда, прыйшоў быў з фронту ў сорак пятым, як пабеда настала. Пабыў дома, пажыў з паўгода. Кволіўся, увесь зранены, зрашэчаны, як тое дзіравае рэшата. Аднойчы лёг і з начы не ўстаў. Памёр — як заснуў усё адно... За чатыры гады фронту хіба мала яму дасталося!.. Сем разоў, казаў, паранены быў, падлечыцца, і зноў на перадавую. Памёр мой Якаў Іванавіч, не пабачыў тае жыццейкі, за якую здароўе палажыў. Затое мы жывём. Што ж, так здарылася з дачкой маёй, а то жылі б прыпяваючы. Ні ў чым цяпер нястачы не маем, жыві сабе ды красуйся. Хочаш белы хлеб, хочаш чорны — усяго, дзякуй ёй, нашай уласці, хапае. А каб ета ўсё расказаць-апісаць, як мы жылі, як жыў і мой хаця бацька, колькі ён парваў здароўя, каб прыдбаць які кавалак хлеба, дзяцей падгадаваць...
— А хто бацька ваш быў? Вы ж кажаце, што прозвішча ў вас знакамітае — Далецкая?..
— Так,— усміхнулася бабуля, мяккай рукою абцерла вусны, памаўчала, як бы збіраючыся з думкамі: — Ета па мужу я Свістунова, а бацька мой быў Андрэй Далецкі. Як мне расказваў ён і маці мая, то ён нарадзіўся ў панскім двары. Мая маці-нябожчыца служыла ў пана. Яшчэ дзяўчынкай забралі яе з вёскі, з Гуткоў. Ета вялікая была вёска, заможная, і панскі двор быў. То і нарадзіўся хлопчык у яе, бабкі маёй ужо... Як падрос тэй хлопчык, то яго забраў пан, у людской ён выхоўваўся, і сваё прозвішча яму даў. А маці яго памерла маладой, рукі налажыць на сябе наважыла. Пэўна, жыццё няміла ёй стала... Дак чатырнаццаць гадкоў у пана за фурмана быў мой бацька. А тады сабраў грошай трохі, ажаніўся. Ды такая тая жаніцьба была... Узяла яго адна жанчына ў прымы, на чацвёра дзяцей. Пагадаваў усіх, усе дзяўчынкі былі. А з маткай яшчэ нажылі двое — во брат мой Міхалка і я. Настай мяне клічуць. Настасся Андрэеўна, як вам сказаць. А тых яе, матчыных дачок, усіх замуж пааддаваў. Як узялі адну, старэйшую, ды прачулі, што пасаг бацька дае — пяцьдзесят рублёў тымі, яшчэ мікалаеўскімі грашыма, то і пабралі ўсіх. А нас, малых, да ўсякае работы прывучаў. Я і помню, як хадзіла з бацькам у поле, як сена касілі, як малацілі збажыну. А памёр ужо бацька пры нашай уласці. Дужа радасна прыняў етую ўласць, калі ў нас паноў грамілі, панскі двор разбівалі, то і ён з флакам ішоў... І мяне ўзяў з сабою, і я ўсё бачыла, як пана таго, Далецкага старога, у вазок пасадзілі і ў Воршу пад ружжамі адправілі... А тады як паміраў мой бацька, то наказваў дзецям: «Я вам, старэйшым, даў, што мог, а вы етага, Міхалку, не кідайце, памажыце яму». Ён быў ужо хлопец вялікі. Ён і шыць хадзіў з бацькам, і да ўсякае работы быў здатны. І таксама — пайшоў у Чырвоныю гвардзію, заступацца за бедных людзей. Прозвішча, як вы кажаце, вядомае некалі было — Далецкі...
Я, можна сказаць, і сама рабіла нашу савецкую ўласць, душою за яе стаяла. Хадзіла з флакам, ішла з усімі тады, як аб’явілі слабоду... О, я была ў маладосці — можа, самая найпершая дзяўчына ў ваколіцы, на ўсю акрэснасць, можна сказаць. Да мяне сватаўся балтыйскі марак з Усполля Лявон Зябнёў, хацеў мяне замуж узяць, але брат — нізашто... Тады ж зямля, коні — галоўнае... Сказаў, куды ж ты пойдзеш за етага басяка-галетніка. У яго ж зямлі — старой тупічанскай бабе сесці, а ў Свістунова — надзел. Як аддзеліцца, стары Свістун дасць усё — у яго парка коней, толькі на выезд. Усё сваё — гаспадаром будзеш. І ты, сястрыца, не будзеш знаць бяды-гора. А каб жа знаццё тое, як потым стала, і зямля тая не нада, а стаў наш галетнік-марачок вядомы на ўсё Усполле, на ўсю воласць. Каб не ён, не наша знаёмства і ўзаемная любоў, то пабачыла б і я таго горачка, якое ўгатавана-ўрыхтавана было і мне з тым заможніцкім сынам, з маім Свістуновым...
Бабуля Наста ўздыхнула, змахнула з твару невідочную хмурнасць і далей казала сваю байку — казку жыцця:
— Як пачалася ў нас тады калектывізацыя ды як папраганялі з Ракіцянкі кулакоў, забралі і Якава. А мяне, як жонку варожага элемента, і ў калгас, у новае жыццё, хацелі не пусціць. Але прыехаў Лявонка, марак мой, прыйшоў да мяне, вядома, тайком, каб не бачылі, што з кулацкай жонкай хаўрус мае, і сказаў: «Наста, глядзі, не праціўся, не сядзі, пакуль цябе з твайго етага кулацкага седала турнуць, ідзі з усімі жанкамі ў поле і рабі. Цябе будуць праганяць, не пускаць, а ты ідзі і рабі, як усе ракіцянскія калхознікі...» Я так і зрабіла. Тады прыехаў адзін, вялікі начальнік, невядома адкуль, можа, з Амціслава, а можа, з Мугулёва, і ракіцянскія беднякі пажаліліся: «Навошта яна нам, етая Свістуніха. Яшчэ знутры новую жызню падарве...» А Лявон за мяне заступіўся: «Я,— казаў,— добра знаю Насту. Яна з беднага, можна сказаць, парабчанскага роду. Яна наша. Не здрадзіць». Так я і засталася з усімі ў новым калгасе ў Ракіцянцы.
— А тады ж,— даверліва казала далей бабуля Свістунова-Далецкая,— трэба было і мужа неяк ратаваць. Прачула я, што ён у Чэрыкаве на тралёўцы лесу рабіў. Я да яго некалькі разоў ездзіла, дабілася, што перадачы прымалі. А як жа? Я ж законная яго жонка, двое дзяцей у нас ужо было... Нічога я не магу сказаць, для мяне ён вось законны супружнік Яша, Якаў Іванавіч. Бегала, за дзень спраўлялася, па шпалах бегала — босая, бацінкі свае на плечы і босая па шпалах, а была ета вясна, халаднаватая яшчэ зямля, у пяткі пячэ, як іголкамі, а тады пагрэешся, і нічога — горача, як улетку. Спраўлялася за дзень. Вёрстаў трыццаць пяць будзе, не меней, да тых Верамейкаў, дзе ён тады калоды дубовыя на ваганеткі грузіў... І перадачы яму насіла, і ўсё пісала і пісала, аж у Маскву. І чакала, што паштальён прынясе мне добрую вестку. Аднойчы ён і кажа: «Наста, прыйшоў табе ліст». Я аж абамлела ад радасці. Прачытала і — чула маё сэрца,— слова мобіць не магла: «Якава Свістунова апраўдаць, вызваліць, як незаконна абвінавачанага...»
— Так што і Якаў Свістуноў быў дапушчаны да новай жызні,— закончыла бабуля сваю байку-казку і кранула мяне рукой за плячо: — Чуеш, добры чалавек, можа б, вы пагаварылі з етым во, што ходзіць, з чырвонаю павязкай, з дзяжурным? Можа, ён вас паслухае скарэй. Я ўжо думаю, што дарэмна я не паслухалася пляменніцы. Трэба было вярнуцца назад... Бялета не вазьму аніяк...
— І я так думаю, бабуся. Трэба пагаварыць.
Я памкнуўся ўслед за дзяжурным, але шапка дзяжурнага хутка знікла ў натоўпе, што зноў наплывам запоўніў усе праходы і аж распіраў сцены пачакальні. Я пачаў прабірацца, каб патрапіць за дзяжурным, ды тут з дынаміка пачулася: «Объявляется посадка на дополнительный поезд № 271 направлением на Минск. Поезд отправляется...»
З болем, са шчырым шкадаваннем вярнуўся я назад, узяў свой чамаданчык і пачаў развітвацца з бабуляй, з пасажырамі, што стаялі і сядзелі, слухаючы гэтую размову. Мне падалося, што бабуля Свістунова-Далецкая не хвалявалася; ёй, можа, і заўтра раніцою не ўдасца сесці на цягнік...
* * *
Мяне ўвесь час непакоіла чамусьці, ці сядзе ў таўкатні і перагружанасці паяздоў бабуля, якая пры сваёй нядаўняй хваробе, па сутнасці, і не павінна была б адважыцца на такую цяжкую дарогу. Я дакараў сябе, што не зрабіў спробу памагчы ёй з білетам раней, калі ў мяне яшчэ быў час у запасе, але ж і сама яна не парупілася.
Я ведаў, што цягнік Ленінград — Днепрапятроўск будзе ў Магілёве недзе а дзевятай гадзіне ўранні, і паспяшаўся на перагаворную, каб пазваніць на вакзал, пацікавіцца, ці звярталася да дзяжурнага якая-небудзь бабуля з просьбай. Мне далі размову ўжо а адзінаццатай гадзіне раніцы. У трубку хлынуў вакзальны гул — чутно было, што на вакзале яшчэ вельмі багата народу.
— Так, поезд прайшоў у 9 гадзін 47 мінут,— паведаміла мне жанчына — дзяжурная па вакзале.— Пасадка была вельмі цяжкая.
— А да вас бабуля, такая старая, у яе чамаданчык чырвонага колеру, абвязаны вяроўчынай, не звярталася з просьбай? — непакоіўся я і падумаў: «Хіба яна, гэтая бабуля, была там адна... Дзе там яе запомніш, пры такой таўкатні...»
— Пасадка была цяжкая,— паўтарыла дзяжурная.— Але, помню, падыходзіла адна, такая ветлівая, з бутэлечкай валяр’янкі ў руцэ. Ёй выдалі білет, плацкартнае месца. А цяпер яе не бачна — відаць, села...
Ну, што ж, шчасліва вам, бабуля!