— Сын, раскажу табе, як аднойчы ездзіла ў Нярахаўку старгавацца наконт гумна. Было ета зімою, на каляды, здаецца. Пачула, што там, ля Мазуравых хутароў, у Нярахаўцы, гаспадар мае прадаць гумно А жылі тады ўсе аднаасобна, то, сам знаеш, як прасіцца са збажыною ў падсуседзі. У аднаасобніцтве без сваёй адрыны, а тым больш без гумна, нельга было зусім жыць. Далібог, праўда, можа, маладыя і не вераць, але ж ета чыстая праўда!
Запрэгла ў сані каня. Ой, а конь жа быў. Дужа-дужа наравісты. Можна сказаць, для вясковай жыткі няздатны. Ці помніш ты каня таго?..
— А як жа, Ардэнцам звалі...
— Так, нейкая нянаская назва, і конь быў нянаскай, казалі, заводскай пароды.— Маці памаўчала, паправіла на ссівелай галаве хустку-гарусоўку і, як павесялелая, казала: — Конь быў, ой жа, пацешны. Можна пра таго каня цэлы дзень расказваць. Не конь то, а цырк на дроце. Вот і запрэгла ў сані я свайго Ардэнца. Паклала ў розвальні мяшок з сенам і адправілася, як сказана ўжо, купляць гумно. А грошай мела ўсяго дваццаць рублёў. Ета ўсяго, каб пакласці на задатак.
Прыехала ўдала ў тую Нярахаўку, знайшла двор таго чалавека, а яго дома не застала. Агледзела будыніну. Яна мне прыдалася. Пра гумно мне наказаў твой бацька, а сам на зіму з’ехаў на шахты. Сказаў, каб гуменца апытала. Знацца, агледзела я тое гумно — яно амаль што новае і страха свежая, нават салома не зашарэлася, як сонейка, блішчыць. Адным словам, пагляднае, спраўнае гуменца!
І што ж. Давялося ехаць у другі раз, бо гаспадыня мне нічога пэўнага не сказала: «Маўляў, гумно прадаецца, а больш яна нічога не ведае...»
Вось і гаспадар дома. Сталі мы рахавацца. Ён, аказваецца, і бацьку нашага ведае. Паверыў мне, і старгаваліся мы на паўтары сотні. А грошай у мяне ўсяго дзве дзесяткі, але я не рашаюся іх аддаць. Бо як жа без сведкі. Я і кажу, што грошы прывязу пасля, а ён усё хіліць на тое, каб я паклала задатак. Без задатку не згаджаецца — усё муляецца.
На тым і парашылі, што я пасля, ускорасці, прывязу задатак. Паехала я дамоў, а ўжо стала сутоньвацца, цямнець. Які ж той зімовы, каляды ўжо надышлі, дзень. Калядны дзень, кажуць, як заечы хвост.
Дарога, як ведаеш, ішла праз лес. Вусцішна. Стараюся, каб хаця да цёмначы выбрацца на віднейшае, на палявік, але дзе там. Неўзабаве, як на тое ліха, закруціла, завіхрыла, і завея-завіруха нахапілася: усё перад вачамі закружылася, закіпела, як у гаршку. Усё змяшалася, ні макулінкі не відно, і цемрыва насунулася, хоць вока выкалі. Стала цёмна, як у варыўні. Паверыш, я не з баязлівых, а страх пачаў падбірацца за плечы. Ды і марозік крапчэе, за шчокі шчыпле. Ну, думаю, што будзеш рабіць? Сяджу ў санках-розвальнях і разважаю...
...А конь, Ардэнец наш, соўгаецца, як нежывы. Снегу намяло — пад пахі каню. І што ты думаеш, успомніла, як старыя людзі казалі, што не трэба каня тузаць — ён сам дарогі патрапіць. Яшчэ і бацька мой, твой дзед Ціхан, казаў: «Адпусці лейцы, конь сам дарогу ўчуе і будзе ісці, везці воз куды трэба». Але ж, разумееш, то быў конь нейкі нянаскі; калі сказаць, то ён, конь, быў нейкі, можна сказаць, збаламучаны, дурны. Можа, яго гадавалі для выездаў, для пагулянак, а патрапіў ён у сяло на гаспадарскую, зямельную работу. Яшчэ ж і малады быў, можа, яму было гады якія чатыры, ад сілы пяць. Адным словам, конь мой улез у снег. Пярэднія ногі выцягне, то заднія завязнуць. Убіўся конь у нейкае балота — ні ўзад ні ўперад.
Сяджу і думаю: «Вот і купіла гуменца... Замерзну тут, і дзеці дома не будуць ведаць, дзе іх матка». Ты ўжо быў ладным хлапчуком, падлетак смышлёны. Таксама пра гумно рупіўся, як дарослы. Астаўся ўдома, падахвоціўся глядзець за малою. У нас тады была Дуня, дзіцё саплівае. А табе ўжо, напэўна, гадоў восем было. Вялікі ўжо быў хлопчык. Ва ўсіх хатніх турботах мой памочнік. Жылі ж мы адны. Бацька ўсё па шахтах швэндаўся. Грошы зарабляў. Ды ніяк не мог выбавіцца з нястачы. Бо скажу, гуляка быў — аддай чэсць! Але ж неяк на гумно грошай сабраў, калі распарадзіўся, каб купляла...
Маці смяецца, сама сабе разважае:
— Дзівачка сама была. Гэта ж трэба, ехала, дурніца, за блізкі свет зімою. Таргавалася за тое гумно, маючы ў кішэні грошай на задатак. Але слухай жа, як выбавілася з таго балота.
Агледзелася, вылезла з саней. Пачала сяк-так варушыць, выбаўляць каня з сумёту. Пашчасціла неяк выкіраваць каняку на роўнае. А мяцеліца круціць — свету божага не відно. Стала зусім цёмна, нават неба злілося з лесам, і ўсё круціць, вірыць, завіруха — вачэй не адплюшчыць...
«Замерзну,— думаю,— і страху не адчуваю ані, толькі перад вачамі дзеці: ты і Дуня...»
Тады неяк учула, што недзе збоку забрахаў сабака. Ой, як жа я ўзрадавалася! Пачала аглядацца вакол пільней. Бачу: між кустоў бліснуў агеньчык. Падалося: воўчае вока. Але ж не зялёны — у ваўкоў зелена блішчаць вочы. Жоўты агеньчык, ледзь зерыць. Свіціцца, як скрозь сіта. Ну, думаю, ратунак! Жывеш, баба!
Выбавіла ета я каня на роўнае, на цупкую дарогу. І сама ўжо мацаю нагамі, каб не збіцца ў сумёт, у свежы снег; вяду каня, за аброць трымаю адубелымі рукамі. Анямелі пальцы, а дзіўна: холаду не чую... Конь мой асмялеў, пачаў весялей фыркаць ды жвавей і лацвей выцягваць з снежнай куламесы ногі; усё ж і ён, нягегліца, набрыў на дарогу.
Якраз і лес скора парадзеў; сцяна лесу як бы расступілася; як скрозь мярэжку, наперадзе і хаты зачарнеліся. Агеньчыкі, як збавенне, як паратунак, весела бліснулі. Прыгледзелася, ага! Рашатнёўка. А там, сам ведаеш, і да дзярэўні нашай рукой падаць!..
Ну, дзякуй, цяпер ужо як-небудзь дабяруся ўдвору. А ў самой сэрца шчыміць, па целе кошкі шкрабуць — дзеці ж малыя адны насупраць ночы засталіся, без прыглёду. Таксама клопат! Ташната, аж сэрца знібіць, разрываецца. Тады, як у тым балоце, бедавала — як бы і страху не было такога, як цяпер, калі, лічы, небяспека мінавала. Дапяла да першае хаты. Спыніла каня. Паглядзела ў акно. Дапраўды, Рашатнёўка. Здаецца, то была Аўрамава хата. Крайняя ад Дубровы, ад лесу...
Я пужкай каня падварушваю. Давай, конік, хутчэй бяжы. Ужо тут дарога вядомая. Шлях тады быў. Вербы як абхапіць пры камлі рукамі. Бярозы. У адзін момант даехала дамоў. Радая, не скажы, як на свет зноў нарадзілася.
І ты яшчэ не спаў. Сядзелі абое. Агню не запальваў. На двор уз’ехала і сама сабе не веру: дома!
Распрэгла каня, толькі на парог, а ты да мяне, як дарослы, з пытаннем:
— Ну што, старгавала гумно?
— Ага, кажу, старгавала...
А ў самой на сэрцы млосна, не выказаць ніякімі словамі. Ой, божачка! Ета ж я магла той цемраччу, у тую калядную завіруху, загінуць ды з такім канём бязладным; магла акарчанець на марозе, як піць даць загінуць... Завея ж была, як на тое ліха, калядны мароз усё-такі!..
Чула я, мужыкі расказвалі, што ў дарозе замярзалі, асабліва калі няма дзе сагрэцца. Было такое, што тады падарожнікі, як засцігне іх буран у дарозе, адпрагалі коней, секлі сані, палілі касцёр, каб як сагрэцца і перачакаць завіруху.
...Маці змоўкла. Задумалася. Старанна разгладжвала канцы сваёй любімай хусткі-гарусоўкі.
Маўчаў і я, дзівіўся: якая ў мяне слаўная маці.