- Ну што ты мне туманіш пра свой горад?! Неба не відаць - адны дамы. Дарогі ці... вуліцы не бачна - адны патыліцы. Паветра няма - адзін смурод. І гэта жыццё?.. Не-е, сынок! Не, не і не!..
- Тата... як табе яшчэ тлумачыць?.. Ну, састарэў ты... Ну, адзін застаўся... А што далей?..
- Далей?.. Далей вунь таго пагорка нічога не бывае, - і стары паказаў кійком у бок кудлацінкі дрэваў, пад якімі векавалі вясковыя могілкі і дзе чакала яго ўжо тры гады жонка.
- Зноў ты за сваё! - абурыўся сын. - У мяне ты забудзеш пра... пра могілкі і пра...
- І пра маці, - перабіў бацька сына. - Я і бачу, што вы бываеце там толькі раз у год - на Радаўніцу, і то са скрыпам ды дзеля людскога вока...
- Ты не так зразумеў...
- Пачакай! - зноў перабіў стары. - Я правільна зразумеў, што той, хто забываецца пра могілкі, той перастае быць чалавекам. Бачыў, на вясковых кладах колькі магіл, на якіх расце бур'ян? А ведаеш, у каго ператварыліся тыя адцуральнікі? Не? У злодзеяў, п'яніц, прайдзісветаў. А той, хто не спіўся, а нажыў сеё-тое - ваўкамі глядзяць на людзей... Вось што значыць забыцца пра продкаў сваіх!..
Стары працягнуў ціха, але з болем і крыўдай:
- А што за людзі ляжаць пад тым дзірваном! Ведаеш?.. Дабрыня! Працавітасць! Сціпласць!
Сын крутнуў размову ў свой бок:
- Тата! Ну што ты распаліўся? У горадзе табе будзе добра... на ўсім гатовым...
- Не крыўдзіся, сын, за жарт! У горадзе толькі адно добра - можна «шашка» пусціць у натоўпе і ніхто не здагадаецца, адкуль ён... А за ўсё гатовае - дзякуй! Але я лепей раз на дзень з'ем свайго, чым тры разы няхай сабе і сынавага ці нявестчынага...
Стары перавёў дух і працягваў:
- А што з хатай? З будынкамі? - спытаўся хутчэй сам у сябе. - А сабака? Куды яго, старога і амаль сляпога? Га?..
Сын падбадзёрыўся:
- Будынкі прададзім! Пакупніка я ўжо напытаў. А сабаку?.. Бяда яшчэ з сабакам такая - спусцім, няхай гойсае!
Стары цяжка выдыхнуў:
- А ці ведаеш ты, сынок, што гэты сабака пасля смерці тваёй маці парваў ланцуг і збег. Два дні не было дома. Калі ж я на трэці дзень пайшоў праведаць старую, ажно аслупянеў - спачатку пачуў жаласлівае выццё, а потым убачыў нашага сабаку, які сядзеў ля магілы маці і выў. Галодны, схуднелы, а не ішоў дамоў, клікаў сваю гаспадыню... А ты кажаш - спусціць і выгнаць... Не!..
Горкая думка міжволі апаліла сэрца старога чалавека: «Бог ведае, магчыма, гэты сабака больш шчыра гараваў па гаспадыні, чым яе дзеці...»
Сын ускіпеў:
- Ведаеш, тата! Мне няма часу ездзіць да цябе! Ганяю машыну, палю бензін, нервы!.. Дык што сказаць пакупніку дома?
Стары падумаў і выдыхнуў:
- Скажы пакупніку, што ў дома ёсць пакуль жывы гаспадар... І яшчэ скажы, што бацькі дзецям патрэбны з кубёлкам сала або з кішэняй грошай, а паколькі ў мяне ні таго, ні другога няма - гаспадар застаецца ў сваёй хаце... І яшчэ скажы пакупніку...
- Хопіць! - цяпер ужо сын абарваў бацькавы словы. - Хопіць! Прабач, але хутка не чакай! Я па вушы ў справах. Выпадзе - прыеду!
- І за гэта дзякуй, сынок, - сказаў стары сынавай спіне, бо сын рашуча даўся з хаты. - Паробіш свае справы, прывязі ўнукаў, даўно не бачыў іх... дарослыя ўжо...
Але спіна сына хавалася ўжо ў машыну, і стары не зразумеў, пачула яна яго просьбу ці не...
Застаўшыся адзін, стары доўга стаяў ля схіленага плота, абапёршыся на кіёк. Ён і сам нагадваў гэты сукаваты, скручаны кій, быў высахлы, згорблены, зжаўцелы. Але і ў старога чалавека душа застаецца жывой, чулай, аголенай. Можа, нават болей аголенай, чым у маладых. Вось і гэты згасаючы дзед-кіёк насіў у сабе зраненую за доўгае жыццё, змучаную і здратаваную пакутамі і падзеямі, збалелую душу. Цяжар шчымлівых успамінаў і перажытага фізічнага болю робіцца ў старасці нясцерпным, прымушае згорбіцца плечы, прыціскае цела да зямлі, ад чаго старыя людзі ледзь перасоўваюць ногі...
Магчыма, стаяў бы дзед яшчэ доўга, але адчуў на сабе нечы погляд. Павярнуў галаву і сустрэў спачувальны позірк змутнелых ад старасці сабачых вачэй.
- Зараз, даражэнькі... Зараз... - і паціху паклыпаў у хату. Думка не пакідала старога, непакоіла яго: трэба спусціць сабаку... Трэба... Нельга ісці супраць прыроды... Нельга...
Расціснуўшы ў далонях некалькі вараных бульбін, стары заліў іх у місцы вадой і панёс гэта да сабачай будкі. Крэкчучы і хукаючы, паставіў перад сабакам яго яду.
- Еш... Еш і прабач, што дужа пасцімся...
Сабака ледзь крануў аблезлым хвастом, з разуменнем зірнуў дзеду ў вочы і некалькі разоў языком сербануў ваду. Бульбу не зачапіў.
- Гэта ж трэба! - скардзіцца дзед сабаку. - Прыехаў і нават хлеба не прывёз. Кажа, забыўся. Не, не забыўся! Голадам хоча прымусіць мяне з'ехаць адсюль... А мы і без хлеба... мы і на бульбачцы пераседзім... Колькі тут засталося... Паспее прадаць хату і пусціць грошы на вецер...
Сабака, здавалася, каб падтрымаць старога, вылавіў кавалачак бульбіны і праглынуў яго...
«Ой, трэба спусціць сабаку, - зноў падумаў стары. - Сабака, як ніхто, шкадуе чалавека і паміраць сыходзіць далей ад дому... Так Бог яму наканаваў, не мне ісці супраць...»
Схіліўся стары над сабакам і вузлаватымі пальцамі расшпіліў ашыйнік. Пагладзіў па галаве сябра і прызнаўся яму:
- Не хочацца мне заставацца аднаму... Ох, як не хочацца...
Адвязаўшы сабаку, стары накінуў клямку на дзверы сенцаў і, абапіраючыся на кіёк, пасунуў ногі ў бок могілак.
Сабака памкнуўся за гаспадаром, але вымушаны быў спыніцца. Яго заднія ногі былі быццам звязаныя ля каленных суставаў, адказваліся трымаць абцяжэлае цела, падгіналіся і заблытваліся. Яны то спатыкаліся, то цягнуліся і больш заміналі, чым дапамагалі кратацца.
З жалем і зайздрасцю азірнуўся сабака на старога, чые ногі пакуль трымалі яго, і, апусціўшы галаву, вярнуўся да будкі.
Да могілак ад вёскі было даволі блізка - мо які кіламетр з хвосцікам, але і ён даўся старому нялёгка.
- Во каб ты затанула! - мармытаў ён. - Ідзеш, як па грудзі ў смале, робіш крок, а нешта не пускае, затрымлівае на месцы...
Падышоўшы да магілы жонкі, дзед тройчы перахрысціўся сам і перахрысціў магілу.
З драўлянага крыжа, дзе была прымацавана закручаная ў цэлафан, зацёкшая фотакартка, на яго глядзела тая, з якой пражылі доўгае жыццё, нажылі пяцёра дзяцей, ладкавалі і шанавалі ўтульнасць і цеплыню сямейнага жыцця.
Не стала яе - і пакацілася ўсё па нахіле жыцця ў нейкую цемру непаразумення і недарэчнасці. Пакацілася, як тонкі і крохкі сасуд, злеплены рукамі ўсёй сям'і, які каціўся ўсё хутчэй і хутчэй, наскокваючы на каменні чэрствасці і адчужэння, - і толькі чарапкі пырснулі ва ўсе бакі. Не стала тварэння ўсяго жыцця. Засталіся адны чарапкі...
Стары даўно адчуў сябе такім чарапком... Ляпіць нешта новае ўжо немагчыма - не засталося ні сіл, ні часу і, галоўнае, той, з кім можна было б спрабаваць нешта аднаўляць...
- Ну... зачакалася ты мяне, бабка... Ведаю... Ды і я не магу прычакаць, калі ты паклічаш мяне да сябе. Забавіўся я тут, ох, забавіўся... І навошта Бог гэтак доўга трымае мяне на зямлі? Чым я прагнявіў яго?.. Вунь маладых колькі палягло, а я карчак карчаком, хліпаю, як газоўка без газы, а згаснуць не магу... Во гора, дык гора...
Старая, каб магла чуць плач мужавай душы, даўно б ужо вывучыла яе на памяць, слова ў слова, бо дзед, ходзячы сюды тры гады, ледзь не кожны дзень, гаварыў адно і тое ж. Праўда, разбаўляў гэта навінамі, якія даходзілі да яго ад людзей, дакладваў жонцы пра сціплыя хатнія справы. Маўчаў ён толькі пра дзяцей. Не хацеў засмучаць матчын спакой тым, што выракліся яны чамусьці, а сёння і апошні сын ляснуў дзвярыма.
«Няхай спакойна спіць старая, - падумаў дзед, - хапіла ёй пакутаў за жыццё... Можа, як закапаюць мяне побач з ёй, тады і шапну на вуха. Разам лягчэй будзе перагараваць...»
Пасядзеў стары ля магілы жонкі ды і пачаў кратацца дадому.
«Паспяшаўся, дурань я, сабаку спусціць, - абураўся ў думках дзед, - ох, паспяшаўся... А што, калі ўжо сышоў і няма яго... Хай бы сустрэла мяне дома жывая душа... Цяжка вяртацца ў пустэчу, у немату... Ох, паспяшаўся я...»
Але сабака сустрэў гаспадара і нават насустрач клыпануў, наколькі дазваляла нямогласць.
- Перадаў! Перадаў ад цябе прывітанне гаспадыні нашай. Не хвалюйся, - пагладзіў стары свайго сябра. - А бульбачку так і не з'еў, толькі вадзіцу выпіў... Ах ты, басяк, - дакорліва, але з цеплынёй у голасе пажурыў дзед сабаку.
Дзень хіліўся да скону. Пасвяжэла, і стары зазбіраўся ў хату. Стомленасць і нервовасць гэтага дня яшчэ ніжэй сагнулі дзедавы плечы, і толькі кіёк утрымліваў яго на нагах, не дазваляў яму ткнуцца носам у зямлю.
З'еўшы бульбіну і запіўшы яе малаком, якое зрэдзь прыносілі суседзі, дзед, не распранаючыся, прылёг на ложак і вочы заплюшчыў. Здавалася, што ён засне, але вочы расплюшчыліся, і дзед, абапіраючыся на кіёк, устаў і запаліў святло.
Адчыніўшы шафу, ён дастаў самае дарагое - закручаныя ў паперу фотаздымкі. Не было дня, каб стары не раскладваў іх на стале і не разглядаў па чарзе, доўга і ўважліва. Гэта быў ратавальны рытуал, была сустрэча з мінулым, якая балюча пякла і салодка лашчыла сэрца.
Раскручваючы паперу, стары гаварыў сам сабе:
- Ён мне загадвае ехаць у горад... А што я там буду рабіць, шукаць пяты вугал? З кім загавару? З нявесткай? З сынам? Чакай! Толькі гыркаць будуць ды рот затыкаць... Не!.. Тут я і з сабакам нагаваруся, і жонцы вушы намазолю, і сам сабе што хачу, тое і пляту... Тут я вольны чалавек...
Нарэшце фотакарткі раскладзены, і стары паволі пераводзіў вочы з адной на другую. «Нагуляўшыся» вачыма па мінулым, ён, як заўсёды, узяў у рукі сямейны фотаздымак.
- Колькі ж гэта гадоў прайшло з тае пары? - спытаўся дзед, хоць добра ведаў колькі, бо гэта ж пытанне задаваў сабе і ўчора, і тыдзень, і месяц назад...
На аматарскім фотаздымку былі ўсе разам - і дзеці, і ўнукі, і жонка, якой заставалася жыць яшчэ чатырнаццаць гадоў. А сабраліся ўсе, каб адзначыць ягоныя, старога, семдзесят год.
Колькі было слоў і пацалункаў! Колькі было смеху і тлуму! Здавалася, вечна жыві і не памірай.
«Ці не таму, - падумаў стары, - што мелася малако, сала ды яйкі? Няўжо кавалак сала даражэй за чалавека?
Але ці ж у нас адных такое ліха падкруцілася? Вунь - і б'юць, і душаць бацькоў дзеці. Нашы хоць за горла не бралі - адцураліся, і ўсё. Зніклі, як і не было... І за гэта дзякуй...»
«А тут, на гэтай фотакартцы, - пацяшаўся думкай стары, - усе вясёлыя, добрыя... А мы з жонкай тут яшчэ нічога! Толькі сталі чамусьці неяк дзіўна - збоку прыпёку... А-а, дробязь...»
Паклаўшы асцярожна гэты фотаздымак, стары ўзяў картачку дачкі. Узяў і, гледзячы паверх яе, стаў блукаць у думках... «У каго яна пайшла? Здаецца, у нашай радні такіх колкіх на язык і цвёрдых на сэрца не было. Раскрые рот - дык можна на падводзе заехаць і развярнуцца ў ім... Але на яе мы з жонкай не дужа і спадзяваліся, яна з маленства такая - такой, як тое жарабя з лысінай, і засталася...»
Зноў, не гледзячы на дачку, паклаў здымак на месца і ўзяў картачку ўнукаў. Пацяплелі вочы старога, закраталася ў душы светлае пачуццё.
- Залатыя мае ўнукі! - звярнуўся да іх дзед. - Вось хто імкнуўся да мяне на ўсё лета, хоць на хлеб і ваду, толькі б быць у дзеда... Але радзей і радзей вас прывозілі, а потым, відаць, зусім забаранілі і думаць пра дзеда... Некалі вы шмат чаго зразумееце... Дасць Бог, зразумееце...
Перабіраў бы дзед фотаздымкі і далей, але стомленасць ацяжарыла павекі, нейкі туман паплыў над фотаздымкамі, і галава старога паволі апусцілася на стол, дзе ляжала самае дарагое - яго мінулае...
Раніцай аднавяскоўцы з суседніх хатаў пачулі студзіўшае кроў скавытанне сабакі ля дзедавага ганка.
Адчынілі дзверы ў хату і ўбачылі старога, які сядзеў за сталом, паклаўшы галаву на фотаздымкі.
З фотакарткі, якую сціскалі вузлаватыя пальцы дзеда, пяшчотна ўсміхаліся яго ўнукі...
Ля ганка жаласліва выў, перажыўшы свайго гаспадара, стары спушчаны з ланцуга сабака.