Пасля бабінага лета, калі адыходзіць цяпло прасвечаных ужо халаднаватым сонцам асенніх дзянькоў, калі ў парках і скверах дагараюць клёны і патухаюць свечкі бярозак, калі дружна і густа сыплецца пасля начных замаразкаў лістота, надыходзіць сырая восеньская пара з дажджамі і пранізлівымі, парывістымі вятрамі, з-за якіх так не хочацца выходзіць з дому на вуліцу.
У такі вось шэры, дажджлівы дзень, гуляючы па Траецкім прадмесці, я выйшаў на ўзбярэжжа Свіслачы, акурат насупраць гарбатага моста, што калісьці злучаў два берагі нешырокай тут ракі. Гэта ўжо потым, у васьмідзесятых гадах, пачынаючы ад Палаца спорту раскапалі, расшырылі тут рэчышча, пакінуўшы астравок, на які цяпер абапіраецца адным канцом стары гарбаты мост. Дзіўнае ўражанне пакідае гэты мост. Ён як параненая птушка з адным крылом. Перайшоўшы яго, бачыш, што дарогі далей няма - тупік. І адзінае, што ты можаш зрабіць, - гэта вярнуцца назад. Масты, як і дарогі, павінны кудысьці весці, а калі яны вось так неспадзявана абрываюцца ці заканчваюцца тупіком, то на душы застаецца адчуванне нейкай безвыходнасці і смутку.
Вось такое адчуванне было ў мяне на душы, калі, перайшоўшы цераз гарбаты мост, я апынуўся насупраць невялікага храма-помніка. Пад купалам з крыжам наверсе - адлітыя ў бронзе постаці жанчын з жалобнымі тварамі самотна глядзелі на шэры асенні горад, на халодную ў рабацінні невысокіх хваляў, ваду Свіслачы. Кроплі дажджу сцякалі па іх тварах і здавалася, што бронзавыя жанчыны плачуць.
«Востравам слёз» назвалі астравок у цэнтры старога Менска пасля таго, як тут збудавалі гэты помнік. Помнік мацярынскага гора і жальбы па забраных у іх дзяржавай і забітых невядома дзе і невядома за што сынах.
Я раптам успомніў, што на той афганскай вайне загінуў і мой аднавясковец, сусед Сцяпан Сіліцкі. У памяці пачалі ўсплываць паўзабытыя малюнкі далёкага дзяцінства: палеская вёсачка над нешырокай рачулкай, усмешлівы, прыгожы афіцэр-танкіст з маленькай дзяўчынкай на руках. Мы многае забываем у гэтым жыцці. Сціраюцца, блякнуць, як старыя фотаздымкі, а то і назусім знікаюць з памяці шэрыя, непрыкметныя дні з паўсядзённымі клопатамі і мітуснёй, выпадковыя людзі, з якімі мы сустракаемся і разыходзімся без шкавадання і жалю, і толькі тыя падзеі, якія прайшлі праз нашу душу ўзнёслымі хвалямі радасці ці чорнымі хмарамі бяды і трывогі, сфатаграфаваны нашай памяццю трывала і назаўсёды...
Сцёпка быў на два гады малодшы за мяне. Ціхі, сарамяжлівы хлапчук, які хоць і не цураўся сваіх сяброў-аднагодкаў, але ж неяк заставаўся як бы збоку ад нашых шумных гульняў і гарэзлівых забаў.
Ён рос без бацькі. Сцёпку і яго малодшую сястру Кацьку гадавала маці - цётка Зіна, ці, як яе называлі ў вёсцы, - Зінка. Я крыху помніў іхняга бацьку - высокага, худога, заўсёды зарослага чорным шчаціннем дзядзьку Андрэя. Хворы на сухоты, ён не дажыў і да трыццаці пяці гадоў. Памёр, пакінуўшы жонку і двух дзетак у страшнай галечы і беднасці.
Зінчына хата пад саламянай замшэлай страхой, з невялікімі падслепаватымі вокнамі, з глінянай падлогай уражвала яшчэ і тым, што ў ёй амаль не было ніякай мэблі. На покуце пад абразамі стаяў стол, уздоўж сцен на струхнелых калодках ляжалі шырокія дошкі, на якіх гаспадары спалі на саламяных матрацах, насупраць печы - услон з такім-сякім посудам, расхістаная, рыпучая табурэтка - і ўсё. У тыя часы, а гэта быў пачатак шасцідзесятых, усе ў вёсцы, за рэдкім выключэннем, жылі небагата, ды што там небагата - бедна! Але такой галечы, як у нашых суседзяў, не было, мабыць, ва ўсім наваколлі. Да таго ж пасля смерці мужа маладая і даволі прывабная Зінка з удовінай скрухі ці ад беспрасветнага бядотнага жыцця пачала паціху, крадком ад усіх выпіваць. Бывала, завязе на базар кіло масла ці пару дзесяткаў яек, прадасць, купіць на тыя невялікія грошы хлеба, якую-небудзь дробязь дзецям, а рэшту - на віно. Гэтая звычка ўсё мацней зацягвала Зінку ў тую страшную прорву, з якой няма выйсця. Здараліся ўжо і запоі на некалькі дзён, калі Зінка, забыўшыся на дзяцей і гаспадарку, была занята адным клопатам - дзе знайсці грошы на пляшку віна ці самагонкі. Праўда, потым праспаўшыся, яна, як ашпараная, хапалася за работу, за сваю невялікую гаспадарку, абмывала і песціла сваіх дзетак, але праз колькі дзён усё паўтаралася. І як ні ўшчувалі, як ні сварыліся на яе суседкі і нешматлікая радня, не магла ўжо Зінка саўладаць з сабой. Плакала, каялася, абяцала, што кроплі болей у рот не возьме, але... І калі здараўся ў Зінкі чарговы запой, жаласлівыя жанчыны прыглядалі за Сцёпкам і Кацькай, падкармлівалі іх, хто чым мог.
Сцёпка ўжо вучыўся ў другім класе. Ён быў разумны і здольны хлопец і мог бы стаць адным з лепшых вучняў у нашай школе. А так перабіваўся з тройкі на чацвёрку - лічыўся моцным серадняком. Настаўніца Аліна Міхайлаўна, ведаючы як жывецца хлопчыку з маці-алкагалічкай, была задаволена і гэтым.
Школа ў нашай вёсцы была пачатковай. Адзін настаўнік адразу выкладаў у двух класах. Аб'ядноўваліся класы так: першы і трэці, другі і чацвёрты. І калі настаўнік браў вучняў з першага класа, то ён даводзіў іх да чацвёртага. Настаўнічалі ў нас муж і жонка Андрэенкі - Мікалай Пракопавіч, ён жа быў і загадчыкам школы, і Аліна Міхайлаўна. Мікалая Пракопавіча недалюблівалі ў вёсцы. Быў ён камуніст, з той яшчэ сталінскай закваскай. Хадзіў заўсёды ў хромавых ботах, галіфэ і ў кіцелі вайсковага крою з адкладным каўняром. Ён усюды сунуў свой нос: выступаў на калгасных сходах, уваходзіў у склад камісій, абмяраў разам з брыгадзірам прысядзібныя ўчасткі калгаснікаў, вышукваючы «лішніцу», - адным словам, лез не ў сваю справу. У вёсцы яго называлі Пракопавічам, а мы, школьнікі, прыдумалі яму мянушку - Акоп, і так яна да яго прыстала, што і дарослыя за вочы называлі яго не іначай, як Акопам.
Неяк у такі ж вось дажджлівы восеньскі дзень у школу прыехалі ўрачы з раённай паліклінікі праводзіць медагляд школьнікаў. Тоўсты ўрач у белым халаце са стэтаскопам па чарзе аглядаў і выслухоўваў аголеных да пояса дзяцей. Калі да яго падышоў худзенькі, скура ды косці, Сцёпка, доктар раптам пачырванеў, грэбліва скрывіў вусны і, тыцкаючы пальцам у тоненькую, брудную шыю хлопца, закрычаў:
- Што гэта такое?! Ты калі апошні раз мыўся?.. Парасё малое!.. Вось выгнаць зараз цябе пад дождж і прымусіць венікам саскрэбці гэты бруд! І куды гэта бацькі глядзяць?.. - ён злосна зыркнуў на нашу зніякавелую настаўніцу, дадаў: - ды і настаўнікі таксама!..
Я бачыў, як бедны Сцёпка, апусціўшы галаву, пачырванеў, як наліліся чырванню яго адтапыраныя вушы. Ён з усіх сіл стараўся стрымацца, каб не заплакаць, але хутка адна, потым другая слязінка скаціліся па яго твары, уздрыгнулі худзенькія плечы, і ён заплакаў. Горка і несуцешна. З вялікай дзіцячай крыўдай на гэтага тоўстага доктара ў накрухмаленым белым халаце, на сваю бесталковую, п'яную маці, на ўвесь гэты свет, дзе так цяжка і горка жыць.
І тут да яго падскочыў Акоп, схапіў за вуха і злосна зашыпеў:
- А ну, перастань плакаць! Вось зараз выведу на вуліцу і дзеркачом, дзеркачом!.. Ты зганьбіў школу і ўсіх нас! Каб заўтра ў школу без маці не з'яўляўся, не хапала, каб вы мне тут яшчэ вошай развялі...
Мне было шкада Сцёпку, і я ніяк не мог зразумець, чаму гэтыя дарослыя, разумныя людзі накінуліся на бездапаможнага васьмігадовага хлопчыка, давялі яго да слёз і ніхто з іх не пашкадуе, не суцешыць яго. Ну няхай доктар не ведае, дзе і як жыве Сцёпка, але ж настаўнікі ведаюць. Чаму ж яны не заступяцца за яго, не растлумачаць усё гэтаму таўстуну ў белым халаце?
Пазней, у дарослым жыцці, я не раз заўважаў у нашых начальнікаў і начальнічкаў, якія і самі выйшлі не з князёў, вось гэтую агідную рысу - грэблівасць да беднасці, да чалавечай слабасці і бездапаможнасці.
Кажуць, што дзеці бываюць жорсткімі і несправядлівымі, але да гонару маіх школьных сяброў, яны потым не пакпілі, не абразілі Сцёпку з гэтай нагоды. Наадварот, было па ўсім відаць, што яны, у адрозненне ад дарослых, спачуваюць яму. Знайшоўся толькі адзін - сынок брыгадзіра Колька Верабей. Ён падскочыў на перапынку да Сцёпкі, схапіў за вуха і закрычаў дурным голасам: «Сцёпка - свіное вуха!», але, атрымаўшы ад мяне добрага кухталя, захныкаў і пабег скардзіцца настаўніцы.
Вісела над гэтай сям'ёй, пэўна, нейкае пракляцце. На наступны год сястра Сцёпкі, шасцігадовая Кацька, пайшла разам з такімі ж сяброўкамі-малечамі на рэчку купацца. Дзень быў летні, спякотны. Плюхаліся яны ля берага, дурэлі ў цёплай вадзіцы, ды неяк незаўважна адышлася Кацька далей ад берага, паехалі ножкі па слізкім дне, і пацягнула вада ў глыбіню дзяўчынку. Разы два ці тры яшчэ вынырнула збялелая, спалоханая Кацька, крыкнула тоненькім галаском: «Мама!..» - і захлынулася ў невялікай і, здавалася б, неглыбокай нашай рачулцы... Перапалоханыя сяброўкі павыскоквалі з вады і не, каб узняць крык, паклікаць на дапамогу дарослых, якія працавалі недалёка на сваіх агародах (глядзіш, выцягнулі б, уратавалі б дзяўчынку), дык жа не! - пабеглі ў вёску да Кацінай мамы. Тая корпалася ў агародчыку, выбірала з градкі агуркі. Угледзеўшы на двары дзяўчынак, яна выпрасталася і з усмешкай паклікала іх:
- Дзяўчаткі, ідзіце я вас агурочкамі пачастую, - і не ўбачыўшы сярод іх сваёй дачушкі, спытала: - А дзе ж мая Кацька?..
- Цёця Зіна! А ваша Кацька!.. Ваша Кацька!.. - наперабой засакаталі дзяўчынкі, - Кацька ўтапілася! Мы купаліся ля берага, а яна пайшла на сярэдзіну і патанула...
Зінка, як стаяла на градзе з агуркамі ў прыполе, так і села на лапушысты зялёны агурочнік. Потым выскачыла з крыкам на вуліцу, а там - на рэчку.
Устрывожаныя суседзі, калі даведаліся, у чым справа, пабеглі за ёй. Мужчыны хутка знайшлі худзенькае голае цельца няшчаснай Каці, але ўратаваць дзяўчынку ўжо не змаглі - было занадта позна.
Калі пахавалі Кацьку, бедная, панурая Зінчына хата, здавалася, стала яшчэ больш змрочнай і няўтульнай. Ужо не чулася з яе падворку звонкага галасочку і смеху Каці. Не чуваць было і п'янага голасу цёткі Зіны. Як ні дзіўна, але пасля смерці Каці яна зусім перастала піць. Ніхто не ведае, колькі слёз яна выплакала бяссоннымі начамі ў сваю мулкую ўдовіну падушку, колькі праліла іх на магілку сваёй дачушкі. Але штосьці надламалася ў яе збалелай душы. Яна раптам спалохалася, што можа страціць і Сцёпку і тады застанецца на гэтым свеце зусім адна. І ўсю сваю любоў і пяшчоту скіравала на свайго адзінага сына. Пазычыўшы ў суседзяў і родзічаў грошай, яна купіла Сцёпку да новага навучальнага года чаравікі і прыгожы школьны гарнітурчык. І калі Сцёпка з'явіўся першага верасня ў школе ў бліскучых чорных чаравіках, у новым сінім касцюмчыку, з-пад якога свяцілася адпрасаваная белая кашуля, - усе ахнулі. Ён быў прыгожым хлопчыкам: з мяккімі светла-русымі валасамі і блакітнымі, даверлівымі вачыма. Сцёпка прыцягваў да сябе ўсіх нас сваёй непасрэднасцю і душэўнай адкрытасцю. І ў нашых хлапечых гульнях мы ведалі, што Сцёпку можна даверыцца, ён не падвядзе, не здрэйфіць ні ў якой справе.
Тым часам пакрысе наладжваліся справы ў калгасе. У вёсцы пабудавалі новы кароўнік. Патрэбны былі даяркі. Зінка пайшла на ферму і працавала не шкадуючы сябе, выбілася ў перадавікі, стала нядрэнна зарабляць. Купіла лесу, наняла цесляроў з суседняй вёскі, перасыпала, адрамантавала хату. У пасвятлеўшай, з новымі вялікімі вокнамі хаце, з'явілася сучасная мэбля: шафа з люстэркам, ложак, канапа. Адным словам, выцерабілася жанчына са сваёй беспрасветнай галечы. Не шкадавала яна грошай і на сына. Сцёпка хадзіў зухам - у блакітных джынсах, кашулі-каўбойцы, на руцэ - новенькі гадзіннік «Ракета». І, гледзячы на прыгожага статнага хлопца, не верылася, што гэта той самы Сцёпка з адтапыранымі, чырвонымі вушамі, якому доктар тыцкаў пальцам у брудную худзенькую шыю.
Скончыўшы школу, Сцёпка паступіў у танкавае вучылішча. Плакала Зінка, як бы штосьці прадчуваючы, не хацела адпускаць свайго сына ў далёкі Ульянаўск, але ж ці магла яна доўга пярэчыць жаданню Сцяпана. Два разы на год прыязджаў Сцёпка на канікулы ў родную вёску. І не адно дзявочае сэрца млела ад позірку блакітных вачэй курсанта-танкіста ў падагнанай прыгожай форме.
Незаўважна праляцела пяць гадоў. Неяк пагодным летнім днём па вясковай вуліцы, падымаючы густы шлейф пылу, да варот Зінчынай хаты падкаціла таксі. З машыны выйшаў малады, стройны афіцэр у параднай форме з залатымі пагонамі - Сцёпка! Ён трымаў за руку прыгожую, модна апранутую дзяўчыну, якая крыху разгублена азіралася на нашых цікаўных цётак, што збягаліся ці не з усёй вёскі паглядзець на гэтакі цуд. З хаты выскачыла цётка Зіна і з плачам кінулася на шыю свайму сыночку. Доўга не магла супакоіцца, плакала на яго грудзях, паўтараючы толькі: «Сцёпачка... сыночак... родненькі мой!..» Зніякавелы Сцяпан гладзіў маці па плячах, па ссівелых валасах, прасіў: «Ну, мама! Не трэба плакаць... ну, што ты, мама!..» Калі маці крыху супакоілася, ён павярнуў яе да сваёй прыгожай спадарожніцы:
- Знаёмся, мама! Гэта мая жонка - Валянціна.
З вачэй цёткі Зіны зноў пацяклі слёзы. Яна абняла нявестку, прыпала да яе пляча.
- Дачушка мая... Валечка... дай жа вам Бог шчасця, дзетачкі мае, дай вам Бог!..
Потым цётка Зіна бегала па суседзях, пазычала ў каго стол, у каго посуд. Забегшы на хвілінку да нас, шчасліва заклапочаная Зінка запрасіла нас з маці на вячэру і, ужо выбягаючы з хаты, неяк загадкава ўсміхаючыся, паведаміла:
- А вы ведаеце, мая нявестка ну нічога не разумее, што я ёй кажу. Пакуль Сцёпа не перагаворыць ёй па-расейску - ну нічагусенькі! - яна шчасліва засмяялася, відаць, нават тое, што нявестка не разумее яе беларускую гаворку, усцешвала і радавала яе.
На жаль, нядоўгім, як восеньскае сонца з-за хмары, было Зінчына шчасце. Праз тыдзень з'ехаў Сцяпан з маладой жонкай у далёкі Хабараўск, дзе праслужыў пяць гадоў у Забайкальскай ваеннай акрузе. Разы са тры прыязджаў яшчэ ў водпуск да маці з жонкай і дачкой Кацькай. І шчаслівая Зінка не магла нацешыцца са сваіх дзетак і маленькай шчабятухі ўнучкі. Бывала, гуляючы з Кацькай, яна раптоўна задумвалася аб чымсьці, ціхія слёзы каціліся па яе твары, яна выцірала іх ражком хусткі, стараючыся, каб не заўважыла ўнучка. Але ж тая, зыркастая, усё бачыла. Кацька тузала бабулю за руку і шапялявіла:
- Баба Зина, ну зачем ты опять пьячешь? Не надо пьякать, а то я не буду с тобой д'южить!..
- Не буду, не буду, маё золатца, мая ўнучачка, мая Кацечка! Не буду! - Яна падхоплівала малую на рукі, прыціскала да грудзей, шаптала, прасіла міласэрнага Бога: - Божа літасцівы, дай жа ім шчасця, абнясі іх бядой і горам. Уратуй і памілуй!..
Але ж не дапамаглі Зінчыны малітвы і яе гарачыя просьбы да Усявышняга. У 1985 годзе малады капітан-танкіст Сцяпан Сіліцкі загінуў у Афганістане.
Цынкавую труну з целам Сцяпана прывезлі ва Ульянаўск. Там у сваіх бацькоў жыла яго жонка з дачушкай Кацяй, і беларус Сцяпан Сіліцкі знайшоў свой вечны спакой у далёкай прыволжскай зямлі.
Цётка Зіна на пахаванне свайго сына не паехала. Атрымаўшы тэлеграму, яна звалілася, як працятая маланкай, і амаль месяц праляжала ў раённай бальніцы. Урачы ўратавалі яе ад смерці, але хто ведае, як яно было б лепш?.. А так засталася цётка Зіна жыць на гэтай няласкавай зямлі адна, страціўшы здароўе і душэўны спакой. Клыпае паціху ля сваёй хаты з кіёчкам, штосьці бубніць сама сабе пад нос, сварыцца на курэй, на гультаяватага ката Мікіту і кожны год збіраецца ехаць на магілу да сына. Распытвае ў людзей, дзе ён, той далёкі Ульянаўск і колькі дзён трэба ехаць да яго цягніком. І сціскаецца сэрца ад болю за гэтую беларускую жанчыну, маці, у якой адабралі нават апошнюю ўцеху ў гэтым горкім жыцці - прыходзіць на магілу да свайго сына і потым, калі прыйдзе яе час, легчы з ім побач у родную зямельку...
Затульваючыся ад дажджу ў падняты каўнер паліто, я вяртаўся цераз гарбаты мост на забрукаванае ўзбярэжжа Траецкага прадмесця і раптам падумаў, што ўся наша шматпакутная Беларусь ужо даўно стала суцэльным Востравам слёз. І хто вінаваты, што на гэтай блаславёнай зямлі працалюбівы, лагодны народ ніяк не даб'ецца лепшай долі. Чым ён прагневаў Бога, што ён пасылае на гэтую зямлю адну за адной беды і напасці? Ці ўсё ж мы прагневалі яго сваёй абыякавасцю да ўласнага лёсу, сваім бяспамяцтвам і сваёй непавагай да саміх сябе?..
Востраў слёз, на які вядзе стары гарбаты мост, - гэта тупік, тупік жальбы і смутку. І калі мы трапілі на яго, то трэба з яго выбірацца і выбірацца як мага хутчэй на тую дарогу, па якой ідуць іншыя народы. Дай жа Бог, каб мы ўсе гэта хутчэй зразумелі.