Уладарна раскашуецца, красуе лета. Бы з сяўні, весялун-чэрвень рассыпаў краскі на балацяных лужках; яркай, жывой зелянінай шумяць сады.
Пакуль не заявіліся пастухі, даяркі ў старанна вымытых халатах завіхаюцца, весела грымяць даёнкамі. Шчыруюць суседка перад суседкай.
З самага рання моцна прыпякае, а ў кароўніку прахалода. Устоеная за ноч цішыня то там, то тут парушаецца нязлосна-рэзкімі і ласкава-сцішанымі вокрыкамі даярак ды звонка-пералівістым цырканнем струменьчыкаў малака.
Арына, невялікага росту, у белай, глыбока насунутай на твар хусцінцы, з поўнай даёнкай скоранька тупае да бітонаў, дзе мажны чырванатвары ўчотчык спакваля запісвае ў сшытак надоенае малако. Спакойная і засяроджаная, яна злівае сырадой і, трохі перадыхнуўшы, прастуе назад, у кароўнік. А за яе спіною чуваць: «Авой, Арына, ты як нейкая чараўніца — твае каровы, пэўна, і сянні дадуць уга колькі!..»
Арына ўспамінае даўнейшыя прымаўкі, якіх яе бацька ведаў дужа багата: «Малако ў каровы на языку», «Калі ёсць гной, то будзе і лой»...
Але Арына не ўмее гэтак лёгка і трапна гаварыць. Не такі ў яе характар — ціхоня. Відаць, удалася ў матку. Меншая сястра Дуня, тая не змоўчыць, калі што якое, сцебане ў вочы. І ёй, Арыне, выгаворвае, упікае за нясмеласць: «Ты, сястра, не давай ім патачкі. Не маўчы, а то ёсць і такія, нізавошта зняславяць, асудзяць, абгавораць...»
Цыркае і цыркае пругкі струменьчык у даёнку. А думкі плывуць, абганяючы адна адну — з даляў памяці выплываюць карціны-ўспаміны, і яркія, вясёлыя, і змрочныя, турботныя — усё перажытае. І гадоў ужо багата. Рэдка хто ёй скажа: «Цётка Арына», а моладзь, тая — часцей: «Бабуся, баба». Каб раней, дык пажартавала б: «Якая я табе баба, ці я ў цябе дзяцей бабіла?» Арына, як і Дуня, незамужняя. Можна сказаць, звекавала ў дзеўках. А чаму, каб спытаў хто? Мо таму, што жыццё ім, сіротам, такое выпала.
Арына была яшчэ дзяўчынкай, як памерла маці. Малодшы брат з’ехаў некуды на шахты, дык аж праз дваццаць гадоў аказаўся, перад гэтай вайною ўжо, і бацька — стары Дзямід — вельмі перажываў сынаву зацятасць. Ад людзей было сорамна: казалі, што адцураўся Дзяміда сын. А як гэткае бацьку перанесці?..
Падлеткам Арына стала працаваць на ферме. Спачатку была цялятніцай, а прызвычаілася — узялася даглядаць і даіць кароў. Каму ж пайсці на тую ферму, як не Арыне Дзямідавай? Ціхая, рахманая, з прыхаванай журботнай усмешкай на заўсёды заклапочаным твары. Апраналася сціпла, але ва ўсё чыстае. У шэрых, дачасна атуленых зморшчынкамі вачах застаялася, праменячыся, нейкая асаблівая ласкавасць. І паходка ў Арыны лёгкая. Ніхто не чуў, каб яна з кім пасварылася, на каго павысіла голас, каму выгаварыла...
Ціхоня, кожнаму змоўчыць, саступіць, не стане на дарозе.
Што праўда, то праўда, і ў хаце ў Дзямідавых цішыня, ніколі не сварыліся сёстры. З малодшаю, Дуняй, Арына ўмела ладзіць, наказвала меншай, як з людзьмі жыць: вучыла цярплівасці і абыходлівасці з людзьмі.
Арына, можа, звекавала б, не выязджаючы далёка з вёскі, каб не вайна. У тое горкае ваеннае лета, у ліпеньскую сушу, фашысты прыпёрліся да Сожа, і з раёна прыйшоў загад: усю калгасную жывёлу адправіць у тыл. З суседкай — дзяўчынай Хрысцінай і з дзядзькам Самусём Арына па незнаёмых бранскіх дарогах пагнала кароў на ўсход. Гулі, кружыліся з чорнымі крыжамі самалёты, вухкалі гарматы. А яны, учарнелыя і асмяглыя, гналі статак і тыдзень, і другі. Калі Самусь кінуў іх і цішком збег, засталіся дзяўчаты адны са статкам на ўзлессі. Паплакалі трохі, паўсхліпвалі ды рушылі далей. А што зробіш? Вядома, цяжка і страшна было, але каровак прыгналі аж за Арол. Атрымалі даведку, што здалі, і накіраваліся дадому. Насустрач сунулася вайна — фашысцкія грузавікі, танкі, матацыклы... На ўсю глотку гергеталі чужакі-салдаты.
— Цяжкая была дарога? — пытаўся пасля ў дзяўчат хто-небудзь з вяскоўцаў.
— Анягож,— казала Арына і, уздыхнуўшы, ківала галавою, дзівілася: — Столькі вёрст прайшоўшы, можна было і асмягнуць, не тое што... Сядзеш аддыхацца, дык як амярцвелы...
А якое жыццё было тады, пры акупантах? Ці які нарад, ці што яшчэ — Арына і Дуня, ідзіце. Бо што якое, то стараста і коле ў вочы: «Скаціну, актывісткі, сагналі на той бок, да Саветаў». Можа, праз тое пякельнае жыццё Дзямід і памёр, без пары сышоў у магілу. Не раз жа цягалі на допыт у валасную ўправу. Казалі: за непакорнасць.
Засталіся Дзямідавы дочкі адны. Невялікую спадчыну пакінуў ім бацька — маленькую хатку ды невялічкі, але дагледжаны садок. Недарма кажуць: ніхто не бача, калі сірата плача, а кожны бача, як сірата скача.
Бывала, у Дзямідавых яблыкі ў садку наліваюцца, то і сусед мякчэе, часцей з імі загаворыць. А іншы раз і паслугу сваю прапануе. Скажам, касу паможа накляпаць і асадзіць, плуга пазычыць: у яго, суседа, і плужок таксама трымаецца ў схованцы. Гарачай парою, увесну, калі дарагая кожная хвіліна, і запрашэнне дасць: «Дзеўкі, сянні ў мяне абсеўкі, прыходзьце, частунак добры будзе». А пакуль той абед, то трэба вунь як пазавіхацца, намэнчыцца на тых абсеўках.
Калі ж не дагодзіш, то сусед-зычлівец можа і аблаяць, і асудзіць. Нідзе не дзенешся: сусед — самая блізкая радня.
Дзяўчаты сабе і лапці плялі, і на кроснах ткалі, і аборы вілі — усю работу ў хаце ўласнымі рукамі ўпынялі.
І жорны былі свае ў іх, а крупы яшчэ ў дзедавай ступе абтаўкалі — смачнейшая крупеня ці была ў каго, як не ў Арыны Дзямідавай.
Калі праз два гады ўвосень ва ўсходнія раёны прыйшлі нашы і ў калгасе ўсё трэба было нажываць зноў — абжываліся з першага калка, з асміны таго ячменю, які пазычала дзяржава. Яго прыносілі на плячах аж за пяцьдзесят вёрст, са станцыі Камунары — коней жа ўсіх звяла вайна.
Мінулае, перажытае назаўсёды з табою, знібіць унутры, як асколак які. Не забыла, як у першыя ж дні вызваленыя перапісвалі жыхароў — рабілася нанова так званая «шнуравая кніга».
— З якога цябе, Арына, запісаць года? — спытаў яе інвалід, уставіўшыся адным вокам на гаспадыню.
— Мне ўжо, здаецца, трыццаць пяты,— густа зачырванелася Арына.
— Хіба што етак? — ухмыльнуўся ён.— Дзеўка ж...
Арыну падмаладзілі аж на тры гады.
А потым прыехаў начальнік з раёна. Сказаў, што людзі патрэбны на шахты ў Данбасе. Запытаўся, хто больш падыходзіць. Дзяўчат трэба было — хоць бы пяцёра...
— Арыну Дзямідаву,— параіў сусед.— Каго ж яшчэ...
Праўда, Арына неўзабаве вярнулася, недзе з-пад Харкава. Шахты абышліся і без іх, дзяўчат. Работы і дома хапіла. Усім кабетам і дзяўчатам давялося брацца за плуг і барану. На каровах аралі і баранавалі.
— А жылі мы бедна,— успамінае Арына.— Дзіва што: і надзець не было чаго ні ў будзень, ні ў свята. Бывала, суседка мая, Ганначка, пытаецца: «Чаго ета ты, Арына, так ходзіш? Нада ж так абшарпацца, што й латкі няма дзе прышыць...» Ай, праўда, абнасіліся былі тады ўсе. Нічога ж не было ані ў краме, ані на рынку. Усе насілі свае работы — згрэбніца ды палатняная адзежа. І святочная, і абыходная,— усё на целе з лёну... Усе етак жылі,— як бы апраўдваецца перад кім Арына.— А йдзе я магла тады зарабіць?
— Цётка Арына, вы нейкая сянні вясёлая, як уся з ласкі сатканая? — не хаваючы зайздрасці, сказала даярка Маша. Тая даўно робіць даяркай, хоць па гадах многа маладзейшая за Арыну. Доўгія гады хадзіла ў перадавіках. Неўпрыкмет яе абагналі іншыя. І Арыну-пенсіянерку сталі часцей называць як лепшую — раяць прыклад з яе браць, бо Арына ўсё робіць з душой, сумленна, не вытыкаючыся наперад, не патрабуючы для сябе нічога ўзамен.
Неяк той яшчэ старшыня Фурсік (ён цяпер недзе ў саўгасе аграномам) пабыў на ферме і глядзеў у даярак посуд, то многім давялося чырванець. А Арыну пахваліў. У яе і даёнка аж блішчыць, як новая, і цадзілачка — беленькая, бы той сняжок.
Той-сёй, вядома, пакрыўдзіўся. Асабліва маладзейшыя. Усю дарогу ад Забалоцця — там ферма — зіркалі на Арыну. Маша дык не стрымалася, каб не ўпікнуць.
— Нешта Фурс надта хваліць вас, цётка Арына, ці не задужа ўжо... З чаго б ета такая вам павага?..
І зарагатала.
— Ат, адкасніся ты! — не стрымалася Арына.— Чаго ты лезеш, як зала ў вочы!
Нельга няпраўдаю жыць. Нельга хавацца за спіны іншых. Ды прамаўчала. Падумала: «Каб ета на мяне, дык я ад сораму згарэла б, а яна — хоць бы што...»
Ішлі моўчкі, наструненыя, як чужыя. Спрэчка, якая магла ўспыхнуць, разгарэцца, памалу аціхала.
Некалі, вельмі даўно ўжо, адразу пасля вайны, з кароўніка вывозілі гной. Коні той вясною былі вельмі схуднелыя, але возчыкі на гэта не зважалі: ім абы больш накласці.
— Не магу я глядзець, як некаторыя здзекуюцца з жывёліны,— не стрымалася Арына, падышла ад аднаго нядбайніка і як не закрычала: — Нашто ета ты, акаяннік, каня абяссільваеш етым возам, ці не мог ты за два разы прывезці?..
— Не тваё дзела! — агрызнуўся возчык і кінуўся быў на Арыну з пугаўём. Але ўсе гамузам закрычалі, і возчык аціх, згроб сена, шпурнуў пад ногі каню.
...На лавачцы, пад любімай грушай-дзічкай, што аздабляе дворык, прысела Арына пасля вячэрняй дойкі, сцішылася; на каленях загарэлыя, у густа сплеценых венах рукі — ныюць прывычнай стомай; на твары — спакой і лагоднасць — у ахвоту напрацавалася. Над хатамі з Забалоцця нячутна крадуцца густыя летнія прыцемкі, і сюды, у Арынін садок, ад загумення даносіцца папіскванне перапёлкі. Неўзабаве ўжо запалавее жыта. Жаць пара!..
Думае Арына. Але не пра тое, што набліжаецца старасць. Яе радуе, што цяпер з пастухамі няма тых сварак і спрэчак, як бывала некалі, пасля вайны. Пастухі рупяцца, каб каровы поўнае вымя прынеслі, бо і пастухам плата — ад малака. І паша ўжо інакшая — канюшына з цімафееўкай, лубін кармавы, кукуруза. Малако кожны дзень прыбывае.
Як на Арынін розум, дык і лугавыя травы скормліваць трэба ўмела, па-гаспадарску. Пастухі маладыя і, можа, не ўсё ведаюць пра галоўныя травы. Аўсяніца ёсць — трава такая. Яшчэ называюць яе аўсюг, аўсянік. Яе любяць каровы. Добра пасвіць каровы і на аўсянні. У аўсянні многа травы. Аўсянне надта ж наежнае.
Яе, Арыну, часам упікаюць, як, скажам, тая Маша ці суседка Анюта: «Нашто табе так высільвацца, цётка Арына? Ты ж добрую пенсію маеш. Хата ў цябе, лічы, новая яшчэ, садок пладавіты, карова свая, свінчо. Можа, ужо для Дуні, сястры меншай, стараешся? А можа, хочаш медаля яшчэ аднаго зарабіць?..»
«Эх, Анюта, Анюта,— сама сабе паківала яшчэ не пасівелай галавою Арына.— Не разумееш ты маёй натуры і, відаць, не зразумееш ніколі. Каровак я сваіх люблю. Я ж іх выпаіла, выпеставала з рук. А яны ў мяне вунь якія ласкавыя, харошыя. Як падумаю, што прыйдзецца расстацца, то не знаю, сэрца шчыміць!»
Ёй, Арыне, на старасці давядзецца перавучвацца: на ферму, сказаў малады заатэхнік, прыбыло новае абсталяванне і ў Стайках пераходзяць на механічнае даенне. «А мне б і так добра, у мяне рукі не баляць ніколечкі. Ды нічога, маладым абы лепей было...»
...Над хатамі, на сцямнелым, як падсіненым, небе, высыпалі, заіскрыліся вячэрнія зоры.