Ад успамінаў не абароніць
Ні доўгі век, ні хуткі час...
Няхай былое душу бяссоніць,
Хай ачышчае і лечыць нас.
Хваліць ці ганьбіць усё агулам
Лягчэй, чым «важыць» за крокам крок.
Шмат і памылак - там, у мінулым,
Ёсць і выснова - жыцця выток.
Колькі помню свайго тату, ён ніколі не сядзеў без справы, злажыўшы рукі. Калі выпадаў рэдкі вольны час - ён то пілу вастрыў, то касу кляпаў, то дратву смаліў і валёнкі падшываў, то кошычак плёў, то ражачку майстраваў, то лучыну шчапаў - святла ж не было. Адным словам - майстар.
Чалавек, які ўцягнуўся ў працу, без яе не можа, як п'яніца без гарэлкі. Вось чаму адразу пасля вайны, на зайздрасць усім, у нас першых з'явіліся драўляныя калодкі.
Лапці - гэта адно. Калодкі - зусім іншае. Яны замянялі нам абутак, якому не было зносу.
Вычэсваў тата сякеркай нешта падобнае на падэшву, зверху прымацоўваў, як у лыжах, раменьчык ці кусок гумы, каб было куды ўсунуць нагу, - і «абутак» гатовы. Праўда, хадзіць у калодках было няёмка - падымеш нагу, каб пераступіць, а пятка драўлянай падэшвы не хоча падымацца, адвісае ўвесь час. Даводзілася ногі цягнуць, перасоўваць.
Затое як гэтыя калодкі па-заліхвацку палясквалі на каменьчыках, цокалі, нібы конь капытамі. Ідзеш і сам сабе зайздросціш - цок! цок! цок! цок!
Летам нам жылося лягчэй - арэхі, ягады, нейкая дзічка, а то і яблык перападзе, потым - грыбы. А яшчэ было шчаўе!
Мне здаецца, што шчаўю, наогул, трэба паставіць помнік - яно ўратавала многа людзей ад галоднай смерці. Назбіраем яго ўсёй сям'ёй мех, і потым мама ці сястра нясуць гэты мех на сваіх плячах пешшу аж у Менск. А да Менска - сорак вёрст. Там шчаўе прадавалася даволі хутка - патрэба на яго была заўсёды, а за выручаныя грошы купляўся хлеб і - зноў з мяшком за плячыма, адным днём, пешшу дамоў. Хлеб ніколі лёгка не даваўся бедным людзям.
Але якое ж было свята, калі мама ці сястра вярталіся дахаты. Праўда, хлеб выдаваўся мамай маленькімі лустачкамі, каб як мага больш аддаліць голад. Чым менш заставалася хлеба, тым танейшымі былі лустачкі. Бывала, возьмеш яе ў руку, а лустачка перагінаецца, як паперка. Я, памятаю, кідаўся ў слёзы - чаму так мала хлеба. Тады тата браў мяне на рукі і казаў, трымаючы лустачку насупраць святла:
- Глядзі, сынок, а вось - базар!.. А колькі людзей на базары!..
Лустачка была танюсенькая і амаль уся прасвечвалася ад порыстасці, была ўся на дзюрачках, як рэшата. Гэта мяне забаўляла, я пераставаў плакаць і з'ядаў свой «базар».
Адразу ж за вёскай пачынаўся луг з высокай травой, мноствам розных палявых кветак. Сталаму чалавеку трава была трошкі вышэй за калена, а ў нас тырчэлі толькі нашыя «макаўкі» з травы. Але бегалі мы на гэты луг не толькі дзеля забавы - на ім густа расло шчаўе, якое праз некаторы час выкідвала ўгару далікатныя сакаўныя дудкі, на якіх ужо пазней выспявала семя. Вось гэтымі дудкамі мы і сілкаваліся, яны нас моцна ратавалі ад голаду. Чамусьці гэтыя дудкі мы звалі - вераб'юшка і нават жартавалі:
- Вераб'юшка - баліць б'юшка.
І сапраўды, ад гэтай зеляніны-кіслаты нярэдка балелі нашыя жываты.
Сярод нас была Ларыса Міцько, якой сваякі прывезлі з Менска прыгожую, у кветачкі, сукенку. Шчаслівая Ларыса апранула абноўку і не адчувала зямлі пад нагамі - бегала, шчабятала, качалася па траве. І трэба ж было так здарыцца, што сукеначка за нешта зачапілася і разадралася. А маці ў Ларысы была вельмі строгая, з дзецьмі не цырымонілася, бо і ў іхняй сям'і «галавасцікаў» была цэлая куча - якія тут могуць быць цырымонкі, ледзь выжывалі, тым больш без бацькі, які загінуў на вайне.
Пайшлі мы ўсе разам прасіць Ларысіну маму, каб не біла дзяўчынку. Ларыса ж была вельмі ветлівая, ласкавая, «ліслівая», яна і запрычытала:
- Мамачка, міленькая, родненькая, не бі мяне - я парвала сукеначку...
Толькі тады я звярнуў увагу на свае лахманы, якім нічога ўжо не было страшна, і з палёгкай уздыхнуў.
Бывала так - выскачыш на двор пагойсаць, сустрэнеш сябра, а ў яго - гузак на лбе. Заўтра ён цябе сустрэне, а ў цябе - таксама лоб з гузаком.
Ні ён у цябе, ні ты ў яго не пытаешся - што ды адкуль? Справа вядомая, звыклая. Што за шалянец без такога гузака?
Мяркуйце самі. Садзімся есці ўсёй сям'ёй вакол адной вялікай місы,бо другога посуду пасля вайны не было.
А каб бліжэй быць да булёну ці заціркі, трэба сядзець шчыльна - локаць да локця, калена да калена.
А хіба ж магчыма сядзець каля братавага бока і не парнуць спадцішка ў гэты бок? І ледзь толькі парнеш у бок - як брат пырскае ад смеху. А за сталом - Божа барані - каб хто слова сказаў ці круціўся. Яда - святая справа. Але гэта для дарослых, бо дзецям - толькі ж паштукаваць, павыскаляцца. А смяяцца заўсёды прыпірае тады, калі гэта забаронена. Тады падскоквае дурны смех.
Вось і ў час яды - парнеш у бок брата - той у смех, а тата - трэсь лыжкай па лбе брату. Таму - ужо не да смеху.
Затое ты «пырскаеш» ад удалай «штуковіны», але адразу ж зарабляеш свой гузак за «парушэнне парадку».
Карацей, яда - справа сур'ёзная.
Валачобнікі - гэта нешта надзвычай прыгожае, урачыстае, прыстойнае. Збіраліся на Вялікдзень самыя рухавыя, вясёлыя, няўрымслівыя аднавяскоўцы і разам з гарманістам хадзілі ад хаты да хаты, прыгожа спяваючы. Святочна апранутыя, знешне шчаслівыя, чыста вымытыя, яны зусім не нагадвалі зрабаваных, абяздоленых, задушаных працай людзей. Сапраўды Бог спускаецца на зямлю ў гэты дзень.
У кожнай хаце ўжо чакалі святочных пасланцоў і нават пакрыўдзіліся б, каб яны абмінулі кагосьці.
Падыходзілі валачобнікі да акна і спявалі:
- Проша паненцы адчыніць акенцы...
Спевы былі прыгожыя, мілагучныя, узнёслыя, як і душы тых пакрыўджаных лёсам людзей. Калі не памыляюся, валачобніцкія спевы называліся васоламі.
Калі спевы толькі пачыналіся, шчаслівая гаспадыня адчыняла акенца і з пашанай слухала іх, а потым праз акно падавала валачобнікам ад свайго стала ўсё, чым была багата гэтая хата. Падарункі складвалі ў вялізны плецены кош, які нехта з валачобнікаў насіў на рэмені цераз плячо, - і гэтак ад хаты да хаты. Такое святкаванне аб'ядноўвала людзей, збліжала іх.
Валачобнікі ніколі не хадзілі адны, за імі заўсёды цягнуўся «хвост» - мы, дзеці. Я ганарыўся больш за ўсіх, бо гарманістам быў мой тата.
Калі хаты былі «абпетыя», збіраліся ўсе аднавяскоўцы на сонейку і, паслаўшы посцілкі на траву, працягвалі свята за агульным святочным «сталом».
Сёння нашыя дзверы і вокны шчыльна зачынены...
На святы Вялікдзень у дзяцей было столькі радасці, што і сёння цяпло тых дзён не астыла, не згасла, не згінула.
Дарослыя заўсёды цешацца па-свойму - стрымана, узважана, «посна» - ім да дзяцей расці і расці.
Перш-наперш мы да ўсходу сонца беглі на пагорак, каб пабачыць, як на Вялікдзень танцуе сонейка пры ўсходзе. Дарослыя гэтага не рабілі, бо ведалі, што гэтак жа сама яно «танцуе» і кожны дзень.
Дзеці ж у гэта верылі шчыра, і таму свята набывала ўжо зрання асаблівую таямнічую прыгажосць.
Гавеліся разам, усёй сям'ёй, нешта снедалі. Дарослыя пілі чарку, другую, пятую, слабейшы мог і пад стол зваліцца - тады і канец святу. А ў дзяцей усё толькі пачыналася. Найгалоўнейшая для дзяцей справа святога дня - біцца ў яйкі. Колькі піску, колькі крыку, колькі рогату і спрэчак! Кожнаму ж хочацца перамагчы і забраць сабе пабітае яйка. Азарт! Некаторым дужа не шанцавала - яны куляй ляцелі дамоў і прасілі ў мамы яшчэ фарбаваных яек, бо ўшчэнт прайграліся. Сталейшыя хлопцы часцяком шальмавалі з намі, малымі, - непрыкметна падстаўлялі сустаў пальца пад удар, і ўжо нікому нічога не дакажаш, хоць тут плач-расплачся - аддавай яйка, і ўсё. Аднаго года аб'явіўся ў нас і зусім «непераможны» хлапец, пабіў усіх без разбору. Нагроб цэлыя кішэні нашых яек, стаім мы з пустымі рукамі, ледзь не плачам. Калі потым высветлілася - у яго было драўлянае яйка, якое па-майстэрску зрабіў яго тата, пафарбаваў і даў сыну. Больш з ім ніхто ніколі не гуляў у яйкі, хоць ён і прасіўся, маліўся, скуголіў.
Значна «інтэлігентней» гулялі ў яйкі дзяўчынкі. Яны рабілі з пясочку пагорачкі і па чарзе скочвалі яйкі ўніз. Яйка коціцца няроўна - то нечакана ўлева зверне, то ўправа крутнецца - вось чыё яйка «знойдзе» іншае, тое і перамагае. Цікава, ажно дух захапляе! Бывала, і мы, меншыя, далучаліся да дзяўчынак...
Быў і яшчэ адзін абавязковы для дзяцей «рытуал» - пажачкі. Гэта значыцца - кожнае дзіця на Вялікдзень павінна было зайсці ў кожную хату па фарбаванае яйка. Ніхто, канешне, у карак не гнаў, можна і не ісці, але каму ж не хочацца мець як мага болей прыгожых яек - гэта ж цэлае багацце! Сапраўды носішся з імі, як курыца з яйкам.
Дарослыя пра пажачкі ведалі, таму прыкідвалі, колькі дзяцей у вёсцы, каб кожнаму хапіла.
Заскокваеш да каго-небудзь у хату, смарганеш носам і абавязкова, як і «дзяўблі» бацькі, кажаш:
- Хрыстос уваскрос!
А потым, каб атрымаць яйка, неабходна яшчэ сказаць:
- Не дасі яечка - здохне авечка, не дасі кока - вылезе вока!
Карацей, за яйка трэба і «папрацаваць».
Я быў вельмі ціхі, сціплы, сарамлівы, ды і гадкоў мне было, можа, з пяць усяго. Я заходзіў у хату і стаяў ціхенька ля парога, апусціўшы галаву. Дарослыя разумелі, які з мяне «аратар», і давалі яйка, не дамагаючыся ад мяне гэтых пацераў.
Заскочыў я гэтак да Кухаронкавых і стаю як слупок.
- А што трэба сказаць? - пытаюцца ў мяне.
Я сціснуўся ў камячок і стаю, як пружына ўвесь...
- Не хочаш гаварыць, не атрымаеш яйка! Ну?
Я як даўся ў дзверы, ды на двор, ды ходу, а мне ўслед крычаць:
- Куды ты?! Пастой! На яйка!
А мой і след прастыў...
Дурненькі я, дарэмна пакрыўдзіўся, людзі ж хацелі пачуць ад дзіцяці святочныя прыказкі.
Да Жукоўскіх з Менска прыехаў іх старэйшы сын Іван. Не проста прыехаў, а на грузавіку - уладкаваўся недзе ў Менску працаваць шафёрам. Форсу, гонару таго, як кажуць, без фігі не да носа! Ды і было чым ганарыцца - пасля вайны шафёр - больш значная шышка, чым сёння міністр. Машыну мы бачылі першы раз у жыцці, і таму, калі Іван, ад'язджаючы ў Менск, прапанаваў нашай хеўры пракаціцца ў кузаве, мы ажно зараўлі (прабачце, запішчалі) ад захаплення. Калі машына набірала хуткасць і вецер пачаў паласкаць нашыя твары, мы адчулі нешта незвычайнае, у нас быццам выраслі крылы, і, не згаворваючыся, мы запелі штосьці без слоў: «Ля-ля-ля», - і ў такт нашым крыкам пачалі выстукваць па кабіне. Машына рэзка затармазіла і прыпынілася. Вылез з кабіны Іван і запытаўся:
- Ну што, зайцы, так мала пракаціліся? Вылазьце!
Нас быццам з вару апусцілі ў ледзяную ваду, настолькі змяніўся наш настрой. Нічога не разумеючы, мы пасаскоквалі на зямлю і з вялікім жалем глядзелі ўслед ад'язджаючай машыне. Праехалі мы ўсяго метраў з пяцьдзесят. Дамоў сунуліся як пабітыя...
Нам тады ў галаву не магло прыйсці, што стуканне па кабіне азначае просьбу супыніць машыну. Прыехалі!
Аднойчы вярталіся мы з арэхаў дамоў і раптам спыніліся як укопаныя. На мяжы, на ўскраі вёскі, спала дзяўчына. Спала спакойным, казачным сном, прыгожа нахіліўшы ўбок галаву, раскідаўшы доўгія валасы. Гэтую дзяўчынку мы ведалі, яна прыехала на лета да сваякоў у нашу вёску з Ленінграда. Яе звалі Аня. Сонечны пяшчотны дзень, цішыня і спакой, водар лясоў і траў паспрыялі гэтай прыгожай дзяўчынцы, якой было, можа, год з чатырнаццаць, заснуць глыбокім сном. Яе твар упрыгожвала ледзь бачная, бесклапотная ўсмешка, якая адлюстроўвала чысціню і светласць гэтай дзявочай душы...
Мы стаялі, зачараваныя, і любаваліся ёю.
Раптам Тонік Сінкевіч, таксама меўшы ўжо гадоў з чатырнаццаць за плячыма, выйшаў наперад, таямніча прыклаў палец да сваіх вуснаў, паказваючы гэтым, што зараз адкрые нам страшэнную тайну, і прыцішана сказаў, закаціўшы вочы ўгару:
- Мая!
Так мы яму і паверылі! І нават не таму, што Тонік быў цыбаты, нязграбны, грубы, а перад намі ляжаў ледзь не анёл, а таму, што ніхто ні разу не бачыў іх разам, нават размаўляючы. А ў вёсцы - усё як на далоні.
Далей здарылася нечаканае і страшнае. Тонік падышоў да дзяўчынкі, нахіліўся над ёй і як зараве дзікім ровам. Нават мы ад нечаканасці перапужаліся. А што казаць пра дзяўчынку? Бедная Аня. Яна ўсхапілася, вочы дзікія, нічога не разумее. А Тонік стаіць над ёй і рагоча, аж хістаецца. Ніхто з нас, значна меншых, не смяяўся з Тонікавага «жарту».
Добра, калі гэты спалох не адбіўся на далейшым здароўі ці псіхіцы Ані. Лёс жа Тоніка быў сумны. Ён адслужыў у войску, чалавек увогуле быў добры, але спіўся і памёр ад гарэлкі ў маладым узросце.
Сталейшая мая сястра Жэня была, як кажуць, на выданні. Ды і прыгожая была і, нягледзячы на голад, даволі «круглая» - маладосць брала сваё. З гэтай нагоды ў наш закуток нярэдка зазіралі хлопцы - проста так, выпадкова: «Ішоў тут, дай, думаю, зайду»...
Заходзіў да нас і К. (не буду называць прозвішча). Вось гэты К. аднойчы мне і кажа ціхенька на вуха:
- За кожнае мацюковае слова буду плаціць па дваццаць капеек...
У мяне загарэліся вочы - ого, аж дваццаць капеек за слова! (Потым, пасля рэформы, дваццаць капеек ператварыліся ў дзве, а зараз сам чорт не разбярэцца з грашыма.) Я пачаў напружана ўспамінаць тыя мацерныя словы, якія, канешне ж, чуў ад сталейшых хлопцаў, ад дарослых. Успомню такое слова - шапчу К. на вуха. Ён, каб усе чулі, хваліць мяне:
- Малайчына! Харошае слова! - спраўна плаціў грошы і рагатаў з задавальненнем, забаўляўся.
Але лексікон мой быў небагаты ў гэтай галіне, і запас «харошых» слоў хутка вычарпаўся, а «зарабіць» хацелася, і я пачаў шаптаць розныя словы, але не мацюковыя. Тады К. глядзеў на мяне сурова і таксама, каб усе чулі, невыпадкова казаў:
- Ты што мацюкаешся! Як табе не сорамна? Ану ўспамінай харошыя словы!
Цяжка было мне, пяцігадоваму, разабрацца - што да чаго. На жаль, першыя заробленыя мае грошы былі бруднымі.
У Будах у Кухаронкаў было ўсё - і хата, і свіран, і жорны, і іншыя розныя будынкі і прыстасаванні. Быў у іх і цудоўны сад, праўда, надзейна агароджаны, а шкада...
Вось прыехаў аднойчы да іх нейкі важны госць, якога спачатку частавалі ў хаце, а потым Барыс, малодшы сын Кухаронкавых, якому было гадоў каля дваццаці, павёў гэтага госця ў сад.
Мы, хлапчукі, заўсёды «пры справе», без нас нідзе не абысціся, і тут мы не падкачалі. Барыс з госцем у сад, а мы праз адчыненыя варотцы - следам, авось, думаем, што і перападзе, авось перад госцем не выгане. Цыкнуў на нас Барыс, а выганяць не стаў, бо надта ўжо быў заняты гэтай персонай.
- Калі ласка, вось гэты яблычак пакаштуйце!..
- А вось гэты, дык такі наліўны, ажно семкі бачны!..
- А цяпер вось гэты, ён як мёд... - і гэтак далей. Водзіць ад яблынькі да яблынькі, усё сцелецца дарожкай перад госцем.
Мы, як тыя сляпыя шчаняты, увесь час скуголілі ззаду:
- Дай, Барыс, яблычак! Дай, Барыс, яблычак! Дай, Барыс, яблычак! Дай! Дай! Дай!
Здавалася, ён не звяртаў на нас увагі, трымаў марку, але мы, мусіць, яго так «дасталі», што ён рэзка павярнуўся і з шалёнай злосцю выставіў нам фігу:
- Наце яблычак!
Паколькі я быў самы першы, фіга трапіла прама мне ў нос. Барысаў агромністы кулак, складзены ў такую фігуру, быў, здавалася, большым за маю галаву, закрываў сабой і сад, і ўвесь свет. Не па-дзіцячы горкую крыўду адчуў я тады...
Крыўда тая даўно ператварылася ў вялікі жаль, бо Барыс, пасля таго як ажаніўся, не ладзіў з жонкай і застрэліўся з ружжа. Даруй яму, Божа!
Пасля вайны нас у мамы было толькі пяцёра, да вайны - аж дзевяць. Я - самы маленькі. Мама і тата ад цямна да цямна - у калгасе, а мы - самапасам. Мяне, чатырохгадовага, адвялі ў суседнюю вёску да сваякоў - усё ж маме спакайней і лягчэй будзе. У гэтай сям'і жыла і дзяўчынка Соня, якая ўжо хадзіла ў першы клас. І вось тут я ўбачыў першую ў сваім жыцці кніжку - гэта быў буквар, у якім аж «кішэла» малюнкаў. Праўда, малюнкі былі не каляровыя, але ўсё роўна бачыць першы раз у жыцці такі цуд - гэта вам не сёння, што кнігарні ломяцца ад розных кніжак, яркіх, прыгожых. А тады - галеча, паперкі не знойдзеш, не тое што кніжкі. Ці ж магло маё дзіцячае сэрца вытрымаць і прапусціць проста так гэтую прыгажосць? Я адразу ж узяў нажніцы і павыразаў самыя прыгожыя, на мой розум, малюнкі, асцярожненька, каб не парваліся, склаў іх і схаваў у кішэньку, а ў душы радаваўся магчымасці бачыць у любы момант гэтую незвычайнасць дома.
Якое ж было маё здзіўленне, калі, вярнуўшыся ў хату знадворку, дзяўчынка Соня кінулася ў слёзы, нарабіла такога ляманту - хоць вушы затыкай. Збегліся дарослыя, забралі мой дарагі скарб і адвялі мяне назад да мамы. Праўда, не білі. А я доўга не мог зразумець, за што на мяне сварыліся.
Надакучыў я вам са сваім голадам? Прабачце! Але зноў вяду размову пра яго, праклятага...
Прывезлі неяк у Буды цэлую машыну нейкай макухі. Згрузілі яе ў будыніну - напалову склеп, бо частка ў зямлі была. Навесілі на дзверы замок, і ўсё. Не, не ўсё! А як жа без нас?! Мы хуценька даведаліся пра тое, што прывезлі макуху, каб даваць яе жывёле. А чым мы горшыя за жывёлу? Нам таксама хочацца есці. Круціліся мы вакол гэтага будынка, круціліся - ні дзюрачкі, ні шчылінкі, толькі пах той макухі насы зварочвае, ахвоты паддае. Нарэшце залезлі мы на дах, нешта адсунулі, нешта ададралі - і вось яна, жаданая! Паспрабавалі - смакацішча! Ну і наваліліся ж мы на яе, толькі хрумст стаяў у цемры. Елі, елі - колькі ўлезла, яшчэ і з сабой хапянулі - хто ў кішэні, хто ў запазуху. Вось гэта жыццё! Заўтра зноў наведаем «харчэўню»!
Але ні заўтра, ні пазней сюды мы не палезлі, бо праз некалькі гадзін нас стала так ванітаваць і тузгаць, што мы зелянелі, сінелі, чарнелі. Ці мы задужа перагрузілі свае вечна галодныя жываты, ці макуха была, сапраўды, толькі для жывёлы - ніхто не ведае. Вядома толькі адно - тую будыніну мы абыходзілі далёка, бо не маглі чуць нават паху той макухі.
Пасярод Будаў узвышаецца пагорак, яго называлі малаказаводам. Мусіць, тут быў некалі сапраўды завод, бо захаваўся вялікі, высокі падмурак. На адным схіле гэтага пагорка рос арэшнік, былі нейкія ямы, таму мы, вясковае «войска», тут гулялі «ў вайну». Падзяляліся на два лагеры, і пачыналася «перастрэлка», поўзанне, перабежкі, перамогі і паражэнні. Камандзірам нашага атрада быў Шурка Бурло - хлопец сталейшы за нас - на тое ён і камандзір.
Паўзу я з нейкім ражончыкам, замяняўшым стрэльбу, па гэтым арэшніку і нечакана натыкаюся на Шурку, які ляжаў на спіне, распластаўшы рукі і заплюшчыўшы вочы.
Я, як і належыць, пытаюся:
- Што з вамі, таварыш камандзір?
У адказ - ні гуку... Зноў і зноў задаю тое ж пытанне - вынік аднолькавы. Я не на жарт перапужаўся і давай крычаць на ўвесь арэшнік, клікаць на дапамогу.
Пазбягаліся і «нашы», і «не нашы» і давай валтузіць Шурку - не дай Бог памёр.
Нарэшце ён, не адкрываючы вачэй, працадзіў скрозь зубы:
- Мяне ранілі проста ў сэрца...
Хух! Цяпер ужо і ў нас адлягло ад сэрца.
Аказваецца, Шурка гэтак увайшоў у ролю.
Сядзім мы неяк са старэйшым братам Кастусём на печы і шчыкочымся - зубы скалім. То ён мяне пакоціць, то я на яго ўссяду. Весела! Валтузімся, ажно печ трашчыць, ажно комін хістаецца.
Але праўду кажуць - надта не рагачы і не выскаляйся, бо хутка плакаць будзеш.
Так яно і атрымалася. Кастусь за мяне на чатыры гады сталейшы, у яго і сіл значна больш. Ён мяне прыціснуў і казыча, а я... а я, сказаць вам па сакрэту, баюся гэтага казытання і сёння горш за ўсё на свеце. Я й сёння буду ўцякаць ад гэтага хоць па сценах, хоць па столі, хоць у ваду, хоць у агонь.
А тады куды я мог уцячы, калі ён мяне прыціснуў, а я ўжо заходжуся ад смеху, ажно сінею? Што я мог зрабіць? Як мог ратавацца? Правільна! Толькі адным спосабам. Я яго і скарыстаў - што першае папалася пад руку, тым я і смалянуў брату ў зубы. А папалася, на жаль, нешта важкае, бо ў беднага Кастуся выскачыла адразу аж тры зубы. Ды якія! Самыя што ні ёсць найпярэднія! Як карова языком злізала. Вось мы і нарагаталіся, і наказыталіся, і навыскаляліся. Сядзім на печы, звесіўшы ногі, і плачам. Кастусь таму, што баліць, я - таму, што зрабіў брата шчарбатым. Сам сябе ён убачыць доўга не мог, бо не было люстэркаў.
Гэты сумны выпадак каб і хацеў выкінуць з галавы, дык немагчыма, бо і праз паўвека, пры сустрэчы з братам, бачу яго ўстаўленыя зубы.
У дубе, як ісці на Жукаўку, вадзіліся шэршні. Іх раней было на кожным кроку - і ў крушнях, і ў дуплах, і дзе іх толькі не было. Каб сказаць, што яны былі «задзірыстымі», дык не. Не чапай іх, і яны не зачэпяць.
А які ж гэта падшыванец пройдзе каля шэршняў, каб не кінуць у іхні бок камень ці палку? Вось і я ўнадзіўся хадзіць да гэтага дуба і кідаць па дупле каменнямі. Камень стукнецца аб дуб і адскоквае, а шэршні за ім. Цікава! Канешне, ёсць рызыка, што шэршань можа не за каменем паляцець, а за тым, хто яго кідае, але ў гэтым заключаецца ўся вастрыня гульні, якая і прываблівае.
Аднаго разу набраў я каменняў, стаў, як заўсёды, на «баявую» пазіцыю і давай шпурляць. Ды, мусіць, я ўжо ў тых шэршняў сядзеў у пячонках, бо адзін з іх паляцеў не за каменем, а праміком да мяне. Шэршань - гэта цэлы бамбавоз, і гудзе ён грозна, як бамбавоз. Я ад страху ледзь не абамлеў. Не паспеў я і пікнуць, як ён грызануў мяне за руку ля локця. Было такое адчуванне, што мне нехта палкай па руцэ трэснуў. Добра, што пашкадаваў мяне і не ўкусіў за твар.
Я схапіўся за руку і з дзікім гвалтам панёсся дахаты.
Да таго дуба болей я не падыходзіў.
Далёка за Будамі, як ісці на Сухую Гару, жанчыны, і сярод іх мая мама, жалі сярпамі калгаснае жыта. Спёка стаяла страшэнная, і мы, хлопчыкі і дзяўчынкі - дзеці гэтых жнеек, набралі ў бутэльку вады і панеслі яе сваім змучаным матулям.
Хто з нас прапанаваў зрабіць такі высакародны ўчынак - не памятаю. Усё было б добра, але ў аднаго хлапчука знайшлася ў кішэні цукерачка-гарошына, якую ён ніяк не адважваўся з'есці, бо яна была апошняя. Яго тата хварэў на сухоты, і, каб «падтрымаць» яго здароўе, прывозілі з Менска пасля продажу шчаўя маленькі кулёчак цукерак - рознакаляровага гарошыку, можа, грамаў сто, бо на большае і лепшае не хапала грошай, хоць бы хлеба купіць ды з голаду не памерці. (Неўзабаве яго тата і памёр.)
Вось гэтую прыгожую гарошынку наш сябар «аджалеў» і кінуў у бутэльку - «для смаку». Але адразу нас занепакоіла - чыя мама будзе піць ваду апошняй? Усе разумелі - апошняй дастанецца цукерачка.
Падняўся шум, піск, штурханіна, кожны крычаў:
- Мая!
Кожны спрабаваў завалодаць бутэлькай, каб потым і распараджацца ёю. І да таго мы завалтузіліся, што бутэлька слізганула з рук, бразнулася аб каменьчык і разбілася. Мы акамянелі ад нечаканасці.
Сонца пякло нясцерпна...
Гулялі ў лапту. Мячыка ў нас не было, але гэта не бяда. Скруцілі яго з ануч - чым не мячык? Адзін яго падкідвае, другі палкай стараецца папасці па ім, каб ён ляцеў як мага далей. Гулялі хлопцы, якім было ўжо год па дванаццаць, а такую, як мы, пяці-шасцігадовую мелюзгу не бралі. Але я так прасіўся, так скуголіў, каб дазволілі хоць мячык падкінуць, што Віцька Жукавец (чамусьці яго звалі Красянцом), які стаяў з палкай, нарэшце злітаваўся і дазволіў мне падкінуць «мячык».
Не ведаю, што атрымалася - ці я стаў заблізка да Віцькі, ці ён не тым бокам да мяне, але Красянец з усяго размаху «змазаў» мне палкай па пераносіцы, ажно іскры (якія там іскры?) - ажно вуголлі з вачэй пасыпаліся. Я заліўся крывёй і брыкнуўся, як падсечаны.
З тае пары мой нос крыху крываваты, мусіць, не так храшчык зросся. Затое гульні ў лапту ніколі не забуду.
Да мяне, як віхор, падляцеў Жэнька і, сціскваючы «лодачкай» далоні, у якіх быў аловак, спытаўся з жарам:
- Не ты згубіў?
У мяне перахапіла дух. Сапраўдны аловак! Мне ж так хацелася маляваць, але не было чым і на чым, таму мы, дзеці вайны, малявалі на пяску. А тут сапраўдны аловак! А які Жэнька чэсны! Знайшоў аловак і шукае гаспадара!
Я, доўга не думаючы, адказаў Жэньку: «Мой!» - хоць нічога не губляў, бо губляць не было чаго.
Жэнька з такім жа жарам «заіржаў» і паказаў «аловак» - гэта была драўляная прадольная палавінка без стрыжня.
Ну, Жэнька! Ну, шэльма! А шкада, што аловак быў несапраўдны.
У сорак пятым годзе мы жылі ў спаленай немцамі роднай Карпілаўцы, у зямлянцы. Мне было тры гадкі...
Выкараскаўся я неяк з нашай зямлянкі, стаю перад ёй, думку думаю: «Куды падацца?» Бачу, пасецца побач Тодараў бык. (Як яны на яго разжыліся - не ведаю.) Я ціхенька, нага за нагу, бокам, бокам - ды да яго, гэтага быка. Ён перастаў скубці траву і, не паднімаючы сваёй рагатай галавы, глядзіць на мяне - што гэта за такая шмакадзяўка вырасла перад яго вачыма?
Ён мяне разглядае, я - яго...
Крыху расхрабрыўшыся, я пачаў пальчыкам дакранацца да ягонага ілба ды паціху поркаць у той лоб.
Ці доўга гэта «порканне» працягвалася, ці не, а, відаць, я яму надакучыў, бо ён ціхенька піхнуў сваім ілбом мяне ў грудзі. Гэтага «ціхенька» хапіла для таго, каб я задраў ногі.
Я перапужаўся, ляжу, раву - на чым свет стаіць! Бык здзіўлена глядзіць на мяне, а я - раву!
Канешне, ён не біў мяне, бо ў яго хапіла розуму «скумекаць», што перад ім - дзіця, таму ён не рогам, а ілбом «пагладзіў» мяне...
...Між іншым, бываюць у жыцці выпадкі, калі бык забівае дарослага чалавека...
Але вернемся да нашага «добрага» быка. Ён здзіўлена стаіць нада мной, а я - раву... Як выбегла з сваёй зямлянкі, што насупраць нашай, Тодарыха ды як убачыла, што я ляжу каля іхняга быка, - перапужалася, бедная, падумала, што бык па-сапраўднаму «ўваліў» мне. Адагнала яна ўбок жывёліну, падняла мяне, бачыць - я цэлы і здаровы, толькі раву. Тады яна, каб уціхамірыць мой роў, збегала ў зямлянку і прынесла мне лусту хлеба, пасыпаную цукрам.
Які ж быў смачны «бычкоў падарунак»!
Праўду кажуць, што маленькая істота, якую маці носіць пад сэрцам у перыяд цяжарнасці, усё чуе, усё разумее і ўсё ўбірае ў сябе, каб потым адпаведным чынам «рэалізавацца» ў жыцці.
Калі ўсё адчувае і ўспрымае зародак чалавека, дык не мог жа я ніяк не рэагаваць на тое, што ў першыя гады майго жыцця вакол мяне лютавала вайна. Мае вочы бачылі ўсё, што бачылі вочы дарослага чалавека: немцаў, якія прыкладамі выштурхоўвалі нас з хаты, а потым спалілі яе, суровае жыццё партызанаў, да якіх мы прыбіліся і з якімі адыходзілі да Паліка, дзе потым немцы ўчынілі крывавую бойню і адкуль вырываліся хто як мог. Многа начэй правялі мы ў лесе без агню, без цяпла, без яды. Бачылі мае вочы і слёзы, і кроў, і смерць - не ўсё разумелі яны, але смяротны страх пасяліўся ў мяне, занадта маленькага ў параўнанні з тым агромністым горам.
Я не памятаю вайну, але выбухі, крыкі, уцяканне, хаванне, пакуты таго часу атруцілі маю кроў, мае дзіцячыя мазгі надоўга, бо слова «вайна» выклікала ў маім сэрцы неверагодны жах і я пачынаў дрыжаць усім целам. Гэта я пачаў заўважаць у сорак пятым годзе, па сутнасці, пасля вайны. І асабліва праяўлялася гэта цёмнымі вечарамі, калі мама мяне ўкладвала спаць. А спаў я чамусьці на спіне, але «калачыкам», падціснуўшы ногі да жывата і ўшчаміўшы пад іх рукі.
У нас, малых, было тады павер'е - калі нейкія словы доўга паўтараць - будзе ўсё наадварот.
Вось я, не раскрываючы свой сакрэт маме, вечарам не засынаў, а тросся ад страху і, як пацеры, доўга і старанна паўтараў праз сябе: «Будзе вайна... будзе вайна... будзе вайна...»
Дзякуй Богу, маё заклінанне «памагло» і ў Беларусі больш як пяцьдзесят гадоў няма вайны.
Ледзь толькі скончылася вайна, як аднекуль «зверху» распарадзіліся дапамагчы самым што ні ёсць пацярпеўшым ад гэтай праклятай вайны.
Мы, як пагарэльцы, былі тады самымі беднымі, бо акрамя вошай у нас нічога не было...
Той, хто памятае пасляваенны час, - памятае і ідэалагічны чад, што запоўніў усе куточкі знявечанага жыцця. Што б ні рабілася, ні манілася - усё прыпісвалася Сталіну. Сталін - перамог... Сталін - пабудаваў... Сталін - клапоціцца...
Вось тую «дапамогу» бедным - таксама аднеслі на рахунак Сталіна. І нам, нашай сям'і, якая не мела ні даху над галавой, ні крошачкі хлеба, ні бульбінкі, - калгас, ад імя Сталіна, даў карову.
У якой дзяржаве такое магчыма?! Хай паспрабуе камар нос падаткнуць пад сталінскую «заклапочанасць» пра бедных!.. І наша сям'я трапіла недзе ў спіс «шчаслівых» сем'яў, якіх было мільёны пад сталінскім сонцам...
Дасталася нам карова страшнючая, худзенная, як кажуць, - скура і косці. Здавалася, што і скуры не было - адныя косці, але, нягледзячы на гэта, мы былі шчаслівымі - якая ні ёсць, а карова - багацце!
Я бегаў па вёсцы і з раніцы да вечара выкрыкваў тое, што чуў ад мамы, ад дарослых: «Сталін даў кароўку! Сталін даў кароўку!..»
Кароўка тая не даілася, бо скура і косці і не маглі даваць малако. Адкуль яно ў іх? Яна хісталася ад слабасці ці ад старасці, а можа, ад хваробы, а хутчэй - ад усяго разам, бо хуценька яна, як кажуць, адкінула капыты - здохла. Вось мы і набыліся «багатымі» - зноў засталіся толькі мы і вошы...
«Зарэзаў» тата тую бедную кароўку, і голад вымусіў нас есці «шчодры» сталінскі падарунак.
Пераязджалі Міцьковы на новае месца жыхарства - у Менск. Нагараваліся ў Будах, «наеліся» працадзён калгасных, ажно горка зрабілася.
Прыехаў грузавік, і пачалі загружаць у яго прыдбаны скарб - чарапы нейкія ды рызманы розныя. Беднаму чалавеку - і гэта багацце.
Мы, малыя, стаім, з самотай і зайздрасцю назіраем за мітуснёй дарослых. І шкада, што ад'язджаюць твае бясштаннікі-сябры, і зайздросціш ім - пра Менск мы толькі вухам чулі, а яны будуць жыць у ім - сярод булак і цукерак.
Раптам мужчына, што стаяў у кузаве машыны, звярнуўся да мяне:
- Мальчик, подай кувшин!
Я так разгубіўся, нібы соннаму трэснулі палкай па лбе - зачырванеўся, нічога не разумею. Першыя два словы разабраў, а вось пра «кувшин» я ніколі не чуў. Я збянтэжана забегаў вачыма па розных хатніх дробязях, якія стаялі каля машыны, а патрэбнай рэчы не знайшоў, хоць збан гэты быў на самым бачным месцы...
Аказваецца, не надта даўно гэта было, калі беларуская вёска ведала і шанавала сваю родную мову, - слова «кувшин» было для мяне незнаёмым, чужым.
Сёння ж для многіх беларусаў, нават для тых, чые карані засталіся ў вёсцы, матуліна мова зрабілася чужой.
Аднаго часу прывозілі ў нашу вёску зняволеных - «зэкаў». Яны збіралі па палях каменні, сцягвалі іх у кучы - рабілі пад канвоем. Абед ім прывозілі ў вялізных бачках-тэрмасах, кармілі пераважна крупянымі кашамі. Голад гнаў нас да гэтых людзей, мы шчыльна іх акружалі і «блішчэлі».
А ў дзяцінстве я быў такі белагаловы - валасы як снег. Пэўна, у маім арганізме нечага не хапала, вось валасы і былі бялюткімі. Але дзякуючы ім мне больш, чым каму з маіх сяброў, шанцавала. Як нас адрозніць адзін ад другога? Усе абарваныя, худыя, галодныя, босыя. А вось я сярод іх быў як той дзьмухавец, як заяц-бяляк летам - нідзе не схавацца яму. Таму я кожны дзень чуў ад якога-небудзь зняволенага адно і тое: «Ну, белая галава, падыходзь!» - усаджваў мяне на калені і дзяліўся сваёй небагатай «пайкай».
Потым ужо іншыя зняволеныя частавалі і маіх сяброў, але я заўсёды быў першым.
Не ведаю, за якое злачынства яны адбывалі пакаранне, але людзьмі засталіся.
А вось другі прыклад - амаль самы балючы мой успамін.
Ішлі мы з мамай аднекуль, а ля дарогі, у цяньку, сядзіць наш брыгадзір з нейкімі двума незнаёмцамі. Сядзяць і сілкуюцца. Перад імі - бутэлька самагонкі, хлеб і свежыя агуркі.
Брыгадзір зачапіў маму, пра нешта запытаўся, і мы прыселі.
Свежых агуркоў я яшчэ ніколі не еў, а яны так смачна пахлі, так апетытна хрумсцелі, што я забыўся пра ўсё на свеце - бачыў толькі агуркі, чуў толькі іх пах.
Мама цягнула мяне за руку, бо гаворка яе з брыгадзірам скончылася, а я прасіўся:
- Мамачка, я яшчэ пасяджу трошачкі!
Я спадзяваўся, што дадуць мне кавалачак агурка, хай сабе без хлеба, бо хлеб хоць зрэдку, хоць патрошку наведваў нас. Я заглядваў у вочы брыгадзіру і незнаёмцам.
- Пайшлі, сыночак, пайшлі!
- Мамачка, я хоць трошачкі яшчэ пабуду! - зазірнуў я і маме ў вочы...
І толькі многа пазней, пасталеўшы, я прачытаў усё, што было тады напісана ў маміных вачах - нясцерпны, пякучы боль за сваіх дзяцей, бездапаможнасць і бязвыхаднасць гаротнага пасляваеннага жыцця...
А я ўсё прасіўся і прасіўся ў мамы, пакуль апошні кавалачак агурка не захрусцеў жалобным хрустам у чужым роце...
Прабач мяне, мама, за той боль, які я наклікаў у тваё сэрца...
Прыязджаў разы з два ў Буды летам на адпачынак да сваёй маці Кухаронкаў Косця - лётчык, пры пагонах з зорачкамі (у званнях мы тады не разбіраліся). Што ён прывозіў сваёй маці і сваякам - невядома. А вось нас, абарванцаў, частаваў цукеркамі. Уявіце - цукеркі пасля вайны! Такое з памяці не вываліцца ніколі. Але самае галоўнае было не ў цукерках. Самае цікавае ў тым, што гэты надзвычай сур'ёзны чалавек цэлыя дні праводзіў з намі, дзецьмі. Пра што ішла гаворка - не памятаю. Запомнілася яго ваенная форма і ён сам у нашым шчыльным акружэнні. Яшчэ адно запомнілася вельмі жыва, можа, таму, што датычылася мяне і мяне моцна здзівіла.
Сядзім мы, пра нешта гутарым, і нечакана наш сябар глянуў на мае босыя ногі і, як бы між іншым, кажа:
- А ногі, хлопчыкі, трэба кожны раз мыць перад сном...
Тут аўтарытэт Косці ў маіх вачах пахіснуўся, бо я не зразумеў, пра што гаворка. Усю вайну мы басцяліся па лясах, па балотах, пасля вайны жылі ў зямлянцы, абутку ў мяне зроду не было, мыла ў вочы не бачыў, пра пасцель вухам не чуў - пра якія ногі размова? Я і рукі ніколі не мыў - а тут ногі!
Я зірнуў на свае чорныя, закарэлыя, хоць рэпу сей, ногі і першы раз не змог зразумець нашага любімца.
Расклалі Міцьковы агонь каля хаты і вараць булён на вячэру.
Калі ўжо казаць пра вячэру, дык яе ў вёсках спрадвеку гатавалі летам на кастры, бо газы не было, а печ паліць не будзеш дзеля гаршка бульбы. Таму збіралі трэскі і разводзілі агонь. І рабілася ўсё гэта на прыцемку, пасля таго як пароблена ўся работа і дагледжана жывёла.
А так як у Міцьковых адразу пасля вайны ні жывёлы, ні гаспадаркі не было, а галодных дзяцей - цэлая процьма, то вячэру гатавалі яны яшчэ завідна, прыйшоўшы з калгаснай прынудзілаўкі. Чаму варылі булён, а, напрыклад, не бульбу? Таму што бульба была вялікай роскашшу, яе не хапала. Добра, што яшчэ наскрабалі некалькі бульбінак, крышылі іх у вялізны гаршчок для «навару», каб жываты наліць і голад падмануць.
Дык вось - вараць Міцьковы булён, дакладней, варыць-то яго маці, а дзеці шчыльна акружылі агонь і з лыжкамі напагатове напружана чакаюць - як тыя ліхія ваякі, якія ад першага слова кінуцца ў атаку. Трошкі воддаль сядзім мы, «вольныя» ад вячэры - такія ж галодныя і напружаныя. Ведаем, што не паядзім, але хоць на чужы «стол» нагледзімся.
Заўтра і да нашага «стала» падыдуць гэткія ж гаротнікі.
Сабралася маці Міцьковых нечага ў хату і кажа дзецям:
- Глядзіце, каб агонь не звёўся, я хуценька прыйду...
Тут і пачалося! Справа ў тым, што ў кожнага, акрамя лыжкі ў адной руцэ, быў і кіёчак - у другой. Каму ж не хочацца папароць у агонь, падправіць яго? А калі надта дужа прыспічвае есці, тады здаецца, што агонь гарыць марудна, вада ледзь кратаецца, бульба не хоча разварвацца - усё супраць цябе.
Таму, застаўшыся без дагляду, кіёчкі ў Міцьковых руках так жвава пачалі «падпраўляць» агонь, што нейчы кіёк даў гаршку такога кухталя, ад якога ён, небарака, кульнуўся настолькі спрытна, што ўвесь «навар» разам з бульбай бултыхнуўся на вуголлі, узняўшы клубы пару і хмары попелу.
«Кухары» акамянелі, але раптам, як па камандзе, пачалі тымі ж кіёчкамі хуценька падграбаць, кожны да сябе, разам з попелам і вуголлямі, пачарнелыя, забруджаныя кавалачкі бульбы, якія спачатку спрабавалі абціраць ад прыліпшага смецця. Потым глыталі іх, не звяртаючы ўвагі на попел і пясок, гледзячы галоднымі вачыма на вогнішча, у якім, магчыма, засталіся яшчэ кавалачкі бульбы.
Што можа вабіць дзяцей больш, чым першы лёд? Звечара кладзешся спаць - у сажалцы вада як вада, раніцай прачнешся, а на сажалцы - лёд! Шчыра кажучы, не лёд, а адна назва - тонкі, кволы, непрадказальны.
Але ці ж гэта перашкода? Пакоўзацца! Вось адзінае жаданне... Пачынае самы адчайны. Разгоніцца - і пабег па лёдзе! Лёд трашчыць, прагінаецца пад ім, зноў выпростваецца. Тут галоўнае - не прыпыняцца, не «лічыць варон». За першым падшыванцам бяжыць другі, трэці, а потым і самыя малыя, сярод якіх і я.
Праз трэшчынкі ў лёдзе пачынае прасочвацца вада, а мы - гойсаем, коўзаемся, радуемся пачатку зімы.
Аднаго разу я, замест таго каб бегчы і не супыняцца, - разявіў рот, загледзеўся на некага і - шусь у ваду! Паколькі мы, малыя, бегалі ўздоўж берага, то праваліўся я па пояс, але пакуль выкарабкаўся на бераг, стаў макруткі да апошняй нітачкі.
Вылез - і, падскокваючы ад холаду, пабег дамоў. Бягу і думаю: улупіць мне мама дык улупіць! Мала не будзе! Не пайду дамоў! Стаў каля сцяны хлеўчука і стаю, калачуся - дрыжыкі прадаю. Рызманы мае ператварыліся ў ледзяную скарынку, зубы ляскаюць, як у галоднага ваўка. Замярзаю!
Не ведаю, чым бы закончылася гэтая спроба на выжыванне, але, на маё шчасце, ішла Таццяна Бурло - суседка праз дзве хаты.
- А мой ты Сяргейка! А мой ты дурненькі! - залямантавала яна, схапіла мяне за руку і пацягнула дамоў, да мамы.
Тут я закалаціўся яшчэ мацней, а чаму - зразумела.
Але мама мяне не біла, супакоіла маю «мужнасць», якая прымусіла мяне стаяць пад сцяной хлява ў ледзяной шкарлупіне.
Прыехала да нас у вёску з Менска сваячка, прывезла мне шыкоўны падарунак - пашытую са старой сукенкі ці кафтана кашульку. Тканіна была «аднабаковая» - з аднаго боку - кветкі, а другі - чысты, без набітага малюнку.
Вось гэтую маю кашульку і пашылі кветкамі ўсярэдзіну, а чыстым наверх.
- Якую ж яны зрабілі памылку! Як жа яны «няправільна» пашылі мой падарунак! - абураўся я.
Мне ж было тады годзікі чатыры, і за сваё кароткае гаротнае жыццё я не бачыў і ніколі не меў такой прыгажосці, якая была схована ў сярэдзіну кашулькі.
Я ніяк не мог зразумець, чаму гэтую прыгажосць трэба хаваць - яе ж ніхто не ўбачыць. І я знайшоў выйсце!
Апрануць мне гэтую кашульку, а я яе спераду задзяру да самай барады і гэтак хаджу па вёсцы - фаршу, паказваю ўсім, якая прыгожая мая кашулька ўсярэдзіне.
Трэба ж было неяк выпраўляць «памылку» дарослых!
Як змянілася наша жыццё! Ды і мы змяніліся ў гэтым жыцці, зрабіліся іншымі, «цывілізаванымі».
Адзін толькі прыклад. Паехаў я нядаўна на выхадныя дні ў сваю Карпілаўку, а там па нейкай прычыне пагасла электра-святло.
Справа была восенню, цямнее рана, вечары доўгія - што рабіць без святла? Ні пачытаць, ні папісаць. Але ў вёсцы на такі выпадак у кожнай хаце ёсць яшчэ газавая лямпа. Ёсць такая лямпа і ў мяне. Даліў я ў яе газы, падкруціў кнот і - цемра разбеглася па вуглах. Паставіў лямпу ля ложка - ляжу сабе, чытаю. Начытаўшыся, пайшоў на двор дыхнуць перад сном свежага паветра, зірнуць на зоркі. Заходжу ў хату і... Бог ты мой! Дыхаць няма чым! Смурод ад перагарэлай газы вочы выядае...
Як змяніліся мы ў гэтым жыцці!
Раней, у гэтай жа Карпілаўцы, газавая лямпа была адзіным, шыкоўным святлом. Жыў я і рос пры ім, перачытаў доўгімі зімовымі начамі мноства розных кніг і ні разу не заўважыў, што газавая лямпа дае нейкі там пах. Пераборлівымі зрабіліся мы, далікатнымі...
Але ж папярэдніцай газоўкі і газавай лямпы была лучына. Пры яе асвятленні праходзілі пасля вайны доўгія вечары, рабілася ўся хатняя работа, збіраліся аднавяскоўцы пацешыць адзін аднаго жартамі ды прымаўкамі. Пры святле лучыны мама залатвала нашу латаную-пералатаную вопратку.
Звычайна ведалі, у каго сёння вечарам будуць збірацца «на сяло», таму гаспадары рыхтаваліся да такой сустрэчы, прыбіралі ў хаце, шчапалі дадаткова лучыну.
Калі надышла чарга збірацца ў нашым трысцені, мы таксама «заварушыліся» і сустрэлі суседзяў як падабае. Асабліва вялікае шчасце выпала на маю долю, бо мама мяне папярэдзіла:
- Ты, сынок, сёння вечарам будзеш мяняць лучыну! Глядзі ж, каб не згасалі яны!
Даверыць пяцігадоваму хлопчыку такую адказную справу - гэта не жартачкі. У мяне ў грудзях усё пякло і гарэла ад усхваляванасці і нецярпення.
І вось пачалі збірацца аднавяскоўцы. Я - на сваім адказным пасту - на печы. Побач са мной - цэлая куча тонка пашчапанай, высахлай лучыны. Адна лучынка ўжо гарыць, пускаючы да столі тонкі і віхлявы струменьчык чорнага дыму. Звычайна лучыну ўторквалі ў рог печы паміж дзвюх цаглін, адкуль папярэдне выкалупвалі гліну...
Якія гэта былі цудоўныя гадзіны майго жыцця! Дарослыя вядуць сваю шумную размову, смяюцца, жартуюць, а ты сочыш за агеньчыкам на лучыне, запальваеш новую, ушчэмліваеш яе паміж цаглін, а «агрызак» асцярожна кладзеш на печ ля сябе і затушваеш. Твае сябры стаяць «кучкай» ля дзвярэй, слухаюць байкі дарослых і з зайздрасцю назіраюць за тым, як ты «забяспечваеш» святлом гэтую цікавую вечарыну.
Ці ж заўважалі мы тады куродым і смурод ад лучыны! Мы былі ўдзячны ёй, яе цьмянаму святлу, яе вясёламу патрэскванню...
Не ведаю, што адчувае спартсмен, які «на вачах» усёй планеты запальвае на стадыёне алімпійскі агонь. Думаю, што нешта падобнае перажываў тады я, запальваючы адну лучыну ад другой.
У сорак дзевятым годзе я пайшоў у першы клас. Жылі мы ў Будах, а школка была ў Лысай Гары. Далекавата было хадзіць, але ж, як кажуць, можна мірыцца, бо ідзеш не адзін, а з сябрамі.
Рухаемся, торбачкамі б'ёмся - жартуем. Праўда, зімой было цяжкавата дабірацца. Бывала, выйдзем, а перад намі - ні слядочка, акрамя, канечне, заячых ды іншых слядоў. А зімы ж раней былі сярдзітыя, снежныя, з завеямі ды гурбамі. Дарослым той снег даходзіў ледзь не да пояса, а пра нас і казаць няма чаго... З сіл выбіваемся, а да школкі неяк дакарастаемся. Цягнуліся дзеці пасля вайны да ведаў, як парасткі да сонца...
Спяшаюся я аднойчы ў Лысую Гару, іду подбегам, бо прыпазніўся - сяброў хачу дагнаць. Выбег за вёску, зірнуў направа, дзе былі агароды, - бачу, на іх, далёка за кустамі, мільганула нейчая чырвоная хусціна. Мільганула і ў маёй галаве думка: «Мусіць, Аміля бульбу выбірае, - дзень жа быў сонечны, хоць і восеньскі». Падумаў гэтак ды і забыўся адразу.
Вяртаемся пасля школы дамоў, а вёска - гудзе! Адбылася небывалая падзея - адразу за вёскай, на агародах знайшлі чырвоны паветраны шар, які запускаюць для нейкіх навуковых даследаванняў. Гэты невялікага памеру шар быў выпушчаны ў Менску, бо на шнурочках вісела нейкае прыстасаванне з бляшанкай, на якой быў выбіты адрас. Гэтымі шнурочкамі шар заблытаўся за куст і хістаўся на ветры, быццам падклікаў мяне да сябе, а я палічыў яго за чырвоную хусціну.
Колькі ж у маёй душы было прыкрасці і крыўды на сябе за тое, што я самы першы ўбачыў гэтую цудоўную знаходку, але быў не зусім уважлівы. Разява!
А прыстасаванне з бляшанкай праз нейкі час адвезлі ў Менск па ўказаным адрасе.
Надзвычай арганізавана мы адносіліся да яды. Чаму? Таму, што яе амаль не было, таму, што елі з адной пасудзіны - вялізнай місы, якая ставілася пасярод стала. Тут - «варон не лічылі», завіхаліся, наколькі дазваляла спрытнасць. Наварыць мама шчаўя ці булёну якога і - толькі лыжкі мільгаюць. Думаю, што сучасныя шпажысты зайздросцілі б нашай спрытнасці. Але шпажысты сёння ад голаду не пухнуць - адкуль у іх можа быць тая спрытнасць ды завіханне, якое было тады ў нас?
У кожнага ў руцэ - драўляная лыжка-самаробка, таму ляскацення па місе не было - адно сёрбанне чулася.
Аднойчы мама зварыла зацірку на абед. Міса пустая - на стале, мы - вакол стала. Аставалася толькі кульнуць зацірку з гаршка ў місу, але Косцік, мой брат, прыпазніўся са школы. Мы не зводзілі вачэй з місы, а Кастуся - няма. Чакалі, чакалі, мама і кажа:
- Пакіну я яму ў гаршку. Колькі можна чакаць? Работа ж таксама чакае, а час наогул чакаць не будзе.
Так і зрабілі. Калі наша сёрбанне было ў разгары - адчыніліся дзверы і ўляцеў Кастусь...
Божа мілы! Што было! Кінуў торбачку на земляную падлогу, сам з ровам і слязьмі забіўся ў куток:
- Вы ўсё з'елі! Вы мяне не пачакалі! Я - галодны!
Мама - да яго:
- Косцічак, сынок! Я ж табе ў гаршку пакінула! І клёцак многа!
Мы абступілі беднага Кастуся - і голад прапаў. Ледзь угаварылі яго сесці за стол, а калі, нарэшце, сеў - не завіхаліся, а далі яму магчымасць «дагнаць» нас...
Сёння я разумею, што плакаў не Кастусёк. Плакала - гора, плакала - нястача і голад.
Не дай Бог нікому такіх слёз!
Кожную раніцу мама пачынала рабіць адну і тую ж работу - тапіла ў сажалцы тарканы. Тарканамі мама называла тое, што ноччу залазіла ў наш адзіны гаршчок, які важна стаяў на прыпеку і чакаў раніцу, каб прыцягнуць да сябе ўвагу і «напоўніцца» нейкім пойлам ды пабулькаць ля агню ў печы.
Тое пойла - яда, якая хуценька з гаршка «перабіралася» ў нашыя вечна галодныя жываты, пасля чаго гаршчок зноў важна адпачываў на прыпеку да наступнага булькання.
Але галодныя былі не толькі мы, дзеці і дарослыя, а і гэтыя чорныя, даволі вялікія жукі, якіх прывабліваў гаршчок сваім пахам.
Іх набівалася так многа, што ад іх варушэння ў гаршку па хаце ішло даволі звонкае шапаценне, быццам здалёк набліжалася закованае ў жалеза войска.
Я з цікавасцю назіраў, як мама падыходзіла да печы, накрывала нейкай анучай гаршчок і з ім накіроўвалася праз дарогу да сажалкі, дзе выкульвала іх у ваду.
Ноччу новае «войска» шчыльна займала «пазіцыі» і па хаце зноў разляталася шапаценне і паляскванне «даспехаў».
Адкуль яны браліся і куды яны зніклі, тыя чорныя тарканы, ці прусакі?
Тады, пасля вайны, ад іх не было спасу, сёння - пра іх, дзякуй Богу, ні слыху ні дыху.
Аднаго разу Алёшкавы гналі самагонку. Спачатку капае моцная, як агонь, - пяршак, потым ужо - сярэдняй моцнасці, і чым далей - тым слабейшая, а ўжо ў самым канцы - амаль вадзічка, так званы адгон. Самагонку потым размешваюць у адной пасудзіне і дабіваюцца «сярэдняй моцнасці». Канешне, хочацца мацнейшай, а з другога боку - каб было болей. Вось і спрабуе гаспадар забіць двух зайцоў - боўтае - спрабуе, боўтае - спрабуе. Бывае, так наспрабуецца, што не пазнае сваю хату...
Дык вось пасля такой «аперацыі» застаўся ў Алёшкавых збаночак такога адгону - вадзічкі. Выліваць вон шкада, можа, калі і вып'ецца - пах жа ёсць. Але не доўга стаяў той збаночак. Аднойчы я і дачка Алёшкавых Таня забаўляліся нечым у іхняй хаце і знайшлі гэтае зелле.
- Давай будзем гуляць у вяселле! - прапанаваў нехта з нас, і «вяселле» пачалося. Гэты адгон, які амаль не меў градусаў - вадзічка для дарослых, а для пяцігадовых дзяцей - не давядзі Гасподзь!
Мы з Таняй выпілі па аднаму разу - нам, як кажуць, «захарашэла», пасля чаго, паддаючы адно аднаму імпэту, выпілі ўсё...
Таніна маці знайшла нас на падлозе беспрытомнымі.
Вёска ёсць вёска, і калі мяне мая мама прынесла на руках дамоў, - «гледачоў» было - хоць адбаўляй. Мама нада мной б'ецца, ратуе (ці ж гэта жарт?), а ўсе астатнія - рагочуць.
Трошачкі апрытомнеўшы, я пачаў кідацца біцца да дарослых, але ногі мяне не трымалі, і я ляцеў стоць носам. Зноў спрабую кінуцца біцца, зноў - тырчком. Вось тут ужо можна і парагатаць - п'яны верабей кідаецца біцца да цвярозых людзей...
Пасля гэтага «вяселля» мяне доўга звалі збаночкам адгону.
Столькі ўжо рознага пісана-перапісана пра гарбату, столькі ўжо чытана-перачытана пра яе смак, сарты і якасці ды пра спосабы заварвання і ўжывання, што неяк боязна пісаць пра сваю «гарбату», якую мы пілі доўгі час пасля вайны...
А сёння да вядомых сартоў краснадарскай, індыйскай, цэйлонскай ды кітайскай далучылася вялікае мноства разавых пакецікаў бананавай, ананасавай, цытрынавай, клубнічнай і... не хопіць гэтай старонкі пералічваць усе тыя назвы гарбаты, якія невядома з чаго зроблены ды адкуль з'явіліся.
Сёння раяць: трэба піць гарбату без цукру, каб яе «букет» адчуць кожнай клеткай свайго арганізма. Хто яго ведае - можа, яно і гэтак!
Не чуўшы гэтай мудрагелістасці, мы пасля вайны і пілі сваю гарбату «па-эўрапейску» - без цукру, бо яго, на жаль, у нас ніколі не было...
Тут можна і нагадаць шчымлівы тэлевізійны матэрыял, калі, пасля вызвалення ад немцаў нейкага населенага пункта, дзіцяці далі кавалачак цукру, а яно, беднае, не бачыўшы ніколі гэтай смакаты ў сваім гаротным маленькім жыцці, гуляла з цукрам, як з прыгожым белым каменьчыкам...
Мы пасля вайны былі больш дасведчаныя, чулі пра цукар, ды мець яго пакуль не даводзілася.
Але ёсць цукар ці няма яго, а гарбату піць трэба - гарачага ж хочацца, кішкі ж пагрэць трэба.
Летам было лягчэй «заварыць» гарбату - то ягадзіну якую мама кіне ў гаршчок, то травіну нейкую, а зімой - цяжэй.
Бывала, калі тата ішоў у лес, каб прынесці дроў у печ, заадно выламваў і дудкі малінніку, тады гарбата была сапраўдная. Але часцей за ўсё ўжывалі мы самы надзейны сорт гарбаты - «варголы». Гэта значыцца - чыстая вадзічка, голы вар.
Вы спытаецеся, а чаму не збіралі летам і не сушылі розныя травы, каб зімой сядзець «пры гарбатцы»? І сапраўды, гэта ж так проста - пайшоў, гуляючы ды адпачываючы, прыпяваючы ды прысвістваючы - збірай сабе пахучыя кветкі і духмяныя травы...
Аказваецца, гэта было зусім не проста, амаль немагчыма. На ўсё гэта не заставалася ні сіл, ні часу пасля штодзённай, ад цямна да цямна, ледзь не катаржнай працы ў калгасе. А калі ўрывалі якую гадзіну-дзве - усёй сям'ёй, старыя і малыя, навальваліся на шчаўе, ды пёр нехта адзін на гарбе гэты мех у Менск, каб прадаць яго ды прыдбаць хлябец...
Вось і пілі мы з задавальненнем варголы - наш «сорт» гарбаты, пра які за мяжой і вухам не чулі. Куды ім? Цемра!
Аднаго разу ў наш спарахнелы трысцень «увалілася» вялікае свята - прывёз тата з Менска кавалачак цукру. Ён і сапраўды быў падобны на камень, ды і крэпкі, як крэмень. Тата закруціў яго ў нейкую тканіну, каб не згубілася ні крошачкі, і пачаў малатком разбіваць той кавалачак цукру на зусім маленькія кавалачкі. Мы ўсёй сям'ёй, не дыхаючы, сачылі за вузельчыкам, які ад удараў малатка смачна пахрустваў і сплюшчваўся. Тата асцярожна раскруціў тканіну, расклаў на стале маленькія, з вострымі краямі, кавалачкі белага цуду, старанна вытрас на стол і згроб у кучку тое, што ператварылася ў цукровую муку і... мы не «па-эўрапейску», а па-сапраўднаму, па-людску пачалі піць свой «варголы». Што гэта быў за цукар!
...Сёння сучасны рафінад, толькі памачы яго ці вазьмі ў рот, ён як рассыплецца, цукрынка ад цукрынкі «адпіхваецца», як і мы, сучасныя людзі, адзін ад аднаго...
А той кавалачак цукру ляжыць сабе ў роце, дае салодкасць і амаль не растае. Можаш выпіць хоць тры кварты голага вару, а кавалачак цукру «не паддаецца», ляжыць на языку роўненька. Асалода!
А як смачна піў тата гарбату з тым цукрам! Кубак алюмініевы, награецца, як і сам вар, - у руцэ-то яго тата трымае, бо рукі загрубелыя, да ўсяго звыклыя - а вось да рота кубак не даткнуць. Таму тата вар «усёрбваў» з паветрам, не дакранаючыся вуснамі да пасудзіны. Сербане, цмокне языком, на якім ляжыць той «жывучы» кавалачак цукру, потым глыне вадзічку і з задавальненнем выдыхае працяглае, прыглушанае «а-а-а»...
І гэтак раз за разам: сёрб - цмок - а-а-а... сёрб - цмок - а-а-а...
Прыехалі ў нашу вёску з Менска да суседзяў нейкія сваякі ці знаёмыя. Прыехалі, пагасцілі і ад'ехалі дамоў.
У той сям'і, да якой яны прыязджалі, была дзяўчынка Аня, мая аднагодка, з якой мы штодня сустракаліся, гулялі, сябравалі.
Заскокваю я пасля тых гасцей у хату да Ані і - слупянею. Аня трымае ў руках... нават не ведаю што! З чым тады я мог параўнаць тую прыгажосць?! Сярод пасляваеннай шэрасці, беднасці, нястачы - нічога падобнага мне ні разу не сустракалася. Нават каляровыя сны пасавалі перад цудам, які зіхацеў у Аніных руках ярчэй за вясёлку.
Гэта была перламутравая бляшанка, уся ў рознакаляровых гарошынках, у якой некалі былі цукерачкі-ледзянцы. Якімі толькі фарбамі не пералівалася яна! Мне падалося, што знік увесь свет, знік і сам я - засталася толькі гэтая кругленькая яскравая бляшаначка, якая вабіла і палоніла сэрца.
«Адслупянеўшы» сваё, я папрасіў у Ані патрымаць гэты цуд, трапятліва ўзяў у рукі і не мог нагледзецца. Пакручваў то адным, то другім бокам да святла, то адкрываў, то закрываў вечачка, не забываючыся кожны раз панюхаць усярэдзіне.
Час праляцеў імгненна, трэба было вяртацца дамоў, трэба было знайсці сілы выпусціць з рук гэтую прыгажосць.
Але атрымалася ўсё само сабой так, што з хаты я пайшоў непрыкметна для ўсіх, а цудоўная бляшаначка засталася ў маіх руках.
Прыбег дамоў, паставіў бляшаначку на стол - далюбоўваюся! Цешуся - не магу нацешыцца! Мне вельмі добра і прыемна...
А там? У Ані?.. Там ужо зараўлі ў адзін голас усе так, што ледзь шыбы ў вокнах не палопаліся:
- Прапала бляшаначка! Дзе бляшаначка? А-а! Гэта апошнім быў Сяргей! Ён і ўкраў яе!..
Прыпёрліся ўсёй табалой - і старыя, і малыя - у нашы «харомы», а я сяджу сабе спакойненька ды пакручваю бляшаначку ў руках.
- Дзякуй Богу! Вось яна! - крыкнулі зноў жа ў адзін голас. - А мы баяліся, што ты яе ўжо збяёдваў!..
Схапілі з рук «маю» бляшаначку і - гуртам дамоў. Ужо на парозе нехта кінуў мне, замест бляшаначкі:
- У-у! Зладзюга!
Не ведаў я тады, што гэта за слова такое, бо «зладзюгу» было ўсяго чатыры гадкі...
Дзякуй усім святым за тое, што за доўгае маё жыццё, акрамя той бляшаначкі, нічога ні ў кога болей не ўкраў.
У Будах, ля самай дарогі, была пасля вайны (ёсць яна і сёння) сажалка. Тады, у маленстве, яна здавалася агромністай і глыбокай. Сёння - сажалачка выклікае спачувальную ўсмешку. Што ж, сталасць глядзіць на свет другімі вачыма.
З аднаго боку над ёй нахіліліся зморшчаныя, пакручаныя часам вербы, якія глядзеліся ў ваду і, здавалася, не верылі, што гэтак хутка ляціць час і яны састарэлі. На тыя вербы любілі ўскарабквацца вясковыя хлопцы, каб на самаробны кручок, прывязаны да ніткі, злавіць якую-небудзь рыбіну. А рыбы хацелася, як дурню стрэліць, бо ад пасляваеннага голаду не было спасу - грыз на хаду.
Сярод нас, макраносых хлапчукоў, былі і падлеткі, якія зразумелі, што самаробны кручок не накорміць. Кінулі яны гэтую пацеху нам, меншым, а самі, з дапамогай дарослых, сплялі вялікі кош, палезлі з ім у ваду і давай цягаць яго па дне, зачэрпваючы гразь. А ў гразі на дне, як вядома, любяць адпачываць гультаі-карасі. Закапаюцца з галавой у ціну і спяць сабе з асалодай, ледзь не пахрапваюць. Вось гэтую гразь і боўталі ў кашы, вымывалі яе, а зазяваўшаяся рыбіна білася ў дно, у сцены каша, ды было позна - праспала сваё жыццё. Чэрпалі гразь і мылі, чэрпалі і вымывалі, як тыя золатаздабытчыкі. Але што золата! Яго не ўгрызеш, не з'ясі! Рыбіна была тады для нас даражэй за золата.
Падзівіцца на першы ўлоў сабралася амаль уся вёска. А справа ішла даволі спрыяльна - амаль з кожным зачэрпваннем трапляла рыбіна, а то і дзве. Але раптоўна нячыстая сіла падкруціла ў кош вялізнага карася. Во - даўжыня! Во - шырыня! Як рыдлёўка! Папярэднія былі з даланю, а гэты - на ўвесь кош. Парсюк - не карась!
Выцягнулі яго на бераг да ўсёй рыбы, пазахапляліся, пагаманілі і пачалі дзяліць улоў. Дзялілі-дзялілі, цешыліся ды пагаджаліся, а як дайшло да «рыдлёўкі» - загулі, заспрачаліся. Спрэчка ператварылася ў свару. Кожны з удзельнікаў таго лову і тыя, што плялі кош, хацелі прыпёрці карася-волата дамоў. І да таго распаліліся «мітынгуючыя», што следам за мацюкамі гатовы былі пайсці ў ход кулакі. Але адзін з рыбакоў, самы гарачы і рашучы хлапец, схапіў карася і з дарогі, дзе ўсе стаялі, з усёй сілы кідануў у ваду. Ды так моцна, што той, апісаўшы ў паветры дугу, гулка плюхнуўся на сярэдзіне сажалкі. Гэтае падзенне з вышыні аглушыла карася, і ён белай нерухомай плямай пагойдваўся на вадзе, шырока разганяючы кругі. Усе аслупянелі, але толькі на імгненне. Убачыўшы, што карась роўненька ляжыць на вадзе, нібы дражніцца, усе - хто ў вопратцы, хто галяком - шуганулі ў ваду, і яна закіпела ад дзесяткаў сквапных і спрытных рук і ног. У нас, мелюзгі, што стаялі на беразе, перахапіла дыханне - такое гэта было відовішча.
Тым часам адлегласць паміж аглушаным карасём і азартнымі рыбаловамі хутка скарачалася. Усе разумелі, што карась пакуль што нічый і першы, хто дакранецца да яго, будзе ўладальнікам рыбіны. З берага мы не бачылі ні лідэраў, ні аўтсайдэраў, бо сцяна пырскаў закрывала іх ад нашых вачэй.
Калі ж да карася заставаліся лічаныя метры, ён, не будучы дурнем, прыйшоў у сябе, крануў з лянотай раз-другі хвастом, глянуў пасалавелымі вачыма на звар'яцелых сваіх крыўдзіцеляў і - даў нырца на глыбіню, каб у сваёй любімай ціне працягнуць перарваны сон.
Быў звычайны летні дзень сорак пятага года. Дарослыя - працавалі, дзеці - ладзілі свае няхітрыя гульні: хто капаўся ў пяску, а больш спрытныя - ушчэмлівалі паміж ног палку і гойсалі, «скакалі на кані». І працавалася, і гулялася ў ахвоту, бо толькі-толькі скончылася вайна - ні табе стрэлу, ні выбуху - жыві колькі ўлезе!
Рамптам спынілася праца, прыпыніліся гульні, нават птушкі сціхлі. Ніхто выразна не мог растлумачыць - што ж здарылася? Першымі гэта адчулі і пачулі не вушы, а сэрцы. Адчулі, як той барометр «чуе» буру за сотні вёрстаў. Знявечаныя вайной сэрцы дарослых і дзяцей не памыліліся, бо хутка і вушы ўчулі цяжкі і трывожны гул, які набліжаўся і накрываў сабой усіх і ўсё. Цяжка было разабрацца, адкуль і што раўло, але роў рабіўся мацнейшым і з кожнай хвілінай больш страшным. Ён халадзіў кроў, прыціскаў нас да зямлі, якая пачала нервова падрыгваць, аддаючыся ў нашы акамянелыя ногі.
І вось на гарызонце паказаліся першыя самалёты, якія ляцелі не вельмі высока і, як нам падалося, вельмі шчыльна. Іх наплыло так многа, што не было бачна ні неба, ні сонца. І хоць гэта ляцелі нашы, родныя, свае, але жах дабіраўся да касцей, бо вайна яшчэ лютавала ў кожнай душы.
А самалёты раўлі і раўлі, плылі хваля за хваляй - здавалася, што яны віселі над намі і канца гэтаму не будзе. Адкуль яны ляцелі і куды - невядома.
Нарэшце жалезная хмара праплыла, гул паступова аддаліўся. А мы ўсё стаялі акамянелыя, не ў сілах варухнуцца і не ведалі, што больш страшныя хмары павіснуць над нашымі лёсамі, ператвараючы ўсё жывое ў паслухмяную акамянеласць.
У кожнай вёсцы, у кожнай мясцовасці ёсць нешта сваё, адметнае, самабытнае, толькі тут народжанае.
Ад сваёй гаваркой мамы я «набраўся» столькі цікавых, неўжываемых афіцыйнай мовай слоў, што хапіла б іх на слоўнік. Я імкнуўся ціхенька «ўткнуць» іх у які-небудзь твор, каб рэдактары ці карэктары не заўважылі і не выкінулі - бывае, і праслізне маміна слоўка. Напрыклад, у гумарэсцы «Галёшы» замест насавой хустачкі прыжылося маміна «насацёрка». Жыве і ў паэме «Люстэрка лёсу» маміна «стоць носам». Тоўсценькае дзіця мама называла - «камлюк», а хлапчука, на якім скура гарыць, - «вырвус». Прыехалі мы з ёй аднойчы ў Менск, а мама мне і кажа:
- Глянь, сынок! Вуліца ад людзей ломіцца!..
Можна многа пісаць пра мудрасць і самабытнасць нашых продкаў, галоўнае, не трэба пужацца тых слоў, якія не пагаршаюць нашу мову.
Сёння прыйшло на памяць слова, якое чуў адразу пасля вайны ў Будах, а пазней, за ўсё жыццё - ні разу. Адкуль яно ўзялося, чаму не прыжылося і знікла - не ведаю.
Звычайна вясковая малеча-галеча ладзіла свае гульні гуртам - так больш піску і крыку, а значыцца, і весялей. Носіцца такая шумная завіруха па вёсцы з канца ў канец, ажно шыбіны падзынківаюць у вокнах. Вакол дзяцей, не адстаючы, выпісваюць кілбасы іх надзейныя сябры - схуднелыя вясковыя сабакі.
Вось гэтыя сабакі і падаюць першымі сігнал, што да вёскі набліжаецца той, каго і дзеці, і сабакі з гіканнем і гаўканнем праводзяць аж за апошнюю хату.
- Мезін! - крыкне хтосьці першы, і ўжо дзесяць ці дваццаць галасоў, узмоцненых сабачым брэхам, падхопяць яго і імчацца з гвалтам насустрач таму, хто выклікаў гэткую буру хлапеча-сабачых эмоцый.
- Мезін! Мезін! Мезін!.. Гаў! Гаў! Гаў!..
Сумнае і страшнае гэта было відовішча. У вёску заходзіў бяздомны, беспрытульны, да апошняй ніткі абарваны, да апошняй костачкі схуднелы чалавек. Са шматлікіх дзірак выглядвае чорнае ад бруду цела, гэткі ж чорны твар абляпіла доўгая зблытаная барада, у руках - кіёк, на плячы - пустая торбачка. Вось далёка не ўсё, што ўвасабляла ў сабе слова «мезін». Гэта быў звычайны для таго часу жабрак, да глыбіні свайго гаротнага лёсу знявечаны падзеямі апошніх гадоў. Гэта быў звычайны чалавек, толькі перамолаты аднаму яму вядомымі жорнамі нястачы і пакутаў.
- Мезін! Мезін! - гарлапаніла, абшарпаная да пят, хлапечая хеўра, якая па сваёй «заможнасці» недалёка адкацілася ад бяздомнага бедака.
- Гаў! Гаў! - свірапелі не менш галодныя і худыя сабакі.
Літасцівыя жанчыны адрывалі ад свайго стала адну-дзве бульбіны і працягвалі знявечанай жывой істоце. Хлеба пакуль не было ні ў кога.
Мы, трох-чатырохгадовыя дзеці, сціснуўшыся ў камочкі, з цікавасцю і жахам пазіралі на гэтае страшнае падабенства чалавека, і незнаёмае слова «мезін» пужала нас больш, чым ён сам сваім жудасным выглядам.
- Мезін! Мезін! Гаў! Гаў!..
- Беражы цябе Бог! - шапталі міласэрныя жанчыны.
Праз тыдзень-другі такое «шэсце» паўтаралася зноў, бо вайна напладзіла столькі гора, што яно доўгі час пасля яе заканчэння тулялася ад вёскі да вёскі, ад лёсу да лёсу, ад пакалення да пакалення.
Сёння ў Менску за кожным вуглом дома, у кожным падземным пераходзе сядзяць і стаяць з працягнутымі рукамі-нашы сучасныя «мезіны», на якіх не звяртаюць увагу ні «вярхі», ні «нізы», і да іх не датычыцца вядомае: «Вайна ўсё спіша».
Нарэшце і наша сям'я разжылася на парсючка. Збірала мама крапіву, секла секачом, заварвала разам з лушпаямі ад бульбы, дадавала конскіх «круглячкоў», усё гэта размешвала і - прыемнага апетыту! Куды было дзявацца таму парсючку - еў, ажно за вушамі патрэсквала. А як наесца - брыкнецца на бок і парохквае - значыцца, у жываце музыка загучала.
Рос ён па такой ядзе слаба, таўсцеў - яшчэ слабей, мог праз плот праціснуцца і не ўшчаміцца.
Восенню крапіва пайшла «на адпачынак», лушпаяў было мала, ды і не цярпелася хутчэй скабку абсмактаць - таму абкаціў тата парсючка і закалоў яго. Шкада было, ды такая ўжо свінячая доля.
Але не сала і не скабкі мне запомніліся, хоць у маім жыцці гэта быў самы першы, а таму - самы смачны парсючок. Запомнілася другое. Аказваецца, з парсючка можна зрабіць не толькі прысмакі, але і цікавую, мала каму вядомую цацку.
Разрэзаўшы парсючку падбрушша і выцягнуўшы ўнутранасці, тата нам кажа:
- Зараз, дзеткі, я вам шарык надзьму, нясіце хутчэй нітку!
Знайшоў сярод кішак нейкую пляву, асцярожна дастаў яе.
- Гэта посік! - і пачаў яго надзьмуваць...
Гэта быў мачавы пузыр, але яго чамусьці ў нашай вёсцы называлі адным словам «посік». Калі ён яшчэ свежы, цёплы, то вельмі мяккі, эластычны і пры надзьмуванні расцягваецца, як сапраўдны паветраны шарык, толькі шараватага колеру.
Тата яго надзьмуў, моцна завязаў ніткай і павесіў над печчу, папярэдзіўшы нас, што чапаць яго, пакуль не высахне, нельга.
І сапраўды, назаўтра, калі высахла слізь, ён зрабіўся лёганькі і амаль зусім белы, з ледзь бачнымі пражылачкамі. Калі па ім ціхенька стукнуць пальцам, ён гулка адзываўся, як барабан.
Той, першы ў маім жыцці, паветраны шарык быў недаўгавечны - хутка патрэскаўся і разваліўся на кавалачкі.
Памёр Сярожка... Памёр мой родны брацік, калі я яшчэ не з'явіўся на гэтым цудоўным і пакутлівым свеце...
Ён быў восьмы, магчыма - апошні ў нашай сям'і.
Няўжо ён, маленькі - да годзіка, «саступіў» мне дарогу, падараваў жыццё, сышоўшы ў магілку?..
Калі нарадзіўся я, мама перадала мне імя той папярэдняй крывіначкі, якая скацілася ў родную зямлю, і ад гэтай зямлі жывым мяне не адарваць.
А ці ж лёгка мне несці крыж свой і таго Сяргейкі, якому не суджана было цешыцца і сумаваць, смяяцца і плакаць, любіць і яшчэ тысячы разоў любіць тое, што завецца жыццём...
Калі нарадзіўся я, суседкі абураліся:
- Зося! Што ты робіш? Ці ж можна даваць народжанаму імя таго, хто перад ім сышоў у зямельку? Дрэнная прыкмета!..
Малайчына мама! Не пабаялася і не памылілася!
Жыву ж я, дзякуй Богу, больш за паўвека, і ў маім сэрцы жыве той маленькі Сярожка, чыё светлае імя я нашу.
Пасля вайны ўсім жылося нялёгка. А чаму ж нам, нашай сям'і, спытаецеся вы, было найгорш за ўсіх? Можа, я трошкі перабольшваю, каб выклікаць у вас спачуванне? Не! Наадварот, я пазбягаю закранаць тыя зусім жахлівыя, неверагодныя цяжкасці, якія сапраўды амаль немагчыма ўявіць. На мой погляд, я апісваю звычайнае пасляваеннае дзяцінства, тыя маленькія кавалачкі жыцця, якія, дзякуй Богу, высветлілі промні памяці.
Дык чаму нам жылося ў тых жа Будах горай за ўсіх? Таму, што пасля сканчэння вайны ў Беларусі былі тры катэгорыі гаротных людзей, якія адрозніваліся адзін ад аднаго даволі значна. Першая катэгорыя - гарадскія жыхары, другая - вясковыя. А ўжо з вясковых жыхароў вылучаліся самыя найгаротнейшыя людзі і пагарэльцы.
Уявіце чалавека, які пасля вызвалення родных мясцін вярнуўся на сваю сядзібу, у сваю ацалелую хату. Запусценне, бедната, голад. Але, з другога боку - дах над галавой, нейкія чарапы, нейкае адзенне, тапор, рыдлёўка, лыжка, міска. Зноў ты хоць і бедны, а гаспадар, табе ёсць з чаго пачынаць, ёсць ад чаго адштурхнуцца.
А цяпер уявіце пагарэльцаў - нас, напрыклад. Немцы наляцелі ў вёску, калі мы яшчэ спалі, пазганялі ўсіх у свіран у чым былі. Як мы засталіся жывымі - адзін Бог ведае. Вёску з усім нашым небагатым скарбам спалілі. І сёння яшчэ выворваецца і аплаўленая цэгла, і аплаўленае шкло...
Частку вайны мы прагаравалі з партызанамі, было страшна, але ж і нейкі булён перападаў. Потым на Паліку трапілі з партызанамі ў акружэнне - ратаваліся хто як мог. Ляцелі па лясах па калені ў крыві. Што мы мелі, вярнуўшыся ў родную Карпілаўку пасля яе вызвалення? Акрамя вошай, якія віселі на нас шышкамі, - нічога! Вугельчыкі ад нашага дома і тыя параслі крапівой і палыном. З вялікай цяжкасцю мама, без рыдлёўкі, ледзь не зубамі, выкапала зямлянку, у якой, акрамя яловых лапак, нічога не было.
Вярталіся суседзі, хто выжыў, і таксама, як краты, зарываліся ў зямлю.
А чым карміць дзяцей? Мама хадзіла па навакольных няспаленых вёсках - прасіла ў людзей лушпаі ад бульбы, - людзі давалі гэтыя лушпаі, бо мама казала, што дзеці паміраюць з голаду. Гэтым і ратаваліся ад смерці.
З такім багаццем мы перабраліся ў Буды, дзе пасяліліся ў гнілы, дзіравы калгасны трысценак. Але гэта ўжо была не зямлянка, можна рызыкнуць і зімаваць. Разжыцца было вельмі цяжка. Калгас нічога не плаціў за працу, лесу, каб пабудавацца, не даваў, насення не было. А няма насення - няма і ўраджаю, няма ўраджаю - зноў голад...
Выручалі сваякі, якія жылі ў Менску, - аддавалі рознае непатрэбнае адзенне. Ім яно было непатрэбнае, нам - шык.
Вярнуўся з вайны тата, прывёз адзіны трафей - нямецкі гармонік. Гэты гармонік нас калі-нікалі выручаў. Жыццё не супынілася, людзі жаніліся, моладзь хацела танцаў, а без гармоніка - што за вяселле, што за вечарынка? Тата быў надзвычай здольным гарманістам, ён быў нарасхоп. З вяселля ж ён вяртаўся дамоў - з кавалкам хлеба і са шматком сала.
Вось так памаленьку мы, пагарэльцы, карабкаліся з нястачы, намнога адстаючы ад астатніх.
Вайна не шкадавала нікога. У яе пражорлівым полымі загінулі мільёны людзей і старых, маладых, дзяцей...
За пасляваенныя дзесяцігоддзі да тых загінуўшых мільёнаў далучыліся і працягваюць далучацца новыя мільёны ненароджаных людзей, якія застаюцца ўмоўнымі неадушаўлёнымі лічбамі, няздольнымі прадоўжыць род чалавечы. Лік ненароджаных, а значыцца, забітых, павялічваецца ў геаметрычнай прагрэсіі, - канца гэтаму не будзе. Вось што такое вайна...
Усе гады свайго жыцця я шукаў адказ на адно пякучае пытанне: чаму нас, карпілаўцаў, немцы сагналі ў калгасны свіран, каб спаліць, як спалілі Лясіны з іх ста дваццаццю сем'ямі, але ў апошні момант прапусцілі скрозь рады кулямётаў і далі магчымасць пайсці ў лясы? Вёску спалілі, а людзей выпусцілі... Чаму пашкадавалі?
Вёска знаходзілася ў зоне актыўных партызанскіх дзеянняў, партызаны былі частымі «госцямі» ў Карпілаўцы, мама нават выконвала іх заказ - пякла хлеб. Можа, немцы пра гэта прама і не ведалі, але, пэўна, здагадваліся, бо вёску проста так не спалілі б. Не ведалі немцы і таго, што старэйшы мой брат Коля партызаніў у гэтых мясцінах. Немцы палілі ў нашай мясцовасці вёскі з людзьмі «гуляючы». Толькі пачуюць, што партызаны наведалі якую-небудзь вёску, - палілі яе з людзьмі без разбору. Што ўжо казаць пра нашу, з якой, як я ўжо казаў, партызаны «не вылазілі»!
Доўгі час нашай выратавальніцай я лічыў настаўніцу Марыю Аляксандраўну Васілевіч, аднавяскоўку. Многа разоў гутарыў з ёй пасля вайны, гутарыў з многімі людзьмі - сведкамі тых падзей, але не ўсё, як кажуць, стыкавалася, нечага ці некага ў той дзеі не хапала - не хапала галоўнай дзеючай асобы.
І вось зусім нядаўна даведаўся пра наступнае: аднекуль у немцаў-карнікаў, што «прасейвалі» нашу акругу, з'явіўся новы перакладчык. Хударлявы, валасы прамыя, светла-русыя, амаль белыя, зачэсаныя назад. Хто ён быў і адкуль - невядома. Як яго прозвішча - невядома. Нічога пра яго невядома. Прасачыўся паміж людзей слых, быццам ён недзе некаму шапнуў: «Пакуль я ў немцаў перакладчыкам - людзі гарэць не будуць».
Гаварыў ён так ці не - таксама невядома. Але людзі сапраўды перасталі гарэць. Тое, што гэты знешне непрыкметны чалавек быў з немцамі ў Карпілаўцы, калі вырашаўся наш лёс, - гэта так.
Вось і ўсе звесткі пра гэтага таямнічага незнаёмца. Ёсць яшчэ адна - несуцяшальная і сумная: неўзабаве немцы павесілі яго ў Заслаўі. Потым лёталі па вёсках на конях прадстаўнікі партызанскай брыгады - усё пыталіся, можа, хоць хто, хоць што ведае пра таго чалавека... Так ён і пайшоў з жыцця невядомым і, магчыма, гераічным. Не выключана, што яму і хутчэй усяго яму я абавязаны сваім выратаваным жыццём.
Нізка схіляюся перад ім за тое, што разам з узняўшымся попелам ад спаленых карпілаўскіх хатаў не было майго попелу...
Нарэшце вызвалілі Менск ад немцаў. Хутчэй не Менск, а тое, што ад яго засталося - горы бясформеннага бетону, бітай цэглы, закураныя астаткі дамоў.
Птахам разляцелася па Беларусі вестка, што рыхтуецца партызанскі парад. Удзельнікі вызвалення беларускай сталіцы пройдуць урачыстым маршам па вуліцах горада і ля ацалелага Дома ўрада.
Вестка гэта даляцела і да нашай вёскі. Мама захвалявалася, зазбіралася ў Менск - недзе ж партызаніў яе сын Коля - мой старэйшы брат. Пра яго лёс даўно не было нічога чуваць, а на вайне да бяды недалёка.
Пайшла мама ў Менск - авось дзе сярод партызан пашчасціць убачыць яго. Пайшла пешшу, спяшалася, каб паспець да прызначанага часу.
Людзей, падобных маме, было так многа, а жывая партызанская рака цякла так магутна і шумна, што мама, як ні старалася, сына свайго не ўбачыла. Ад хвалявання, напругі і страху прапусціць, не заўважыць самага для яе роднага, самага галоўнага чалавека ў шматтысячнай калоне партызан - перад вачыма ўсё паплыло, змяшалася са слязьмі...
Назад ішла зноў жа пешшу. Ды і пасля вайны, доўгія гады, схадзіць пешшу ў Менск і аб адзін дзень вярнуцца назад - лічылася звычайнай справай.
Сёння чалавек будзе душыцца, паліць нервы, лаяцца, ціснуцца ў перапоўнены аўтобус ці тралейбус, а пешшу не пройдзе нават аднаго прыпынку. Распанелі...
Ідзе мама дамоў, нясе ў сэрцы страшны груз невядомасці. А што, калі забілі? А што, калі трапіў у палон?..
Ідзе мама, выцірае гарачыя слёзы, гоніць ад сябе чорныя думкі. Прытамілася і села ў вёсцы Дубаўляны пад плот адпачыць, сіл набрацца.
Адпачыўшы, устала, каб ісці далей, - паглядзела ў бок Менска і вачам не верыць. Хацела кінуцца з месца, дзе стаяла, і не змагла - ногі падкасіліся, самлелі, з вачэй пацяклі слёзы радасці і шчасця. З-за пагорка, на дарозе паказаўся Коля, які шпарка джгаў у напрамку сваёй вёскі. Яго хаду і потым, пасля вайны, немагчыма было зблытаць з нечай, настолькі спрытна і лёгка ён перастаўляў ногі.
Коля, пасля партызанскага параду, адпрасіўся ў камандзіра на дзень, каб даць вестачку родным, што жывы, яшчэ здольны моцна трымаць у руках зброю...
Даўно няма ў жывых Колі, пайшла з жыцця і мама, а я, з году ў год, кожны раз, едучы ў Карпілаўку, адчуваю шчымлівасць у сэрцы ля таго святога для мяне месца.
Калі мяне на досвітку расштурхаў і падняў з пасцелі мой брат Коля, я, прадзёршы вочы, і не думаў, што праз якую гадзіну-дзве стану ўдзельнікам надзвычай хвалюючага, небывала захапляючага здарэння, якое смела можна назваць пагоняй.
Як вы думаеце, для чаго старэйшы брат падняў з пасцелі такую мелюзгу, як я, у час, калі нават сонца яшчэ не думала ўставаць? Няўжо я такі важны работнік, што без мяне - і сонца не ўстане? Ды не! Мой брат ведаў, што рабіў! Ёсць справы, у якіх такія смаркатыя, як я, - незаменныя асобы. Вось гэтым раннім ранкам якраз і гатавалася такая справа...
Я апрануўся і, пазяхаючы пасля сну ды паляскваючы зубамі ад холаду, пасунуўся ўслед за братам туды, дзе ўжо гарэў агонь пад бочкай, у якой пачынала пабулькваць і барматаць брага. Убачыўшы агонь, я павесялеў і прыбадзёрыўся. Тут мне брат і кажа:
- Глядзі, каб увесь час агонь не зводзіўся, але каб занадта і не «накідваўся» на брагу, бо яна падгарыць, - тады самагонку ў рот не возьмеш, - і сам «растаў» у цемры - пайшоў даглядацца...
Што тут можна сказаць - справа дасталася мне адказная, для майго ўзросту - ледзь не пасада дырэктара спіртзавода. Мала таго што я падкідваў паленцы пад бочку з брагай - дык яшчэ і мяняў бутэлькі пасля таго, як накапвала з трубачкі, з якой звісала ўкладзеная кудзеля - гэта дзеля таго, каб каштоўная вадкасць трапляла ў рыльца бутэлькі...
Мушу вам зараз шчыра прызнацца, што хоць і быў я малы, але наслухаўся ад дарослых пра пяршак, пра ягоны смак, моцнасць і вартасць.
Я і сёння кілішачак першачку не прамяняю ні на якія французскія каньякі...
Вось тады, ледзь толькі напоўнілася першая бутэлька, я і «памачыў» язык - не ўтрымаўся. Не скажу, што малы хлапец адчуў нейкі там смак, але, згадзіцеся, быць «гаспадаром» такога абсталявання і не зняць пробы - гэтага я не мог дапусціць...
Сонейка ўжо ўсплыло над лесам, галава мая таксама паплыла невядома куды, сам я сядзеў і пароў кіёчкам у агонь, забыўшыся нават, як мяне зваць... Ціш! Спакой! Любата!..
Раптам у гэтую ідылію ўварваўся востры, пранізлівы парасячы піск. Мяне падкінула з таго месца, дзе я спакойна сядзеў і займаў адказную пасаду. Мяне не проста падкінула, а нейкая сіла панесла на той адчайны піск. Усё здарылася так хутка, што я і міргнуць не паспеў...
Вылятаю з-за куста на луг і бачу, як за маленькім нейчым парсючком імчыць велізарны воўк. Яшчэ імгненне - і воўк схопіць парсючка! Я, не спыняючы свайго алюру, як кінуўся да ваўка, як свіснуў, як раўнуў, той - зірк у мой бок ды ад нечаканасці і майго «пасляпершаковага» нахабства - скок у кусты і знік.
Толькі тады я супыніўся і апамятаўся. З жахам прыкінуў, што воўк быў большы за мяне і, каб не «фактар нечаканасці», - уцякаў бы я ад ваўка, як той парсючок.
У Будах мы жылі да пяцідзесятага года. Можа, жылі б і болей, але калгасны трысцень дапарахнеў, стаў развальвацца, і тата пачаў шукаць новае прыстанішча, хоць які дах над галавой.
Дапамаглі сваякі, што жылі каля Менска, яны параілі пераехаць у калгас «Мядзвежына». (Сёння - гэта вуліцы К.Лібкнехта, Р.Люксембург, Купрыянава, Харкаўская і іншыя.) Тады горадам тут і не пахла. З гэтага боку горад пачынаўся ад вуліцы Мяснікова, па якой хадзіў трамвай.
Пераехалі мы ў гэты калгас і пачалі жыць у будынку Мядзвежынскага сельскага Савета. Займалі мы маленькую яго частачку, бо ў адной палове размяшчаліся супрацоўнікі сельсавета, у другой - сельскі клуб. Будынак быў цагельны, вялізны, няўтульны і нязграбны, стаяў пасярод поля, як тычка - ні дрэўца, ні кусціка.
Тата прыбудаваў да ўвахода нешта з дошак - ці то ганак, ці то хлеў, бо злева, як ідзеш у хату - стаяла карова, а справа - кладовачка была.
Па даху гэтай прыбудовачкі добра было лазіць на гарышча - на столь, дзе я любіў гуляць у розныя гульні, адкуль было відаць усё наваколле.
Лазіў сюды і мой, крыху старэйшы, брат Косцік... Залез ён аднаго разу, а я ўнізе ў пяску корпаюся...
Раптам з дзвярэй, дзе размяшчаўся сельсавет, вылецеў, як бура, старшыня гэтага Савета, трасе кулакамі і «гне» такіх мацюкоў, што - жах!
Падскочыў да мяне і задраў галаву туды, адкуль Косцік ужо звесіў адну нагу і збіраўся саскочыць на дах прыбудовачкі.
- Каб табе зарвала! Каб ён у цябе апух! Злезеш - я табе галаву адкручу, басяк! - аж зелянее ад злосці старшыня.
Косцік, не будзь дурнем, хуценька падняў тую нагу, што звесіў, і знік туды, адкуль збіраўся вылезці.
Гаспадар гэтага будынка пакрычаў, пакіпяціўся ды і пайшоў у свой кабінет...
Аказваецца, Косцік, будучы на гарышчы, не стрымаўся і памачыўся там, а тая яго «вадзічка» працякла праз столь і... - старшыні сельсавета на стол, на дзяржаўныя паперы...
Ну, Косцік! Ну, вырвус! Гэта ж трэба так патрапіць, хоць і ненаўмысна!
Ці знойдзецца ва ўсім свеце яшчэ адзін чалавек, якому давялося памачыцца на стол самому старшыні сельскага Савета?
Паўзём мы неяк з сябрамі па калгасным полі, на якім расце морква. Паўзём, ад вартаўніка хаваемся, морквай ласуемся. Выцягнеш з зямлі морквіну, абскрабеш яе кавалачкам шкла і хрумсціш, як той заяц...
Толькі пачалі выпаўзаць назад, як чую, што са мной нешта здарылася. Паўзці-то паўзу, але нешта мне не падабаецца... І раптам - які жах! - адчуваю, што згубіў штаны. А пад штанамі, акрамя цела - нічога! Як яны маглі з мяне зваліцца? Як я гэтага ў азарце не заўважыў?.. Раблю разварот - і паўзу назад, на пошукі прапажы. Нарэшце бачу - ляжаць, родненькія! Падпаўзаю і прыкідваю, як я іх буду лежачы апранаць. Бяру іх у рукі... і нічога не разумею. Гэта мае штаны? Так, мае!.. Ці гэта не мае штаны? Не, не мае!.. І пазнаю, і не...
Бедныя мае штаны!.. Я і сёння больш усяго на свеце шкадую, што не захаваў іх, як сведку тых пакутаў, той галечы...
Сёння словы - нішто ў параўнанні з тым, што маглі б убачыць вашы вочы - бясконцая колькасць лацін, аджыўшых свой век, многаслаёва налепленых адна на другую, даўно сапрэлых, якія з апошніх сіл учапіліся гнілымі ніткамі за спарахнелую тканіну...
Але ці маглі яны быць іншымі, тыя штаны? Яны ж «вандравалі» ад старэйшага брата - да крыху малодшага, ад малодшага - да яшчэ меншага, пакуль не дайшла чарга да мяне - самага маленькага ў сям'і... Цаны тым штанам не было!..
Я падняў ТОЕ, што непрыкметна саслізнула з майго цела, што называлася маімі штанамі, і гэта ТОЕ - на маіх вачах разлазілася і распаўзалася на шматочачкі...
Сябры жартаўліва суцяшалі мяне:
- Падумаеш, штаны! Змяя нават скуру скідвае і то не плача...
Я адвучыўся адзін год у Лысагорскай пачатковай школе, а восенню пяцідзесятага года мы пераехалі з Будаў пад Менск, дзе пачалі жыць у будынку сельсавета. Тут я пайшоў у другі клас трыццаць другой Менскай сярэдняй школы, якая знаходзілася насупраць Нямецкіх могілкаў.
Мяне вельмі ўразіла цагельнае двухпавярховае памяшканне школы з мноствам прасторных класаў, сур'ёзных настаўнікаў, чыста апранутых вучняў, росквітам чырвоных гальштукаў. Пасля нашай вясковай школы-хаткі з «сляпымі» вокнамі і скрыпучай падлогай гэты палац аглушыў мяне многагалоснасцю, шыкоўнасцю, велічнасцю - я трапіў у новы, невядомы мне раней, фантастычны свет.
Але гэтыя ўсе мае ўражанні пацьмянелі перад яшчэ больш моцнымі ўражаннямі, якія я выклікаў ва ўсіх, хто ўбачыў мяне ў гэтай школе. На мяне глядзелі, быццам я быў снежным чалавекам ці іншапланецянінам...
Уявіце стаўшую сёння моднай нейкую прэзентацыю, якую спраўляе «круты» бізнесмен. Шыкоўная зала! Мора святла! Смокінгі ды раскошныя вячэрнія сукенкі! Шампанскае і свецкія крыўлянні!.. І раптам сярод гэтых расфуфыраных сытых дзялкоў з'явіўся, можа, не горшы за прысутных, чалавек, але - у рызманах і лахманах, у драным абутку, галодны і гаротны... У гэтай адкормленай «круцізны», упэўнены, - шампанскае ўпоперак горла стане...
Вось прыкладна ў такім выглядзе з'явіўся я тады перад вачыма вучняў і настаўнікаў, якія і ў сне не бачылі гэткай галечы.
Мяне на кожным кроку абзывалі рознымі крыўднымі словамі, са мной ніхто не хацеў сядзець за адной партай, мяне знянацку штурхалі ў спіну, і я ляцеў стоць носам. Але самым складаным было для мяне - распрануцца ў гардэробе перад заняткамі. Чарга ў гардэроб - страшэнная - вучняў жа было больш за трыста. А на мне - татава старая-перастарая, латаная-пералатаная, ношаная-заношаная, зачухмоленая ўшчэнт ватоўка...
Надзеньце сёння васьмігадоваму хлапчуку нават новую ватоўку дарослага мужчыны - які будзе выгляд? Рукавы да зямлі дастануць, не кажучы пра астатняе.
Так было і са мной. З той, татавай, ватоўкі тырчэла толькі мая белая галава - мусіць, пудзіла на агародзе выглядала б больш зграбна... Але я гэтага, дзякуй Богу, не разумеў, не саромеўся - гэта ж была мая вопратка і другой у мяне не было.
Займу я чаргу, каб распрануцца, а мяне з яе як штурхануць - я зноў пайду ў «хвост», зноў займу чаргу, а мяне зноў як піхнуць! Ніхто не хацеў за мной стаяць. Я спраўна займаў чаргу, а мяне гэтак жа спраўна з яе выпіхвалі - пакуль усе не распраналіся і я не заставаўся адзін. Тады ўжо гардэробшчыца гідліва брала двума пальцамі маю ватоўку і прымацоўвала яе збоку ад куртачак і паліто больш заможных вучняў...
Як жа тады ўсе памыляліся! Адкуль ім было ведаць, што татава ватоўка ў цяжкія пасляваенныя гады ратавала тату ад снегу і дажджу, ад вятроў і халадоў, памагала перажыць голад, пакуты, нястачу і, нарэшце, - сагрэла мае худыя дзіцячыя плечы, стала маёй вопраткай...
Дзякуй табе за гэта, татава ватоўка!
Гэтаму ўспаміну неабходны невялічкі працяг, каб нейкім чынам паставіць сёе-тое на свае месцы, бо зусім нядрэнныя былі вучні і настаўнікі той школы.
Сам я як вучань першы час быў надзвычай старанны, дысцыплінаваны, слухаўся старэйшых, выконваў усе класныя заданні, на занятках не круціўся, не штурхаўся - настаўнікі не маглі нацешыцца такім вучнем. Але гэта працягвалася нядоўга. Паступова я асвойваўся і пачынаў, як кажуць, спрабаваць «хадзіць на галаве», што не дрэнна ў мяне атрымлівалася...
Вакол будынка сельсавета, дзе мы жылі, ляжалі калгасныя палі, на якіх раслі морква, капуста, памідоры...
З ядой дома было цяжкавата, таму летам і восенню я пераходзіў на «падножныя» калгасныя харчы - еў «ад пуза» моркву, памідоры і з задавальненнем грыз качаны капусты - вядома ж, па гэтыя «вітаміны» прыходзілася лазіць паўзком.
Магчыма, ад такога штодзённага «сталавання» мяне «пагнала» ў рост. І ўжо ў трэцім класе я быў на галаву вышэйшы за сваіх колішніх крыўдзіцеляў. Цяпер мяне ўжо не абзывалі рознымі словамі, не выпіхвалі з чаргі ў гардэроб (няхай бы толькі паспрабавалі!), а пішчом лезлі да мяне ў сяброўства - і мы па-сапраўднаму пасябравалі...
Увогуле, вучоба ў гэтай школе пакінула цёплыя і светлыя ўспаміны.
Першы падарунак сваёй маме я зрабіў, калі мне было восем год. І гэта нягледзячы на тое, што я поўнасцю адпавядаў вядомай прымаўцы - быў гол як сакол.
І ўсё ж чалавек прыстасоўваецца да ўсяго, нават да самай што ні на ёсць найгалейшай галечы.
Вось і мы, малыя, прыстасоўваліся да любых абставінаў, у якія закідвала нас пасляваеннае жыццё.
Да пяцідзесятага года, пакуль я жыў у вёсцы, - усё было «добра», спакойна. Я не бачыў ні тых булак, ні цукерак, ні сітра, ні кніг - нічога. Але калі мы пераехалі жыць пад самы Менск - у мяне вочы палезлі на лоб. Аказваецца, у жыцці вялікае мноства таго, пра што я і не чуў. А ўсё гэта хацелася паспрабаваць, пасмакаваць, а ў дзіравай кішэні - ні капейкі.
У тыя гады на кожным вуглу прадавалі яшчэ газіраваную ваду на разліў, хочаш, пі простую, хочаш - з сіропам, толькі, праўда, плаці. А яшчэ ж гандлявалі «марай» усіх дзяцей - ружовенькай салодкай вадзічкай - морсам. Вып'еш і пальчыкі абліжаш!
Вось і прыходзілася пасля школы «падрабляць» - збіраць розны металалом, анучы, паперу і цягнуць усё гэта барахло да старызніка-жыда, які мог плаціць сшыткамі, нейкімі рэчамі, іншай дробяззю ці грашыма. Мы бралі толькі грошы, хоць прыёмшчык нас увесь час ашукваў - даваў пару медзякоў і выпіхваў нас за дзверы сваёй будкі. А каб прыйсці зноў да таго жыда, прыходзілася аблазіць усе звалкі ды куткі, бо і ўтыль не надта валяўся пад нагамі.
Але за дзень мы «збівалі» на шклянку морсу ці ліманаду - і за гэта дзякуй Богу.
Аднойчы я ўбачыў у жыда на прылаўку брошку, якая мне чамусьці спадабалася, і я загарэўся купіць яе маме.
Чаму мне захацелася гэта зрабіць, не ведаю, але я перастаў піць сваю любімую вадзічку, а пачаў збіраць грошы на падарунак, бо брошка каштавала для маіх «капіталаў» дорага - пэўна, месяц піў бы морс.
Нарэшце, сабраўшы неабходныя грошы, я купіў падарунак і - бягом да мамы.
Відаць, мама вельмі многа год не атрымлівала падарункаў (ці ж да іх было?), бо залілася слязьмі і, шчаслівая, адразу прышпіліла мой падарунак да сукенкі...
Доўгія гады мама насіла яе, шанавала, але вечнага нічога няма, і брошка зламалася і згубілася. Не згубілася толькі памяць - да апошніх дзён свайго жыцця мама ўспамінала пра дарагі яе сэрцу падарунак...
Памятаю яго і я.
Сёння многае з таго, што некалі адбылося, цяжка ўявіць. За пяцьдзесят тры гады жыцця мела месца столькі падзей, столькі душэўных перажыванняў, што дзіву даешся - як уся гэта жыццёвая мешаніна ўмяшчаецца ў галаве, у душы, у сэрцы.
Але ўвесь гэты здабытак не проста накопліваецца, па-мнажаецца, захоўваецца. Ён не ляжыць сабе ціхенька - кожнае на сваёй «паліцы», ён непакоіць, хвалюе, трымае ў напружанні кожную клетку арганізма, кожную крывінку. Быццам ты - адзіны адказны перад Богам і мінулым хавальнік найсвяцейшага сховішча, у якім усё тое, што ты ўвасабляеш - увесь многападзейны, шматкаляровы, непрадказальны свет, дзе знаходзіцца, шукае сваё месца і твой уласны свет, уласнае «я».
Дык якая ж падзея ў маім жыцці самая-самая? Якая яна - адзіная, галоўная, яскравая?
Канешне, у кожнага чалавека ёсць дзве галоўныя падзеі, але ў момант іх здзяйснення чалавеку яны абыякавыя, ён іх не памятае, не бачыць, яны яго не радуюць, не засмучаюць. Першая - з'яўленне на гэты свет, калі чалавеку яшчэ ўсё роўна, другая - адыход у іншы свет, калі чалавеку ўжо ўсё роўна...
Мая ГАЛОЎНАЯ падзея ў асэнсаваным жыцці - даволі «празаічная» для чытача. Яна можа выклікаць усмешку, непаразуменне, здзіўленне. Тым не менш мая памяць, маё сэрца аддае ёй пачэснае галоўнае месца сярод бясконцай гамы адчуванняў, успрыманняў, успамінаў.
...Першыя восем гадоў жыцця я ўсёй сваёй дзіцячай істотай адчуваў бязлітасныя, страшэнныя кіпцюры голаду. Яны не адпускалі ні на хвіліну - ні днём, ні ноччу. За гэтыя восем гадоў ні разачку не давялося наесціся хлеба столькі, колькі хочаш. Хлеб быў недасягальнай раскошай.
І вось у адзін цудоўны дзень, у адно цудоўнае імгненне адна тысяча дзевяцьсот пяцідзесятага года, калі мы жылі ўжо ў будынку сельсавета каля Менска, я заскокваю ў нашыя «палацы» і вачам сваім не веру - на стале ляжыць бохан хлеба, а побач - нож. Няўжо?!.
Мама ўбачыла мой шок і ласкава кажа:
- Бяры, сынок, хлеб! З сённяшняга дня можаш есці яго колькі ўлезе...
У мяне захапіла дух ад такой «заможнасці»...
Вось і стаіць перад вачыма самаробны драўляны стол, а на ім - хлеб.
Марык застаўся маладым назаўсёды, навечна. Нарадзіўся ён гады на тры-чатыры раней за мяне, быў адзіны сын у маці, і ў яго акрамя матулі таксама нікога не было, бо бацька «касіў сабакам сена». Праўда, побач з Марыкам і яго маці была яшчэ тая непатрэбная, тысячы разоў праклятая людзьмі, няпрошаная «жыхарка», імя якой - беднасць. Яна праглядвала адусюль - з абутку, з вопраткі, з іх худых, шэрых твараў, з іх стомленых, згаслых вачэй. Усё можна схаваць: і ўкрадзенае, і ўшальмаванае, і сорам, і сумленне, - не схаваеш нікуды адной бядноты, калі трапіў у яе абдымкі.
Можна толькі здзіўляцца, як гэта агідная «жыхарка» дасціпна спраўляецца адначасова жыць у многіх лёсах, сярод вялікага мноства людзей. Тут здзіўляйся не здзіўляйся, але што ёсць - тое ёсць, вандруе гэтая бяднота з году ў год, з пакалення ў пакаленне, з глыбокай даўніны - у далёкую будучыню, не прамінаючы сучаснасці...
Мы, хлапчукі, зайздросцілі Марыку. Зайздросцілі не яго беднасці - сваёй хапала, а таму, што ён, як дарослы, адкрыта паліў. Смак дыму мы ўжо зведалі - самі, кашляючы ды перхаючы, дакурвалі пазавуголлях знойдзеныя «бычкі», а вось Марык не проста паліў, а ў прысутнасці сваёй маці!
У будынку сельсавета, дзе мы жылі, знаходзіўся і клуб. Яго, па праўдзе кажучы, клубам можна назваць у рамках нашага знакамітага сацрэалізму - палова будыніны, застаўленая драўлянымі зацухмоленымі лавамі, абдзёртыя цагельныя сцены, выбітыя шыбы ў вокнах і вялікае мноства смецця на падлозе, бо прыбіральшчыцы не было. Сорамна сказаць, але можна было бачыць то ў адным, то ў другім вугле, як нехта «насвінячыў». Кіно прывозілі раз у тыдзень, навешвалі на сцяну экран, усталёўвалі ля другой сцяны апаратуру і - еш «культуру» хоць апалонікам.
Вось у гэты клуб прыйдзе, бывала, Марык з маці, сядуць яны на лаву, і тут Марык дастае з кішэні «Беламор» і важна зацягваецца. У мяне слінкі цяклі ад зайздрасці, бо мая мама так бы мне курнула, што дым пайшоў бы ажно з вачэй ды вушэй, як у таго Змея Гарынавіча.
Марык чамусьці не хадзіў у школу ніводнага дня. Можа, ад беднасці, а можа, па іншай, невядомай нам прычыне.
Жыццё яго абарвалася нечакана...
Побач з сельсаветам стаялі канюшні, а крыху воддаль - даўжэзная пуня, у якую складвалася на зіму сена. Калі сена было толькі паўпуні, мы ўскарабкваліся па кроквах да перакладзіны, якая звязвала дзве кроквіны, і з той перакладзіны давалі «нырца» ў сена. Ляціш, аж дух захоплівае, і - бултых у пахучае, яшчэ не злежанае сена. Трэба адзначыць, што дзяцей збіралася даволі многа і сена мы дратавалі «па-чорнаму». Дарослыя нам забаранялі гэта рабіць, часцяком праганялі, але забаронены плод робіцца яшчэ смачней.
І вось аднойчы, калі пуня была напоўненая напалову, а астатняе запоўнілася нашым крыкам, піскам, рагатаннем - у пуню ўскочыў з палкай у руцэ брыгадзір Зыгмусь, улёг за намі і раўнуў:
- Пазабіваю, гады!..
Мы, як стая верабейчыкаў, кінуліся ад Зыгмуся ў адным напрамку - да выратавальнага «акна» ў франтоне. Гэты своеасаблівы лаз быў даволі вялікі, і хоць ён знаходзіўся высакавата - метры два з паловай ад зямлі, - мы з ходу, «салдацікам» сігалі ўніз, набіваючы сабе сінякі і шышкі, бо ведалі, што з Зыгмусем дурныя жарты.
Марык быў большы за нас, і тое акно не дазволіла яму гэтак жа спрытна выпрыгнуць з цьмянай пуні ў сонечны летні дзень.
Наадварот, акно ператварылася ў дзверы, якія зачынілі за ім гэты свет назаўсёды...
Знайшоўся нябачны для нашага вока цвік, за які Марык зачапіўся калашыной, крутнуўся ўніз галавой і...
Не ведаю, ці дазволіла Марыку кароткае жабрацкае жыццё іншую «роскаш» акрамя той пачкі «Беламору».
Вучыцца, як вядома, у дзяцінстве не надта хочацца. Нікому! У тым залатым узросце, здаецца, толькі б лётаў, галаву задраўшы, адпальваў бы ўсялякія штуковіны, стаяў бы «на вушах», карацей - біў бы лынды.
Я не быў выключэннем - выкарыстоўваў «спецыфіку» таго ўзросту, як кажуць, на ўсе сто!
Сёння мы, пасталелыя і пасівелыя, зрабіліся «разумнымі», абураемся, гледзячы на сучасных дзяцей і моладзь: «Мы ж такімі не былі!..» Былі! Толькі забыліся ці баімся сабе прызнацца ў гэтым...
Сябраваў я з Лявонам Літвіновічам, які выхоўваўся без бацькі, быў адзіны сын у маці, ні ў чым ад яе не ведаў адказу, рос без матчынага вока - сам па сабе. Пазней для Лявона турма зрабілася родным домам.
Вось з гэтым Лявонам, які быў тады хлопец як хлопец, мы сябравалі і часцяком падбухторвалі адзін аднаго на розныя «подзвігі».
Аднойчы Лявон мне кажа:
- Давай сёння не пойдзем у школу, а матанём у кіно!
- Ты што, Лёнька?! А як даведаюцца бацькі? А куды дзець партфелі? А як жа ісці ў кіно без грошай? - закідаў я сябра пытаннямі, на якія Лявон даў вычарпальныя адказы, і пачаўся наш культурны адпачынак.
Ля дарогі, што вяла ў школу, раслі густыя кусты бэзу, да якіх «прыляпіліся» гурбы снегу. Вось у гэты снег, паміж кустоў, мы схавалі свае «веды» і пашпарылі ў кіно. Грошы ў Лёнькі вадзіліся, таму з білетамі не было праблемы, і час праляцеў, як у казцы.
Кажуць жа - варта зрабіць першы крок, а потым толькі паспявай перастаўляць ногі. Вось і мы прамянялі адзін раз школу на кіно, адчулі смак вольнага жыцця, і нашы партфелі сталі часцяком «адпачываць» пад снегам ля бэзу.
Вывучыўся я б на сабак брахаць, каб не мая дасціпная мама. Гэты «чэкіст» адчуў, што з сынам робіцца нешта недарэчнае, ды і маё сяброўства з Лёнькам яе насцярожвала.
Высачыла матуля наш тайнік, забрала партфелі і чакае сына «са школы».
- Ну, чаму ты без партфеля? - пытаецца мякка.
- Забыўся ў школе! - адказваю бадзёра, а ў самога лыткі трасуцца ад страху.
Мама бярэ нейкую вяроўку, бо дзягі не было, - і рашуча да мяне:
- Дык дзе партфель? - і трасе вяроўкай перад маім носам.
- Мамачка, укралі яго! - заскуголіў я, упэўнены, што нехта выпадкова рассакрэціў наш тайнік і забраў партфелі...
Тут мама дастае з-за лавы нашы мокрыя партфелі і... прапушчаныя веды з лішкам кампенсуе вяроўка.
Велізарнай праблемай на пачатку пяцідзесятых гадоў было для нашай сям'і набыццё сшыткаў перад пачаткам навучальнага года.
У сям'і - тры вучні, паспрабуй іх забяспечыць усім неабходным: вопраткай, абуткам, падручнікамі, сшыткамі, дый нейкую капейчыну трэба ўкласці ў кішэню дзіцяці, каб хоць нешта мог куснуць у школьным буфеце, каб ад голаду не хістала.
Вырашыў я дапамагчы бацькам і сам сябе забяспечыць сшыткамі, тым больш такая магчымасць нечакана падкруцілася.
У тыя гады часцяком можна было бачыць чалавека на падводзе, які з ранку да вечара паволі, няспешна соўгаўся ад хаты да хаты, ад звалкі да звалкі, ад жалезіны да анучыны. Гэта - старызнік, які зарабляў сабе на хлеб такім чынам.
Вось той чалавек і падбухторыў мяне з маім сябрам дапамагаць яму летам, а перад пачаткам заняткаў у школе ён паабяцаў «заваліць» нас сшыткамі. Мы ўзрадаваліся такой дамоўленасці, бацькі нашы былі таксама задаволены.
Усё лета, амаль кожны дзень трэсліся мы на падводзе, бегалі за ёй, зазіраючы ў кожны куток, адшукваючы розны хлам.
Старызнік не мог нацешыцца - сядзіць сабе на падводзе, кіруе канём, а два «вынаходнікі» утылю робяць справу спрытна і хутка.
Першыя дні і нам было цікава, паддавалі адзін аднаму імпэту - справа ж новая. Але хутка азарт наш згас і мы засумавалі па адпачынку, па гульнях - як-ніяк, а канікулы...
І вось пачаў набліжацца канец жніўня - пара б з намі і разлічыцца «наймальніку». Але ён, на наша здзіўленне, пачаў ездзіць новымі шляхамі, абмінаючы тыя мясціны, дзе мы сустракаліся раней. Мы разгубіліся - няўжо ён нас ашукае?
Нарэшце вылавілі свайго былога «кампаньёна» і залямантавалі:
- Дзядзечка! А сшыткі?!
- Якія сшыткі, хлопчыкі? З вамі і пажартаваць ужо нельга... Ну пакаталіся са мной на падводзе і будзьце давольныя.
Сцёбнуў ён пугай каня і паехаў...
Мы акамянелі, не верылі сваім вушам, нашы вочы не плакалі - галасілі нашы душы.
Звярніце ўвагу на такую акалічнасць: вясковы чалавек заўжды апрануты аднолькава - ватоўка, боты, штаны, зацухмоленыя ад штодзённай чарнавой працы ды хлявоў. Летам ватоўка скідваецца, а астатняе - нязменнае. Інакш апрануцца і немагчыма, бо побач адвечныя спадарожнікі - гной, гразь, пыл, а ў механізатараў - яшчэ і салярка, нігрол, салідол.
Такое адзенне - звыклае для вока, зручнае для працы.
Прывыкаеш да чалавека ў такой вопратцы і раптам сустракаешся з ім на вяселлі ці за іншым святочным сталом і здзіўляешся ягонай прыбранасці, выстраенасці, хоць на ім і недарагі касцюм ды просценькая кашуля. Чалавек робіцца незвычайным, прыгожым, зусім іншым - вачэй ад яго не адарваць...
Нешта падобнае адбылося са мной у чацвёртым класе. Рыхтавалася нейкая школьная ўрачыстасць, нейкая важная вечарына. Толькі пра яе і была гаворка. Ведаў пра гэтую вечарыну і я - нават дома пра яе пахваліўся.
Трэба сказаць, што да таго часу мы жылі яшчэ вельмі бедна, таму ў школу я хадзіў у абносках, густа «аздобленых» лацінамі. Але не маглі ж у школе адмяніць свята з-за маіх драных штаноў...
І вось надыходзіць той доўгачаканы дзень, калі нават ступні пачынаюць свярбець ад нецярпення - гэтак хочацца бегчы ў школу.
Раптам мама дастае са сваіх тайнікоў новенькія картовыя штаны, паўбаціначкі, новенькую тэніску бэзавага колеру і навюсенькую цёмна-сінюю футболку з кішэнькамі на грудзях, ці, як яшчэ яе звалі, - бархатку, хоць бархатам яна і не пахла. Я ледзь не самлеў ад захаплення!
Колькі ж маме трэба было эканоміць, каб зрабіць мне такое свята...
Не памятаю, як апрануўся, на якіх крылах ляцеў у школу, памятаю тое, калі я бурай уляцеў у залу, дзе было ўжо цесна ад вучняў і настаўнікаў.
Усе расступаліся перада мной у здзіўленні і захапленні. У мяне гарэў твар ад шчасця, ад першай сапраўднай абноўкі, ад гэткай увагі да маёй персоны. Сэрца маё так моцна білася, што гатова было прабіць і грудзі, і тэнісачку, і футболку.
Вечар, прысвечаны нейкай падзеі, ператварыўся ў маю зорную гадзіну.
Ёсць словы, якія выклікаюць не проста ўспаміны, не толькі схалануць пачуцці, а вяртаюць нават пахі даўно мінулага, аднаўляюць у роце, здавалася б, назаўсёды забытыя смакі. Успомніш такое слова - і толькі паспявай глытаць слінкі.
Сярод мноства гэткіх чароўных, паўзабытых слоў - слова «саладуха». Мала хто сёння ведае, што гэта за «звер». Нехта, пэўна, і чуў, што хтосьці недзе некуды трапіў, як ліса ў саладуху. Але гэта - толькі чуткі. Я, шчыра кажучы, і сам не разумею, чаго тую лісу чорт мог занесці ў саладуху? Саладуха - зусім не салодкая. Навошта яна лісе? Магчыма, у саладухі шмат рэцэптаў прыгатавання - тады я раскажу пра свой рэцэпт, падзялюся вопытам. Дакладней, гэта рэцэпт маёй мамы, нашай мясцовасці, таму для мяне ён самы правільны і смачны.
Рабіла мама саладуху даволі проста. Цёплай кіпячонай вадой залівала жытнёвую муку (пажадана з прарошчанага жыта) у ражачцы, накрывала чысценькім рушніком і ставіла ля печы ў цёплае месца - давала магчымасць ёй падкіснуць.
Не, гэта вам не хлебны квас! Гэта было непаўторна духмянае пітво, з незвычайна прыемным смакам, ад якога, асабліва ў спякоту, за вушы не адцягнеш.
Адным словам - саладуха! Што тыя пэпсі-шмэпсі ды фанты ў параўнанні з саладухай?! Пойла! Хімія! А тут - здароўе і натуральнасць!
Але мама рабіла саладуху не толькі для таго, каб гарачынёй адбіцца ад смагі. Не! Саладуха займала важнае «стратэгічнае» месца ў нашым меню.
Варыла мама на вячэру саган бульбы з гарэлікамі, якія запякаліся ад агню ў печы, ставіла саган на сярэдзіну стала - і пачынаўся баль. Спачатку «наперагонкі» расхопліваліся гарэлікі, якія смакаваліся ўсухую, а потым елася астатняя гарачая бульба і запівалася, як гарбата, упрыкуску, смачнай саладухай.
Дарэчы, з бульбай у вёсцы елася ўсё, што было ў хаце: і капуста, і буракі, і поліўка, і сала, і малако, і грыбы. А яшчэ мы вельмі любілі зімой паласавацца брусніцамі з бульбай. Мама ставіла на зіму дваццацілітровую бутлю брусніц, прытомленых варам, дадавала крыху цукру і давала ім «даспець». Брусніцы вылучалі сок, былі з прыемнай кіслінкай і еліся з бульбай за мілую душу. Не верыце - паспрабуйце!
Дык што ж выклікае сёння ўва мне слова «саладуха»?.. Перш за ўсё - галасы родных, цеплыню і ўтульнасць бацькоўскай хаты, шчымлівы боль аб тым, што ніколі не вернецца, - цэлую гаму пачуццяў, перажыванняў, замілаванасці.
Назва гэтай замалёўкі заблытала мяне - з якой радоўкі пачынаць? Ёсць грыбы, якія называюць радоўкамі. Грыбы як грыбы, але растуць радамі, вось іх за такую дысцыплінаванасць і назвалі гэтак.
З маленства любіў збіраць іх - прыгожых, рудавата падпечаных, у чорненькія кропачкі. Удзячны гэтым познім восеньскім грыбкам за прыгажосць і смак.
Другая радоўка - больш празаічная. У нашай мясцовасці радоўка азначае надышоўшую чаргу пасвіць вясковых кароў. Падышла твая чарга (радоўка), бяры пугу ў рукі - вось ты і «палкоўнік», бо перад табой ідзе хвастатае ды рагатае войска. Кожная сям'я падлічвала і з непрыемнасцю чакала набліжэнне радоўкі. Адказная гэта справа - дзень, ад цямна да цямна быць «выхавацелем» чужой жывёлы. А раптам прапорацца на якім ражне... А возьме ды адна адну скалечыць - рогі ж вунь якія!.. А ёсць жа блудныя ды памаўзлівыя каровы - глядзі на яе, хоць не міргаючы, а яна ўцячэ туды, куды і не падумаеш.
Гора з гэтай радоўкай ды з тымі каровамі. Але куды дзецца ад такой прынудзілаўкі? А яна, прынудзілаўка, прыходзіла даволі часта, бо Карпілаўка - вёска невялічкая, тыдзень з хвосцікам, і зноў ты - «палкоўнік».
У нашай сям'і гэты высокі чын даставаўся мне, бо дарослыя займаліся больш адказнай калгаснай працай, а радоўка - не апраўданне для «прагулу».
Кароў выганялі ў поле раненька - на досвітку. Холадна, росна, спаць хочацца. Вымакнеш па самыя вушы, нават ясным надвор'ем, а ўжо калі абкладны дождж сыпе - не можаш дачакацца вечара.
Аднаго разу, змакрэлы ад расы і ссінелы ад холаду, узрадаваўся я вызірнуўшаму з-за лесу сонейку, прыткнуўся на пляскаты камень і прыгрэўся. Па целе распаўзлася салодкая млявасць. Сам сабе ціхенька гавару пад нос:
- Толькі б не заснуць... Не-е, я спаць не буду... Толькі на хвіліначку закрыю вочы... толькі на адну хвіліначку... - Закрыў вочы, і ўсё некуды адплыло - і каровы, і поле, і лес, і сам.
Падхопліваюся, а сонца - высока. Прыпякае, высушыла мяне. Кароў - анідзе.
Даўно гэта было, амаль паўвека назад. Закруціла жыццё, замітусілі падзеі і клопаты. Няма калі прыпыніцца, агледзецца, асэнсаваць зробленае і нязробленае. А каб і здолеў прыпыніцца - новыя клопаты і падзеі штурхануць і прымусяць прытрымлівацца агульнага рытму жыцця і навакольнай неразбярыхі.
Сёння, прыпамінаючы радоўку, разумееш, што шмат прыемнага і карыснага для ўласнага самаадукавання было ў ёй. Колькі рознага цікавага і нечаканага перадумаеш за доўгі дзень сярод летняй прыгажосці! Колькі песень пераспяваеш на ўвесь голас! Колькі чыстых і светлых мараў народзіцца ў трапяткой душы!
Цяпер з сумам адзначаеш, што разам з апошняй колішняй радоўкай знікла нешта роднае, далёкае, непаўторнае.
Рашыў я неяк пасля вечарынкі заначаваць у свайго сябра, каб не ісці з апошніх сіл у няблізкі свет.
Дакладней, не начаваць я сабраўся, а дняваць, бо танцы скончыліся на досвітку і хутка павінна было ўзысці сонца.
Ціхенька, каб не разбудзіць астатніх, леглі мы з ім на адным ложку і толькі сабраліся задаць храпака, як на мяне ўссела ікаўка. Дае мне пад дых, ажно падкідвае з ложка. Ды каб хоць ікалася ціха - няхай бы сабе ікалася. А то як ікнецца, аж рэха мітусіцца па хаце. А ў гэтай жа хаце, на другіх ложках, адпачываюць і маці, і бацька, і сястра майго сябра. Гэта ж не горад, што сям'я распаўзаецца па розных пакоях, - храпі сабе ды ікай на здароўе.
Што мне рабіць? Куды дзецца? Заціскаю далонямі рот, а ікаўка выскаквае з-пад далоняў яшчэ званчэйшая - нібы стрэл з ружжа. Хацеў апрануцца і цягнуцца дахаты, як чую голас сябравай маці:
- Сяргей! Ці не ты ўкраў у нас шаршатку, як мінулы раз заставаўся ў нас пасля вечарынкі? А то майму гаспадару няма чым валёнкі падшываць...
Кроў ударыла мне ў скроні. Я ўскочыў, як пружына, і сеў на ложку. Які сорам! У вачах людзей, што прытулілі мяне, я выглядаю злодзеем.
- Цётачка! Не браў я шаршатку! - як магчыма пераканаўча, дрыготкім голасам выдыхнуў я. - Ды я магу паклясціся, цётачка... У майго таты свая шаршатка ёсць... Ці ж я...
Тут на ўсю хату грымнуў рогат. Смяяліся ўсе, бо не спалі не толькі з-за маёй ікаўкі, а таму, што развіднела і трэба было ўставаць, даглядацца.
Я лыпаў вачыма, не разумеючы прычыны такога дружнага смеху. Сябрава маці ласкава супакоіла мяне:
- Ды не браў ты шаршатку, супакойся! Я ж пажартавала, каб прагнаць тваю ікаўку...
Тут толькі я заўважыў, што не ікаю і не цягне болей ікаць. Як рукой зняло!
Аказваецца, каб адпугнуць ікаўку, трэба «ікаўшчыка» схамянуць, рэзка пераключыць на нешта іншае.
Што і казаць - моцнае лякарства, калі запомнілася на ўсё жыццё.
Не ведаю, як цяпер, а калісьці леснікі займаліся і такой працай, як прачыстка лесу. Каму яна патрэбна, тая прачыстка, - цяжка сказаць, бо лес тым, што трухнявее і згнівае, - сам сябе ўгнойвае. Чаму, напрыклад, сасна ў гарадскіх умовах дрэнна расце? Таму, што ёй не хапае такога натуральнага ўгнаення...
Ішлі леснікі ў лес, рэзалі паваленае гніллё, забівалі калкі і паміж імі складвалі гэты хлам у «раўметры». Ссякалі дробны сушняк, падбіралі рознае ламачча. Ачышчалі лес невядома ад чаго і для чаго, быццам гэта парк, па якім будуць шпацыраваць модныя паненкі - хаця б капронавыя панчохі не разадралі!
Дык вось, лесу многа, а леснікоў менш, чым таго нячышчанага лесу. Што рабіць? Гукалі леснікі дапаможцаў з усіх бакоў. Бывала, і калгас дапамагаў чалавекам-другім. Знаходзіліся і добраахвотнікі, сярод якіх аказаўся і я з Пятром Сліжуком. Авось ды якую капейчыну летам заробім!
Узялі мы з Пятром пілу, сякеры, прыгатавалі з дому метровую палку-мерку, каб тыя раўметры падлічваць, і пашыбавалі ў лес, які нам даручыў ляснік.
Рэжам усякую трухляціну ды сушняціну, забіваем калкі і выкладваем раўметры, як нас і вучылі. Азарт забірае - грошы ж «закалачваем»! Стараемся паміж бярвенцамі сучкоў ды смецця пакласці, каб вышэй было. Будзе вышэй - будзе болей раўметраў, больш грошай...
А грыбоў у лесе - няма дзе нагу паставіць! Асабліва многа перастарэлых, счарнелых чашчавікоў, у якіх галовы і пахіліліся, і пазвальваліся зусім. Нахіліўся я, каб пілу ўзяць, чую - шлёп мне нешта па спіне, ажно прыліпла. Павярнуўся, гляджу на сябра, а ён ледзь стрымлівае рогат і робіць выгляд, што ні пры чым.
Ах, ты так! Хапаю з-пад ног чашчавік, і ён звонка хлюпаецца на Пятрову кашулю. Цяпер рогат не ў сілах стрымаць мы абодва.
І панеслася гульня ў «снежкі»! Выбіралі самыя даспелыя грыбы, ад якіх праз кашулю дапінаў грыбны сок аж да цела.
Весела! Забыліся пра раўметры і грошы!..
Такімі гульнямі мы запаўнялі свае перакуры кожны дзень.
Мама пыталася:
- Што там у вас у лесе за работа такая? Усе кашулі ў нейкіх рудых плямах - не магу адмыць!..
Аказваецца, грыбныя снежкі не адмываюцца.
Сёння, праз сорак пяць гадоў, сустракаюцца ў лесе парослыя мохам, струхнявелыя нечыя раўметры - нікому не патрэбная, дурная работа.
Тады нам з Пятром не заплацілі ні капейкі, хаця мы не толькі наклалі шмат раўметраў, але і перапсавалі свой гардэроб.
У пяцідзесятыя гады Карпілаўка была адрэзана ад «вялікай зямлі» страшэнным бездарожжам. З Менска ці Лагойска да Карпілаўкі машыны не дабіраліся, бо нават у самыя спякотныя дні ў ямах і канавах на дарозе не перасыхала гразь і стаяла вада. З аднаго боку - гэта было някепска - ад грыбоў і ягад лясы гнілі, зайцы ў лесе ледзь не збівалі з ног, цецерукоў развялося столькі, што яны гатовы былі чалавеку на галаву сесці. Навокал - першабытнасць!
Я тады да канца не разумеў гэтай прыгажосці, наадварот, сумаваў па недахопу людзей і чалавечаму тлуму.
Праўда, немагчыма было не заўважаць і не зачароўвацца ад таго неверагоднага птушынага рознагалосся, якое запоўніла сабой усё. Здавалася - яно падпірала і трымала на сабе неба. Асабліва гэта адчувалася перад захадам сонца, калі можна было падумаць, што ў свеце не існуе нічога, акрамя птушыных высвістванняў ды вышчабетванняў...
Сёння мы, «цары» прыроды, зрабілі нашыя лясы маўклівымі і сіроцкімі.
Вось у тыя пяцідзесятыя нерушы-гады і ў нашых лясах гаспадарнічалі ваўкі. Каб неяк стрымаць іх распаўсюджванне, паляўнічым выплочвалі грашовыя ўзнагароды за кожную здадзеную шкуру ваўка, акрамя таго, што каштавала сама шкура.
Але ваўкі хутка адышлі на другі план, бо вяскоўцам пачалі казытаць нервы мядзведзі, якім спадабаліся нашы бязлюдныя лясы і глухія мясціны. Праўда, за ўсе гады мядзведзь нікога не задзёр, але пастухі не раз давалі ад яго дзёру, кінуўшы кароў. Толькі і было гаворкі пра сустрэчы з клышаногім.
У жыцці мясцовых жыхароў з'явілася тая, невядомая раней, разынка, якая і падсаліла і падпярчыла шэрую будзённасць. Гэта ж толькі ўдумацца - мядзведзь у лесе! Быццам ты жывеш у дрымучай тайзе! Ідзеш паміж дрэў, а за душу нешта пашчыпвае.
Асабліва шчыпала гэта нашу паляўнічую дасціпнасць. Мы з братам Косцікам, маючы на дваіх адно ружжо, вырашылі ўсё ж «дастаць» мядзведзя.
У красавіку, калі пачало прыграваць сонейка і зямля пачала выглядваць з-пад снегу, прымчаўся да нас Анішчучок Міша і, засягаўшыся, выдыхнуў:
- Сляды мядзведзя бачыў ля самай сядзібы Лявіцкіх!..
Косцік схапіўся за ружжо, мы з Мішкам - за тапары і падаліся да тых слядоў.
І сапраўды ля Зялёнай Лучкі «спатыкнуліся» аб мядзведжыя сляды, якія накіроўваліся ў бок Акопаў. Я першы раз у жыцці бачыў натуральны адбітак мядзведжай лапы. Пятка следу была вузенькая, клінам, затое «пальцы», кіпцюры шырока растапырваліся на падталым снезе.
Косцік з ружжом напагатове ішоў першым, за ім - мы з тапарамі. Напружаныя, рашучыя, узрушаныя.
Паступова сляды павярнулі лявей, у бок Айчызны. Айчызна была адна з самых глухіх у той час, малавядомых нам мясцін. Махнатыя елкі перапляліся так шчыльна, што пад імі дзень адразу ператварыўся ў вечар, а душа пачала шукаць пяткі. Нашы крокі зрабіліся няўпэўненымі, больш асцярожнымі. Мы ўсё часцей і часцей пачалі пераглядвацца, перашэптвацца, нарэшце спыніліся...
- Што будзем рабіць? - разгублена пытаецца Косцік.
- Шкада мядзведзя! Няхай сабе жыве! - адказаў я шэптам, выціраючы смаркачы. Назад мы крочылі жвава, подбегам. Толькі выйшлі з лесу, сустракаем Гаеўскага Пётру.
- Ад каго так дзёру даеце? - пытаецца.
- Мядзведзя выследжвалі, ды пашкадавалі яго! - адказваем бадзёра, змяніўшы свой подбег на павольную хаду.
- А-а! Зразумела! Забыліся ўзяць запасныя штаны! - зарагатаў Пётра, на што мы ў адказ дружна зачырванеліся.
Пра каго б вы думалі будзе ісці гаворка ў гэтай замалёўцы? Хто ж гэта такі за прыгажун? Дзе б яго хоць адным вокам убачыць?
Не ламайце дарэмна галаву! Не трэба далёка хадзіць, бо прыгажун - гэта я!
Чую вашы ха-ха-ха ды хі-хі-хі... Ці не зарана смеяцеся?
...А ўсё адбылося проста і звычайна, як, напрыклад, наступае дзень пасля ночы...
Паехаў я, пятнаццацігадовы, з Карпілаўкі ў Менск - «праветрыцца» ды сваякоў праведаць. Зіма была напрыканцы, хоць ноччу яшчэ маразы паказвалі свой гонар.
Іду бадзёра каля вакзала па вуліцы Ленінградскай, сонейка прыгравае, на душы светла і радасна, як бывае ў людзей майго ўзросту - жыццё ж толькі набірае разгон!
Раптам майму казачнаму настрою пачало спрыяць нешта прыемнае, цудоўнае, хвалюючае. Тое «нешта» - дзве прыгожыя, нават чароўныя маладыя дзяўчыны, з яркімі падфарбаванымі вуснамі, модна апранутыя. Гэтыя дзве модніцы, сталейшыя за мяне, ішлі перада мной і ўвесь час азіраліся, пры гэтым весела смяяліся і не маглі адарваць ад мяне вачэй.
«Ого! - думаю. - Калі такія прыгажуні заглядаюцца на мяне, вясковага падлетка, значыцца, я - хлопец хоць куды!»
І я пакрочыў больш бадзёра, упэўнены ў тым, што ў жыцці мяне чакаюць адныя радасці і перамогі...
Дзівак я, дзівак!.. На мне была старэнькая, выцвілая зімовая шапка, «вушы» якой я не падвязаў зверху, а, падкруціўшы, падаткнуў, каб не звісалі, старыя і дзе-нідзе залатаныя, татавы, навыраст, ватнікі-штаны, гэткая ж ватоўка... Але самае галоўнае «ўпрыгожанне» майго ўбрання - вялізныя, усе на латах, татавы валёнкі, на якіх былі надзетыя не галёшы, а чуні...
Сёння чуні нідзе не прадаюцца, відаць, іх перасталі вырабляць, а тады яны моцна баранілі валёнкі ад вільгаці, ратавалі ад любой адлігі, бо былі вельмі глыбокія. Праўда, каб пасушыць валёнкі, няпроста было здзерці тыя чуні, яшчэ складаней іх было надзець...
Вось у такім звыклым для вёскі выглядзе, з вузельчыкам за плячыма, я крочыў па адталых чыстых вуліцах Менска, не заўважаючы на сабе такой недарэчнай вопраткі і абутку, бо юнацтва глядзіць на жыццё вачыма сваёй светлай душы...
Як жа было тым дзвюм расфуфыраным паненкам не выскаляцца, гледзячы на мяне, бо такога «заканадаўцу» моды не часта можна было сустрэць на вуліцах сталіцы...
А я ж думаў, што дзяўчат прываблівала мая прыгажосць.
Лёгкай работы ў калгасе не было. І хоць давалася яна цяжка, хоць вочы страшыліся, рукі рабілі.
Аднаго разу трапіла такая работа, якая мне не паддалася...
Вось як гэта адбылося. Ранняй вясной, калі толькі сышоў снег, а жывёлу нельга яшчэ было пасвіць, падышла чарга НЗ - вялікага стога канюшыны.
Канюшына, калі яна не перастаіць на карані, а скошваецца падчас яе цвіцення, - вельмі смачная і карысная для жывёлы прысмака.
Вось стог гэтай смакаты і вырашылі падаць жывёле да веснавога «стала».
Запрэглі мужчыны паркі коней і паехалі да таго стога. Мяне, жэўжыка, брыгадзір паставіў скідаць уніз на падводы са стога канюшыну.
- Ты - падлетак, - кажа брыгадзір, - вось табе і лягчэйшая работа. Зробіш ускрышу стога і кідай сабе зверху яе гуляючы.
Я паверыў і быў задаволены, бо такую «пасаду» яшчэ не займаў ні разу.
Узлезці на стог - не простая справа. Трэба двое вілаў, якія па чарзе ўтыкаеш у стог, і, як па ўсходцах, карабкаешся наверх. Адтуль лішнія вілы скідаеш уніз, і лічы, што вяршыня табе пакарылася...
Такім вось чынам ускарабкаўся і я на стог, скінуў другія вілы і пачаў...
Канюшына - не сена. Яна мае тоўстае, моцнае сцябло, ад якога ў розныя бакі адрастаюць яшчэ сцяблінкі і лісце. Пры кладцы стога гэтыя сцяблінкі пераплятаюцца, за зіму спрасоўваюцца, робяцца маналітам...
Колькі я ні ўтыкаў вілы ў гэты маналіт - не здолеў адарваць ні ахапачка, ні пучка. Прыкладваю ўсе сілы, абліваюся потам - нічога не атрымліваецца.
Знізу крычаць мужыкі:
- Што ты там, як верабей, капаешся?! Давай! Кідай!
Мне сорамна прызнацца ў бяссіллі, хаця і не надта слабы я быў у свае чатырнаццаць гадоў. У працу ўцягнуўся і меў ужо нейкі вопыт і стаж. Тыя ж мужыкі, што на падводах, бораць мяне боралі, але прыходзілася ім добра папыхкаць і павалтузіцца са мной...
Крычу мужчынам, задыхаючыся:
- Хвілінку! Пачакайце! Я тут расчышчаю, падрыхтоўваю...
Калі я зірнуў на свае далоні - яны ўсе ў крыві. За гэты кароткі час ускочылі крывавыя мазалі, якія адразу былі расціснуты аб вілачнік. Цяпер я адчуў і пякучы боль.
Знізу далятала лаянка мужчын. Там жа ля іх стаяў моўчкі і брыгадзір.
Тады мне было не да здагадкаў, я рваў жылы, нервова мітусіўся, а кідаць уніз не было чаго.
На маё шчасце, аднекуль раптоўна з'явілася мая мама-выратавальніца. Яна імгненна ацаніла сітуацыю і наляцела на брыгадзіра, як каршун на курыцу.
- Ты што здзекуешся? Хіба ж можна дзіця ставіць на такую работу? Ану злазь! - загадала мне.
Я, як абмалочаны сноп, ссунуўся ўніз. Далоні пякло агнём, вочы заліваў пот, жывот ад перанатугі ныў, спіну ламала... Не паддалася мне ўскрыша...
Пазней я ацаніў брыгадзіраву «ласку» і здагадаўся, за што яна...
Мы з Барысам адмочвалі розныя нумары, сярод якіх быў і наступны.
Брыгадзіраў бацька рабіў конюхам. Тры разы на дзень - пасля ранішняга догляду коней, дзённага і вячэрняга, ён нёс дамоў поўнае, з коптурам, вядро конскага калу, які спрадвек у вёсцы падмешваюць свінням да асноўнай яды. Нічога дзіўнага ў тым не было, што чалавек нясе дамоў конскі кал, каб не тое, што кожны дзень па тры вядры. Каб яго скідаць у адну кучу, дык праз нейкі час і хаты не было б відаць...
Усе здагадваліся, што ён нясе авёс, які давалі коням, а кал толькі зверху быў для чужых вачэй. Здагадваліся, а зрабіць нічога не маглі - як-ніяк, а брыгадзіраў бацька. Тут дрэнныя жарты, бо брыгадзір у глухой вёсцы - і цар, і ўсяго ўладар.
А нам з Барысам - мора па калена. Ці ж мы думалі пра тое, што бацькам не дадуць каня адсеяцца ці дадуць не надзел сенакосу, а балоціну?.. Мы прагнулі праўды - мы яе і знайшлі...
Ідзе конюх з конскім калам дамоў, а мы з Барысам чакаем яго ля Тодаравай хаты - на самым бойкім месцы ў нашай вёсцы. Вітаемся, Барыс і прапаноўвае:
- Адпачніце, дзядзька! Раскажыце, як справы, як здароўе...
Мы з Барысам - блазнюкі, падшыванцы, конюх - чалавек стары, ды і недалюбліваў ён нас.
- Зараз я тут буду з вамі байкі разводзіць... Чакайце! - але вядро ставіць на зямлю, каб вальней уздыхнуць.
Нам гэта толькі і трэба! Я, быццам спатыкнуўшыся, стукаю нагой па вядры, яно - перакульваецца, і на дарогу, следам за конскімі кругляшкамі, шугае жоўценькі авёс...
Крыку і гвалту было многа з боку брыгадзіравага бацькі. Брыгадзіравай крыўды - яшчэ больш.
Гэта крыўда перарасла ў дробязную помсту, якая, між іншым, загнала мяне на стог клеверу.
На вечарынкі, а асабліва на вяселлі моладзь дапінала і за дзесяць, і за дваццаць кіламетраў. Ішлі, не думаючы пра адлегласць ды пра стому. Галоўнае - танцы-абдыманцы! Ішлі на цэлы дзень, на цэлую ноч, таму была адна непрыемная закавыка - голад. Надыходзіў час, і хацелася хоць чагосьці ўгрызці. Не несці ж у кішэні хлеб з салам. Але супраць гэтай закавыкі добра спрацоўвала адна традыцыя - мясцовая моладзь арганізоўвала нейкі стол і запрашала немясцовых перакусіць. Сябры запрашалі сяброў, знаёмыя - знаёмых.
Аднойчы мы з хлопцамі зацягнуліся на вяселле ў такую далеч, што знаёмых там не аказалася, і голад паступова пачаў псаваць нам настрой.
Панігаўшы туды-сюды, мы вырашылі, пакуль яшчэ засталіся нейкія сілы, клыпаць дамоў.
Раптоўна, як на тое шчасце, сустракаем крыху знаёмага хлапца, які ў калгасе працаваў маладым спецыялістам - ветэрынарам - і жыў у гэтай вёсцы.
- Дзіма! - у адзін голас зліліся нашы галодныя галасы. - Як жывеш? Рады бачыць!.. А мы тут з раніцы... цэлы дзень... стаміліся... духі падцягнула... Разумееш?
Бачым, што не разумее і робіць выгляд, што перад ім стаяць бараны.
Тады мы набраліся нахабства і адрэзалі яму шляхі для адступлення:
- Дзімка, можа б, ты штосьці паесці даў...
Дзімка ветліва, як і падабае маладому спецыялісту, плюнуў на наша галоднае самалюбства:
- Хлопцы, вы з якой вёскі? З Карпілаўкі? У вашу глушэчу я ніколі не траплю... Ды і знаёмыя мы праз пень-калоду... З якой ласкі я буду вас карміць, калі мы ніколі болей не ўбачымся?..
Моўчкі глынулі мы гэты пачастунак і пацягнуліся праз лясы дамоў.
Адно засталося суцяшэнне - болей ні разу з Дзімкам мы не сустрэліся.
Хто мы ў жыцці? Пытанне, на першы погляд, простае. А як толькі робіш спробу ўдумліва адказаць на яго - натыкаешся на вялікія складанасці. Можна, канечне, адказаць: мы - людзі, але адказ будзе далёка не вычарпальны, асабліва калі за тваімі плячыма - дарога даўжынёй у паўвека.
Дык хто ж мы, людзі, у жыцці?..
Давайце возьмем маю родную невялічкую вёсачку Карпілаўку канца пяцідзесятых гадоў. Электрычнага святла няма, радыё няма, пра тэлебачанне вухам не чулі, дактароў аніякіх, цяжкая калгасная праца аплочваецца ўмоўна і... можна бясконца пералічваць тое, чаго ў нас і не было.
Але - дзіва! - з'яўляецца раптоўна ў нашай вёсцы новая сям'я - Дуброўскія. Шукаюць, бедалагі, прыстанішча хоць якое ды кавалак хлеба. Мы, мясцовыя жыхары, жыўшыя даволі бедна, жахнуліся, убачыўшы гэтых жабракоў, сапрэлыя лахманы і гразь на іх - усё багацце. Сям'я - чатыры чалавекі: муж з жонкай і дзеці-падлеткі - Гэнусь і Клаўдзія. Карпілаўка для іх - не першы прыпынак. Шмат дзе спрабавалі яны знайсці сваё шчасце, але ўсюды былі лішнімі, непатрэбнымі. А з такім, як у іх, «стартавым капіталам» не разгонішся.
Добра, што побач з нашай хатай стаяла, невядома кім пабудаваная, даўно кінутая, пахіленая хатка, без падлогі і вокнаў. У гэтую хатку і пасяліліся бедныя людзі.
Карпілаўцы неслі ім хто бульбы вядро, хто хлеба акраец, хто малако - пакуль прыдбаюць нешта сваё.
Прайшоў нейкі час, а ў Карпілаўку з'яўляецца новая гаротная сям'я, праз месяц - яшчэ адна. Але гэтым дзвюм сем'ям не пашанцавала - не было дзе жыць, і жыццёвая бура панесла іх далей...
Калгаснае кіраўніцтва хутка скумекала, што дармавая працоўная сіла сама просіцца ў хамут, і на былой сядзібе Антона Лявіцкага (Ядвігіна Ш.) «зляпілі» з нячэсаных бярвенняў нешта падобнае на хату з двума ўваходамі - на дзве паловы...
Толькі пабудавалі «пастку» для бяздомных, як у ёй ужо жывуць, а значыцца, і працуюць у калгасе дзве сям'і - Анішчукі і Курт з жонкай. У Анішчукоў аж чатыры чалавекі адразу пайшлі ў калгас - яшчэ крэпкія бацькі і два сыны - Коля і Міша. Здаецца, толькі зарабляй, абжывайся, радуйся жыццю. Ды не! Памыкаліся некалькі гадоў Дуброўскія і павезлі некуды далей свае рызы і вошы. Папрацавалі Анішчукі за «дзякуй» - і таксама панесла іх жыццё па сваіх непрадказальных, ухабістых шляхах-дарогах. А на іх месца прыехалі Бялькевічы і рассяліліся паасобку, «шыкоўна». Сёстры - у пакінутую Анішчукамі палову, брат з жонкай - у Дуброўскіх хатку-развалюху.
Потым раптоўна, не развітаўшыся, некуды знік з жонкай Курт...
Пазней прыязджалі ўсё новыя і новыя гаротнікі, але вымушаны былі ехаць некуды далей у пошуках неіснуючага на нашай зямлі шчасця. Быццам гэта былі не людзі, а парушынкі ці лісце, адарванае злосным ветрам ад роднай галінкі, да якой ужо век не прыжыцца...
Я не закранаў лёс сваіх бацькоў, нашай сям'і, бо карпілаўскія «перасяленцы» - кропля ў акіяне таго гора, якое ўвесь час было наперадзе маіх бацькоў - да самае іх магілы...
Дык хто мы такія ў жыцці?..
З чатырнаццаці год я пачаў пасвіць калгасных жарабят, якіх выпасвалі і вырошчвалі ў Карпілаўцы, а потым, пасталелых і падужэлых, адпраўлялі па калгасных брыгадах для цяжкой штодзённай працы.
Жарабят было многа, не ногі ў іх, а крылы - патрэбны спрытнасць і ўменне, каб кіраваць такім лятучым эскадронам. З ранку да вечара насіўся я галопам на кані вакол сваіх гарэзаў, правёў з імі не адно лета. За гэты час да кропелькі вывучыў характар і павадкі кожнага, ды і яны мяне ведалі як аблупленага.
Калі ранічкай я падыходзіў да агароджы, каб адкінуць жэрдкі і выпусціць іх на чарговы выпас, яны выбягалі мне насустрач, абступалі, клалі галаву на грудзі, мяккімі губамі церабілі мае вушы - выказвалі сваю любоў і дружбу.
Прыемна было бачыць, як жывая, імклівая рака чулых і трапяткіх істотаў цячэ перад табой, выстукваючы дзесяткамі капытоў вечны рытм жыцця.
Было цяжка да слёз з імі расставацца.
Пазней мне, пасталеламу на два-тры гады, даверылі парку коней, якія лічыліся пастаянна «маімі», за якіх я адказваў, на якіх я працаваў у калгасе. І зноў ішла «прыцірка», без якой немагчымы нармальныя адносіны паміж чалавекам і жывёлай. Коні па маіх паводзінах, па голасе распазнавалі мой настрой і адпаведна сябе паводзілі - то паслухмяна, то наравіста...
Але была ў нас адна кабыла, якую звалі Мухай. Чорная, ажно блішчэла, гладкая, стройная, прыгожая - не адарваць вачэй! А вось характар - нібы вулкан, з якога ўвесь час вылятае агонь. Да яе баяўся падысці нават конюх. А конюх - гэта ж бацька родны для коней, бо корміць, стойла чысціць - даглядае.
Былі выпадкі, калі конюх захворваў, тады брыгадзір часова давяраў гэтую пасаду мне. Я з задавальненнем выконваў свае абавязкі. Бяру, бывала, ахапак сена ці канюшыны, падыходжу да стойла, а конь ужо сустракае, цягнецца губамі да сена, скубе з ахапка. Я, як сапраўдны конюх, несярдзіта чытаю натацыю: «Павярніся, каб цябе...» Конь дае прайсці да драбінак, за якія закідваю сена, паварочваецца за мной і пачынае смачна хрумсцець, а я нясу гэткую ж порцыю ў наступнае стойла. Сена ж для Мухі нясу не ў ахапку, а на вілах ды на выцягнутых руках, бо тая робіцца лютай пры маім набліжэнні - вочы гараць агнём, уся дрыжыць. Прыходзілася кідаць сена на праходзе ля стойла, бо Муха так давала капытамі па жэрдках, што ад іх ляцелі трэскі, як з-пад сякеры.
А яна ж была такая прыгожая! Як мне хацелася хоць раз пагладзіць яе ці дакрануцца!
І вось нарэшце, як кажуць, найшла каса на камень. У нашу Карпілаўку заляцелі чарговыя «парушынкі» - бедныя, з невядомага край-свету людзі - Курт з жонкай. Прозвішча яго паказалася нам непрывычным і дзікім. Ды і сам ён выглядаў страшна і дзіка. Кручкаваты нос надаваў ягонаму твару драпежнасць і бязлітаснасць, а вочы рабілі яго свірэпым. У яго было толькі адно вока, а другое - шкляное, але цяжка было сказаць, якое з іх страшней блішчэла. Жонка ж яго была настолькі ціхая, што за той час, што «парушынкі» жылі ў Карпілаўцы, ніхто не чуў ад яе ні слова.
Вось гэтаму Курту брыгадзір з палёгкай і задавальненнем даў парку коней, у якой была Муха. Раніцай наступнага дня, на нарадзе, усе разявілі раты і не дыхалі - што ж будзе? А адбылося ўсё настолькі нечакана, што мы не паспелі і раты закрыць.
Курт падышоў да стойла, каб адкінуць жэрдкі і надзець на кабылу аброць, але тая крутнулася задам і пачала ярасна брыкацца.
Тут Курт як бліснуў сваімі страшэннымі вачыма, як крутнуў кручкаватым носам ды як гыкнуў нейкім нечалавечым голасам - мы ажно прыселі, хоць на нас аброць надзявай.
Затым Курт смела адкінуў завалы і рашуча ўвайшоў у стойла, гыкнуўшы яшчэ некалькі разоў. Муха, здавалася, гатовая была выскачыць з уласнай шкуры - уся дрыжыць, перабірае нагамі, вочы наліліся крывёй, але ўсё ж дазваляе Курту накінуць на сябе аброць. І як ні вытанцоўвала Муха, як ні кіпяцілася ад гневу і непрыступнага самалюбства - яна была пераможана.
Потым Курта можна было пачуць за некалькі вёрстаў, бо, прабачце за параўнанне, сам Бог на сваёй калясніцы не нарабіў бы столькі грукату, колькі яго рабіў Курт, несучыся, не разбіраючы дарогі, на запрэжаных двух конях, адна з якіх была Муха.
Не было б шчасця - ды няшчасце памагло... Так. Думаю, што не доўга пражыла б прыгажуня Муха ў сваёй непадступнасці, бо ў калгасе ад конскай прыгажосці мала карысці. Конь павінен працаваць, цягнуць да смерці лямку. Пайшла б яна «пад нож», не завітай у яе лёс той Курт, які пераламаў характар Мухі і гэтым даў ёй магчымасць пражыць свой конскі век у працы і да старасці.
Запрог я кабылку, паклаў на бакавінкі падводы дошчачку-сядзенне, узяў дубец у рукі і падаўся праз Гарэлы лес аж да Харужанцаў. Там, у балоцістай нізіне, расце цудоўны белы мох. Без такога моху - ні хатку, ні хлявок не пабудуеш.
Еду, пацмокваю на кабылку, аб'язджаю лужы, любуюся навакольнай прыгажосцю - ну пан, ды і толькі! Побач з кабылкай бяжыць яе ўжо даволі велікаваты сынок - Казбек.
Прыехаў я да балотца, кінуў кабылцы сена, каб яна не сумавала, а сам - за вілы і давай ірваць мох. Прыемная гэта справа - мох доўгі, чысцюткі, смачна пахне. Праўда, цяжкаваты, як возьмеш на вілы, бо ў той дажджлівы год быў «з галавой» заліты вадой. Накладзеш яго на падводу, а з яго вада цячэ, як з рэшата, аж да самай вёскі.
Да белага моху, увогуле, трэба ставіцца з павагай і ўдзячнасцю. І не толькі таму, што ён паслухмяна кладзецца між бярвенцамі, каб чалавеку ці жывёле цяплей і ўтульней было ў будыніне. Хаця і за гэта яму дзякуй!
У час вайны ён быў надзейным памочнікам партызанскіх дактароў. Лекаў і бінтоў катастрафічна не хапала, а раненых, якім тэрмінова трэба было ісці «пад нож» - на аперацыю, хапала. Вось тады і выручаў людзей белы мох. Аказваецца, ён не толькі стэрыльны, але і спрыяе хутчэйшаму загойванню раны.
Вось з такімі ўдзячнымі думкамі дзяру я мох, падношу да падводы, на душы спакойна.
І раптам спакой душы імгненна парушыла думка: «А дзе ж Казбек?» Я - тут, кабыла - тут, мы з ёй пры справе, а дзе гэты шалянец?
Кінуў я вачыма ў адзін, у другі бок - і вілы вываліліся з рук. Ад Казбека засталася толькі галава і пярэднія ногі - астатняе паглынула дрыгва.
Тут, у гэтай балоцістай нізіне, некалі капалі рыдлёўкамі торф. Даўно гэта было, мала хто пра гэта ведае. Тыя глыбокія кар'еры-ямы запоўніліся вадой, і з часам іх роўненька зацягнуў мох. Калі ісці праміком праз балота, можна даволі лёгка трапіць у смяротную пастку. Праўда, над гэтымі ямамі крыху святлейшага колеру мох, але Казбеку было не да колеру. Ён як бег, так і ўскочыў у яму.
Падляцеў я да яго, а ён прыкладае ўсе намаганні, каб выбрацца. І чым больш ён дрыгаўся, тым хутчэй і глыбей апускаўся.
Я, наколькі гэта было магчыма, супакойваю яго:
- Казбечык, мілы, не хвалюйся! Я зараз нешта прыдумаю!
Ён, ці выбіўся з сіл, ці зразумеў мяне, перастаў дрыгацца і толькі жаласліва глядзеў мне ў вочы. Блізка да жарэбчыка я падступіцца не мог, паспрабаваў цягнуць за пярэднюю нагу - нічога не атрымалася. Няўжо так і загіне бедная жывёла на маіх вачах? Ад падводы пачулася трывожнае ржанне. Гэта маці Казбека не разумела, чаму бачна толькі галава яе дзіцяці - адчула бяду.
Раптам мяне ажно падкінула: да Харужанцаў усяго з паўвярсты - там жа людзі, яны дапамогуць! Набраў я паветра поўныя грудзі і як закрычу:
- Ого-го! Людзі! Памажыце!..
Вечар быў ціхі, ясны, і мой голас, здавалася, аблятаў вакол Зямлі і вяртаўся сюды зноў.
- Гэ-эй! Людзі! Сюды! - гарлапаніў я, і... Божа мілы! Чую адказ! Чую, што і мяне пачулі! Чую, што мне адказваюць і падбадзёрваюць мяне. Хутка крыкі пачалі набліжацца, а праз некалькі хвілін я ўбачыў мужчын - хто з сякерай, хто з вяроўкай - хто з чым. Якія малайцы харужане!
Прыбеглі і крыху расчараваліся:
- Вось табе й на! А мы ж думалі, што чалавек трапіў у гэтае пекла!..
Накінулі вяроўку на ногі жарэбчыку, паднапнуліся, пацягнулі - Казбек зразумеў, што і ён павінен дапамагаць, пачаў кідацца з апошніх сіл - і вось ён на волі! Стаіць шчаслівы, пафырквае ды абтрасае з бакоў ваду і слізкую балотную ціну.
Выратальнікі, знаёмыя харужанскія мужчыны, задымілі цыгаркамі і расказалі, што аднойчы з гэтага ж месца пачулі таксама крыкі аб дапамозе. Прыбеглі, а з ціны тырчыць галава не жарабяці, а чалавека. Тады нейкі паляўнічы шыбаваў праз балотца і шугануў у яміну. Прыбеглі своечасова, бо пачынала хавацца ў багну і ягоная «макаўка».
Назад я ехаў усхваляваны, і мне падалося, што ўсё жыццё я спрабую выкараскацца з нейкай дрыгвы і толькі галава мая пакуль вытыркае з чаднага балота.
Жыў некалі ў нашай вёсцы Васіль (чамусьці мянушку яму далі - Пштык). Жыў бядней самага беднага чалавека - нічога ў яго не было, акрамя хаты ды голых куткоў у ёй.
Жонка яго памерла даўно, дзяцей у іх не было, вось Васіль і дажываў век «нашчака» - ні парасяці, ні курыцы, ні бульбінкі... У гэткага бедака, пэўна, і мыш павесіцца ў кладоўцы.
І хоць галеча была відавочнай, Васіль старанна хаваў яе ад чужога вока. Але як схаваеш схуднелы твар з глыбока запалымі вачыма ці драныя-перадраныя лахманы, што звісалі з ягоных плячэй ды ног?
Прыходзіла нядзелька. Вяскоўцы мыліся, прыбіраліся і, паснедаўшы, выходзілі ў вольны час да варотцаў ці зусім на вуліцу, каб «на людзей паглядзець ды сябе паказаць».
Падыходзіў да сваіх варотцаў і Васіль. Клаў рукі на плот і перакідваўся словам-другім з тымі, хто прашпацыроўваў ад хаты да хаты. Але Васіль не проста выходзіў да варотцаў, а з хітрацой, з форсам. І хоць снедаў ён хутчэй за ўсё скарынкай з вадой, але пасля «снедання» даставаў схаваную для такога выпадку скварачку, якой густа намазваў вакол рота - і пад носам, і бараду, і шчокі. Вось з такім бліскучым тварам Васіль стаяў ля вуліцы, абапёршыся на плот. Стаяў і чакаў аднавяскоўцаў.
Тыя спачатку клявалі на Васілёву нажыўку:
- Што гэта, Васіль, у цябе ўвесь твар у тлушчы?
Васіль «абураўся» і хуценька праводзіў рукой пад носам, але так, каб не сцерці намазку, і гаварыў:
- А-а, ліха на маю галаву! Гэта ж я толькі што мацання наеўся ды не паспеў выцерціся!..
Наступны аднавясковец задаваў тое ж пытанне і чуў той жа адказ...
Так і памёр ён - голы і галодны, але з высока ўзнятай галавой.
Калі вы накіруецеся з Менска па Даўгінаўскаму шляху, то за Жукаўкай, не даязджаючы вярсты да Карпілаўкі, пачынаецца з правага боку прыгожы бор - сасна да сасны, быццам падбіраў нехта. Убачыце яго і зачаруецеся!
А колькі ж у гэтым бары было калісьці грыбоў - лісіц, махавікоў, таўстух, сыраежак і, канечне ж, - баравікоў, чорнагаловых і важных. Мы, карпілаўцы, хадзілі па грыбы толькі ў бор, гэта ж - пад бокам, крок ступіш і - наступаеш баравіку на галаву.
А з самага краю бору, бліжэй да вёскі, рос малады сасоннік, а ў ім казлякоў, як камароў майскім вечарам, - аж кішыць...
Гэта - калі гаворка ідзе пра грыбы. А што ўжо казаць пра ягады? Ледзь толькі пачне адыходзіць травень - зачырванеюць на сонечных ускрайках ды баравых «залысінах» суніцы. Ёсць ім дзе схавацца ад пякучага сонца, таму і наліваюцца яны духмяным сокам, растуць таўстыя, як качулачкі. А ўжо як заступіць «на працу» чэрвень - чарніцы апаноўваюць бор так, што ступіць не ведаеш куды! Аж чарнічнік кладзецца на мох пад цяжарам наліўных і сакаўных дароў бору.
...Колькі б разоў ні ехаў я на машыне праз бор са сваёй мамай, яна пакачвала галавой і задуменна выдыхала ўслых:
- Ой, бор... бор...
Я не вельмі звяртаў увагу на гэтыя словы, бо ведаў, што маміна маленства, яе юнацтва ды і ўсё жыццё звязана з гэтым борам...
І сапраўды, бор - схавае ад спякоты, бор падаруе сухастоіну, якая ўратуе ад бязлітасных маразоў, бор не пашкадуе мяккага, шаўкавістага моху для ўцяплення хлеўчука, бор узбудзіць у душы хвалюючае разважанне пра неўміручыя вытокі зямлі нашай.
Зноў еду з мамай праз бор і зноў чую:
- Ой, бор... бор...
Бор быў і маім сябрам, і маім дахам. Многім я яму абавязаны - і за грыбы, і за ягады, і за ціхі роздум, і за... Не! За ГЭТА я яму не ўдзячны. Пасля ГЭТАГА бор зрабіўся суровым, маўклівым, таямнічым і нават непрыемным... Прабач, бор! Даруй, дружа! Ты не вінаваты ў тым, што з радасным сэрцам, са светлай, адкрытай душой да цябе болей не іду!
...Выбягаю я неяк раненька з кошычкам у бор - рэжу грыбкі, завіхаюся, мітусліва перабягаю ад аднаго да другога. Адзін баравічок зразаю - два-тры бачу, адну «лаціну» лісіц даразаю - другая пачынаецца. Любата! Душа грае - сэрца падпявае! Раптам... ледзь ножык не вываліўся з рукі... Ляжыць на імху чалавечы чэрап. Ляжыць і чорнымі вачніцамі на мяне пазірае...
Не скажу, што валасы на маёй галаве ўсталі дыбам, але зрабілася жутка і неяк дзікавата. Адкуль такое?! Дзесяць гадоў прайшло пасля вайны - няўжо яе водгукі?
Рэзка паварочваю ад сваёй знаходкі і амаль бягу ў процілеглы бок, не заўважаючы ні махавікоў, ні баравікоў. У хлапечай душы - бура думак, пратэсту, спачування і болю...
Праз некаторы час крыху супакойваюся і зноў пачынаю «паднімаць» грыбы. Раптоўна (зноў раптоўна!) натыкаюся на... чалавечы чэрап. Няўжо «скруціў каўбасу»? Не! Той, першы чэрап, быў маленькі, зграбны, гэты - вялікі, прадаўгаваты, масіўны...
Ведаеце, у мяне нешта падвярнула пад лыжачкай, мне стала дрэнна, я пабег з бору - хутчэй бы дахаты. Мне здавалася, што з-за кожнай сасны на мяне глядзелі жудасныя вачніцы і вышчараліся страшэнныя пачарнелыя зубы...
...Ой, бор... бор... Якія таямніцы хаваюцца за тваёй гасціннасцю, за тваімі «разнасоламі»? Што хоча выказаць шум тваіх вяршынь? Ці не стогны закатаваных душаў чуюцца ў паскрыпваннях аднаго дрэва аб другое? Ці не кроў блішчыць у чырвані сонечных суніц? Ці не перадсмяротная сляза закралася ў сакавітасць чарніц?..
Потым, многа разоў, нейкая сіла штурхала мяне да гэтых чалавечых астанкаў, нягледзячы на тое, што такія «сустрэчы» выклікалі ў душы непрыемныя адчуванні. Гэта працягвалася да таго часу, пакуль я іх не пахаваў.
Чарговы раз чую ад мамы: «Ой, бор... бор...» - і настойліва распытваю яе пра глыбінны сэнс гэтых сціплых слоў...
Таго, што расказала мама пра бор, хапіла б на вялікую кнігу, але я мінаю маміна дзяцінства, юнацтва, паншчыну, калгаснае падняволенне і многае іншае, а раблю невялічкія «прыпынкі» на дзвюх падзеях, звязаных з мінулай вайной...
Партызанскі рух у Беларусі стварыўся амаль імгненна - толькі нямецкі бот ступіў на нашу зямлю, як людзі, чые рукі былі звыклыя да плуга ды сякеры, узяліся за зброю і пайшлі ў лясы.
Але былі і іншыя рукі - «гарадскія», тых людзей, чые сэрцы і сумленне клікалі на барацьбу з захопнікамі. Шмат юнакоў і дзяўчат добраахвотна рваліся на фронт, у партызаны, стваралі падпольныя суполкі. Слава вам і пашана за гэта, суайчыннікі!
Думаю, што менавіта такія патрыятычныя пачуцці прывялі з акупіраванага Менска ў нашыя лагойскія лясы прыгожую маладую дзяўчыну Валю (прозвішча, на жаль, не ведаю). Яна шукала партызан і... лепей бы яна іх не знайшла...
Час быў суровы, ваенны - на карту было пастаўлена жыццё Радзімы, таму дзяўчыну Валю партызаны сустрэлі падазрона, нават варожа.
А яна, як на тое ліха, прыгожа апранулася - новы расшыты кажушок, бліскучыя боцікі, сама - як кветка. Вырашылі партызаны, што яна - варожы лазутчык, вывелі яе, бедную, у бор, мучылі, дапытвалі, нарэшце, не дабіўшыся «прызнання», - раздзелі і расстралялі... Нават не пахавалі... Дык вось чый быў маленькі, зграбны чэрап...
...Ой, бор... бор... Ці не таму твае прыгожыя сосны ззяюць залацістай чырванню, што іх карані ўвабралі разам з вільгаццю і святую чалавечую кроў?..
А вось другі «прыпынак» маміных успамінаў, звязаных з прыгажуном-борам.
Карпілаўка не была яшчэ спалена немцамі, але яны наведваліся ў яе, «прымяраліся».
Аднаго дня мой старэйшы брат Коля (сёння ўжо нябожчык), тады малады і гарачы партызан, ехаў на такім жа маладым і гарачым жарэбчыку ў разведку ў бок Жукаўкі. Толькі ад'ехаў ад Карпілаўкі, як убачыў немцаў, якія рухаліся з Менска яму насустрач. Крутнуўся ён у густы ельнік ды назад, а конь занаравіўся - ні з месца. А да Карпілаўкі - рукой падаць, а там жа - людзі, там - маці з малымі братамі і сястрой... Цудам ён «угаварыў» таго жарэбчыка, хоць і пазнавата, а ўскочыў у вёску, падняў усіх на ногі. Утварылася паніка, уцякалі хто як мог у бок Вялікага Поля, за якім пачынаўся выратавальнік-лес...
Сёння, паміж борам і Карпілаўкай, уздоўж ручайка (тады рачулкі) узняўся сцяной альшэўнік ды бярэзнік, а тады - Карпілаўка з бору як на далоні...
Толькі мы адбеглі ад Карпілаўкі метраў сто, як немцы пачалі «паліваць» з кулямётаў па нас. Мы заляглі, як тыя мышы, у траве, баімся варухнуцца. Некаторых маладых хлопцаў гарачая кроў кінула на коней - думалі, што конскія ногі хутчэй кулі, і, зрабіўшыся мішэнню, былі пасечаны кулямі на вачах сваіх маці...
Мама прыціскала мяне, маленькага, да грудзей і, затаіўшыся, ляжала паміж купін. Потым перакруцілася - «памяняла» ногі з галавой, каб паўзці да лесу, і ў гэты момант куля трапіла ў тое месца, дзе імгненне назад была маміна галава - у нагу, каля ступні... Хоць сыходзіла крывёй, але жыць засталася, а з ёй - і я...
...Даўно няма мамы, забрала яе зямелька, але я, едучы з Менска ў родную Карпілаўку, заўсёды за Жукаўкай пазіраю направа і з цяжкасцю выдыхаю:
- Ой, бор... бор...
Ёсць людзі, якія з вялікім жалем і пякучым болем развітваюцца з мінулым. Такім людзям надзвычай цяжка жыць: кожны дзень - успаміны, успаміны, успаміны. Душа - несціхаючыя перажыванні, сэрца - незажываючая рана. Людзі з такімі абвостранымі пачуццямі больш знаходзяцца ў мінулым, чым у сучасным, хоць многа, заклапочана і ўсхвалявана дбаюць пра дзень наступны...
Ёсць і другі склад людзей, якія жывуць СЁННЯ - дзень да вечара. Клопаты аднаго дня не патрабуюць вялікіх намаганняў - ні фізічных, ні тым больш душэўных, маральных. Прачнецца такі чалавек раніцай і спакойна думае: вечар блізка - чаго хвалявацца, а заўтра будзе бачна, што далей... Мінулае такія людзі ўспамінаюць рэдка і неахвотна - якая карысць з таго, што ўжо было і ніколі не вернецца? Толькі галаву заб'еш пустым і непатрэбным...
Добра жыць гэтым людзям - яны быццам падарожнікі, што ідуць улегцы - аніякай ношы, ні ў руках, ні за плячыма. Выбрыквай нагамі па дарозе, выстуквай сабе абцасамі па каменьчыках ды размахвай рукамі - мух адганяй...
На шчасце ці на пакуты - я належу да першых.
Я не магу ўявіць сябе без родных мясцін, без сцяжынак дзяцінства, якія ніколі не зарастуць, бо сэрца водзіць мяне па іх штодзённа, без казачных мараў юнацтва, якія прысутнічаюць у кожным дне, у кожным сне маім...
Я чую галасы тых, каго, на вялікі жаль, няма сёння з намі - галасы маіх працавітых і надзвычай цікавых аднавяскоўцаў, маіх сяброў, якія рана сышлі ў магілу...
У маім сэрцы гучыць жывы, родны і такі неабходны голас маёй мамы. Я штодзённа адчуваю яе побач з сабой і ніколі не пагаджуся з тым, што яна памерла - яна часова адсутнічае, некуды адышлася, ад'ехалася, яна - ёсць...
З любоўю і цеплынёй думаю пра тату, які жыў і пайшоў з жыцця як сапраўдны, высакародны мужчына...
Калі надыходзіць ноч, галасы і падзеі мінулага абступаюць мяне асабліва шчыльна, праяўляюцца з настойлівай сілай і вастрынёй, захапляюць мяне і, часцяком, не адпускаюць да раніцы.
Можна многа ўсяго пералічваць, без чаго жыццё страціла б сэнс, але на гэта не хопіць паперы, ды і самога жыцця.
Закрану толькі адну падзею, якая прынесла радасць усім, хто мае да яе дачыненне, але ў маёй душы яна выклікала шчымлівы боль.
Падзея гэта надзвычай ардынарная, звычайная для сённяшняга дня. Ну, падумаеш, паклалі праз вёску асфальт, ні табе пылу, ні табе гразі - адна выгода ды «культура» пад самымі вокнамі.
Але мая думка - іншая. Вёска страціла сваю глыбінную самабытнасць. Зруйнавалі, закапалі і, нарэшце, замуравалі мёртвай скарынкай тое месца, тую «рачулку», якой карысталіся дзесяцігоддзі, а мо і стагоддзі нашыя продкі.
Сёння мне немагчыма ўявіць сваю маму, свайго тату, маіх суседзяў - Дзям'яна, Юрку, Тодара, Габрэля і іншых - на гэтай, такой няўтульнай і «чужой» вуліцы. У маёй жа роднай Карпілаўцы жыў, а значыцца, і хадзіў па вуліцы знакаміты пісьменнік Антон Іванавіч Лявіцкі (Ядвігін Ш.). Тут, у свой час, былі Я. Купала, М. Багдановіч, У. Галубок, З. Верас, Я. Лёсік, П. Бадунова і іншыя значныя для гісторыі Беларусі асобы - цэлае суквецце талентаў...
Я і сам, амаль паўвека, прабегаў, прахадзіў, прашпацыраваў па гэтай святой зямліцы, яна давала мне сілы і ўпэўненасць, я адчуваў яе жывы подых. Я мог ступіць крок па той першароднай вясковай вуліцы, прыпыніцца і расказваць пра многія падзеі, сустрэчы, размовы, якія адбыліся менавіта на гэтым месцы. Зноў ступіць крок - і зноў расказваць...
Вуліца - гэта своеасаблівы летапіс, гісторыя вёскі, яе былых і сучасных жыхароў і падзей.
Сёння я з тужлівым жалем і пякучым болем іду па роднай вёсцы, а паміж мной і пяшчотнай зямлёй-святыняй ляжыць абыякавая да ўсяго скарынка асфальту.
Мне холадна, няўтульна на ім, быццам асфальт паклалі на маім сэрцы...
Ці ведаеце вы, што азначалі ў вёсцы зусім нядаўна - нейкіх трыццаць - сорак гадоў назад такія словы, як «пайсці на сяло»? Баюся пачуць адказ...
Сёння гэтыя словы амаль пакінулі нашыя вёскі - ад гэтага балюча, шчымліва, непапраўна тужліва і горка.
Мы згубілі, магчыма, апошні вугельчык таго агню, ля якога маглі грэцца ўсе разам - адзін аднаму неабходныя, патрэбныя, годныя. Што такое трыццаць гадоў?!. А што ж будзе, скажам, праз трыста?!.
Дык вось - кідаеш гной ці варочаеш сена, адным словам - працуеш, і між справай пытаешся ў Юркі, Федзі ці Зосі:
- Да каго сёння пойдзем на сяло?
- Як да каго? - пытаюцца ў адказ. - Мы ж заўчора былі ў Лявона, учора - у Тодара. Сёння пойдзем да Дзям'яна!
Да Дзям'яна дык да Дзям'яна!
Вечарам абтрасешся ад пылу, абмыешся ад гною, вып'еш сырадою і - на сяло!
Дык што ж такое - пайсці на сяло? Гэта свята! Урачыстасць! Гэта - прыгажосць чалавечых адносінаў, падараваная нам нашымі продкамі!
Памытыя і падсілкаваныя, мы збіраліся па чарзе кожны вечар у нейчай хаце. Збіраліся дзеля таго, каб выказаць нявыказанае, каб ахвяраваць прысутным выспелае ў душы светлае пачуццё, каб лёгкім жартам падтрымаць, разварушыць змардаванага працай аднавяскоўца...
А што было тады, калі трапляла ў вёску незнаёмая кніга? Чыталі яе па чарзе ўслых, зачытваліся, заслухоўваліся. Пісьменнік быў для нас Богам, правідцам, быў выратавальнікам. Літаратурнае слова было той патаемнай крыніцай, з якой мы, малапісьменныя, пілі і не маглі напіцца. Дзякуй вам, творцы слова, напоўненага сэнсам. Я і сёння схіляюся перад вамі за тое, што разам з вамі, дзякуючы вам, рос, выхоўваўся, прыкладаў намаганні, каб чалавекам звацца...
Дык што ж такое - пайсці на сяло? Гэта - падтрымка адзін аднаго, гэта - адчуванне неабходнасці адзін аднаму, гэта - адказнасць адзін перад адным...
Дзякуй Богу, што сёння ў маёй роднай Карпілаўцы душа можа глынуць глыточак мінулага - і я іду «на сяло» да Лявона і Галі Васілевічаў.
Я, шчыра кажучы, не ведаю аніводнай краіны ў свеце, дзе сала лічылася б асноўнай ежай. Свіней і там вырошчваюць, мяса ў розным выглядзе ўжываюць, ды і сала, напэўна, дадаюць пакрысе ў розную страву, але каб «жыўём»? - адно сала? - такога не бачыў і не чуў.
Наша вёска, можна сказаць, на сале едзе і салам паганяе. Чаму так? Ад беднасці - і другога адказу быць не можа.
Думаеце, наш бяззубы вясковец не з'еў бы розную рыбу ці тое ж мяса, але кожны дзень свежае ды замудрагеліста прыгатаванае, ці ўсялякія стравы з птушкі, ці зімой свежанькую клубніцу? З'еў бы і парэпаныя пальцы абсмактаў. Але беларускаму селяніну наканавана сала з году ў год - кожны дзень. Стоп! Тут я трохі прыхлусіў. О, каб у вёсцы ды на стале кожны дзень сала! Тут свае сальныя «цыклы».
Той, хто пра вёску не «вухам чуў», а жыў у ёй, ведае, што дачакацца свежыны - гэта вялікае свята. Гэта - канец вымушанаму посту. У гэты дзень стол трашчыць ад падсмажанага сала, скабкаў, пячонкі. Многа выпіваецца і з'ядаецца за такім сталом. Гаспадыня - узрушаная, шчаслівая, не трэба ламаць галаву, чым затаўчы капусту ці кашу. Гаспадар задаволены - не пужае цяжкая праца, калі повен жывот трываласці і смаку. Адным словам, гаспадары ад'ядаюцца, дзеці - цягнуць поўныя сумкі з бацькоўскай хаты.
Першы парсюк колецца звычайна перад Новым годам, калі ўсталёўваюцца халады. Гэты парсюк хутка ідзе ў расход, бо праз які месяц-два сваёй чаргі чакае другі, асноўны. Вось ужо сала другога парсюка плануюць на доўгую перспектыву, па сутнасці - да наступнай, пераднавагодняй свежыны. Але галоўную ролю сала павінна сыграць у час касьбы, бо галодны мужчына - не работнік, а трэба ж на зіму пуньку сенам шчыльна напхнуць. Кажуць жа - па малаку ног не павалаку...
Як правіла, калі заканчваецца сенакос - канчаецца і сала і іншыя мясныя запасы, бо моцна дае «пад дыхала» сенакосу Вялікдзень. У гэтае свята не шкадуюць нічога - ні каўбасак, ні паляндвічкі, ні кумпячка. Вось з канца лета чалавек вымушаны пасціцца да канца года...
Трэба сказаць яшчэ пра адну акалічнасць. Каб сала захавалася да сенакосу і не псавалася летам, яго трэба добра ўсаліць, а тут, як вядома, хаваецца вялікая небяспека здароўю, бо спечаную скварчыну летам немагчыма ўзяць у рот - адна горкая соль, ды і пах ад такога пераляжалага сала не вельмі прыемны. Крыўдна прызнацца, але ніводны чалавек з так званага «цывілізаванага» свету і не падумае ўзяць у рот яго, а мы кожны дзень - усё жыццё ўжываем сала, сала, сала.
Я нездарма назваў вяскоўцаў бяззубы�і - яны сапраўды ў сорак - пяцьдзесят гадоў «губляюць» зубы ад крытычнага недахопу вітамінаў.
І ўсё ж сёння сала - адзіная апора і надзея беларускай вёскі. Не будзе есці вясковец сала, а пачне чакаць патрэбны яго здароўю, усясветна прыняты «да стала» асартымент ежы - зусім памрэ з голаду...
Таму, выкінуўшы з галавы розныя замежныя прысмакі, мы вымушаны называць сала ЯГО ВЯЛІКАСЦЮ.
Апошнія гады мы ўсе зрабіліся занадта «падкаванымі». Спытайцеся сёння ў любой вясковай бабулі, якая не скончыла аніводнага класа:
- Ці чула ты, бабка, пра бэры ды пра кюры?
І хоць бабка ад старасці забылася сваё імя і год нараджэння, тут жвава адкажа:
- Гэта ж радыяцыя, дзеткі, каб на яе галаву стронцый!..
Пасвіць мой знаёмы калгасных цялят і кожны дзень - п'яны «ў сцельку». Цікаўлюся:
- Што гэта ты, Шурка, штодня лыка не вяжаш?
Адказвае:
- Ад атм... чуся...
Пасля многаразовых удакладненняў нарэшце зразумеў яго адказ, які ў цвярозага гучаў бы: «Ад атама лячуся...»
Перадаюць з суседняй вёскі, што адмучаўся, памёр мой добры знаёмы. Хвароба сучасная - рак шчытападобнай залозы. Толькі пахавалі яго, як з другой вёскі прыйшла вестка: «Памёр Міхась...» Хвароба - тая ж. Зноў, як сказала бабуля, - радыяцыя...
Радыяцыя прыйшла на нашу зямлю, у нашыя дамы, у нашу кроў. Радыяцыя - у нашым горкім, пакутлівым лёсе...
- Шчаўя не ешце! Грыбоў бойцеся! Ягад асцерагайцеся! Гэта - не ўжывайце! Гэта - правярайце! На траве не ляжыце! У лес не хадзіце! - вось што маем мы да канца жыцця, гэта ж застанецца многім будучым пакаленням.
Нас запэўнівалі: «Мы ідзём нязведаным шляхам! Мы - першапраходцы! Мы - будуем светлую будучыню!..» Дабудаваліся... Нязведаны шлях прывёў нас да жабрацтва... Але нават з таго эканамічнага тупіка, у якім мы апынуліся, ёсць выйсце, жыве надзея. А вось радыяцыя - гэта пастка. Жыць у гэтай пастцы нам, дзецям нашых дзяцей. Жыць і заўчасна паміраць, паміраць і жыць - хварэць, выжываць і чакаць, чакаць, пакуль закончыцца паўраспад і распад многіх элементаў, якія непісьменная бабуля абагуліла ў адно фатальнае для нас слова - РАДЫЯЦЫЯ...
Цяжка знайсці чалавека, які б не любіў лес, не лічыў яго сваім сябрам, які б у вольную гадзіну не імкнуўся адпачыць душой сярод непаўторнай лясной прыгажосці.
Варта толькі трапіць у яго шчырыя зялёныя абдымкі, як напружаныя клопаты мітуслівага жыцця адступаюць, аддаляюцца, знікаюць.
...Пасляваеннае дзяцінства. Голад, галеча. Дзеці ў гарадах з раніцы да вечара лазілі па руінах дамоў, па ацалелых падвалах ды закураных каменных сценах. Усюды - горы бітай цэглы, пыл, смецце...
Нас, вясковых блазнюкоў, «выхоўваў» лес. Дарослыя ад цямна да цямна былі занятыя катаржнай працай у калгасе ды іншымі жыццёва неабходнымі справамі. Ім было не да нас.
Лес карміў нас, лес спяваў нам сваю векавую калыханку, лес быў нашай калыскай, нашым домам, ён ахвяроўваў дзіцячым сэрцам сваю дабрыню і пяшчоту. Ці не таму абсалютная большасць пісьменнікаў і паэтаў - выхадцы з вёскі?
Крыху пазней, «выкарабкаўшыся» з дзіцячых штанцоў у юнацкую вопратку, я з новай сілай цягнуўся ў лес, дзе зачароўваўся яго мудрай задуменнасцю, захапляўся чысцінёй шаўкавістых імхоў, дзе я не саромеючыся мог падысці да бярозкі, абняць яе і ўлюбёна сказаць: «Якая ты прыгожая!» Я адчуваў узаемную любоў лесу і быў самым шчаслівым чалавекам на зямлі.
Адзін з маіх вершаў пачынаецца радкамі:
Мой родны лес, як боскі храм, -
Шчыруе сэрца ў гэтым храме...
Сталеючы і глыбей закапваючыся ў складанасці жыцця, я ніколі не расставаўся з лесам, таму «эвалюцыя» яго лёсу праходзіла і праходзіць у мяне на вачах.
Крыўдна, горка, сумна і балюча бачыць, як пакутуе твой сябар, як безгаспадарча, бескантрольна, за хвіліны знішчаецца тое, што «выкормлівалася» зямліцай дзесяцігоддзямі.
Напрыклад, адразу за Жукаўкай злева, як ехаць з Менска па Даўгінаўскаму шляху, быў прыгожы дубовы гай. Гэты гай налічваў каля ста дубоў. Унікальнае месца!
Праз дарогу, справа ад Даўгінаўскага шляху, да рэвалюцыі была карчма, заезджы двор, жылі людзі - так званае Здарэнне. Думаю, што, часцяком ездзячы па згаданаму шляху, і Ядвігін Ш., і Янка Купала не міналі здарэненскую карчму, бачылі падрастаючыя дубкі.
Дык вось гэты дубовы гай выкарчавалі, знішчылі, бо некаму вельмі «спадабаўся» ўтульны куток пры дарозе, на якім... сёння густа (ды без густу) налеплены дачы...
Крыўдна, горка, сумна і балюча бачыць і тое, як паступова лес ператвараецца ў сметнік. Варта толькі сысці з дарогі, як на кожным кроку - смецце, смецце, смецце. Кучы, горы смецця. Гэта параўнальна з тым, калі б у празрыстую крыніцу выліць з-пад гноя жыжку, а потым чэрпаць і піць тую ваду...
А мы ж гэтак і робім - забруджваем лес і імкнёмся да яго, захапляемся ім. Відаць, не зразумела многім «гаспадарам» сваёй зямлі і тым «чысцюлям»-дачнікам, што бруд кідаюць яны не толькі ў лес, а і ў будучыню сваіх дзяцей, унукаў.
Мы, людзі, з жудаснай абыякавасцю нявечым тое амаль адзінае, што дае нам сілы ўтрымлівацца на краі бездані.
Лес, баронячы наша здароўе, ратуючы нашыя душы ад жорсткасцей часу, аказаўся сам безабаронным, бездапаможным перад нашай жорсткасцю. Мы здрадзілі сябру, мы здзекуемся над ім, мы забруджваем і знішчаем створаную не намі бясцэнную каштоўнасць і прыгажосць.
Нічога вечнага не бывае... Які б доўгі ні быў чэрвеньскі дзень, а вечар надыдзе. Як бы ні ўпрыгожвалася вясной і летам наваколле, а да восені адцвітуць красачкі ў полі, а потым зжаўцее лісце і з ціхім сумам, пакінуўшы родныя галінкі, ляжа на астылую зямлю. Як бы доўга ні цягнулася жыццё чалавека, а сысці ў магілу мусіць кожны... Нічога вечнага не бывае...
Шарык быў малады і задзёрысты. Калі нехта чужы збіраўся зайсці ў хату - мусіў перад ганкам сцішыць хаду і зусім прыпыніцца. Шарык уздымаў такі вэрхал, так рашуча кідаўся наперарэз кожнаму чалавеку, ледзь са шкуры не выскокваў - ажно ланцуг трашчаў. Ноччу гаспадары спалі спакойна - такі вартаўнік надзейней любога замка.
Але... і Шарык быў не вечны - надышлі старасць, глухата, бяссілле. «З'еліся» зубы, нейкі туман убіўся ў вочы, поўсць сыпалася, як з дзіравага меха сечка.
І хоць шкадаваў гаспадар сабаку, ды трэба заводзіць новага - маладога, пільнага. Але не карміць жа двух - дзе ж набрацца ў вёсцы тых харчоў, калі нават парасяці не ведаеш што даць, каб нейкая скварчына была ў кубёлку?
Узяў гаспадар вяроўку, закруціў вузельчык на Шарыкавай шыі, ускінуў на плячо ружжо - і пайшлі яны ў лес... Шарык адчуваў штосьці нядобрае, але за сваё доўгае сабачае жыццё прывык давяраць і слухацца гаспадара, таму цяпер паслухмяна і сумна клыпаў за ім. Прамінуўшы густы ельнік, прыпыніліся на палянцы, дзе чалавек прывязаў сабаку да сасны, адышоўся, рэзка зняў з пляча ружжо і, баючыся глядзець у вочы сабаку, выстраліў. Спалоханы лес адгукнуўся трывожным рэхам. Чалавек бачыў, як нейкая сіла падкінула Шарыка ад зямлі і зноў кінула на яе, бездапаможнага і нерухомага.
Не адвязваючы вяроўкі, чалавек рашуча пакрочыў ад гэтага жудаснага месца, выціраючы на хаду памакрэлыя вочы...
Я наўмысна не называю вёску і прозвішча чалавека, узяўшага на сваю душу цяжкі грэх. Я вельмі рады, што ў гэтай трагедыі ёсць працяг, які закрануў сэрца кожнага, хто хоць краем вуха пачуў пра гэтае здарэнне.
...Мінула два тыдні. У чалавека быў ужо другі сабака - малады і дзёрзкі, услужлівы і пільны. Чалавек стараўся не думаць, не ўспамінаць пра забітага былога сябра, і жыццё зноў набыло клапатлівы, працоўны рух вясковага жыхара.
Але аднойчы вечарам, калі чалавек стомлена сеў на ганак і з асалодай запаліў, гледзячы сабе пад ногі, ён усёй істотай адчуў на сабе нейчы погляд. Чалавек здрыгануўся і ўзняў галаву. Перад ім стаяў Шарык - схуднелы і змучаны, з выбітым вокам і перабітай пярэдняй лапай, якая крыва зраслася. З шыі звісала ўся ў запечанай крыві вяроўка. Шарык хістаўся і даверліва глядзеў адным вокам у вочы гаспадару. Цяжка паранены, ён выжыў, залізаў раны, перагрыз вяроўку і аддаў апошнія сілы, каб прыйсці да таго, каго лічыў сваім адзіным сябрам.
У свае чатырнаццаць гадоў я даволі моцна «захварэў» паляваннем. А перадалася мне гэтая хвароба ад старэйшага брата Косціка, які начытаўся паляўнічай літаратуры, наслухаўся розных манюкаў і за апошнія капейкі купіў ружжо. На выхадныя дні ён наязджаў да нас у Карпілаўку з Менска. З адным ружжом мы з Косцікам цягаліся па лясах з ранку да вечара, бабахалі налева і направа. У буднія дні я заставаўся гаспадаром ружжа...
Аднаго дня, калі ад марозу і мяцеліцы нельга было нос выткнуць за дзверы, я ўскінуў на плячо ружжо, падперазаўся патранташам і падаўся ў лес - паляўнічага ж ногі кормяць.
Мяне ўвесь час цягнула да Вапеннай гары - там непралазная глуш, мноства розных слядоў, асабліва рысіных, а мне вельмі хацелася запаляваць рысь, хоць тады я не ведаў, з якога боку да яе падступіцца...
Гудуць дрэвы, стогнуць ад ветру, але ў лесе мяцеліца з ног не валіць - значна зацішней у ім. Ружжо - напагатове, вочы пільна абмацваюць кожны куток.
Раптам з сасны на сасну пералятае рабчык, чапляецца за ніжні сук, і не паспеў я ўскінуць ружжо, як ён спікіраваў на снег у густы ельнічак. Я застыў і не зводзіў вачэй з невялічкага прасвету сярод елачак - павінен жа недзе мільгануць рабец. Стаю ў «сабачай стойцы», дрыжу ад азарту, не міргаю. Не, думаю, я цябе перахітру, цярпення ў мяне хопіць!
Прайшло з паўгадзіны - толькі я хацеў плюнуць і пайсці далей, як у невялічкім «акенцы» паміж елачак нешта варухнулася (а мо падалося).
На ўсякі выпадак складваюся і бабахаю ў тое акенца. Нічога не ўзляцела... Няўжо забіў рабчыка?! А можа, там нікога і не было?!.
Хвалююся, не перазараджаю ружжо і бягу да таго месца. Падбег і... ледзь сам не грымнуўся з усіх чатырох - нічога не разумею.
Перада мной на бялюткім снезе ляжыць мацёры вогненны ліс! Вось гэта дык да!
Аказваецца, пакуль я, раскрыўшы рот, стаяў і чакаў рабчыка, ліс, які прабягаў непадалёку, пачуў свежыя сляды птушкі і хацеў паласавацца «маім» рабчыкам, але, бедалага, папаўся сам...
Падвязаў я цераз плячо багаты трафей і з важнецкім выглядам пакрочыў праміком у Лысую Гару, дзе жыў самы сталы наш брат Коля. А дарога ў Лысую Гару пралягае праз Буды, вось я і «купаўся» ў паляўнічай славе, нядбайна адказваючы на шматлікія пытанні жыхароў тых вёсак:
- Ліс пёр, як маланка, нават вочы не паспявалі за ім, але мой стрэл імгненна спыніў яго... Ды гэткіх лісаў я магу страляць хоць кожны дзень...
Назад у Карпілаўку я ішоў праз Жукаўку - трэба ж было і там заявіць аб сабе...
«Пакарыўшы» Жукаўку, я праміком, цераз лес і лугі падаўся дамоў. Раптам чую, як недзе ў лесе сабака «з голасам» гоніць зайца. Па брэху пазнаю Абісінцавага ганчака, які самастойна, без «непрасыхаючага» гаспадара, штодзённа бегаў у лес і «зганяў ахвоту», ганяючы зайцоў.
Прыслухаўся - брэх набліжаецца да мяне. Скокнуў я пад лазовы куст, і - зноў спёрла дыханне, дрыжу ад азарту.
Бачу, як па лузе прама на мяне паволі клыпае заяц. Наогул, заяц ад сабакі ўцякае не з усіх ног, а з прыпынкамі, прысядаючы на заднія лапы і «стрыгучы» вушамі паветра.
Гэты таксама - скок, скок - сядзе, скок, скок і паслухае...
Не «дакульгаўшы» метраў дваццаць да мяне, заяц сеў і натапырыў вушы. Сядзіць слупком, як на талерцы, - толькі страляй! Я старанна прыцэльваюся і думаю: «З аднаго боку - вісіць ліс, з другога - заяц! Такога яшчэ свет не бачыў! Прыйдзецца зноў ісці ў Лысую Гару праз Буды...»
Пакуль мае мазгі малявалі такія карціны, заяц зрабіў рэзкую скідку ўбок, каб збіць са следу сабаку, - я толькі паспеў ціскануць на курок, але заяц паспяхова паказаў мне адно месца і знік, растаў у снежнай завірусе.
Я, ад злосці на сябе, схапіў з галавы шапку, кінуў пад ногі і давай таптаць яе нагамі, абзываючы сябе самымі апошнімі словамі: «. . . . . .», «. . . . . .» і гэтак далей.
Самае цяжкае - выбраць і купіць падарунак, калі ідзеш да некага на дзень нараджэння. Бывае, падабаецца падарунак - ды не дазваляюць грошы, цана «кусаецца», а калі грошы ўсё ж дазваляюць - дык падарунак, як кажуць, ні сабе, ні людзям. Вось і збіваеш апошнія падэшвы, туляючыся па крамах.
Што ні кажыце, а складаная гэта справа - хадзіць на дні нараджэння! Уручаеш імянінніку тое, што купіў, і бадзёра «падсалоджваеш»:
- Вось! Самае лепшае і дарагое купіў! Спажывай!
А ў беднага імянінніка ад разгубленасці сківіца адвісла, вусны дрыжаць ад крыўды, а вочы дык зусім крычаць:
- Што ты мне купіў?! Я ж разлічваў на большае!..
Гэтак можна і свята сапсаваць, і наогул з гаспадаром пасварыцца.
Але пажартавалі, і хопіць!
Прыехала ў маю Карпілаўку да сваіх бацькоў на адпачынак маладая жанчына з мужам і сынам аж з далёкай Керчы. У той Керчы ўсёй радасці - адно толькі мора, ды і тая адзіная радасць - для іншагародных адпачываючых і турыстаў. Мясцовым жыхарам - не да мора.
Трэба яшчэ дадаць, што ў той Керчы грыбамі і не пахне, а ў нас - лясы гніюць ад іх. А дзе вы бачылі чалавека, які б не любіў збіраць грыбы, асабліва баравічкі? Вось і гэтыя керчанцы за грыбамі ажно калоцяцца, гаворку пра іх з языкоў не скідваюць і кожную раніцу бягуць, спатыкаючыся, у лес...
Але грыбы - не мох, не растуць па ўсім лесе без разбору. Кожны грыб любіць свае мясціны, ды і год на год не прыходзіцца. Напрыклад, мінулым годам - баравікі раслі па барах, па белых імхах, сёлета - па бярэзніках ды пад дубамі, наступным годам - могуць прытаіцца ў ельніках. Тут патрэбен асаблівы нюх. Можна цэлы дзень працягацца па лесе, а знайсці аднаго казляка, ды і за таго чэрві б'юцца. А можна і за гадзіну-дзве нарэзаць баравікоў - як падняць...
Пабягуць чуць свет керчанцы ў лес, ногі адаб'юць па самую паясніцу, а нясуць дамоў нейкія сыраежкі, паедзеныя смаўжамі, чашчавікі счарнелыя, куркі ды некалькі лісіц, адным словам - смецце.
Я звычайна ў лес не спяшаюся - у мяне «свае» запаведныя куткі. «Мае» грыбы - будуць мне! Ды і па лесе я іду паціху, туды-сюды крутнуся, прыпыняюся, аглядваюся - грыбы гэта любяць і не хаваюцца.
Некаторы грыбнік імчыць па лесе, як лось, задраўшы галаву і збіваючы нагамі тое, што шукае, быццам грыбы растуць не пад нагамі, а на елках...
Іду я з лесу дамоў - кошык паўнюткі адных баравікоў, ажно вывальваюцца. Параўняўся з хатай, у якой гасцююць керчанцы, і быў вымушаны прыпыніцца, бо яны ўбачылі мяне праз вокны і выскачылі на двор - ледзь дзверы з завесамі не знеслі.
- Ай! Ой! Які цуд! Які жах! Дзе быў? А мы ж - ні разу! А ты ж кожны раз!..
А потым маладая жанчына слёзна папрасіла:
- Калі не хочаш, каб у мяне разарвалася сэрца, - не хадзі болей пад нашымі вокнамі з такой прыгажосцю! Вельмі прашу - пашкадуй мяне!
Я прыйшоў дахаты, напіўся вады, скінуў боты і сеў адпачыць на лаўку. Праз дарогу, на лузе збіралі рамонкі дзве дзяўчынкі - Кацюнька і Ірачка. Назбіралі вялізныя букеты і ідуць ля нашага плота, аб нечым шчабечуць. Пытаюся ў іх, навошта так многа рамонкаў, а яны адказваюць:
- Сёння ж у цёці Наташы - дзень нараджэння!
Я і рот раскрыў. Цёця Наташа - гэта ж керчанская жанчына, у якой ледзь сэрца не разарвалася ад маіх баравікоў.
Я падскочыў з лаўкі, нібы сядзеў на вострым цвіку, схапіў кош з баравікамі і - подбегам да суседзяў. Заскокваю ў хату і стаўлю ля ног імянінніцы свой падарунак:
- З днём нараджэння! Гэта вам! - і бачу, як вусны жанчыны заквітнелі радаснай усмешкай, а ў вачах успыхнуў шчаслівы агеньчык.
Толькі я прыехаў на сваім «карчу» - «Жыгулях» - у Карпілаўку, як да мяне прыбегла Левандоўская Надзя і залямантавала скрозь слёзы:
- А мой ты братачка! Памажы ж ты мне! А трэба ж ехаць у Лагойск у суд! А з Карпілаўкі ж у Лагойск можна трапіць толькі праз Менск! А я б адна і праз Менск даехала, а мне ж патрэбны дзве сведкі! А яны ж на аўтобусе праз Менск ехаць адказваюцца - гэта ж за дзень не справішся... - і сыпле, і сыпле...
У мяне аж галава закруцілася ад такога «наскоку».
- Пачакай, Надзя! Што за суд, што за справы ў Лагойску?..
Высветлілася, што беднай жанчыне, якая ўжо восьмы дзесятак свайго жыцця пачала ўжываць, трэба ехаць у лагойскі суд і даказваць, што чорнае - заўсёды застаецца чорным...
Надзю, калі яна была дзяўчынай, немцы ў сорак трэцім годзе пагналі ў Германію - у рабства. Глынула яна гора, аж горка стала на ўсё жыццё...
І вось сёння састарэлай і спрацаванай жанчыне немцы абяцаюць заплаціць некалькі марак за тое, што рабавалі і зневажалі. Але, аказалася, не проста атрымаць той «гасцінец» - часу прайшло многа, дакументаў аніякіх, сведкі павыміралі - тупай, чалавеча, у суд, даказвай, што ты ў вайну не цукеркі смактаў, а гора гараваў...
Я згадзіўся звазіць былую падняволеную з сынам і двух сведак у Лагойск - карона з маёй галавы ад гэтага не зваліцца.
Раніца выдалася сонечная, ласкавая. Сведкі - знаёмыя мне з дзяцінства бабы, гаваркія і цікавыя, сама Надзя - таксама свайму языку спакою не давала - не паездка, а ўзнагарода за «сухое», афіцыйнае гарадское жыццё.
Зрабіла Надзя ў Лагойску неабходную справу, уціснуліся мы ў маю машыну і коцім назад.
Толькі мінулі шашу, што вядзе на Хатынь, як адна са сведак - Настаровіч Таццяна - і кажа, паказваючы ўправа:
- А вось гэта - Жыдоўская гара!..
Мы зірнулі на мільгануўшую гарушку і нічога не разгледзелі, акрамя зубчатага лесу на ёй.
- Што за гара? Чаму так завецца? - пытаюся ў Таццяны.
Яна адвяла ад лесу памакрэлыя вочы і ўсхвалявана, нібы гэта было ўчора, расказала пра няшчасных жыдоў - нашых землякоў з Лагойшчыны.
- Памятаю, - з болем выдыхнула Настаровіч, - як немцы забіралі з нашай вёскі жыдоўскую сям'ю з малымі дзецьмі, сярод якіх быў і мой аднакласнік Міша. Ён рос вельмі здатным хлопчыкам, імгненна рашаў самыя складаныя задачы ў класе... І яшчэ ён быў надзвычай вясёлы - увесь час усміхаўся, быццам адчуваў, што не дасмяецца ў сваім жыцці... Калі гналі іхнюю сям'ю, - працягвала Таццяна, - Міша ішоў па-мужчынску маўкліва, з суровым тварам, а яго пяцігадовая сястра Кларачка ўсцілала дарогу слязьмі буйнымі... Плакала і іх маці, прадчуваючы бяду...
Таццяна сама выцерла слёзы і ціха дадала:
- Столькі гадоў мінула, а Міша стаіць перад вачыма як жывы... І за што бедных жыдоў знішчалі, ці ж не такія яны, як мы, людзі?..
У машыне стала ціха. Вайна - незажываючая рана для тых, хто з ёй сутыкнуўся...
Цішыню парушыла Левандоўская Надзя:
- Калі разабрацца, мае вы людцы, на чорта мне іхнія маркі - на той свет я іх забяру, ці што? Мне сёння кідаюць падачку за знявечанае жыццё, а хто кампенсуе спаленае, знішчанае, закатаванае?
Я са здзіўленнем зірнуў на старую жанчыну, якая «прачытала» мае думкі: дзе знайсці такую плату, якой можна было б заплаціць сіротам за забітых бацькоў, бацькам - за спаленых дзетак?..
Пытаюся ў Настаровіч Таццяны:
- А што далей было з Мішам і яго сям'ёй, з астатнімі жыдамі? Які іх лёс?
Таццяна сумна адказала:
- Усіх жыдоў з Лагойскай акругі звозілі на тую гару і расстрэльвалі. Цэлымі сем'ямі, з дзецьмі, нават з немаўляткамі... А гару тую людзі пачалі зваць не таму, што не шкадавалі ці не любілі жыдоў, а хутчэй за ўсё ад малаадукаванасці, ад прастаты сваёй...
Вось і я з'ездзіў у Лагойск, нажыў яшчэ адну душэўную рану. Гэтая рана хвалявала, непакоіла, і праз два тыдні я кажу жонцы:
- Хопіць пароцца ў градах, паедзем на Жыдоўскую гару!
Праз сорак хвілін падымаліся мы на яе па пахіленых, зарослых травой бетонных усходцах. «Сустракаў» нас за жалезнай агароджай больш чым сціплы помнічак, на якім - туманны тэкст пра тое, што на гэтым месцы ў час мінулай вайны былі расстраляны «советские граждане»... Ні слова пра жыдоўскую трагедыю, ні паўслова пра колькасць знішчаных... Жонку душылі слёзы, ды і мне было цяжка слова вымавіць - настолькі гэтая братняя магіла рабіла моцнае ўражанне сваёй сіроцкасцю, запушчанасцю, безабароннасцю перад часам і людской абыякавасцю...
У рэдакцыі лагойскай раённай газеты «Родны край», куды заехалі з жонкай Таццянай, даведваюся, што на гэтай «Жыдоўскай» гары загублены каля дзевяці тысяч жыдоў... Жах!
Імчаць па Лагойскай шашы турысцкія аўтобусы, едуць людзі ў Хатынь схіліць свае галовы перад попелам ста сарака дзевяці жыхароў «вогненнай» вёскі, а побач з гэтай шашой, у якіх-небудзь ста метрах ад яе, - спачываюць у малавядомай «Жыдоўскай» гары астанкі дзевяці тысяч грамадзян нашай Радзімы - жыдоў...
Чаго толькі не робіць непрадказальны час з людзьмі! Быў слесарам - стаў прэзідэнтам нейкай там асацыяцыі. Быў касірам у захудалай краме - стаў банкірам. Быў... ды хіба ўсіх пералічыш? Праўда, ад гэтых пераўтварэнняў дзяржаве карысці - як з казла малака. Але за час перабудовы зрабілася тое, аб чым пяецца ў адной даволі несур'ёзнай песні: «Хто быў нікім - той стаў усім!..»
Вось і ў нашым раёне, а дакладней, у сельсавеце, а яшчэ дакладней, у нашай вёсцы, сталі мужыкі чухаць патыліцы - у які бок падацца, каб не «стаць усім», а хаця б «збіць» на бутэльку, бо заробак у калгасе меншы, чым у немаўляткі фічка, а пахмяліцца хочацца кожны дзень. Тут справа вядомая, як пачнуць пахмяляцца, дык так напахмяляюцца, што заўтра зранку зноў «гараць буксы», а каб іх патушыць, трэба вышукоўваць, як кажуць, «нявыкарыстаныя рэзервы». Атрымліваецца - хочаш не хочаш, а будзеш ісці ў нагу з часам, узлезеш на «рыначныя рэйкі».
Вось мужыкі з нашай вёскі, праўда, не ўсе, а тыя, у каго ссінелі насы і няўпэўненая хада, перамаглі сваю сялянскую някемлівасць і, згодна з «рыначным сацыялізмам», пачалі жыць па бартэру: ты - мне, я - табе.
Спачатку выкарыстоўвалі «ўнутраныя рэзервы» - неслі з уласнай хаты сёе-тое, зразумела ж, хаваючыся ад жонак, прадавалі сваё «сёе-тое» каму папала за любую цану, але не ніжэй кошту пляшкі гарэлкі.
Потым сцямілі, што на «ўнутраных рэзервах» доўга не пратрымаешся, бо вясковую хату, як вядома, «аздобліваюць» ложак, стол, лава ды, магчыма, сціпленькі дыванок з набітымі фарбай лебедзямі. Прыйшлося мужыкам «кінуць» мазгі ва ўсе бакі. Але ў які бок ні кідалі мазгі - яны траплялі на калгаснае поле ці на іншую калгасную ўласнасць. Тут нашы «прадпрымальнікі» ўспомнілі другую вядомую песню часоў застою: «Усё вакол калгаснае - усё вакол маё!..»
«Ура! Жывём!» - затрапяталі іх чулыя сэрцы.
Рынак збыту быў пад носам - амаль кожная вёска сёння шчыльна абнесена «парканам» многапавярховых катэджаў ды іншых дыхтоўных будынін.
Неслі і везлі на гэты рынак усё, што шчасціла ўварваць ад кволага калгаснага «стала» - гной, маладую бульбу, цэмент, дошкі, зерне для дачнікавых курэй, хоць свае куры пачалі ад голаду пер'е губляць.
Бывала, прыйдзе гэткі «рыначнік» у краму, каб рэалізаваць здабыты «капітал», працягне дрыготкаю рукой прадаўшчыцы грошы, а тая, перад тым як выдаць бутэльку гарэлкі, прапясочыць на ўсю краму:
- Зноў прыцягнуўся, трасун! Лепей абутак купіў бы - пальцы вунь з ботаў павыскоквалі, а з другога боку пяты нямытыя вывальваюцца!
А «трасун» важна папраўляе залатаную ватоўку і заключае:
- Трэба здароўе падправіць спачатку! Здароўе - даражэй за абутак!
Ды тое, пра што я пішу, усім вядома. Магчыма, я і не паквапіўся б на ваш вольны час, каб не быў сведкам новай формы «прадпрымальніцтва».
Уявіце: выходзяць з кустоў два замызганыя мужыкі, але з «новым» мысленнем і - да калгаснага статка. У кожнага ў руках - па два пустыя трохлітровыя слоікі. Аглядваюцца, туляюцца і, прыгінаючыся, «падшпацыроўваюць» да бліжэйшай каровы, дзе...
- Як ты цягнеш за цыцку?! Нічога ж не цячэ! Захоплівай вымя!
- Можа, гэта нядойная карова?
- Сам ты бычок нядойны! Пусці мяне!
Мяняюцца месцамі, і даенне працягваецца.
- Бачыў, як трэба? Вучыся!
- Бачыць-то бачыў, але ж малако табе ў рукаво цячэ, а праз штаны выцякае...
- Ты раўней банку трымай і не трасіся з ёй!
- Гэта я ад хвалявання калачуся - як-ніяк, а новую справу асвойваем...
Нарэшце «новая справа» асвоена - вымучаны некалькі кароў, і рупліўцы з поўнымі слоікамі накіроўваюцца да бліжэйшых дачаў.
- Каму малачко, гаспадыні?!
- Свежанькае, цёпленькае, сырадойчык! Жонкі прыслалі прадаць - дзеткам хлеба няма за што купіць... Каму малачко?!
...Сапраўды, а каму малачко, у якім абмыліся даўно не бачыўшыя мыла рукі «прадпрымальнікаў»? Ёсць жадаючыя? Адрас дам дакладны!
Што самае смачнае?..
Паспрабуйце задаць гэтае пытанне знаёмым і незнаёмым - пасыплюцца адказы, як гарох з торбы.
Скажуць - гэта ж так проста адказаць: «снікерсы», бананы, ікра, ківі, тарты, крэветкі і... «гарох» будзе сыпацца на вашу галаву так доўга і шчодра, што забудзецеся, пра што і пыталіся. А калі апамятаецеся - выявіце, што галоўная «гарошынка» не вывалілася...
І хоць, як кажуць, пра густы не спрачаюцца, ёсць адзіна правільны адказ, пачуць які, нават сёння, сярод сацыяльнай змардаванасці і духоўнага заняпаду, складана. Матэрыяльныя і духоўныя каштоўнасці пераблыталіся, страцілі ў нашых вачах сваю першародную непаўторнасць і вагу.
Нават тыя, сталейшыя, хто зведаў некалі бязлітасны голад, наўрад ці скажуць сёння, што самае смачнае - хлеб.
Прыпомніце сваё нават не галоднае дзяцінства... Маці просіць схадзіць у краму купіць хлеба, а табе не хочацца, «няма часу», бо яшчэ не нагойсаўся - чакаюць сябры. А калі нарэшце ўсё ж маці выпхне ў краму - па дарозе дамоў абгрызеш гэты хлеб з усіх бакоў так, што і несці няма чаго. І такі ён смачны, і такі ён духмяны - не адарвацца.
Сёння рука ледзь паспявае запхнуць хлеб у рот, як яму ўздагонку другая жвавая рука адпраўляе ўсё, што Бог паслаў, - кілбасу, рыбу, сала... Дзе тут адчуеш смак хлеба - усё перамяшаецца ў нашай «сячкарні» - глык - і сам не ведаеш, што глынуў.
Каб пераканацца ў тым, што хлеб - самая смачная ежа ў свеце, вазьміце, моцна прагаладаўшыся, скарыначку хлеба і разажвіце, пасмакуйце яе - адразу прыпомніце і маленства, і тыя добрыя рукі, якія вырасцілі і спяклі гэты цуд.
Не хачу пакрыўдзіць прыхільнікаў іншых шматлікіх прысмакаў - ешце іх на здароўе, але хлеб можна параўнаць з сонцам.
Як вакол сапраўднага сонца круцяцца планеты, так і вакол хлеба - усе мы.
Жылі мы з жонкай адразу пасля вяселля і ў розных гарадах - я ў Менску, яна - у Горадне, і здымалі куток у чужых людзей, потым я атрымаў ад работы васьміметровы пакойчык на агульнай кухні. Затым - «хрушчоўка» на першым паверсе старога дома, дзе пад нашай кватэрай знаходзілася бойлерная. Часцяком у ёй здараліся аварыі, і смурод з парай прасочваліся ў нашы пакоі. Бывала, што старэнькая мэбля набракала ад вільгаці і трэскалася...
Толькі на пяцьдзесят чацвёртым годзе свайго жыцця я атрымаў больш-менш людскую кватэру, плошчай трыццаць сем метраў. Не атрымаў бы і гэту, каб не быў пісьменнікам.
І вось на першым этапе нашых басцянняў, калі каханне спальвала нашы сэрцы, а абставіны не дазвалялі жыць разам, я завальваў жонку ласкавымі лістамі, яна - мяне. Тэлефанаваў ёй столькі, колькі дазвалялі грошы, хацелася рабіць нешта неверагоднае, незвычайнае, але што я мог зрабіць... Я нават не меў прапіскі ў Менску, жыў нелегальна з братам і бацькамі ў дзесяціметровым пакойчыку, у бараку. Грошы ў мяне - куры не «клявалі», бо не было ні курэй, ні грошай.
Усё гэта замяняла нам з жонкай мядовы месяц і вясельнае падарожжа.
Аднаго разу вясной назбіраў я ў лесе вялікі букет ландышаў, закруціў іх у мокрую тканіну, абматаў паперай, упакаваў у пасылку і адправіў па пошце маладой жонцы.
Скрынка пасылкі была даволі ўнушальная, бо «лялька» з кветак, тканіны і паперы атрымалася не малой.
Колькі ж было здагадак у жонкі і яе сям'і, калі яны атрымалі тую пасылку і яшчэ не паспелі ўскрыць!
Але яшчэ большае было здзіўленне, калі дасталі з пасылкі свежанькія ландышы, бо да такога мог дадумацца толькі закаханы чалавек.
Нарадзілася дзіця...
З першых гукаў, з першых крокаў - на тваіх вачах. Расце, здавалася б, непрыкметна, а разам з тым і неяк надта ўжо хутка.
Нядаўна было - годзік... пяць... Сёння - пятнаццаць!
Што можа быць цікавей?!
Мне пашчасціла назіраць за такім вось непрыкметна-імклівым ростам дзяўчынкі. Не, не маёй дачкі, хаця і пра яе можна было б напісаць многа цікавага. Але сваё дзіця - ёсць сваё, тут можна непрыкметна для сябе і перахваліць яго. А вось пра гэту дзяўчынку - Кацю Васілевіч, пішу з задавальненнем, з радасцю, са светлым пачуццём, нават - з любоўю. Чаму? На мой погляд, яна - унікальная дзяўчынка, асабліва на агульным сучасным, не вельмі радасным, фоне падлеткавага «здароўя» нацыі.
Да гадкоў пяці яна была дзіця як дзіця - як і ўсе дзеці такога ўзросту: па-свойму прыгожая, тоўсценькія шчочкі, захапленне ў вочках ад усяго, што яны бачылі, і - бясконцая колькасць пытанняў.
Потым, гадкоў з пяці, Кацюня пачала не толькі здзіўляцца жыццёвымі з'явамі, а здзіўляць мяне сваімі адносінамі да жыцця, да ўсяго, што яе акружае.
Трэба адзначыць, што ўсе мае назіранні адбываліся (і адбываюцца) у вёсцы Карпілаўка, дзе жылі Каціны дзед і баба. Сёння ў жывых засталася толькі баба Галя.
Вось у гэтую невялікую вёсачку Кацюню цягне з незвычайнай сілай. Нарадзілася ў Менску, а сваёй «малой радзімай» лічыць Карпілаўку. А вядома ж, што многія вяскоўцы са скуры лезуць, каб лічыцца «городскими». У Каці ж свае погляды на жыццёвыя каштоўнасці. З малых год едзе сюды з бацькамі, з радасцю застаецца тут на ўсё лета і, відаць, душой тут спачывае. Каб сказаў, што сяброў ці сябровак тут шмат - дык не. Ці каб ела тут ласункі ды прысмакі - таксама не. Звычайныя вясковыя «разнасолы» - бульбіна, пералежаная скварчына, малако...
Дык вось, прыкладна з пяці гадоў Кацюня пачала цвёрда станавіцца на ўласныя ногі. Куды б ні падалася баба Галя - за ёй, як хвосцік, Кацюня. Баба - у хлеў выкідваць гной, Каця - за ёй. І не проста стаіць ля яе, а дапамагае, наколькі дазваляюць сілы. Баба - у гарод, Каця - ужо тут, порацца, праполвае. Баба - карміць свіней, даіць карову, Каця - пры ёй. Пабяжыць, шчаўя назбірае, збегае ў лес (адна!), прынясе баравічкоў, у хаце прыбярэ, нешта мые, штосьці зашывае... Дзіва! Не Каця, а Папялушка з казкі!
Здаецца, пашлі яе зімой у лес назбіраць пралесак - прынясе і іх.
Вось так, без прымусу, з радасцю, з лёгкасцю, нават з нейкай патрэбай, Каця бярэ ў свае рукі тое, да чаго не надта хочуць дакранацца і некаторыя дарослыя.
Яна даўно на «ты» з жыццёвымі складанасцямі. Сёння - яна спраўляецца і з канём, і спрабуе касіць, і бярэ сякеру ў рукі - і ўсе свае шматлікія справы ўкладвае ў тры словы: «Бабулі трэба ж дапамагаць!»
А якія цудоўныя цацкі яна вырабляе ды вышывае з рознакаляровых кусочкаў тканіны! Тут і лялькі, і звяркі, і птушкі - у краме падобных вырабаў не бачыў!
Такія вось летнія справы ў Каці. Зімой жа яна цалкам прысвячае сябе і свой час вучобе, якую спалучае з курсамі па вывучэнню ангельскай мовы. Што ж - сур'ёзны чалавек да ўсяго ставіцца сур'ёзна.
У вас можа скласціся ўражанне, што яна - «хлопчыкападобная» дзяўчынка, якая кампенсуе працавітасцю недахоп дзявочай чароўнасці.
О не! Не дай Божа (ці дай Божа) зірнуць вам на гэту прыгажосць, на гэты цудоўны бутон! Закахаецеся!
Сёння ёй - пятнаццаць! Прыгожая і стройная, ветлівая і сціплая, яна заслугоўвае лёсу казачнай Папялушкі, якая спаткала свайго прынца. Калі глядзіш на Кацю, радуецца сэрца - не ўсё дрэнна ў жыцці.
Шчасця табе, чароўная дзяўчынка!
Надышла і мая пара ісці служыць у войска. Спачатку прызыўная ваенная камісія зрабіла заключэнне: «Годзен для службы ў надводным флоце», што выклікала з майго боку бурлівую радасць - надта ж мне падабалася марская форма. Тады мяне не засмуціла тое, што на флоце трэба служыць на год больш, чым у войску, - аж чатыры гады. Карпілаўскі Пеця Сліжук служыў на флоце, а чым я горшы?
Потым прыйшла павестка, і я апынуўся ў войску - і дзякуй Богу! Тры гады маладога жыцця, няхай і ваеннай няволі - тэрмін не малы.
Прызвалі мяне з Карпілаўкі, і пачаўся мой «пачэсны абавязак». Усё было добра, але падчас маёй службы брат Косцік забраў старых бацькоў з вёскі ў Менск, дзе ён, працуючы токарам, атрымаў у драўляным бараку дзесяціметровую каморку на Возніцкім завулку. І зажылі яны ўтраіх на дзесяці метрах, як тыя паны на хамутах. Жывуць, перабіваюцца на Косцікаву мізэрную зарплату, бо бацькам за дзесяцігоддзі дармавой працы ў калгасе, згодна савецкіх законаў, дзяржава, замест пенсіі, выставіла фігу (прабачце, не фігу, а цэлых дзве - маме і тату).
Праляцелі тры гады маёй службы, з'еў я не адзін кацёл салдацкай кашы, і выдаюць мне на рукі прыпісное пасведчанне, у якім чорным па беламу, зноў жа, згодна савецкіх законаў, я накіроўваўся туды, адкуль прызваўся, - у Карпілаўку Лагойскага раёна. Адпаведныя дакументы былі адпраўлены і ў Лагойскі райваенкамат, дзе я павінен быў стаць на ваенны ўлік.
Я ў штабе палка паспрабаваў тлумачыць, што за тыя гады, што я служыў Радзіме, сёе-тое змянілася ў маім жыцці, што ў Карпілаўцы мяне ніхто не чакае, але штабныя пацукі адказалі:
- Нічога не хочам ведаць! Кругом марш!..
І паехаў я на Возніцкі завулак «нелегалам», і пасяліўся на два з паловай метры, бо дзесяць лёгка дзеліцца на чатыры.
Тады я і не думаў, і не сніў, што сімвалічныя і непазбеглыя два з паловай метры чакаюць кожнага ў канцы жыцця. Гэта цяпер я такі разумны, а тады я, аддаўшы Радзіме свой доўг, працягваў любіць яе, лічыў яе самым дарагім і неабходным у жыцці. «Ружовыя акуляры» не дазвалялі мне ўявіць, што ёй я не патрэбен. Ёсць я ці не - ёй аднолькава, ёй усё роўна...
Пачаліся мае шматмесячныя і шматлікія пакуты. Мне цяжка было зразумець, чаму мяне, не злодзея, не п'яніцу, чэснага чалавека, выганялі адусюль, куды толькі я ні стукаўся. Бралі ў рукі маё прыпісное пасведчанне і злосна, у адзін голас абураліся:
- Чаго ты да нас прыпёрся? Едзь у сваю Карпілаўку!..
О, я бы з радасцю паехаў туды, але ж там ні сваякоў, ні калгаснай гасадаркі, нічога, за што можна было б зачапіцца. І ружовыя акуляры пачыналі шарэць...
Калі дзесяць метраў жылой плошчы цярпелі нас, то братава зарплата не вытрымлівала чатырох чалавек, мы падгаладоўвалі, не кажучы пра тое, што я не мог зняць з плячэй салдацкай робы. А прыбрацца вельмі хацелася - малады ж.
На працу мяне нідзе не бралі, бо я быў без прапіскі. У казённых абінетах, дзе я намазоліў вочы, ад мяне кідаліся ледзь не на сцены, як ад заразнага. У які бок я ні крануся - усюды была мёртвая сцяна раўнадушша і абыякавасці. Зноў, як і ў маленстве, мне даставаліся братавы старыя штаны, якія я «падфасоньваў», даношваў яго кашулі, з дня на дзень мама варыла буракі, бо гэта была самая танная яда.
Зрэдзь удавалася разгрузіць вагон, але і там усталяваліся свае парадкі, склаліся свае брыгады - чужых блізка не падпускалі...
Раптоўна ад знаёмых паступіла прапанова:
- Ёсць адна баба, ёй, праўда, семдзесят гадоў, затое мае двухпакаёўку. Спаць ты з «жонкай» не будзеш (дзякуй і за гэта), аформіце шлюб у загсе - і ты гарадскі жыхар! А там, дасць Бог, яна доўга не пачырыкае, табе і кватэра застанецца...
- Не-е! - устаў я на дыбы. - Каб я ды ажаніўся з сямі-дзесяцігадовай бабай! Ніколі! Нават фіктыўна не хачу!..
Сёння гэта можа выклікаць усмешку, але не ў мяне. Я і цяпер не паважаў бы сябе за той шлюб, каб ён адбыўся...
Раілі мне і нейкага гарбатага калеку, за якім патрэбен быў дагляд і які за тое, што я буду з-пад яго выносіць ягоныя нечыстоты, прапіша мяне часова як апекуна.
І пра гэта я не захацеў слухаць.
Нарэшце прапісалі мяне, за адпаведную плату, у пасёлку Ліпкі Менскага раёна, і зрабіўся я сапраўдным савецкім чалавекам, бо займеў паперку на руках.
З раённай прапіскай бралі на працу мала куды - у асноўным у нейкія шарагі, але ж я мог зарабіць сабе на штаны і кавалак хлеба.
Дажыла бабуля да адзіноты...
Ці ёсць у свеце што-небудзь горшае і горкае, чым адзінота? На гэта пытанне здольны адказаць толькі той, каго яна, праклятая, напаткала.
Жыве бабуля, цягне гаспадарчую лямку, не паддаецца бясконцай сялянскай працы і свайму ўзросту. За адзін сённяшні дзень чаго толькі ні перабыло ў бабуліных руках: і дрэўка, і дровы, і саганы, і вілы, і сякера, і вёдры з вадой, і нітка з іголкай, і вялізныя вязкі саломы, і маленькі апошні кавалачак хлеба з кубкам купленага ў суседзяў малака. Але гэтыя дзве апошнія «цяжары» ледзь «заўважылі» бабуліны рукі, бо для рук праца - жыццёвая неабходнасць, а кароткачасовы перапынак для яды - вымушанасць.
Ды і прымае ежу вясковец па-асабліваму - прыткнецца на самы крайчык лавы ці табурэткі, міска з заціркай ці булёнам ад яго - за вярсту, быццам ён у сваёй хаце не гаспадар. А ўсё гэта ад таго, што няма калі яму рассядацца ды сталавацца, бо дзень пралятае хвілінкай, а праца чакаць не будзе...
Надышла вясна-вёсенка. Трэба ж неяк адсеяцца, каб не горш чым у людзей было. Тут, як на тое шчасце, прыкацілі на сваіх машынах з горада дзеці з унукамі.
- Дзякуй табе, Божачка! Міца і сына і святога духа! - перахрысцілася старая. - Адсеюся ў пару!
Яна горача прывіталася і рупліва кульганула ў хату, заляскацела міскамі, выцягнула з печы саган з бульбай. Потым дастала сціплы кавалачак сала, саскрэбла з яго леташнюю соль і парэзала яго на тоненькія лустачкі.
«Эх, шкада, што куркі не нясуцца пакуль», - паскардзілася сама сабе і з той жа руплівасцю кульганула на двор.
Тут адчуваліся перадпрацоўная бадзёрасць і ўзрушанасць, чуліся жарты і рогат.
- Дзеткі! Унучкі! - паклікала шчаслівая бабуля. - Хоцькі ў хату, падсілкуйцеся з дарогі, мае залаценькія!
Старая адчыніла варотцы, прапускаючы дарагіх гасцей, і вінавата дадала:
- Вось толькі хлеб выйшаў увесь - выбачайце... Але ж і бульбачка не ўступіць яму...
Нявестка, праходзячы міма старой, артыстычна завойкала:
- Ой! Вой-вой! А мы ж так спяшаліся сюды, што і пра хлеб забыліся!..
- Нічога, дзеткі, і бульбачка яда. Нічога, мае залаценькія...
Усё радзей і радзей пачалі прыязджаць да яе дзеці. Старая гэта заўважыла не па лістках календара, якія адрывала ўрачыста і старанна, а адчула сэрцам... Памёр стары, і за ім падышла да зводу кароўка, бо сена - мужчынская праца. Без кароўкі - ні малачка, ні тваражку, ні смятанкі. Колісь з гаспадаром бабуля выгадоўвала дзвюх, а былі гады, і трох свіней. Тады дзеці маглі, як кажуць, і каўбаскай падперазацца, і ў траўні паляндвічкай паласавацца, а цяпер... Цяпер кволае адзінае свінчо, якое калолася перад Калядамі, у той жа дзень размяркоўвалася па гарадскіх сумках дзяцей, а астаткі потым бабуля выдавала сама сабе ашчадна і з аглядкай на заўтрашні дзень...
Вось і сёння тое сальца, якое магло з'есціся даўно, бабуля паклала на стол - ешце, дзеткі, ешце, унучкі! На здароўеца!
Сціпласць бабулінага стала і беднасць яе кладоўкі адчулі і яе дзеці. Таксама адчулі не нейкімі там лісткамі календара, а сваімі глыбокімі гарадскімі сумкамі, якія раней, ад'язджаючы з вёскі, ледзь паднімалі, а ў апошні час закідвалі ў багажнік машыны, як пушынку. Чаго было цяпер без карысці ездзіць у вёску - толькі бензін паліць ды слухаць скаргі састарэлай маці на цяжкасці лёсу.
Не! Яблык, які аддаў свой сок, ператвараецца ў макуху, а макуху, як вядома, выкідваюць вон. І хоць дзеці былі не дужа адукаваныя, але гэта засвоілі моцна: макуху - вон! Ды, аказваецца, рана плюнулі ў старую студню. Жыццё так рэзка змянілася, што рубель стаў тысячай, а тысяча зрабілася горш таго ж рубля. Зразумелі людзі, што галоўная надзея - зямля. Яна, як было заўсёды, - і накорміць, і не падвядзе. Зразумелі гэта і бабуліны не дужа адукаваныя дзеці. «Аджалелі» яны бензіну, ускочылі ў свае машыны і прыскочылі да маці-бабулі, да маці-зямелькі. Прыскочылі нават без хлеба, бо чулі, што зямля - карміцелька. А навошта карміцельцы хлеб? Раз ёсць зямля - павінен быць і хлеб!
Многія гэтак думаюць...
Хутка расхапіліся танюсенькія лустачкі сала, апаражніўся ад бульбы саган, а бабуля нават не прысела - усё тапталася вакол стала і вінавацілася:
- Эх, шкада, што куркі не нясуцца пакуль... Выбачайце, мае залаценькія... І хлеба...
- Так, матка! Хопіць маліцца! - перабіў бабулін боль старэйшы сын. - Даставай бульбу-насенку. Я тым часам падыду да брыгадзіра па каня, і пачнём сеяцца - няма часу слухаць твае байкі.
- Бульбачка ў варыўні. Я яе і ў мяшэчкі набрала, і прыгатавала, мае залаценькія, - запэўніла бабуля і з радасцю дадала: - Яна ўжо і храсточкі пусціла, будзем хутка маладзенькую есці...
- Кінь ты свае храсточкі-мяшочкі! - зноў перабіў яе сын. - Мы тут рашылі так: хопіць нам цягнуць з цябе апошнія жылы - як-ніяк, ты ж наша матка. Возьмем мы па кавалку зямлі на тваіх сотках і - кожны сам сабе гаспадар. Мы да цябе не лезем, ты - да нас...
- А мае ж вы залаценькія! - пляснула далонямі бабка. - А навошта ж нам дзяліцца?! Бярыце ўсе мае соткі і...
- Не-е! - ужо са злосцю сказаў сын. - Нам твайго не трэба! Мы пасадзім СВАЮ бульбу на СВАІХ участках, а ты - на сваім. Зразумела?
- Поле ж адно, - сумна адзначыла жанчына, - і мы адна сям'я. Што ж, мы барозны будзем лічыць потым, ці як?
- Не хвалюйся, матачка! - рассмяяўся малодшы сын. - І пра гэта мы падумалі: кожны калкамі абазначыць сваю мяжу. У цябе будзе таксама свая мяжа!
- Ды мне мяжа не трэба, - амаль шэптам прагаварыла старая і ўслых дадала: - А ўрэшце, рабіце, што надумалі... мае залаценькія...
І «залаценькія» зрабілі. Як тыя мурашкі, накінуліся яны на «свае» надзелы зямлі і гуртам пад жарты і рогат пасадзілі бульбу...
А бульбачка ж была з храсткамі - нядоўга чакаць маладой...
- Не вешай носа, матка! - супакоіў старэйшы сын. - У наступныя выхадныя, магчыма, і табе пасадзім бульбу - сёння ж няма часу. Справы!.. Ды і сярэдзіну ломіць...
Цяжка было чуць састарэлай маці, якая перанесла горы гора, прайшла праз мора пакутаў, выхавала дзяцей, як яны называюць яе «маткай». Слова «мама» - ад Бога, ад самых глыбінь жыцця, і... чамусьці гэта слова перасталі выгаварваць вусны яе родных дзяцей. Адцураліся яны ад самага першага ў сваім жыцці слова... А не так яшчэ даўно нават нявесткі, зазіраючы ёй у вочы і адначасова - у кубёлак, называлі яе «мамай». Няўжо, каб прагучала слова «мама», пад яго трэба класці кавалак сала ці каўбасу?..
Пакуль гэтая гаркота апякала сэрца старой жанчыны, селі ў машыны дзеці з унукамі, і толькі пыл з-пад колаў шугануў у бабуліны памакрэлыя вочы.
Доўга і нерухома стаяла яна ля мяжы, якая аддзяліла ад яе дзяцей, якая балючай ранай пралягла па сэрцы...
Споўнілася часопісу «Полымя» ці то семдзесят, ці то семдзесят пяць гадоў, не памятаю. Сяргей Законнікаў, галоўны рэдактар часопіса, запрасіў і мяне:
- Будзе сціпла, але пасядзім, пагутарым, па чарцы кульнём...
Падвялі «палымянцы» свае вынікі, пагаварылі аб справе, абмеркавалі планы, і перайшлі мы да «неафіцыйнай» часткі.
У невялічкім пакойчыку паставілі адзін да аднаго два сталы, «заабрусілі» іх паперай і на гэтую ж паперу расклалі бутэрброды - тоненька парэзанае сала, пакладзенае на лустачкі хлеба, і нейкая каўбаса. Тут жа - распалавіненыя яблыкі і, канешне ж, гарэлка. Як той казаў, вяселле справіць можна.
Было нас прыкладна чалавек з пятнаццаць, і сярод іншых - Іван Шамякін і Ніл Гілевіч.
Налілі па чарцы і, пасля кароткага тосту - глыкнулі. Паласкавела! Ядзім сала з хлебам, грызём яблычкі.
Законнікаў, будучы гаспадаром, і кажа:
- Выбачайце, што гэтак сціпла, без талерак і відэльцаў...
- Нічога! Нічога! - загаманілі ўсе. - Няхай сабе так, ды каб часцей было!
Тут адна са знакамітасцяў гістарычна-павучальна зазначае:
- Ведаеце, сябры! А пасля ж вайны вось гэтак і было - клалі сала на хлеб, бралі рукамі і елі. Якія там талеркі ды відэльцы!..
Душу маю, пасля ягоных «скаргаў», запоўніла цемра пасляваенных успамінаў... О-о, каб нам тады, у першыя пасляваенныя гады, ды з'есці кавалачак сальца! Ці хоць бы скарыначку хлеба!
Што ж, кожнаму дасталося сваё...
Чым можна ўзнагародзіць чалавека за сумленную працу?
Пералічвайце ўзнагароды хоць да заканчэння вякоў, а адной узнагароды ўсё ж не назавеце. Не дадумаецеся!
Што тыя грошы! Што тыя рэчы! Што тыя паперы з партрэтам самага чалавечнага чалавека! Дробязі!
Ёсць такі падарунак, унікальны, адзіны ў свеце, які атрымаў мой тата і які сёння захоўваецца ў мяне.
Перад тым як падысці да таямнічай узнагароды, зраблю невялічкі ўступчык.
Вядома, што калгаснікам за працу не плацілі пенсію. Не плацілі, і ўсё тут. Не плацілі пенсію і маім бацькам - такая была ў нас дзяржава.
І вось калі бацькоў, спрацаваных і хворых, забраў у Менск да сябе брат Косцік і ягонай зарплаты не хапала нават на яду, тата пайшоў шукаць сабе работу. Ён яе і знайшоў - уладкаваўся вартаўніком на заводзе «Прамбурвод».
Тата, як і ўсё сваё папярэдняе жыццё, аднёсся да новых абавязкаў сумленна, з адказнасцю. Ён ніколі не спазняўся на працу, не піў, пільна ахоўваў тэрыторыю завода, усе пабудовы і жалязякі.
Другія вартаўнікі маглі і напіцца, і спалі на прахадной да раніцы, пакуль іх не будзілі рабочыя, а тата старанна выконваў свае абавязкі.
І вось начальства заўважыла «перадавіка» і вырашыла ўзнагародзіць чалавека, каб той адчуў шчырасць і шчодрасць кіраўніцтва. Прымай, чалавеча, падарунак, спажывай! Калі ўжо калгас цябе абрабаваў, дык тут сталічная шарага ўсё кампенсуе і маральна, і матэрыяльна!
Паслалі тату ў фотастудыю, каб ён сфатаграфаваўся і прынёс у прафком фотакартку.
Тата зноў жа добрасумленна выканаў загад начальства, прынёс згаданую фотакартку ў прафком, спадзеючыся, што яе будуць чапляць на нейкую Дошку пашаны. Гэта ж быў тады сацыялістычны гонар - ледзь не Нобелеўская прэмія.
Якое ж было яго здзіўленне, калі праз некалькі дзён ягоную ж фотакартку яму ж урачыста ўручылі ў прафкоме. Папляскалі ў далоні і выпхнулі тату за дзверы.
Праўда, на адвароце фотакарткі з'явіўся надпіс з круглай пячаткай. Прыводжу яго даслоўна:
«За добросовестный труд и хорошую трудовую дисциплину наградить именной фотографией.
Директор завода Масловский
Председатель профкома Барташевич
4.XІ.67».
Дзе яшчэ ў свеце дадумаюцца да такога?!
У маленстве амаль усе мы баяліся грымотаў ды перуноў. Думаю, што і ў дарослых асляпляльныя маланкі ды навальнічныя выбухі не выклікаюць у душы асалоду.
І вось, каб супакоіць малечу, дарослыя раілі нам: «Як толькі пачуеце першы гром - хуценька куляйцеся праз галаву!»
Мы спраўна куляліся, сумяшчалі карыснае з прыемным і адчувалі, што наступныя грымоты пужалі нас меней. Вось такі псіхалагічны фактар дапамагаў нам, зусім малым і даверлівым, пераадольваць страх.
Маланкай прамільгнула амаль усё жыццё, і год за годам сустракаеш першы гром спакойна і без страху. Шчыра кажучы, я і забыўся пра тыя дзіцячыя кулянні па траве. Забыўся, але нечакана быў вымушаны пра іх успомніць.
Прыехаў я ў траўні з Менска ў Карпілаўку, згрузіў свае клункі ў хату, узяў хлеб і пайшоў да суседкі - праведаць. Адчыняю дзверы, вітаюся, кладу хлеб на стол і распытваю пра здароўе, пра справы. Яна, у сваю чаргу, распытвае мяне пра мае справы, запрашае сесці. Калі я глянуў на суседку, ажно ў яе пад вокам «ліхтар» гарыць. Такі сінячышча, аж вока заплыло. Хто ж ёй засвяціў гэтак? Муж яе памёр, а болей у хаце нікога няма.
Раблю выгляд, што нічога не заўважаю, бо пра такое не пытаюцца.
Тут яна сама ўсміхаецца і паказвае пальцам на сваё вока:
- Гэта ж учора быў першы гром, каб яму заняло!
Я здзіўлена гляджу на «ліхтар» і ніяк не магу скумекаць, якое дачыненне мае першы гром да падбітага вока.
Тады суседка, якой ужо пад семдзесят гадоў, тлумачыць:
- Гэта ж я, старая дурнота, пачуўшы першы гром, выскачыла на двор і кульнулася праз галаву. Ды так бразнулася, што каленам ледзь вока не высадзіла...
Аказваецца, не ўсё тое, што можна рабіць малым, дазваляецца старым.
У Менску, у Нацыянальным мастацкім музеі, некалькі гадоў назад адбылася выстаўка твораў нямецкай мастачкі-авангардысткі. «Сюжэты» ўсіх работ аднолькавыя - сінія, жоўтыя, зялёныя ды чырвоныя плямы і палосы перамешваліся, перакрэсліваліся. Магчыма, гэта трэба разумець - я не спецыяліст, не зразумеў. Думаў, што назвы карцін прыадкрываюць завесу таямнічасці. Чытаю: «Куды мы ідзём?..» Падыходжу да другой, трэцяй, іншых карцін - назва тая ж... Зусім заблытаўся я і пайшоў з залы...
У пяцідзесятыя - шасцідзесятыя гады ў калгасах за працу амаль нічога не плацілі. Але ўсё ж людзі пачалі пакрысе абжывацца - мелі кароўку, гадавалі аднаго-двух парсюкоў, трымалі курэй, садзілі бульбу, гародніну.
Моладзь хоць і гвалтоўна, але затрымлівалі на зямлі. Здавалася, што жыццё ідзе ўгару, што з кожным крокам, з кожным годам будуць набірацца моцы і калгасная, і сялянская гаспадаркі. Я быў і сведкам, і ўдзельнікам тых падзей.
Потым, застаючыся жыхаром сваёй вёскі і няхай блудным, але сынам сваёй зямлі, з горыччу бачыў, як адмірае вёска, як дзічэе і гіне зямля.
Як толькі спынілі гвалтоўнае трыманне моладзі ў вёсцы - моладзь пацягнулася да лёгкага жыцця - у горад. У вёсцы яе нічога не трымала. Рубель быў і тады не на апошнім месцы ў жыцці, але дзяржава афіцыйна настойвала на тым, што грошы - зло.
Так. У горадзе былі хоць якія забавы, быў хоць які заробак, у вёсцы не было ні забаў, ні рубля. І гэта - адна з галоўных трагічных памылак, якая паскорыла падзенне будынка, пад які не паклалі падмурак.
Прайшло сорак год горкіх маіх назіранняў, а ўперад - ні кроку.
Тыя нямногія мае аднагодкі і людзі больш сталыя з апошніх сіл трымаюць вёску, не даюць канчаткова рухнуць абяссіленаму і абяскроўленаму сялянскаму побыту. Ці надоўга хопіць сіл?..
А якое дачыненне маюць тыя абстрактныя работы нямецкай мастачкі да нашай змардаванай вёскі? Думаю - прамое.
Калі ў мастацтве маюць права на жыццё і рэалізм, і авангардызм, і ўсялякі «ізм», то зямля не церпіць «абстракцыяністаў». Ёй патрэбен толькі прафесійны рэалізм.
Гледзячы на абстрактныя адносіны да зямлі і людзей на ёй, міжволі думаеш: «Куды мы ідзём?»
Мішка (царства яму нябеснае) наведаў пры жыцці суседа Адама (дзякуй Богу, яшчэ жывы).
- Здарова, Адаме!
- Адкуль яно, Міхаська, тое здароўе?!
- А што будзем рабіць? - пытаецца Мішка і ведае, што Адам, як заўсёды, дасць добрую параду.
Адам раіць:
- Здароўе патрабуе дагляду! Яго неабходна пастаянна падтрымліваць! - і, падумаўшы, дадае: - Калі ёсць чым падтрымліваць...
- Ёсць! - ускочыў Мішка і дастаў з кішэні роўна столькі, колькі каштуе пляшка з «лякарствам». Але грошы са сваёй рукі не выпускае, а папярэджвае суседа: - Ахвярую з адной умовай: пляшку купіш толькі ў маёй Броні! (Броня - яго жонка.)
- Чаму ў яе? - пытаецца Адам.
- Таму, - тлумачыць Мішка, - што гэтыя грошы я толькі што «пазычыў» у яе з панчохі і лічу за абавязак, каб яны вярнуліся роўненька дамоў. Зразумеў?
- Не дурань, дзякуй Богу! - і Адам падаўся да суседкі.
Броня радасна прыняла ў Адама «навар» і выдала яму запаветную пляшку.
Адам вярнуўся да сябра, і той не ўтрымаўся ад тоста:
- А я ў школе ніяк не мог зразумець Маркса, што гэта за формулу ён прыдумаў: «тавар - грошы - тавар». Сёння бачу, што не зусім дурны ён быў чалавек!
Ці то дзякуючы Марксу, ці то Мішкавай кемлівасці, але грошы з Бронінай панчохі кожны дзень спраўна траплялі да Адама, і ён спраўна адносіў іх гаспадыні, абменьваючы на «тавар».
Аднойчы стрэльнула здагадка Броні ў мазгі, і яна не толькі пералічыла грошы, але і запісала іх нумары. Запісала і жахнулася - яе родненькія грошы гуляюць туды-сюды, а гарэлка задарма вандруе ў суседнюю хату.
«Ах, так! - узвінцілася яна. - Ну, я вам пакажу!» - і замест гарэлкі наліла ў пляшку вады. Наліла і ветліва - Адаму:
- На здароўечка, Адамка! Прыходзь яшчэ!..
Вярнуўся яе Мішка дамоў збянтэжаны і цвярозы, цыгарку смаліць ды моўчкі пасапвае.
- Што гэта ты сёння, як нашкодзіўшы кот? - смяецца Броня. - Няўжо ў Адама зачынілася крама?
Мішка збянтэжыўся яшчэ больш і ляпнуў:
- Што я?! Шкада Маркса - не спрацавала яго формула!
Адчыняюцца сенцы, і на ганак выходзіць узрушаная жанчына, адпіхвае нагой худога сабаку і крычыць суседцы:
- Ты чула? Хуліа з Жуліяй пасварыліся і сёння не размаўлялі!
Суседка бразнула аб зямлю вядро з конскім калам і схапілася мурзатымі рукамі за галаву:
- Ды што яны, здурнелі?! Учора Рыкарда з Алівіяй за дзве гадзіны ні разачку не пацалаваліся, а сёння Хуліа і Жулія пайшлі наперакасяк! Як гэта я прапусціла такое?..
На вуліцу пачалі выходзіць жанчыны з другіх хатаў.
- Ды што там Хуліа?! - кіпяціцца «падмога». - Вунь Паула наставіла рогі Радрыгасу! Вось гэта дык да!
- А з кім? З кім наставіла рогі? - закрычалі адразу некалькі састарэлых жанчын, якія ў сваёй маладосці не ведалі, што гэта такое - «наставіць рогі».
- З Мэйсанам! З кім жа яшчэ?! Не з Хуанам жа!
- А што Хуан зрабіў табе дрэннага? Ён што, гарод табе стаптаў?
- Ды твой Хуан у параўнанні з Карласам як чарвівы казляк побач з баравіком!..
Я стаю, здаецца, у роднай вёсцы і не магу крануцца з месца, каб ісці ў сваю хату. Куды я трапіў? Ці мая гэта вёска? Дзе я - у Аргенціне, Бразіліі ці Амерыцы?
Не! Дзякуй Богу, не! Ды і жанчыны гэта нашы, беларускія, вясковыя. Вунь на іх - драныя ватоўкі, скрыўленыя, стаптаныя, крыху маладзейшыя за іх, боты, кожная мае ў роце два-тры зубы...
Бедныя бабы!.. Затуманілі ім мазгі розныя бяздарныя тэлесерыялы.
- І якога ражна трэба майму малаку?! - скардзіцца гаспадыня суседцы. - Здыму смятанку - смятанка густая, палец не лезе, перакулю яе ў бойку, збіваю-збіваю, каб масельца зрабіць...
- І што? - цікавіцца суседка.
- А нічога! - адказвае гаспадыня. - Адна сыроватка ў бойцы. А куды што дзяваецца - дзіва нейкае!
- Нячыстая сіла! - коратка і рашуча заключае суседка.
- Што, нячыстая сіла? - уздрыгвае гаспадыня.
- Нячыстая сіла з'ядае тваё масла! Вось што!
- А як гэта яна? - падалася ўсім целам уперад гаспадыня.
- А вельмі проста!.. Ці заходзіла да цябе тая чарнакніжніца?
- А-а... Заходзіла, сядзела, сморгала носам...
- А пра масла была гаворка?
- Пра масла?.. Стаяў у талерцы на стале камячок даўнейшага масла... Яна і паднесла да яго свае падслепаватыя вочкі, і залопала языком: «Маё ж масла жаўцейшае! Маё ж масла жаўцейшае!..»
- Вось табе і адказ, куды дзяваецца тваё масла з бойкі!
- А куды?!
- А туды, што наслала чарнакніжніца нячыстую сілу ў бойку, яна і есць тваё масла.
- А што рабіць? Я ж ужо трэці раз пераводжу смятану на сыроватку...
Суседка пераходзіць на шэпт:
- Па-першае, пахадзі з пустой даёнкай паміж яе пракосаў і адразу ідзі даіць сваю карову. Пярэйдзе да цябе малако і ад яе каровы...
- А што далей? - не церпіцца гаспадыні.
- А па-другое, укінь у бойку тры іголкі, а потым выкульвай смятану і збівай масла, - шэпча суседка.
- А іголкі для чаго? - здзівілася гаспадыня.
- А для таго, што нячыстая сіла, калі пачне жэрці тваё масла, паколіць язык і ўцячэ з бойкі.
- Дзякуй, суседачка, за добрую параду! - з памакрэлымі вачыма выдыхае гаспадыня...
На гэты раз масла і сапраўды згрудзілася ў вялікі жоўты ком, які пагойдваўся не ў сівой сыроватцы, а ў беленькай маслянцы.
Шчаслівая гаспадыня ўрачыста паклала масла на талерку, лыжкай абгладзіла, абкругліла яго, аблізала лыжку і паставіла талерку на сярэдзіну стала. Хацела накрыць ручніком ад мух, але адчыніліся дзверы і праз парог ступіў брыгадзір.
- О-го-го! Якое масла! - усклікнуў брыгадзір. - А каб да гэтага масла (і брыгадзір пачухаў пад носам), дык і смага б згасла!..
«Прыйдзецца ставіць пляшку, - падумала гаспадыня, - і каб яна табе ўпоперак стала!..»
- Дзякуй, што зайшлі! - замітусілася яна. - Зараз прагонім смагу! Хвіліначку!
Нарэзаўшы сала і хлеба, паставіла яна на стол пляшку самагонкі і наліла брыгадзіру поўную шклянку.
- А сабе! Кульні, пакуль пішу працадні! - пажартаваў ён.
- І сабе, і сабе, куды ж я дзенуся! - і гаспадыня наліла сабе ў кілішак.
- Ну, будзем! - і брыгадзір, праганяючы смагу, некалькімі глыткамі апаражніў шклянку.
- Сальца бярыце! Сальца! - частуе гаспадыня.
- Не! Я пачну з масельца! Такое жоўценькае і апетытнае, што само ў рот просіцца! - і брыгадзір паклаў на хлеб вялікі кавалак масла. Хлеб з маслам, нібы сом у вір, нырнулі ў брыгадзіраў рот, і яго сківіцы пачалі перамалваць гаспадыніны прысмакі.
Раптоўна брыгадзір ускочыў з лавы і зароў:
- Ой, нячыстая сіла! Ой, халера!
- Што? Што здарылася, брыгадзірка?! - да паўсмерці перапужалася гаспадыня.
Брыгадзір стаяў з шырока разяўленым ротам, з якога дастаў іголку. Начальніцкі язык быў у крыві.
Гаспадыня падумала: «Калі ўжо сам брыгадзір зароў «нячыстая сіла», значыцца, з бойкі яна пераскочыла ў брыгадзіраў рот... І дзякуй Богу - самае месца для яе!» - з палёгкай уздыхнула яна.
Ёсць сярод майго прыдбанага за жыццё «багацця» адна сапраўды бясцэнная для мяне рэч. Гэта - вышываная кашуля.
Бяру яе калі-нікалі ў рукі, з хваляваннем апранаю і адаграваюся душой, вяртаюся ў юнацтва, адчуваю сябе маладым, прыгожым, шчаслівым!
Здавалася б, што тут надзвычайнага і незвычайнага? Кашуля як кашуля, праўда, аздобленая нацыянальным вышываннем. Але ў гэтай нацыянальнай асаблівасці яе і незвычайнасць.
Не ведаю, чым кіравалася мая матуля тады, сорак гадоў назад, нацыянальнымі пачуццямі ці адчуваннем прыгажосці, але яна купіла нам, тром сынам, па вышыванцы. Купіла самым першым у вёсцы! І купіла, нягледзячы на тое, што кожная капейчына была на ўліку, а вышываныя кашулі каштавалі значна даражэй за звычайныя.
Затое як мама свяцілася гонарам і радасцю, калі мы апраналі кашулі на свята ці ідучы на вечарынку. Ды і самі мы, гледзячы адзін на другога, свяціліся незвычайным святлом.
Што ні кажыце, а падсвядома, у глыбіні душы, мы, апранаючы нацыянальныя кашулі, больш адчувалі сваю еднасць з зямлёй, на якой нарадзіліся. Гэтае адчуванне абвастралася і таму, што ты меў гонар насіць нацыянальную вопратку, і таму, што тады ў вёсцы гучала толькі беларуская мова.
Сёння хтосьці мог бы назваць гэта нацыяналізмам. Але ж сэрца нам цешыла сваё, беларускае. Мы ж не прыніжалі іншыя нацыянальнасці, носячы вышыванкі. Які ж гэта нацыяналізм?..
А цяпер уявіце вясковыя танцы. Хлапец у вышыванай кашулі запрашае на танец дзяўчыну, на якой - модная тады белая, ды яшчэ з узорцамі, кофтачка. І плывуць у танцы такія прыгожыя, урачыстыя пары - вачэй не адарваць!
Не ва ўсіх хлопцаў былі вышыванкі, але ж і нямала было ўладальнікаў нацыянальнай прыгажосці і годнасці.
Як не хапае сёння гэтага!
У кнізе паэм «Люстэрка лёсу» я сфатаграфаваны ў вышыванай кашулі. Хтосьці мог і падумаць: «Вось апрануў нечую вышыванку, каб выпендрыцца». Не! Гэта мая, родная, тая кашулька, якая сорак гадоў назад, з мамінай ласкі, сагравала мне душу, рабіла сапраўдным сынам сваёй зямлі.
Чаму мой, а не наш, як, напрыклад, Янка Купала, Максім Багдановіч, Якуб Колас?..
Ці не таму, што толькі я - яго аднавясковец, што я сын бацькоў, якія добра ведалі сям'ю Лявіцкіх і шмат распавядалі мне пра яе? Мой і таму, што я больш за паўстагоддзя цесна звязаны з сядзібай Ядвігіна Ш. і кожны год - шмат разоў за год - чышчу знакамітую крынічку і ратую ад канчатковага знішчэння не менш знакаміты дуб-дзядулю. Мой Ядвігін Ш. і таму, што я катэгарычна не дазволіў археалагічным рупліўцам пералапачваць падмурак колішняга дома Лявіцкіх у пошуках невядома чаго. Мне не хацелася, каб святое месца зноў парушылі, разрылі, зруйнавалі - нібы адкапалі нябожчыка і вытраслі яго кішэні, тым больш што ўжо аднойчы калгасныя трактарысты, у пошуках золата, перавярнулі падмурак шмат разоў.
Яшчэ і таму мой Ядвігін Ш., што я паставіў памятны знак ля закінутай сядзібы, які праз год пачалі ламаць і знішчаць сучасныя вар'яты, я, хто скандэнсаваў у паэме «Пан Лявіцкі» не літаратурную вычурнасць, а біяграфічнасць яго лёсу...
Можна было б працягваць пералік таго, што звязвае мяне з Ядвігіным Ш., але вам і так намулілі вочы аўтарскія «я». У
даным выпадку я не саромлюся такой нясціпласці, бо ўсе мае «я» аддадзены Антону Іванавічу Лявіцкаму.
Хто сёння стане на абарону знакамітага нашага суайчынніка? Адзінкі! І галасы тых адзінак паглыне мёртвая абездухоўленасць нацыі. Вось чаму сярод гэтага глухога маўчання я і заяўляю:
- Мой Ядвігін Ш.!
Пра Ядвігіна Ш. распавядаць і проста, і складана.
Проста і прыемна таму, што ён - таленавітая, творчая асоба, вядомая ў літаратурным асяроддзі як пісьменнік, паэт, публіцыст.
Адно толькі тое, што Ядвігін Ш. з'яўляецца першапачынальнікам беларускай прозы, надае яго літаратурнай постаці гістарычную вагу. Раман «Золата» (на жаль, не гэта золата шукалі сквапнікі ў падмурку) пісьменнік не паспеў закончыць, але і тое, што дайшло да нас, яскрава гаворыць пра талент аўтара.
Многабаковасць і сіла яго таленту такія, што калі б адкласці ўбок усе яго празаічныя і паэтычныя здабыткі, а пакінуць толькі публіцыстычныя нататкі - знакамітыя «Лісты з дарогі», гэтага хапіла б, каб узнесці імя Ядвігіна Ш. да вышынь лепшых твораў беларускай літаратуры. Трапнасць назіранняў у «Лістах з дарогі», сакавітасць і вобразнасць мовы пераносяць нас у той час, робяць сведкамі падзей далёкай даўніны.
Не меншую літаратурную каштоўнасць маюць і яго кароткія навелы. Праз гэтыя глыбока псіхалагічныя, з тонкім гумарам і лёгкай сатырай творы Ядвігіна Ш. можна ставіць побач з А. П. Чэхавым.
Параўноўваць-то можна, але такое параўнанне выклікае і сум, бо імя Чэхава высока ўзнесена ягонымі суайчыннікамі, а імя Ядвігіна Ш. для большасці беларусаў дагэтуль незнаёмае. Упэўнены, што гэтая ж несвядомая большасць, прачытаўшы творы Ядвігіна Ш. і азнаёміўшыся з яго складаным і трагічным лёсам, усклікне: «Мой Ядвігін Ш.!»
Але, пералічваючы літаратурныя вартасці Ядвігіна Ш., я наўрад ці скажу штосьці новае, хаця кожны па-свойму ўспрымае і асобны твор, і кожную творчую асобу.
Лепей вярнуся да таго, з чаго пачынаў, - да зямлі, беражліва песціўшай талент Ядвігіна Ш., - да Карпілаўкі.
Відаць, угодна было Богу зрабіць так, каб я нарадзіўся ў Карпілаўцы і адчуў сэрцам тое, што адчуваў Ядвігін Ш. І няма ніякай маёй заслугі ў тым, што ўсё сваё жыццё «карыстаюся» сцежкамі Антона Іванавіча, прагульваюся па прыгожай ліпавай алеі, пасаджанай знакамітым аднавяскоўцам, п'ю смачную вадзіцу з той крыніцы, якая наталяла і Ядвігіна Ш., з тужлівай удзячнасцю зрываю здзічэлы яблык з яблынькі-калекі славутага колісь саду Лявіцкага...
Можаце верыць, можаце не, але я заўсёды адчуваю сябе тут напружана - усё здаецца, што вось-вось выйдзе насустрач Антон Іванавіч. Хвалююся, быццам сапраўды адбудзецца такая сустрэча. Напэўна, душа Ядвігіна Ш. так і не пакінула родных мясцінаў...
Адчуваю вострую віну за многае... За тое, што знакаміты дуб-дзядуля, якому б яшчэ жыць ды жыць, хутка перастане зелянець сваёй неабсяжнай кронай, бо нядобрыя людзі, у маю адсутнасць, выпалілі яго, скалечылі. І каб не маё штогадовае і шматразовае яго ратаванне, даўно б ён ужо падпіраў неба мёртвымі галінамі...
Балюча і ад таго, што не ўдалося мне ўскалыхнуць лагойскія ўлады і разам стаць на абарону сядзібы, якая ператварылася ў звалку дачніцкага смецця і бруду, дзе раскапалі кар'ер, дзе размясілі трактарамі глыбокія каляіны.
Крыўдна і адтаго, што не ўдаецца мне ажыццявіць галоўную мэту свайго свядомага жыцця - пабудаваць і стварыць хоць невялічкі музей Ядвігіна Ш. Ёсць і экспанаты, і шмат цікавых дакументаў, але няма разумення тых, ад каго залежыць пабудова такога музея.
Адзін высокапастаўлены чыноўнік з урада спытаўся ў мяне, калі я прывёз яго на сядзібу пісьменніка:
- Ядвігін Ш.? Хто такі? Дакажы, што ён знакамітасць!..
Паўтаруся: пра Ядвігіна Ш. і проста, і складана распавядаць. Вось чаму балюча і складана распавядаць пра яго - імя гэта доўгія гады замоўчвалася афіцыйнымі коламі, не падабалася яго беларускасць, яго адданасць сваёй зямлі, ідэі адраджэння Беларусі.
А што сёння? І сёння Ядвігіна Ш. ведаюць у Беларусі нямногія.
Хацелася б сказаць колькі слоў і пра тую, якая дзяліла з Антонам Іванавічам усе складанасці жыцця, - пра яго жонку, Луцыю Гнатоўскую.
Ядвігін Ш. у час першай сусветнай вайны зрабіў высакародны ўчынак - прывёз у свой карпілаўскі дом пяцьдзесят дзяцей сіротаў.
Дом быў звычайны, драўляны і не надта ўжо вялікі, але ўсім хапіла месца.
Менавіта Луцыя як гаспадыня атуліла дзяцей цеплынёй і пяшчотай, менавіта яна гатавала ім есці, укладвала спаць, бо прыслугі ў доме не было. А ў Лявіцкіх - і сваіх чацвёра дзетак!
Сучасным «панам» такое высакародства і не снілася...
А як свяціліся цеплынёй маміны вочы, калі яна расказвала пра «пані Лявіцкую»!
- Што была за душа! Якая дабрыня! Папросіць, бывала, карпілаўскіх жанчын памагчы зжаць сярпамі жыта, а сама вакол нас збіваецца з ног - і памагае, і нясе з дому розныя вясковыя прысмакі, і частуе нас і кожную жанчыну называе душачкай...
Кажучы «мой Ядвігін Ш.», я, у першую чаргу, як яго аднавясковец, бяру большую частку нашай агульнай віны за недастатковае ўшанаванне памяці знакамітага пісьменніка.
Толькі патрыёт сваёй зямлі, чалавек з высокім грамадзянскім пачуццём мог сказаць: «Мова - гэта кроў народа...»
Ад сябе магу дадаць, што належнасць да нацыі, да сваёй зямлі, да гісторыі сваёй Радзімы немагчыма, калі ў сэрцы перастала гучаць родная мова.
Духоўная абяскроўленасць, абыякавасць да мінулага і будучыні - вось дыягназ нашага сучаснага захворвання.
Лёгка пачысціць крынічку Ядвігіна Ш. - цяжэй нашу застойлівую несвядомасць і непавагу да сябе.
Перакруціўся мой лёс настолькі, што я, вясковец да апошняй крывінкі, зрабіўся гарадскім жыхаром. І, як па той прымаўцы - гадка есці, ды не кінеш, - мушу жыць сярод чужога сэрцу, непатрэбнага душы асяроддзя.
З узростам гарадское жыццё робіцца невыносным, даядае і апошняія нервы, і астатняе здароўе.
Што б я рабіў, каб мяне не чакаў і не сустракаў карпілаўскі старэнькі дамок? Як толькі выпадае магчымасць, я імчу туды напіцца вачыма родных мясцін, наталіць сэрца водарам шчымлівых успамінаў і галасамі мінулага.
З маладосці прылятаю сюды хоць на гадзіну - і ў маразы-завеі, і ў дажджавую макрэчу, і ў спякоту.
Асабліва люблю прыязджаць у вёску зімой. Аўтобус давозіць да Жукаўкі, ад якой да Карпілаўкі ўсяго два кіламетры.
Што гэта за кіламетры! Цуд! Дарога праз лес! У лесе ціха, бялютка, чыста. Сляды вавёрак, зайцоў, лісаў, ласёў. Кожнае дрэва знаёмае - джгаеш бадзёра і ўсхвалявана. Сустрэча з роднымі мясцінамі - заўсёды свята!
І вось аднойчы зімой саджуся я ў аўтобус і еду ў Карпілаўку. Апрануты па-паходнаму: старэнькая шапка, паношаная куртка, боты. У вёсцы трэба і снег расчысціць, і дроў прынесці, і печ распаліць - у чыстай вопратцы рабіць гэта нязручна.
Еду я ў аўтобусе, разглядаю пасажыраў, адшукваю сярод дачнікаў мясцовых жыхароў, знаёмых. Аўтобус быў паўпусты, знаёмых я не ўбачыў і перавёў погляд на праплываючыя краявіды.
Потым звярнуў увагу на мужчыну майго ўзросту, які сядзеў перада мной, важна адкінуўшыся на сядзенні, ганарліва задраўшы галаву.
Калі ён павярнуў яе крыху да акна, я пазнаў у ім Толіка з Лекараўкі. Калісьці, у маладосці, я дапінаў на вечарынкі ў тую Лекараўку, хоць знаходзіцца яна ад Карпілаўкі няблізка. Толік граў на гармоніку, і я нядрэнна заломваў мяхі - мы нават падсяброўвалі.
Увогуле, моладзь адной вёскі тады ведала моладзь з усіх навакольных вёсак.
- Толік! Здароў! - пляснуў я яму па плячы. - Ледзь пазнаў цябе!.. (А не бачыліся мы гадоў дваццаць.)
На Толікавай задранай угару галаве была андатравая шапка, на плячах - рацінавае паліто. Нічога ў гэтым дзіўнага не было, ён ехаў у сваю вёску да бацькоў - не ў ватоўцы ж ехаць.
У адказ на мае словы Толік, не паварочваючыся, кінуў нядбайна ўбок:
- Прывітанне!.. - і яшчэ вышэй «заламаў» галаву.
Я пачаў распытваць пра жыццё, пра справы, пра лёс. Толік адказваў, але скупа:
- Жыву, як бачыш, добра... Працую таксістам... (Тут быў зроблены асабліва ганарлівы націск.)
Магчыма, таму, што бачыў на мне сціплую вопратку, ён адказваў на ўсе пытанні, як кажуць, праз губу. Адказваў на пытанні - і не больш. Ніякіх сустрэчных пытанняў, ніякай зацікаўленасці да мяне.
Бачу, што размова не атрымліваецца, адварочваюся да акна і працягваю любавацца краявідамі.
Праз некалькі хвілін маўчання ён задаў «дзяжурнае» пытанне:
- А ты як?
Я і сам, ужо без цікавасці, гэтак жа дзяжурна адказаў:
- Ды так... Жыву...
Зноў паміж намі насцярожылася цішыня.
Вось як бывае: непрыемная гаворка, непрыемнае маўчанне, гады падзяляюць людзей, аддаляюць іх, робяць непатрэбнымі адзін аднаму. (Ёсць, на шчасце, і прыемныя выключэнні.)
Зноў праз Толікаву губу вывальваецца пытанне:
- Ну а працуеш ты дзе?..
Пытанне было зададзена, і я мусіў адказаць:
- Я - маёр міліцыі...
Божа мілы! Што зрабілася з Толікам! Чалавек імгненна перамяніўся - крутнуўся да мяне, ледзь сядзенне не выкруціў. Куды дзелася ганарыстасць і фанабэрыстасць?! Вочы яго заззялі, прыемная ўсмешка ўпрыгожыла твар, вусны не спыняліся ні на хвіліну.
- Слухай, Сярога! Давай сустракацца! Вось мой адрас, мой тэлефон! Трэба па сто грам зрабіць! Якая сустрэча! Мы ж былі сябрамі!..
Усё гэта паходзіла на анекдот, на сатырычнае кіно, не верылася, што ўсё гэта я раптоўна ўбачыў у жыцці, побач з сабой. Здзіўляюся, навошта насіць у сабе такі хлам, такі непатрэбны цяжар - другога, штучна створанага, адмоўнага чалавека?
Гэта ж так проста і лёгка - заставацца самім сабой.
Складанае гэта паняцце - шчасце.
Да яго ставяцца даволі легкадумна і карыстаюцца ім налева і направа.
Часта можна пачуць:
- Я шчаслівы чалавек!
Безадказная і бяздумная заява.
Такое можа сказаць толькі дзіця, акружанае дабрабытам і бацькоўскай ласкай.
Толькі дзеці, пры наяўнасці неабходных умоў, могуць адчуваць тое, што завецца поўным шчасцем.
Ды і іх крохкае шчасце засмучаецца дзіцячымі перажываннямі і шчырымі слязьмі, нават ад страты любімай цацкі.
Дарослы чалавек, з нармальным светаўспрыманнем, хаця і не перажыўшы асабістай нейкай трагедыі і гора, не назаве сябе шчаслівым, бо інфармацыйны ціск з усіх бакоў такі моцны і жорсткі, што шчаслівым, у поўным сэнсе гэтага слова, можа лічыць сябе толькі сляпы, глухі і з каменным сэрцам чалавек.
Хіба ж можа чалавек, пахаваўшы сваіх бацькоў, некага з родных ці блізкіх сяброў, а калі і не пахаваўшы, то назіраючы кожны дзень па тэлевізары, як ліецца кроў, сказаць:
- Я шчаслівы!
Чалавек з узростам апускаецца ўсё глыбей і глыбей у перажытае і словам «шчасце» можа карыстацца толькі па нейкаму выпадку:
- Я шчаслівы тым, што выйшла ў свет мая кніга...
- Я шчаслівы тым, што магу быць з вамі...
- Якое шчасце, што бяда абмінула ваш дом...
Гэтымі шчаслівымі выпадкамі-імгненнямі трэба вельмі даражыць, як і словам «шчасце».
Ідзе дыскусія. Спрачаюцца сацыёлагі, сексапатолагі, псіхолагі і іншыя шматлікія «олагі» і «ёлагі». Адны даказваюць, што неабходна расказваць дзецям з малога ўзросту, адкуль бяруцца такія ж, як яны, дзеці і як яны «робяцца», інакш гэта растлумачыць «вуліца».
Другія настойваюць на тым, што прыйдзе ўсё само сабой.
А трэція... А трэціх не заўважаюць, іх нібы не існуе. А яны, гэтыя трэція, пераканаўча і даволі натуральна, кожны дзень з экранаў кіно і тэлевізараў дэманструюць «любоў». Сёння «гэта» завецца любоўю. Слова «любоў» і паняцце любові страціла свой першапачатковы чысты, незямны сэнс...
Прыліпне першакласнік да тэлевізара і засвойвае ўрок, што «заняцца любоўю» - значыць легчы ў пасцель з першым сустрэчным, што «трахнуцца» - гэта зноў жа «любоў». У моладзі і падлеткаў самае папулярнае і моднае слова «трахнуцца». Чаму дзівіцца, яно штодня злятае з экранаў, яно стала афіцыйным у «культурным» лексіконе.
Уся гэта тэлевідэаінфармацыя ў спалучэнні з нашымі «дасягненнямі» ў галіне агульнай культуры - спрыяльная глеба для росту бездухоўнасці моладзі.
Не, не трэба дзецям агулам растлумачваць, адкуль бяруцца дзеці. Ды і не агулам весці такую гаворку вельмі не проста.
У кожнай сям'і свая атмасфера даверу ці недаверу паміж бацькамі і дзецьмі. Ці ж можа п'яны бацька агітаваць сына за цвярозы лад жыцця? Ці пабудавала сям'я той маральны падмурак, апіраючыся на які, бацькі маюць права ўводзіць дзяцей у інтымны свет узаемаадносін паміж жанчынай і мужчынам?
Ды і як будуць выглядаць у вачах сваіх дзяцей нават самыя адукаваныя і звышмаральна ўстойлівыя бацькі, якія пачнуць «раскрываць» дзецям вочы, а тыя ўжо неаднаразова бачылі ў сяброў па відзіку дэталёва гэту «любоў».
Некаторым бацькам і не снілася тое, што ведаюць іх дзеці...
Сексуальная рэвалюцыя адбылася. І, як кожная рэвалюцыя, яна прынесла з сабой у лёс грамадства разруху, разбурэнне асноўных каштоўнасцяў жыцця. Разбуранымі аказаліся і душы дзяцей, падлеткаў, моладзі.
Вушы вянуць, калі даводзіцца праходзіць міма падлеткаў, сярод якіх і дзяўчынкі. Але гэта толькі бачная частка айсберга...
Нібы ўчора было і маё юнацтва. Сёння гэта здаецца дзіўным, але светлыя юнацкія мары гарманічна спалучаліся з паводзінамі, з адносінамі да дзяўчат. А што ўжо казаць пра адносіны да той адзінай, якая падабалася? Можаце лічыць мяне пячорным чалавекам, але, рыхтуючыся праводзіць з вечарынкі сваю абраную, я збіраўся расказаць ёй пра стан сваёй душы словамі розных песень. Баяўся, што не хопіць мужнасці звычайнымі словамі сказаць ёй пра свае пачуцці, таму перабіраў у галаве ўсе песні пра каханне, якія і спяваў ёй на працягу ўсёй няблізкай дарогі да яе вёскі. Нават баяўся ўзяць пад руку, каб не паказацца ёй нахабным. Вяртаючыся дамоў, адчуваў крылы за спінай, душу перапаўняла святло нязведаных пачуццяў і прадчуванне хвалюючых таямніц жыцця. Зноў жа спяваў, цяпер на ўсё горла, бо не спяваць было немагчыма.
Упэўнены, што і нашы бацькі, і амаль усе больш далёкія продкі ішлі да вяршыні кахання дарогай светлых пачуццяў.
І дзіўная рэч - ніхто ім у маленстве не расказваў і не паказваў, адкуль бяруцца дзеці, а мы з'явіліся на свет Божы.
Малайцы, продкі, - дадумаліся неяк самі!..
Ад вуліцы, ад тэлебачання і ад завугольных «настаўнікаў» сёння, на жаль, не ўратаваць дзяцей і моладзь. Марная праца тлумачыць ім, што і адкуль. Неабходна другое.
Трэба на фоне здаровага сямейнага ладу неназойліва, на канкрэтных або абстрактных прыкладах паказваць, да чаго прыводзяць тыя ці іншыя паводзіны. Трэба закрануць душу дзіцяці ці падлетка неабсяжнасцю і прыгажосцю жыццёвай перспектывы і пераканаць у тым, што ўсяму свой час.
Нават забаронены плод не будзе смачным, калі сарваць яго не ў пару.
Рашыў вялікі начальнік спусціцца з вышыні сваёй пасады і праехаць па вёсках - крыху «абнародзіцца».
Едзе ён між хісткіх платоў і дзіравых стрэхаў, назірае з машыны праз высокі быльнёг за хліпкім жыццём сваіх падданых, зяхае.
Раптам бачыць ля плота старую бабулю, якая рве крапіву і піхае яе ў кошык.
- Спыніся! - загадаў шафёру. - Трэба з людзьмі сустрэцца, выслухаць іх.
- Здарова, маці-гаспадыня! - і начальнік працягнуў пухлую руку старой.
Тая нясмела падала сваю перакручаную працай даланю.
- Дзякуй Богу, мацуюся!.. А чый будзеш, дзіцятка? - пацікавілася бабуля.
- Я ... (і начальнік назваў сваю пасаду).
Старая выхапіла сваю даланю з пухлай рукі і спужана пачала яе выціраць аб прыпол сукенкі.
- Ой, прабачце, я ж, старая-дурная, не прызнала і сунула вам сваю мурзатую руку! Яшчэ раз прабачце!..
Начальнік шырока ўсміхнуўся:
- Ну што вы спужаліся? Я ж такі, як і вы, я ж з народу, з самай гушчы.
- Вось дзякуй, дык дзякуй, што заехалі! Да нас жа ніводная кіраўнічая душа не залятае... А тут вы!..
- Ну, як жывяце? Якія скаргі? Чаго б вам яшчэ хацелася?
Старая пакланілася:
- Ой, дзеткі, мне хоць бы плот крыху...
- Я бачу, вы на вітамінчыкі націскаеце! - і начальнік паказаў на крапіву.
- Гэта ж няма чым парасятка карміць, дык я...
Начальнік зноў перабіў бабіну гаворку:
- А я ў вашай руцэ адчуў сілу. Вы яшчэ крэпіцеся! Ёсць порах!
Старая цяжка ўздыхнула:
- Якое тут крапленне? Які порах? Адна порхаўка засталася... Каб хоць крыху лекаў якіх ці...
- А ў вас, я гляджу, сінія вочы, як у маладой...
- Мне ж ужо, дзеткі, восемдзесят першы год крануўся, а вочы я выплакала ад...
- Нічога! Трымайцеся! Мала засталося! Усё ідзе на пад'ём, угару прэ!
- Яно-то хай усё ідзе сабе, - абураецца старая, - але ж маёй пенсіі не хапае нават на...
- Я ж сказаў, усё прэ ўгару! Праз якіх сем-дзесяць год - цукерку з рота выпускаць не будзеце!.. Так, якія яшчэ пажаданні? Смялей! Я вас зразумею, я ж з самай гушчы!
Старая апусціла галаву, сумна зірнула на свае драныя гумавыя боты, якія не абновіш і за тры пенсіі, і толькі цяпер заўважыла, што працягвае выціраць сваю заросшую гразёй даланю.
- Якія пажаданні, дзеткі? Усё ў нас добра...
Тут бабуля ўспомніла, што ў вёсцы няма вады, старыя студні абсунуліся, зараслі. Толькі яна раскрыла бяззубы рот...
- Ох і паветра ж у вас тут! Дача! Санаторый! Жыві - не хачу! - пацягнуўся, як пасля сну, начальнік, потым адчыніў дзверцу машыны і з асалодай сеў на сядзенне. - Бывай, маці-гаспадыня! Бачу, што жыве яшчэ наша вёска! Нічога, мала засталося! Мацуйцеся!
Пыл з-пад колаў шугануў бабулі ў вочы, асеў на «вітамінчыках».
Хацела старая працягваць ірваць крапіву для галоднага парсючка, але падклыпала суседка.
- Хто гэта з табой так доўга балясаў?
- Ого! Гэта ж быў... (і старая назвала пасаду субяседніка).
Цяпер ужо суседка ўсклікнула:
- Ого!.. Ну, і як ён? Што гаварыў? Што абяцаў?..
Старая рогам хустачкі выцерла сасмяглыя губы і толькі ўздыхнула.
- Ну што ты, як рыбіна, маўчыш? Пра што была ў вас гаворка? Ці гэтак жа ты і з ім маўчала?
- Ды гаварылі мы з ім пра ўсё, але як гусь з парасём. Я - пра адно, ён - пра другое...
- А хоць што ён абяцаў надалей? Як будзем жыць?
- Сказаў, што мала засталося...
- Што мала засталося? - спужалася суседка. - Жыць нам мала засталося, ці што?..
- Вось гэтага я не зразумела, - адвярнулася старая і зноў пачала рваць крапіву і запіхваць яе ў кошык.
Кожны павінен жыць у сваім часе. Але не кожнаму гэта ўдаецца, а хутчэй за ўсё - нікому, бо за чалавечы век жыццё мяняецца, перакручваецца настолькі, што незразумела - дзе галава, дзе ногі.
Што застаецца рабіць? Жыць-дажываць, бо далейшае жыццё - быццам нелюбімая ежа, якую вымушаны жаваць як не сваімі зубамі - ведаеш, што іншай не будзе...
І гэта штодзённая, нелюбімая «ежа» атручвае душу і ўвесь твой унутраны свет.
Што былі раней за танцы!..
Кожны танец - гэта спалучэнне паводзінаў, манераў, пераўвасаблення. Гэта і своеасаблівы настрой, новыя пачуцці.
Вальс нараджаў крылы, адчуванне палёту, бязмежнасці часу. Полечка выклікала лёгкасць, спрытнасць, імпэт. Ночка і кракавяк патрабавалі элегантнасці, артыстычнай зладжанасці з партнёркай...
А што былі за песні раней!..
Меладычныя, мілагучныя, напоўненыя сэнсам і непаўторнай лірыкай! А як яны выконваліся! З годнасцю, з павагай да творчасці і слухачоў.
Рэдка на якое пытанне можна адказаць адназначна, тым больш на пытанне: «Адкуль сёння столькі жорсткасці ў людзей?»
Сярод шматлікіх прычын ёсць адна, на першы погляд, бяскрыўдная. Гэта - рытм сучаснага жыцця і яго... музычныя рытмы.
Можна не чапаць афіцыйную сцэну, экран, дзе творы, у асноўным, на адзін манер, дзе выканаўцы, мокрыя ад поту, ледзь не поўзаюць па сцэне, а суперапаратура глушыць напавал.
Дастаткова ўважліва зірнуць на падлеткаў, услухацца ў іх музычны свет - і жахнуцца. Жахнуцца ад адсутнасці разумення моладдзю нават «сваёй», сучаснай музыкі. Перамагае дэфармацыя густу і павагі да ўласнага «я», падпарадкаванне натоўпу аднагодкаў, дыскатэчнаму вірусу. Рытмы, далёкія ад музыкі, запаланілі, атручваюць, знявечваюць кволыя душы.
Ідзе малады хлапец, пачэпіць навушнікі - і адбойны малаток рытмаў б'е і б'е па мазгах, лупіць па светаўспрыманню юнака. Дома ці ў сяброў працягваецца гэта духоўнае самагубства.
Але... Але праз пэўны час гэтая моладзь, як і я, азірнецца назад і з настальгічным болем скажа:
- Эх, які цікавы быў наш час! Якія былі мелодыі і рытмы!..
І хто мае права гэтаму пярэчыць? Кожны жыве ў «сваім» часе...
Безумоўна, немагчыма ўсё жыццё «вальсаваць». Юнацтва, маладосць патрабуюць і музыкі, адпаведнай стану душы, але неабходна ведаць, што музыка, песні, танцы ва ўсе часы былі прызваныя не выпустошваць, а напаўняць душы людзей прыгожым і вечным...
А я застаюся ў тым далёкім, сваім часе, які атуляе маю душу незабыўным водарам мелодый і гукаў.
Адсталы я чалавек...
Прабачце!
Які самы хітры і асцярожны звер? Кажуць, ліса. А з птушак, безумоўна, самая кемлівая і дасціпная - сарока.
Сусед, бывае, дзень туляецца з ружжом ля хаты і хлява, каб падстрэліць яе за тое, што крадзе курыныя яйкі. Дзе там! Патуляецца, пасядзіць у засадзе, плюне і пойдзе дамоў. Сусед - у хату, яна - да хаты...
І вось нядаўна «прыпісалася» ў маім двары нейкая прыблуда сарока. Я скрыпну дзвярыма - і на ганак, а яна аднекуль - шусь на варотцы. Сядзіць і глядзіць мне ў вочы. Што гэта з ёй здарылася? Куды дзелася яе прыродная самаахоўнасць і пільнасць? А-а! Вось у чым справа! Састарэла бедалага ды, відаць, і аўдавела на старасці гадоў. Пер'е пагубляла і з хваста, і з крылаў. Нямогласць і голад перамаглі асцярожнасць - вось і ціснецца да чалавечага жылля яна.
Пашкадаваў я сароку і пачаў кожны дзень падкормліваць яе, а хутка мы і пасябравалі.
Адно толькі дрэнна - ад'еду ў Менск, а думка непакоіць: як там мая сарока?
З задавальненнем пішу невялічкі працяг гэтай гісторыі.
Вяртаюся ў вёску з Менска і нецярпліва азіраюся - дзе мае шматгадовай даўніны сябры: дзве суседскія коткі - Лялечка і Пушынка, і ці на месцы два суседскія сабакі - Байкал і Мульцік? На месцы! Ля маіх варотцаў - радасна сустракаюць мяне, і я мітусліва рыхтую пачастункі.
А дзе ж мая нядаўняя сяброўка - сарока? Забавілася дзесь... Не! Вось і яна распушылася на плоце, чакае гасцінца. Добра!
Пакуль рыхтую прысмакі на «сяброўскі стол», заўважаю, як штосьці чорнае маханулася ля акна. Асцярожна выглядваю на двор і... дыханне заняло. На сцежцы, ля ганка, сядзіць велізарны прыгажун груган!
Не ведаю, ці хітрая гэта птушка, але асцярожнасці ў яе - праз край. Хату аблятае за вярсту, чалавека - за дзве.
Я не мог адарваць вачэй ад гэтай таямнічай птушкі, якая, як сцвярджаюць, жыве трыста гадоў. Усё сваё жыццё я верыў гэтай байцы, але потым пагартаў энцыклапедычны даведнік і быў расчараваны - жыве гэта птушка прыкладна сорак гадоў...
І ўсё ж колькі б ёй ні было наканавана жыць, яна - цікавая і прыгожая!
Што яе прымусіла сесці ля майго ганка - ці лістападаўскія халады і галаднеча, ці давер да чалавека? Не ведаю, ды і не важна гэта. Важна іншае: усе мы, жыхары нашай планеты, - узаемазвязаны і неабходныя адзін аднаму.
Радаўніца... Святы дзень для кожнага сэрца, у якім гучаць галасы пайшоўшых з жыцця людзей.
Радаўніца - гэта тая непрыкметная кладачка, той нябачны масточак, па якіх вяртаюцца ў нашы думкі родныя, блізкія, продкі. І ўдзячная памяць пракручвае эпізод за эпізодам, год за годам - увесь мінулы час, калі мы мелі шчасце глядзець у вочы цікавым людзям, чуць іх размовы, адчуваць цеплыню іх жывых сэрцаў.
Радаўніца... Чакаеш яе, рыхтуешся, кожны год імчыш на могілкі да родных, як на сустрэчу, спадзяешся на нейкі цуд. Прылятаеш - пальцы рук да болю сціскаюць халодную агароджу, і разумееш тое, што даўно зразумела, што цяжкім грузам носіш у сэрцы - сустрэчы ніколі не будзе. Ні-ко-лі! Страшнае гэта слова, бязлітаснае...
Ніяк не магу да канца разабрацца, што гэта за дзень такі - Радаўніца? Знешне ён нават падобны на святочны дзень - людзі чыста апранутыя, узрушаныя, кветкі ў руках. Рухавасць, руплівасць. Нехта падфарбоўвае агароджы, хтосьці штосьці садзіць, прыбірае, выграбае смецце. Людзі вітаюцца, перагаворваюцца, дзеляцца навінамі - вясковыя ж могілкі збіраюць аднавяскоўцаў, землякоў, знаёмых.
І толькі чорныя хусціны і ўчарнелыя ад гора твары тых, хто нядаўна перажыў пахаванне, напамінаюць, што лепей бы не было такога свята. І з гэтым нельга не пагадзіцца.
Але Бог стварыў чалавека смяротным, таму такі вось дзень неабходны. Гэты дзень не толькі ўшанаванне памяці памерлых і забітых, гэта і праверка нас, жывых, бо, здавалася б, нямая магіла, а можа многае расказаць пра адносіны жывых да мёртвых. І не толькі расказаць, а адказаць на пытанне: «А ці ж людзі мы?..»
Рыхтуюся да Радаўніцы я загадзя. Купляю штучныя кветкі, вяночак. Запасаюся гарэлкай - яе трэба многа. Потым з жонкай, напярэдадні Радаўніцы, едзем на могілкі, робім самую чарнавую работу, каб менш пэцкацца на Радаўніцу.
І вось на дзевяты дзень пасля Вялікадня - Радаўніца. Надвор'е ў гэты дзень амаль заўсёды сонечнае - Бог спрыяе.
Гадзін у дзесяць пачынаюць збірацца людзі. Хто на падводах, хто на машынах, хто пешшу. Выгружаюць сумкі, клункі, нясуць рыдлёўкі, вёдры, слоікі з вадой.
Выгружаемся і мы, дастаём з машыны сумкі, усё неабходнае. Заходзім у загароджу, перахрышчваемся, «вітаемся» з бацькамі. Штосьці падчышчаем, падграбаем, выносім за дарогу сухі шыльнік. Потым старанна ўпрыгожваем кветнічак магілы штучнымі кветкамі, ставім у слоіку жывыя. Мыем рукі і сцелем посцілку. Перш-наперш ставім талерачкі і кілішкі бацькам, потым сабе. Выстаўляем з сумкі гарэлку, раскручваем закусь. Наліваем гарэлку бацькам і сабе, дзелімся з бацькамі і ежай. Яшчэ кладзём ім па фарбаванаму яйку, якія дзеля гэтага хаваем ад Вялікадня. Але заседжвацца доўга не ўдаецца, бо магілы бацькоў знаходзяцца ля самага ўвахода на могілкі. Людзі ідуць і ідуць на могілкі, і амаль усе яны ведалі бацькоў жывымі. Вось чаму я загадзя запасаўся гарэлкай - людзей трэба прывітаць, наліць па чарцы.
Праз нейкі час ідзём ужо мы ад магілы да магілы. Усе мае карпілаўцы, за выключэннем двух-трох чалавек, «адпачываюць» тут. Як цяжка даюцца мне гэтыя пераходы. Колькі цікавых людзей, на сялянскай мудрасці і прыродным гумары якіх я выхоўваўся, ляжаць у гэтай зямельцы. Мая вёска заснула векавым сном. Большасць - аджыла адпушчаны Богам век, але ёсць і недажыўшыя не адно дзесяцігоддзе. Вось - маладзенькая і прыгожая Левандоўская Галя, якая трагічна загінула. Тут жа яе бацька, яшчэ не стары чалавек - Левандоўскі Людвіг. А вось мой сусед Мурашка Мішка. Побач - мой сябар Васілевіч Барыс і ягоны брат Васілевіч Лявон, з якім я па-суседску збіраўся дажываць век. Вось - вясёлая і прыгожая Вера Бабіцкая...
Цяжка, ой як цяжка насіць ад магілы да магілы камяк у горле.
Я і акрамя Радаўніцы часцяком бываю тут, але сёння дзень асаблівы - святочна-жалобны дзень.
Цяжка тут бываць, яшчэ цяжэй ад'язджаць адсюль. Быццам тут застаецца... не, не быццам, а сапраўды тут застаецца частка майго лёсу, частка майго сэрца, частка мяне самога.
Без той святой часткі не было б ні мяне, ні працягу жыцця на зямлі.
Тое, што свежына ў вёсцы - значная падзея, вядома многім, нават тым, хто нарадзіўся ў горадзе.
Вяскоўцы ж майго веку і сталейшыя ведаюць, што свежына - гэта яшчэ і своеасаблівы рытуал.
Па-першае, смалілі свінчо не смуроднымі бензінавымі лямпамі, не з дапамогай газавага балона, якіх тады не было, а звычайнай саломай.
Роўненькую, ад вымалачаных снапоў салому тата трымаў у сухім месцы спецыяльна для смалення.
Смаліць саломай было марудна, патрабавалася шмат часу і намаганняў, затое сала лічылася пасля такой працэдуры смачным і здаровым.
Па-другое, у нашай глухой вёсцы тых часоў гарадскімі харчамі і не пахла, пра многае і не чулі. А калі пахла і чулі - не было грошай, бо бюджэт кожнай сям'і са скрыпам дазваляў купіць самае неабходнае - цукар, соль, муку, боты, ватоўку.
Вось чаму ледзь не ўсёй вёскай збіраліся па чарзе вакол самага галоўнага і, бадай, адзінага вясковага прысмаку. Але спачатку прыходзілі толькі мужчыны - у асноўным - «спяцы» па заколцы і разборцы свінні. І хоць кожны гаспадар дасканала валодаў свяжыннай тэхналогіяй - ад парадаў і прапаноў не было адбою.
І вось парсюк абкочаны, заколаты і пакладзены пасля смалення на нейкія дошкі ці старыя дзверы для яго разбірання.
Тут пачыналася галоўнае. Выразаў тата квадратны кавалак грудзінкі, і ў тое паглыбленне набягала кроў. Бралі мужчыны алюмініевы кубачак, зачэрпвалі кроў і па чарзе пілі яе. Тады гэта лічылася карысным і неабходным для здароўя чалавека пітвом.
Я быў у той час хударлявым і даволі бледнатварым хлапчуком, з-за чаго пра мяне чамусьці, гаварылі: «Белы, як снягір...»
Мяне гэта здзіўляла, бо снегіры зусім не белыя...
Вось мне мужчыны і кажуць:
- Ну а ты, снягір, што стаіш? Пі - пачырванееш!
Мне вельмі хацелася быць падобным на гэтых дужых, рашучых аднавяскоўцаў, і я, перамагаючы нехаценне, зачарэпнуў і выпіў крыві, якая была цёплай і саланаватай...
З часам пастарэла вёска, памаладзелі звычаі, і пра згаданы рытуал болей у нас не чуваць.
Акопы... Купалавы Акопы...
Для мяне Акопы існуюць у трох іпастасях: Акопы тых гадоў, калі Купала знаходзіў тут прытулак для душы, для стварэння лепшых сваіх твораў. Другія Акопы - Акопы майго дзяцінства і юнацтва. Трація Акопы - сучасныя, даволі штучныя...
Мне помняцца, мяне хвалююць «другія» Акопы, калі я, малапісьменны, часцяком забягаў туды, не ведаючы пра святасць гэтага месца, не прачытаўшы яшчэ аніводнага Купалавага радка, хоць чуў, што быў такі паэт, які наязджаў да сваёй маці ў Акопы...
Дык чым прыцягвала мяне гэтае месца? Перш за ўсё -сваёй прыгажосцю, утульнасцю. Мне падабалася круглая, застылая, нібы люстэрка, сажалачка, над якой задуменна звісалі ліпы. Мяне прыцягваў агромністы камень-валун, на які я любіў ускарабкацца і сядзець, слухаючы птушыныя спевы і шум лістоты. Але больш за ўсё я любіў пасядзець «у дубе». Дуб гэты стаяў крыху воддаль ад сядзібы. Нехта некалі не паленаваўся выдзеўбці ў ягоным ствале нешта падобнае на крэсла, у якім было вельмі прыемна сядзець. Казалі, што ў гэтым «крэсле» Купала пісаў свае творы, але гэтая навіна мяне мала хвалявала, і я прыходзіў да дуба не таму, што нейкі там Купала сядзеў у ім, а таму, што мне падабалася ўціснуцца целам у ствол і нібы зліцца з магутным волатам-дрэвам.
На вялікае шчасце, аднаго разу я «зацягнуў» у Акопы свайго швагра Казіка, які любіў фатаграфаваць, і ён сфатаграфаваў мяне і на валуне, і на бервяне ў вадзе сажалачкі, і седзячы ў дубе.
Дуба таго няма «ў жывых», як і многіх-многіх прыгажуноў-дубоў, што па-аднаму «паразбягаліся» па палях. Гэтыя помнікі прыроды заміналі калгасным «рупліўцам», якія выкарчоўвалі трактарамі дрэвы, каб з таго месца, дзе яны раслі, узяць жменьку збожжа.
Сапраўды, свіння есць жалуды, не задумваючыся, адкуль яны ўзяліся...
Фотаздымкі тыя ў мяне захаваліся, і я вельмі імі даражу. На пагорку, вышэй сажалачкі - у бок Будаў, з травы выглядваў падмурак колішняга дома, побач з якім захаваўся глыбокі і прасторны склеп. Сцены яго былі выкладзены каменнем і зацэментаваныя. Склеп быў даволі глыбокі, і я ні разу, хоць надта хацелася, не адважваўся спусціцца ў яго, бо баяўся, што не вылезу наверх.
Ад падмурка да сажалачкі на даволі крутым схіле захаваўся сад. Сёння, калі пачынаю гаварыць музейным супрацоўнікам пра той сад, яны недаверліва маўчаць ці робяць выгляд, што не пачулі маіх слоў.
А з гэтага састарэлага і дажываючага свой век садка мы са старэйшым братам мяхамі цягалі ў Карпілаўку смачныя яблыкі, бо свайго саду не было. Дзве вярсты несці мех з яблыкамі, калі ад стомы заблытваюцца ногі і, здаецца, няма сіл удыхнуць паветра, - такое, і паміраць будзеш, - не забудзецца.
Сёння - няма падмурка, няма склепа, няма дуба, знік садок...
Няхай бы стаялі хоць сухія дрэвы-помнікі, як стаяць яблынькі-калекі ў садзе Антона Лявіцкага.
У Акопах не засталося нічога натуральнага - ёсць толькі музейнае, штучнае, сярод якога пасвяцца харужанскія каровы. Магчыма, рупячыся аб жывёле, склеп і засыпалі. Спрабуючы пачысціць дно ў сажалачцы, парушылі, «прабілі» яе дно, і вада не хоча трымацца ў новай, штучнай.
І толькі дух купалаўскага генія тут натуральны і вечны... Сёння я, адукаваны і свядомы, з хваляваннем прыходжу да святых Купалавых мясцін, з сумам і болем іду па «трэціх», штучных, Акопах і зайздрошчу сабе - таму хлапчуку Сярожу, якога лёс прыводзіў сюды шмат гадоў назад...
Ад Лускава да Карпілаўкі - пятнаццаць кіламетраў. Невялікі адрэзак знакамітага Даўгінаўскага шляху, па якім у свой час ездзіла менавіта ў Карпілаўку цэлае сузор'е вядомых людзей: Антон Лявіцкі (Ядвігін Ш.), Зоська Верас, Палута Бадунова, Ядзвіга Раткевіч, Змітрок Бядуля, Уладзіслаў Галубок. Даўгінаўскі шлях меў гонар «несці на векавых сваіх плячах» і славутага Максіма Багдановіча, які наведаў аднаго разу Ядвігіна Ш. у Карпілаўцы.
Янка Купала таксама многа год наязджаў гэтым жа шляхам да сваёй маці ў Акопы, што побач з Карпілаўкай, ды і ў самой Карпілаўцы бываў неаднаразова - сустракаўся тут з Ядвігіным Ш.
Цяжка нам сёння ўявіць, якім ён, Даўгінаўскі шлях, быў тады, на стыку мінулага і цяперашняга стагоддзяў.
Думаю, што не менш цяжка і вам уявіць славуты адрэзак шляху ледзь не паўвекавой даўніны, бо сёння анічога не засталося ад яго.
Мне «пашчасціла» дзесяткі, а можа, і сотні разоў адтупаць па гэтаму адрэзку Даўгінаўскага шляху. Чаму «пашчасціла» ў двухкоссі? Таму, што не так ужо і мала пятнаццаць вёрстаў пехатой, ды яшчэ з клункам ці з клункамі, ды не заўжды добрым надвор'ем.
А патрэба ехаць з Карпілаўкі ў Менск была ў асноўным адна - хлеб. Мама і сама выпякала вялізныя, круглыя, смачныя караваі чорнага хлеба, але часцяком канчалася мука, і тады - ногі ў рукі і, хоць дождж, хоць завея, - уперад.
Які ж ён быў, гэты кавалак Даўгінаўскага шляху ў пяцідзесятыя гады? Вядома, што дарогі, як і людзі, з часам мяняюцца, бывае - да непазнавальнасці.
Калі ласка, тых, хто не шкадуе абутку і часу, запрашаю ў падарожжа.
Рэйсавы аўтобус Менск-Радашкавічы прыпыняўся ля вёскі Лускава, дзе звычайна выходзіў я, ускідваў на плечы свой скарб і пачынаў не вельмі вясёлую работу - некалькі гадзін «пералічваць» крокамі няблізкую дарогу.
Вёска Лускава расцягнулася на цэлую вярсту ўздоўж дарогі. Таму пакуль праз яе пройдзеш - не адна пара дасціпных вачэй «абмацае» цябе ад выгаралай шапкі да стоптанага абутку, не адзін сабака аббрэша цябе праз плот, а то і кінецца ў ногі з адчыненых варотцаў. Ідзеш-ідзеш, а, здаецца, канца вёсцы няма. Не любіў я хадзіць праз Лускава, а мусіў - другой дарогі не было.
Дарога па вёсцы ўвесь час паволі лезе ўгару. Таму, калі нарэшце пакінеш вёску за плячыма, апынаешся на пагорку. Тут з палёгкай уздыхаеш і пачынаеш разам з дарогай забіраць управа і спускацца ў лес, які «паглынае» дарогу і падарожнага, навісае над галавой, закрывае сабой неба. Гэта так званы Гарошкаў лес. Пэўна, жыў тут колісь нейкі Гарошка, магчыма, і меў свой лясок - вось гэты лес з даўніх часоў і пачалі зваць Гарошкавым.
Некалі прайсці ці праехаць праз яго было вельмі небяспечна. Мама расказвала, што ў яе маладыя гады ў гэтым лесе лютавалі бандыты, пераймалі людзей, асабліва на падводах, абіралі да ніткі, а некага нават забілі.
Спускаюся ў гэты лес - цёмна, ціха, страшна... Ведаю, што тых бандытаў даўно няма, але на ўсякі выпадак клункі з хлебам сціскаю мацней - дзівак, дзіцянё.
Тут, унізе, бяжыць управа ад Даўгінаўскага шляху непрыкметная лясная дарога-конка. І хоць яна да «знакамітасці» дачынення не мае, але я не магу не прыпыніцца, каб не толькі перавесці дух, а сказаць некалькі слоў пра тое святое месца, да якога праз паўвярсты прывядзе ўхабістая конка. А прывядзе яна ў вёску Лясіны, у вёску з прыгожай назвай і трагічным лёсам. Больш за сто дамоў з жыхарамі спалілі тут немцы ў вайну - ніводнага лясінца не засталося ў жывых... Вёску пасля вайны часткова адбудавалі сваякі закатаваных і проста людзі са свету.
Але час не церпіць - трэба крочыць далей, тым больш што пройдзена ўсяго нейкіх дзве вярсты з хвосцікам.
Ад гэтай лясінскай дарогі-гаротніцы шлях крыху выгінаецца ўлева і пачынае працяглы ўзыход на ўзвышша. Вось тут пачынаецца самы сумны кавалак шляху адлегласцю паўтары-дзве вярсты, роўны, нібы струна. Калі дарога віхляе, нырае ды вынырвае, ісці намнога весялей, чым па выцягнутай, здаецца, да бясконцасці роўнай дарозе. На роўным адрэзку дарогі заўважаеш, наколькі няхутка ты «паўзеш», быццам стаіш на месцы і толькі паднімаеш і апускаеш то адну, то другую нагу. Гэты роўны адрэзак Даўгінаўскага шляху выводзіць да вёскі Мацкі, якая па даўжыні не менш Лускава, але, дзякуй Богу, застаецца справа ўбаку.
Чамусьці толькі на гэтым роўным адрэзку шляху захаваліся прысады - у асноўным бярозы. Старыя, каржакаватыя, пакручаныя часам і вятрамі, з сухімі, а то і зламанымі вяршынямі, яны зачароўвалі сваімі фантастычнымі постацямі. Колькі ім было гадоў - адзін Бог ведае. Канешне ж, больш за сто - бярозы жывуць доўга.
Дзівосна ісці між такімі прысадамі - быццам цябе суправаджаюць Акропалі ды Калізеі, настолькі веяла ад акамянелых дрэў даўніной...
Мінуўшы прысады, шлях зноў збягае ў даволі глыбокую лагчыну і адразу ж прымушае прыкладаць намаганні, каб ускарабкацца на працяглы пад'ём, на новы пагорак. На гэтым пагорку аглядваешся на Мацкі і, крыху аддыхаўшыся, па адносна роўнай мясцовасці, забіраеш управа, каб праз якіх пару вёрстаў прыйсці ў Шапялі.
У Шапялях з палёгкай уздыхаеш, бо сюды часцяком дапінаеш на вечарынкі - значыцца, праз пяць вярсцін дом!
Толькі мінаеш Шапялі, як зноў «губляецца» неба, бо над галавой шчыльна змыкаецца змешаны лес, сціскае з двух бакоў дарогу, паглынае святло. Гэта свой лес, свае сцежкі - не трэба хвалявацца за клункі, якія ўжо пазразалі ўсе плечы.
Ды дзякуй Богу, што ўсяму жывому думка пра дом дадае сілы! Чым бліжэй да свайго гнязда, тым шыбчэй і радасней ідзецца. Таму дзве вярсты ад Шапялей да Жукаўкі праскокваеш, як кажуць, на адной назе.
Дарога ў Жукаўцы рэзка збягае ўніз, «паднырвае» пад невялікую рачулачку і гэтак жа рэзка бяжыць уверх, дзе сярод хатак на самым пагорку - цэркаўка.
«Жывая» цэркаўка, якая дзейнічае! Гэта ж трэба - да Жукаўкі ў тыя часы можна было дабрацца толькі на сваіх дваіх, а святара неяк усё ж прывозілі, і на рэлігійныя святы тут збіраліся людзі з усёй акругі, адбывалася шэсце вакол царквы з плашчаніцай і царкоўнымі спевамі. Хіба такое можна забыць?!
Потым, пры лепшай дарозе, царква доўгія гады не дзейнічала, развальвалася, рушылася. Сёння яна, адноўленая і памаладзелая, зноў збірае па святах вернікаў.
З жукаўскага пагорка дарога круціць уніз, улева, дзе, спаласнуўшыся ў другой рачулачцы, рэзка падкручвае ўправа і ўверх, абмінаючы былы масток праз рачулку, ад якога застаўся разрэзаны вадой насып.
Адразу за Жукаўкай пачынаецца Здарэнне. Даўней гэта было вельмі бойкае месца - быў заезны двор, жылі багатыя жыды, поп. Наколькі яны былі багатыя, сведчыць той факт, што дачнікі, якія апанавалі гэтыя мясціны, знайшлі ў канцы васьмідзесятых гадоў (зусім нядаўна!) тры зліткі золата ў зямлі.
Але ліха бяры тое золата, пададзімся далей праз Здарэнне, у якім у час нашага падарожжа няма і чалавечага духу, акрамя нас з вамі. Шлях у Здарэнні - амаль самы бездарожны. Дарога, калі можна назваць яе дарогай, ідзе ўгару. Дажджавая і паводкавая вада павымывала метровай глыбіні звіліны-канавы, агаліла каменне - ногі можна паламаць.
Дарэчы, пачынаючы ад Лускава, шлях быў настолькі знявечаны часамі безгаспадарчасці апошніх дзесяцігоддзяў, што хутчэй нагадваў паласу перашкод, чым штосьці прыдатнае для язды...
Сёння пагоркі ў многіх месцах пазразаны, лагчыны засыпаны, павароты выпраўлены, лес ад дарогі «адагналі» бензапілы. Коцяць з шалёнай хуткасцю па шырокай асфальтавай шашы розныя аўтамашыны, і нікога не хвалюе пытанне: «Які гэта шлях?..»
Пераадолеўшы здарэнскія ўхабіны, трапляеш у сапраўдны, даволі дрымучы хваёвы лес - прыгожы, знаёмы, родны Карпілаўскі лес, у якім і паветра напоена непаўторным водарам. Дарога тут пясчаная, роўная - хоць каціся. Вось дзе раптам заўважаеш, наколькі хутка ты шыбуеш.
Перад самай Карпілаўкай зноў рачулка, якая пераразае насып «таго», сапраўднага шляху. З вады паміж камянёў тырчаць драўляныя палі колішняга масточка, гэткага ж, які быў і за Жукаўкай.
Летам рачулку лёгенька пераскокваеш па камянях, а вось вясной, у паводку, трэба поўнасцю распранацца і па грудзі ў равучай вадзе дабірацца да другога берага.
Так са мной аднойчы і было. Пакуль пераначаваў у Менску ў сваякоў, пакуль выбраўся ў зваротны шлях, прыпякло веснавое сонца і снег шугануў у рачулку, якая з ласкавай ператварылася ў грозную. Не чакаць жа на беразе канца паводкі - мусіў лезці ў ледзяную ваду, хоць да хаты якіх метраў трыста...
Але вось і Карпілаўка! Непрыкметна за размовай, «гуляючы», адмахалі пятнаццаць кіламетраў. Тут, у былым садзе пана Кабылінскага, я паварочваю направа, да роднага дома, - прашу ў госці.
Калі каму прама - шчаслівай дарогі!
Не стала мамы...
Моцна засумавалі мы з татам. Усё жыццё я быў пры бацьках і яны пры мне. Не памятаю такога выпадку, каб я хоць раз паехаў з Менска ў Карпілаўку без бацькоў, каб хоць раз сеў без іх есці. Старыя, нямоглыя, у любым стане здароўя, пры любым надвор'і імкнуліся яны разам са мной да самага роднага кутка на зямлі. І настолькі мы ўтраіх ператварыліся ў адно цэлае, што страта мамы аглушыла, асіраціла нас з татам.
Цяжка нам было схаваць нясцерпны боль душы - мы сустракаліся поглядамі, уздыхалі, толькі і думалі пра маму.
Мама была гаваркая, рухавая, няўрымслівая, а мы з татам, застаўшыся адны, апусцілі галовы, ператварыліся ў маўчуноў. Агульны цяжар страты бязлітасна сціскаў нашы сэрцы.
У вольны час я садзіўся на лаўку перад ганкам і падоўгу глядзеў на дарогу, якая вядзе да Малабяседскіх могілак, дзе знайшла свой апошні прытулак мама. Глядзеў і думаў: «Эх, няхай бы зараз з-за павароту, вяртаючыся дамоў, паказалася мама...»
І настолькі мяне палоніла такая неверагоднасць, што я кожны дзень пры выпадку садзіўся на лаўку і з надзеяй глядзеў на дарогу.
Часцяком на той лаўцы сядзеў і тата, глядзеў у бок могілак, уздыхаў. Я б ніколі і не падумаў, што тата, як і я, учапіўся за «маю» неверагоднасць і цешыць ёю збалелае сэрца.
Але неяк прыехала ў Карпілаўку ў грыбы старэйшая сястра і заўважыла, што тата глядзіць і глядзіць у адзін бок.
- Што ты ўсё глядзіш на дарогу? - запыталася яна.
- Чакаю, калі з-за павароту пакажацца маці, - сумна і сур'ёзна адказаў тата.
- Нешта ты дурное гаворыш, бацька! - здзівілася сястра.
А я тату зразумеў адразу і быў яму ўдзячны за тое, што не хацелася і яму пагаджацца з тым, што мама пакінула нас назаўсёды...
Пасля вайны, у пяцігадовым узросце, мы, малыя дурні, гуляючы ў дарослых, выцягвалі з-пад бярвенняў сухі мох, закручвалі яго ў паперу і прыкурвалі. Едкі дым выядаў вочы, мы кашлялі, пляваліся, выціралі слёзы.
Праз нейкія пяць гадоў, ужо ў Менску, мы з сябрамі-аднакласнікамі збіралі «бычкі» і дакурвалі іх. На кожным перапынку паміж урокамі бегалі паліць у прыбіральню. Спрабаваў змагацца з нашай бязмозгласцю сам дырэктар школы, які за маленькі рост прыдбаў мянушку «Карандаш». Вось гэты Карандаш, пасля званка на ўрок, станавіўся на ганак школы і ўсіх нас прыпыняў і прымушаў хукаць... Дзякуй таму Сяргею Данілавічу, дырэктару школы, за тое, што ён хацеў уратаваць нас ад атруты.
У чатырнаццаць год, цяпер ужо ў Карпілаўцы, я афіцыйна пачаў пракурваць сваё здароўе пры бацьках, хоць мама і пратэставала, але было позна - я стаў заядлым палільшчыкам.
Дыміў я, як кажуць, налева і направа аж да трыццаці гадоў. Потым адчуў, што не ў той бок іду. Твар мой набыў нездаровы выгляд, пачаў балець страўнік, і я, набраўшыся мужнасці, кінуў паліць.
Праз некалькі год здароўе наладзілася, і мне сёння жудасна ўспамінаць той пракураны перыяд майго жыцця. Прыемна ўспомніць толькі адно - сярод курцоў-дзяцей і падлеткаў не было ніводнай дзяўчынкі. Сёння - здурнеў свет... Ой! Што я кажу! Які свет?!
Сёння ўвесь, як яго завуць, «цывілізаваны свет» рашуча і свядома асвойвае здаровы лад жыцця. Не толькі дзеці і падлеткі, амаль усе дарослыя аб'явілі вайну тытуню і алкаголю...
У нас жа сёння нельга зайсці ні ў адну ўстанову - па ўсіх калідорах, ва ўсіх кабінетах вісіць густы, застойлівы смурод цыгарэтнага дыму.
І ўсё ж галоўная трагедыя нашага грамадства ў тым, што большасць дзяўчынак-падлеткаў атручана нікацінам. І кураць яны «запоем», з хваравітай прагавітасцю. Яны працягваюць атручваць сябе і тых, каго народзяць. Гэты жах ацяжарваецца тым, што і дзяржава, і грамадскасць, і бацькі робяць выгляд, што нічога не бачаць.
Калі дадаць да фізічнага нездароўя нацыі ўстойлівую маральную хваравітасць, то будучыня ў нашай нацыі сумная - нават трагічная.
Жыццё набягае хвалямі падзей, зацішша, узлётаў і падзенняў.
Бываюць часы, калі свет робіцца цесным для душы - для думак, памкненняў, пачуццяў, натхнення. Адчуваеш сябе значным, усемагутным, акрыленым. Пішацца, творыцца, здзяйсняецца!
Задуманае імкнецца на паперу, на палатно - у свет слоў і фарбаў. Гэта гама натхнёнасці і ўзнёсласці душы нагадвае буйное цвіценне саду, калі кожная кветачка не жадае думаць пра пустацвет, а марыць апыліцца і ператварыцца ў цудоўны плод.
Такое сонцастаянне душы - шчаслівая пара для творцы. Сімфонія створанага ў гэты час гучыць асабліва звонка і ўзнёсла.
Бываюць часы, калі не хочацца жыць. Змрок у душы, змрок у вачах, цемра наўкола. Гэта крытычныя і вельмі небяспечныя для творчага чалавека часы. Усё, што зрабіў і робіш, выглядае непатрэбным, дробязным, і цяжка зразумець, для чаго на гэтым свеце ты сам.
І гэты перыяд не бясплодны, бо творчы працэс не спыняецца ніколі.
Пад чорнымі хмарамі псіхалагічнага надлому творчая душа нараджае пранізліва-балючыя, глыбока-трагічныя, асабліва кранальныя творы. Можна нават паспрачацца, які стан душы з'яўляецца больш магутным штуршком і стымулам для нараджэння значных мастацкіх твораў. Думаю, што кожны па-свойму будзе мець рацыю, бо ў творчага чалавека пастаяннай душэўнай раўнавагі ніколі не будзе.
Як дзень мяняе ноч, так і ў творчай душы кароткае зацішша будуць мяняць буры эмоцый, а сонечнасць будуць закрываць хмары адчаю.
І яшчэ адна цікавая асаблівасць: у душу звычайнага чалавека зазірнуць немагчыма, яна, як кажуць, поцемкі.
Душа ж творчага чалавека як на далоні, яна - у ягоных творах.
Усе мы - кропелькі той адвечнай, невычарпальнай крыніцы, імя якой - мама. Ніколі не перасыхае гэтая крынічка - ніколі не памірае мама. Яна - у нашых сэрцах, нашых думках, яна заўсёды побач з намі - у радасці і горы, яна тое адзінае асяроддзе, па-за якім чалавек існаваць не можа...
Мая мама - самая прыгожая ва ўсім свеце. Мая мама - самая добрая ва ўсім свеце. Мая мама - самая працавітая ва ўсім свеце, і яшчэ... мама была няшчасная, бо не дай Бог нікому перажыць пяцёра сваіх дзяцей.
Але і ў беднасці, і ў горы мама была шчаслівая тым, што выраслі, вывучыліся астатнія дзеці, нарадзіліся ўнукі...
Першая песня, напісаная мной з кампазітарам Эдуардам Зарыцкім, была прысвечана маме і пачыналася словамі: «Ты ў свеце самая прыгожая...»
Я ганаруся сваёй мамай за прыгажосць яе душы, за яе чалавечую годнасць і мужнасць, з якой яна прайшла праз усе жыццёвыя выпрабаванні, асабліва ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Мама выпякала партызанам хлеб, а калі немцы спалілі хату, засталася з партызанскім атрадам у лесе.
Дзякуючы толькі ёй мы, чацвёра яе дзяцей, засталіся жывымі, вырваліся з нямецкага акружэння на Паліку, дзе загінулі сотні і сотні людзей, нават без дзяцей на руках.
Дзякуючы ёй мы не памерлі ад пасляваеннага голаду, калі не было ні крошкі, ні лушпінкі, ні зернетка. Гэту «ласку» жыцця я добра памятаю.
Дзякуючы маме мы не памерзлі ў сырой і халоднай зямлянцы, уратавалі свае душы ад жорсткасці і нянавісці да ўсіх і ўсяго. Мама не скардзілася, не ныла, яна змагалася за нас...
Усё сваё жыццё, колькі памятаю, мама не выпускала з рук іголку - «абнаўляла» кожны вечар да позняй ночы нам і сабе вопратку, ляпіла і ляпіла лаціну на лаціну...
Каб звязаць тыя ніткі ў адну, можна было б абматаць зямны шар, як клубок...
Каб прыкласці тыя лаціны адна да другой, атрымаўся б агромністы, на ўсё неба транспарант, на якім можна было б напісаць, бачнае ўсяму свету: «Слава КПСС!»
Бацькі дажывалі свой век у дзесяціметровым пакойчыку - у бараку ў Возніцкім завулку ў Менску, куды іх забраў брат Косцік, калі я служыў у войску. Сам я жыў з жонкай і дачкой у васьміметровым пакойчыку на агульнай кухні, разам з другой сям'ёй.
Бягу, бывала, да бацькоў праведаць іх, ведаю, што галодныя сядзяць, але ў самога ў кішэні тры рублі, а да палучкі - тыдзень. Заскочу ў краму, куплю бутэльку малака, пару тварожных сыркоў, батон ды маме цытрамону ад галаўнога болю. Вось рубель і «ляснуў»! І гэтак кожны раз - страсаеш капейкі, бо самі з жонкай не маглі звесці канцы з канцамі.
Вось і перабіваліся мае бацькі з хлеба на ваду, а тыя, хто наўмысна стварылі такія ўмовы існавання, жыравалі, адгарадзіўшыся ад людзей хлуслівымі лозунгамі. Прыдумалі так званую «савецка-партыйную» работу, якая дазваляла і жыраванне, і персанальныя пенсіі, а вось за жыццё, аддадзенае дармавой калгаснай катарзе, не плацілі аніякай пенсіі.
І ўсё ж трэба аддаць належнае дзяржаве, якая злітавалася і прызначыла пенсію тату за тое, што ён, пасля шасцідзесяці гадоў, працаваў у розных некалгасных шарагах вартаўніком. Пенсія складала аж пяць рублёў і семдзесят пяць капеек, і адбылося гэта пенсійнае «свята», калі тату было семдзесят гадоў.
У апошнія гады мамінага жыцця мы, усе яе дзеці, кожную нядзелю збіраліся сем'ямі разам вакол мамы, шумна абедалі, горача спрачаліся і гутарылі, спявалі. На ёй трымаўся свет нашых узаемаадносін, наша кроўнае адзінства.
Не стала мамы - і ўсё пасыпалася. Мы паселі па сваіх кватэрах, нас паглынулі сямейныя дробязі, мы пачалі аддаляцца адно ад другога.
Вось што значыцца мама!
Мама была старэнькая, нямоглая, але яна была. Я адчуваў яе прысутнасць кожнай крывінкай, я адчуваў сябе дужым, значным, патрэбным гэтаму свету...
Пасля яе смерці я адчуў сябе псіхалагічна нямоглым, адзінокім, непатрэбным, слабым. Жыццё страціла цікавасць, каляровасць, сэнс. Даўно злавіў сябе на горкай думцы: «Пры маме я жыў, без мамы - дажываю...»
Вось што значыцца мама...
Мама не толькі касіла і жала, яна яшчэ і сеяла. Яна, думаючы пра будучыню, сеяла ў сэрцах сваіх дзяцей і вакол сябе любоў і дабрыню. Мама паспела ўбачыць і ўсходы, і плады сваіх жыццёвых намаганняў, таму, спадзяюся, што душа яе знайшла спакой...
Згаданая вышэй песня пра маму заканчваецца словамі: «Насіце ў сэрцы слова «мама» без слова горкага «была»...»
Ніколі не памірае мама, ніколі не перасыхае адвечная, невычарпальная крыніца яе пяшчоты і дабрыні. Мама жыве ў маім сэрцы, я ў думках размаўляю з ёю, раюся.
Мая мама - самая лепшая ў свеце!
Мой тата нарадзіўся ў самым пачатку гэтага стагоддзя і, як ні дзіўна, быў адзіным дзіцем у сям'і. Згадзіцеся, што такіх сем'яў у той час, ды яшчэ ў сельскай мясцовасці, амаль не было. Пяць, а то і дзесяць дзяцей - звычайная справа. Напрыклад, тата з маёй мамай «прыдбалі» аж дзевяць дзяцей, сярод якіх, канешне ж, і я.
Але гэта - не апошняе «дзіва», якое было звязана з маім татам. Месцам яго нараджэння і жыхарства быў хутар Рубеж з маляўнічымі сядзібамі чатырох гаспадароў, якія мелі, уявіце, аднолькавае прозвішча - Давідовіч. Ці ж гэта не дзіва?!
Татаў тата, Давідовіч Рыгор, жыў не бедна - меў сваю зямлю і нават свой «шнурок» лесу. Астатнія тры Давідовічы зямлю хоць мелі, але лесу ў іх не было.
Яшчэ ў юнацтве тата навучыўся выдатна граць на гармоніку - адных толькі полечак, самых розных, з драбнюткімі пераборамі, мог «сыпаць» ўвесь вечар, таму быў на расхоп у моладзі.
Вядома ж, за такім здатным ды «багатым» кавалерам дзеўкі, як кажуць - гужам! Але атрымалася, для большасці, - ды міма, бо мама ўсім «уцерла» нос і, пакінуўшы Карпілаўку, стала ў Рубяжы маладой гаспадыняй, праўда, пад пільным вокам свёкра...
Яшчэ адно «дзіва» перакрыжавалася з татавым лёсам праз усім вядомыя, таксама маляўнічыя Акопы - сядзібу-фальварак, які арандавала маці Янкі Купалы і дзе так лёгка і плённа пісалася песняру. Ды як было не перакрыжавацца Акопам з татавым лёсам, калі хутар Рубеж знаходзіўся меней чым за вярсту ад Акопаў? Гэта ж самыя блізкія суседзі, якія, каб і не хацелі ведаць адзін аднаго, усё роўна ведалі б.
Мне крыўдна сёння заходзіць у філіял музея Я. Купалы ў Харужанцах і не бачыць даведкі пра тое, што рубяжскі Федзя (гэтак тады клікалі тату) быў самым блізкім суседам Купалы па Акопах. Татава звышсціпласць і звышпрыстойнасць за ўсё жыццё не дазволілі ні разу вытыркнуць на людзі ўласнае «я».
Мне вядомы прозвішчы некаторых і аднавяскоўцаў, і жыхароў суседніх вёсак, якія і краем вока не бачылі Купалу, але, маючы добра «падвешаны» язык, «лезлі ў вушы» многім карэспандэнтам, расказваючы байкі-небыліцы.
А пра свае, хай і выпадковыя, сустрэчы з паэтам, пра тое, што Купала на трэці дзень вяселля таты з мамай (гулялі ж раней тыдзень) мімаходзь зайшоў павіншаваць Рыгора з «набыццём» нявесткі, тата расказваў у вузкім сямейным коле, ды і то скупа і неахвотна, як бы саромеючыся, - вось, маўляў, хвалько!
Ды Бог з ім, з музеем - хоць бы хапіла ў ім месца сучасным «класікам» - якія называюць сябе «вучнямі» Івана Дамінікавіча, якога яны і ў вочы не бачылі. Але, як гаворыцца, трэба ўмець сябе прыпаднесці...
Дзякуй шчыраму чалавеку - Уладзіміру Содалю, што пісаў некалі пра маіх бацькоў і прагнуў адшукаць той татаў гармонік, які чуў колісь у Рубяжы Янка Купала. Але дзе ж яго знойдзеш, той гармонік, калі згарэў ён у полымі вайны разам з хатай і ўсім скарбам...
Вайна... Войны тату не абмінулі, яны зацягнулі яго ў сваю крывавую сячкарню і бязлітасна ламалі і крышылі лёс, здароўе, псіхалогію. Войны, праз якія прайшоў тата, называліся, па яго словах, «фінская», «нямецкая» і «японская». Ці не замнога для аднаго чалавека?..
Яшчэ адно - і самае незразумелае «дзіва»: тата, прайшоўшы праз нечалавечыя выпрабаванні, аніводнага разачку не мацюкнуўся - ні на маму, ні на дзяцей, ні на знаёмых.
Нават проста так, «абстрактна» - на жыццё ці на долю...
Тата - жыццёвая загадка, вялікая таямніца, якія ён панёс з сабой у іншы свет. Ніколі нікому не скардзіўся, ніколі нікога ні аб чым не прасіў, цягнуў сваю лямку сумленна да канца. Што было ў ягонай душы, у ягоным сэрцы - не вядома...
Калі не стала мамы, тата падышоў да труны і пранікнёна сказаў адзінае: «Што ж ты, бабка, пакінула мяне аднаго?..»
Потым наступныя, апошнія, тры гады свайго жыцця раскладваў перад сабой фотакарткі мамы і моўчкі гадзінамі сядзеў над імі, перабіраючы і перакладваючы... Які агонь спальваў яго сэрца?
Нашы з ім адносіны былі па-мужчынску стрыманыя, але адчувалася ўзаемная душэўная цеплыня і няўмела схаваная любоў адзін да аднаго.
Здаецца, сёння я б «задушыў» яго ў сваіх шчырых абдымках, а тады...
Татавы рукі ўмелі амаль усё рабіць і майстраваць. Касу калі адклепле, «адцягне» - не каса, а брытва, можна было ёй галіцца.
Калі зробіць бочачку ці ражачку - камар носа не ўткне паміж клёпкамі. Калі насмаліць дратву ды падшые валёнкі ці боты - зносу ім няма...
І яшчэ адно цікавае «дзіва» ў татавым лёсе. Калі бальшавікі знішчалі хутары, давялося тату з сям'ёй жыць у доме другога знакамітага земляка - Антона Лявіцкага (Ядвігіна Ш.), якога паслякастрычніцкая завіруха сагнала з гнязда, і ён вымушаны быў пакінуць Карпілаўку.
Тады разам з нашай сям'ёй у доме Лявіцкага жылі адначасова і другія сем'і, якіх, у сваю чаргу, таксама спаролі з абжытых вуглоў.
У Карпілаўцы і навакольных вёсках жывуць яшчэ людзі, якія памятаюць ціхага, сціплага, працавітага чалавека, таленавітага музыканта - рубяжскога Федзю...
На Малабяседскіх могілках пад чорнай мармуровай плітой знайшлі свой вечны спакой два залатыя сэрцы. Ляжаць, склаўшы працавітыя рукі, два родныя мне чалавекі - мама і тата...
Калі давядзецца ехаць вам па Даўгінаўскаму шляху, прыпыніцеся на хвілінку ля могілак - гэта і будзе даніна павагі пакаленню сумленных і працавітых людзей.
Як абрыдаў за жыццё маналог!
Колькі сябе памятаю, толькі і чую нечыя перакананні, нечую «праўду».
Безумоўна, кожны мае права на свае погляды, на свае меркаванні, кожны павінен заставацца самім сабой, бо чалавек - гэта асоба, унікальны сусвет.
Але ж і я - не дурань! Дайце і мне слова! Выслухайце мяне! Няхай нашы сустрэчныя меркаванні сутыкнуцца лбамі так, каб абсыпалася тынкаванне памылковасці і агалілася, зрабілася бачнай усім ісціна.
Нічога ў свеце няма даражэй за ісціну! А ісціна высвечваецца толькі ў дыялогу.
Усвядоміўшы гэту няхітрасць, я даўся наўцёкі ад маналога і пачаў шукаць субяседнікаў, з якімі было б цікава шукаць паразуменне.
Сёння, сярод нашай адасобленасці і адгароджанасці адзін ад аднаго, здавалася б, знайсці такіх паразуменцаў вельмі складана.
Не! Не складана! Наадварот - надзвычай лёгка! Яны - побач. Іх трэба заўважыць і аддаць ім павагу.
Падыходжу, перш-наперш, да плуга, без якога не будзе ні хлеба, ні дабрабыту. Менавіта плуг, адным з першых, навучыў мае рукі быць дужымі, правільна і роўна накіроўваць баразну жыцця. Менавіта плуг прывучыў мае ногі знаходзіць тыя кропкі апоры, якія не дазваляюць хістка і няўпэўнена ісці па зямлі. Менавіта дзякуючы плугу я ўжо з чатырнаццаці гадоў адклаў у сваіх мазгах галоўную для мяне ісціну жыцця: «Хто навучыўся паважаць працу - ніколі не зняважыць чалавека».
З такімі думкамі я падышоў да плуга, ласкава дакрануўся да яго.
- Дзякуй табе, плужа! Вось стаю я ля цябе, пасівелы, пасталелы, і зноў чую перад сабой гарачае дыханне каня, зноў аддаюцца ў рукі гулкія ўздрыгванні твайго цела пры сутыкненні нарога з каменнямі, душой улаўліваю мяккае пашоргванне цёплых скібаў зямлі, якія ты па-гаспадарску раўнютка і далікатна пераварочваеш... Дзякуй табе, дружа, што я зноў адчуў сябе маладым і патрэбным зямлі...
Плуг стомлена адказаў:
- О-о, браток!.. Знасіўся мой сталёвы нарог, як з'ядаюцца зубы ў чалавека. Станчэў і сцёрся мой лямеш, але ж усё гэта адбылося дзеля сапраўднага жыцця. Сёння і я жыву ўспамінамі і толькі тады адчуваю сябе дужым і годным, калі зноў за мной паслухмяна ўкладваецца ралля.
Я моўчкі ўздыхнуў. Хацелася памаўчаць, каб не распужаць успамінаў.
- А памятаеш першую нашу баразну? - пачуў я ад плуга.
- Як бык памачыўся, - сканфузіўся я. - Блазнюк быў я яшчэ - прабач...
Пакланіўся я плугу і падышоў да сваёй даўняй прыяцелькі - касы, якая вісіць пад страхой на канцы кроквы. Асцярожна ўзяўся за адшліфаванае да бляску маімі ж рукамі касільна і зняў яе з кроквы.
- Ты ж мая гаротніца! Гэта колькі ж трэба скасіць сакаўной, роснай травы, каб так патанчэць і знасіцца!..
Сапраўды, кропля здольна камень пратачыць...
Каса тоненька дзынкнула:
- Не, не гаротніца я! Толькі напачатку свайго жыцця гаравала я, што рэжу па жывому і траву, і краскі ў ёй, пазбаўляю іх жыцця. А потым зразумела, што хутка перастаіць трава, пажухнуць краскі і зробяцца не патрэбнымі нікому.
- Карысная справа - класці пракосы! - падтрымаў я касу. - Аднак і падкляпаць цябе не пашкодзіць, адцягнуць малатком тваё лязо.
- Ведаю, што пара мяне мяняць, - уздыхнула каса. - Ведаю і баюся гэтага.
Я і сам даўно адзначыў, што шкадаваў сваю памочніцу, але адкладваў куплю новай касы, бо не адну ясную ранічку сустракаў з ёй, не адну зімку ела наша кароўка сена...
Быццам зазірнуўшы мне ў душу, каса насцярожана, з надзеяй дзынкнула:
- А як весела я колісь пасвіствала ў траве з кожным тваім узмахам! О-хо-хо...
Помніў я і гэта, помніў і тое, як мужна цярпела яна, калі я не заўважаў у траве камень, і іскры, як гарачыя слёзы, выскаквалі з-пад касы...
А па-другое, я і сам не надта адстаў ад яе - састарэў і паднасіўся.
З пяшчотай пагладзіў я касу:
- Сёння ж адкляплю цябе - будзеш як новая! Мы яшчэ з табой накосім-напракосім!
Зняў я касу з касільна і паклаў на калодку, каб вечарам выканаць сваё абяцанне. У гэтую ж калодку была ўторкнута сякера, з якой, каб і хацеў, не мог бы размінуцца без бяседы.
Гэта сякера, дарэчы, як і плуг, і каса, засталіся мне пасля таты.
Тата бярвенцы абчэсваў, бы той станок, - раўнютка і гладка.
Ад таты перайшлі да мяне не толькі яго дапаможцы, а і ўменне карыстацца імі, любоў да працы.
- Ну, здарова жывеш! - вітаюся з сякерай.
Маўчыць сякера, не адказвае, робіць выгляд, што не чуе мяне.
Яе маўчанне мне зразумела - крыўдзіцца! Гэта ж я нядаўна прыдбаў сабе шчапак, вось сякера і прыраўноўвае...
А што мне заставалася рабіць? Нарэзаў я дроў, а яны таўшчэзныя, камлюкаватыя, пакручаныя. Паспрабаваў шчапаць іх сякерай - замучыўся. Тады я і купіў шчапак, ад якога самы тоўсты камель разлятаецца, як арэх пад малатком.
- А памятаеш, - зноў звяртаюся да сякеры, - як мы з табой выцацкавалі лазеньку?! О, як хораша і старанна выгладжвала ты бярвенцы ды розныя рэечкі! Што б я рабіў, каб не ты? - падлізваюся я да сякеры.
Чую, не вытрымала сякера, памякчэла душой.
- Пра лазню ды пра прыбудаваную да хаты веранду - мае лепшыя ўспаміны. Не падкачалі мы, не асаромеліся!
Дзякуй Богу, думаю, удалося разгаварыць сякеру, адвесці яе крыўду ад тых дроў ды ад шчапака...
- Але ж твой тата абыходзіўся без шчапака! - куснула сякера. - Ці ж ты забыўся, як ён шчапаў тоўстыя калодкі?
Як я мог забыцца?.. Што яна гавора?.. Тата ставіў калодку, пляваў на далоні, замахваўся сякерай і ў момант удару сякеры па калодцы выдыхаў моцнае і рэзкае - «Гах!».
Гэта падабалася сякеры, а калодкам, наадварот, татаў «гах» не падабаўся - яны разляталіся ад першага ўдару.
Я зрабіў выгляд, што вінавачуся перад сякерай.
- Згодзен! Згодзен! Тата лепей шчапаў дровы... Але трэба памірыцца са шчапаком, не выкідваць жа яго!..
Тут выйшла з хаты жонка:
- З кім ты там размаўляеш?
Я разгубіўся і збянтэжана ляпнуў:
- Я?.. Я тут сяброў сустрэў...
Жонка азірнулася і нікога не заўважыла.
- Ты ўжо зусім здурнеў на старасці гадоў! Сам з сабой гадзіну нешта плешчаш... Ідзі палуднаваць!
Пагладзіў я тапарышча, уздыхнуў і пасунуўся ў хату, памятаючы, што чакаюць маёй падзякі і рыдлёўка, без якой не пасадзіш дрэўца, не ўскапаеш грады, і вілы, і гэбаль, і граблі, і піла з малатком.
Што можна ўбачыць, гледзячы з хаты ў акно? З гарадской кватэры можна, напрыклад, убачыць процьму машын, атруцельніц паветра, табалу мітуслівых, занепакоеных сваім жыццём людзей ці сабак, якія загаджваюць без таго загаджаную зямлю, - ідзеш і няма куды ступіць.
Зімой можна бачыць, як тыя ж сабакі апаражніліся, а праз некалькі хвілін на гэтае жа «замініраванае», але прыпудранае снегам месца кладуць дыванок ці дарожку, каб «асвяжыць»...
Яшчэ можна бачыць, як насупраць, на балконе суседняга дома, гаспадыня старанна развешвае вымытую пасцельную бялізну ды свае начныя кашулі, а праз хвіліну, на другім балконе, этажом вышэй, другая гаспадыня вытрасае пыл і смецце з сваіх падножных ануч - той пыл, як дышла, упіраецца ў зямлю...
Яшчэ можна назіраць, як... А ці варта пералічваць тое, што нам добра вядома і даўно намазоліла вочы? Няхай яно застаецца там, дзе не можа не быць. Лепей сяду я ля акна бацькоўскай хаты ў сваёй Карпілаўцы, глыну свежага паветра і паспрабую ўбачыць вачыма душы, поглядам сэрца тое, што адбывалася на невялічкім кавалачку зямлі.
На жаль, адбывалася тут рознае, сярод якога і сумнае, і трагічнае. І галоўная трагедыя ў тым, што зямля, адчуўшы нядбайныя адносіны да сябе, перастае радзіць, нібы помсціць людзям за тое, што тыя адвярнуліся ад яе...
Гляньце ў акно. Вунь палі, на якіх колісь каласілася жыта і ячмень, прываблівала пчол грэчка, набірала моц бульба. А вунь жанчыны, сярод якіх і мая мама, ірвуць калгасны лён. У кожнай жанчыны свой надзел, свая норма. Лён ірваць рукамі цяжка, марудна. Да жанчын падыходзіць з ружжом за плячыма падлетак. Гэта я, разявіўшы рот, цягаўся па лесе. Нешта ж мне стрэліла ў мазгі, і я, паклаўшы ламанку, памагаю маме адужаць яе надзел.
Мама з гонарам паглядзела на жанчын - вось які ў мяне сынок! Але я, скубянуўшы некалькі разоў, іду дамоў адпачываць - «спрацаваўся» на паляванні. Вось табе і сынок!
А вунь, правей, ужо другім днём, гэты ж падлетак важна сядзіць на скрыні, пастаўленай на падводу, і кіруе паркай коней. Коні ступаюць паволі, бо абапал падводы гэтак жа паволі ідуць жанчыны, якія на хаду збіраюць каменне і кідаюць у скрыню. Каменне невялікае, але яго многа, аж поле белае, вось і трэба зямлю «прыбраць» перад пасяўной. Такая працэдура паўторыцца праз два-тры гады зноў, бо каменне выворваецца, вымываецца дажджамі - расце, як грыбы...
Сёння, амаль праз паўвека, сустракаюцца тыя, «мае», крушні...
Раптоўна трывожна заціўкалі птушачкі і замітусіліся на вішні ля майго акна, адарваўшы мяне ад успамінаў. А-а! Гэта суседская котка Лялечка ідзе да мяне ў госці! Мушу ісці і я да дзвярэй, сустракаць яе, бо нельга сваю сяброўку пакідаць без увагі і пачастункаў...
Вяртаюся да акна і «бачу» галоўную штогадовую падзею - малацьбу жыта.
Камбайнаў раней было мала, наша брыгада знаходзілася ў самай глыбінцы, таму жыта касілі косамі. Прывязвалі да касільна арэхавую ці лазовую дугу, каб яна захоплівала высокае жыта, і клалі пракосы. За намі ішлі жанчыны, круцілі перавяслы і вязалі снапы. Потым снапы звозілі і складвалі ў сцірты, і тыя сцірты пакорна чакалі прыбыцця ў нашу брыгаду камбайна.
Вось камбайн пад'язджае да сцірты, і камбайнёр уключае барабан. Са сцірты два чалавекі пачынаюць скідаць снапы, з якіх унізе хуценька здзіраюць перавяслы і жыта каласамі ўперад падаюць у барабан.
Ля бункера стаяць падводы са скрынямі, куды будзе ссыпацца вымалачанае зерне.
Абслугоўваць барабан цяжка - патрабуецца спрытнасць і рухавасць.
Ды і асцюкі з пылам лезуць у вочы, за карак, закаркоўваюць вушы, нос. Таму мы ўвесь час мяняліся - то скідалі са сцірты снапы, то глыталі пыл з асцюкамі ля барабана.
Калі заканчвалася адна сцірта, пераязджалі да другой. У канцы дня цяжка было пазнаць адзін аднаго, настолькі мы абрасталі «хлебным» пылам і смеццем ад саломы.
Малацьба працягвалася не адзін дзень і заканчвалася шумным застоллем. Камбайнёра з памочнікам садзілі на куце, бо яны - галоўныя асобы, і налівалі ім поўныя шклянкі самагонкі...
А вось і зіма! Бялюткая, пушыстая, усё зіхаціць і пераліваецца іскаркамі пад сонечнымі промнямі! А колькі цецерукоў вунь на тых бярозах! Чорныя, аж блішчаць на сонцы - вачэй не адарваць! Яны вабяць да сябе, казычуць паляўнічае сэрца - і я не вытрымліваю. Хапаю ружжо, накідваю ватоўку і выскакваю з хаты.
Цецярук - птушка асцярожная, хітрая. Мала таго што садзіцца на бярозы, з якіх бачна ўсё наваколле, дык яшчэ падстрахоўваецца «вартаўніком». Той чапляецца за самую вяршыню і не ласуецца, як усе, бярозавымі завушніцамі, а пільна пазірае навокал.
Ці ж мог я, падлетак, пачынаючы паляўнічы, падкрасціся да іх незаўважаным? Мне здавалася, калі я лягу на снег і буду паціху падпаўзаць, яны на мяне не звернуць увагі. Дзівак!
Напоўзаюся, бывала, за дзень да поўнай змакрэласці - і вопраткі, і абутку.
Ледзь толькі я падпаўзаў на небяспечную для іх адлегласць, яны лапаталі крыламі і пераляталі на другія барозы. Але гэта мяне не спыняла. Азарт распаляў, і я старанна пракладваў у снезе жыватом глыбокія барозны.
Пазней я даведаўся, што цецерука можна «браць» на такавішчы ці наганяць на другога паляўнічага, які схаваўся.
А ёсць самы надзейны спосаб - запрэгчы каня, сесці ў сані і роўненька ехаць да тых цецерукоў. Чамусьці яны зусім не баяцца чалавека на санях ці на падводзе.
Паступова цецерукі, якіх была цэлая процьма, пачалі знікаць з нашых лясоў. Кажуць, што іх паатручвала хімія. Магчыма, і хімія або нашкодзілі яноты ці яшчэ якая халера, але яны зніклі. Гадоў пяць назад можна было раніцай ці вечарам паслухаць іх чуфыканне ды балбатанне альбо ўбачыць аднаго-двух на бярозах. Сёння лясы маўчаць, бярозы асірацелі...
Аказваецца, цецярук - яшчэ і прадказальнік зімы. Мой сусед-нябожчык, які пры жыцці дрэнна чуў, прасіў мяне напрыканцы лета:
- Ты рана прачынаешся і добра чуеш, таму ўважліва слухай. Як толькі пасля летняга маўчання першы раз заспявае цецярук - роўна праз тры месяцы ляжа снег.
Я з недаверам адносіўся да гэтай байкі, але, пачуўшы балбатанне цецерука і падлічыўшы дні, здзівіўся. Праходзіла тры месяцы - і выпадаў снег. Ні днём раней, ні днём пазней! І правяраў я гэта не адзін год. Вось вам і цецярук...
Цяпер сучаснае «відовішча»... Чуецца браханне чужых сабак, перад якімі ледзь бег узмакрэлы, абяссілены алень. Магутны самец з шыкоўнымі рагамі спыніў свой бег, спрабуючы аддыхацца.
Ён ужо не звяртаў увагі на сабак - страх знік разам з сіламі. Яго мокрыя бакі цяжка ўздымаліся і апускаліся.
Мы з жонкай выбеглі за варотцы, каб адагнаць сабак, але алень паціху паклыпаў далей, бліжэй да свайго трагічнага канца. Ён яшчэ раз спыніўся на сярэдзіне поля, абкладзены сабакамі, і праз хвіліну падаўся цераз дарогу ў выратавальны лес.
«Дзякуй Богу! - забілася сэрца. - Уратуецца!»
Але на шалёнай хуткасці пранесліся некалькі «уазікаў» наперарэз аленю.
А-а! Гэта мясцовае начальства забаўляецца... Браканьеры!
Пачуўся глухі стрэл і... унукі гэтых вар'ятаў, магчыма, ніколі не ўбачаць дзівоснай прыгажосці, якую б мог пакінуць пасля сябе на зямлі гэты алень...
А вунь, за полем, кудлацінка лесу, якая прыціскаецца да шашы. Пяць гадоў назад грыбнік знайшоў на дрэве нежывога чалавека. Бедалага быў босы, амаль голы - толькі лёгкі спартовы касцюм, хаця была восень. Ніхто яго не апазнаў - так і пахавалі, безыменнага... Навошта чалавеку ехаць у белы свет, каб павесіцца? Хто надумаў гэта зрабіць, той робіць у сваёй мясцовасці. Хутчэй за ўсё, вывезлі яго на машыне і «дапамаглі» накінуць пятлю на шыю. Зямля яму пухам...
Не, лепей вярнуцца ў мінулае. Сучаснасць - жорсткая, бязлітасная, страшная. Людзі паступова, непрыкметна для сябе зачарсцвелі.
Але і мінулае ўсё не перакажаш, нават тое, якое ахоплівае абрыс майго акна...
Па дарозе, што насупраць, маленькай дзяўчынкай бегала мая мама. Па гэтай жа дарозе яна ад'ехала да апошняга прытулку. Праз тры з паловай гады за ёй падаўся і тата.
Вось тры друкаваныя радкі, а ў іх - цэлы чалавечы век...
На гэтай дарозе пачынаўся і мой жыццёвы шлях. Па ёй я шмат гадоў хадзіў і на вечарынкі, і на працу. Адсюль, па гэтай дарозе, паеду і я да сваіх бацькоў, да аднавяскоўцаў.
Шмат чаго можна было б «убачыць» з акна, але каму гэта цікава?
Я наўмысна прапусціў самую галоўную і трагічную падзею, калі нямецкія кулямёты «прыціснулі» карпілаўцаў паміж вёскай і ратавальным лесам. Тут, насупраць акна, многія загінулі, тут была паранена мая мама, якая прыціскала мяне і паўзла разам з астатнімі дзецьмі. Пашанцавала: выжылі, уцяклі...
Другім разам немцы наскочылі на досвітку, калі вёска яшчэ спала, але пра гэта я пісаў у другім творы...
Можна было б расказаць пра тое, як колісь ваенны чатырохматорны самалёт вымушаны быў па нейкай прычыне сесці «на бруха», пассякаўшы пры гэтым вяршыні дубоў. Тады ўсе ў самалёце засталіся жывымі, а Карпілаўка, пакуль самалёт разбіралі ды вывозілі, зрабілася пупам зямлі. Ці ж гэта не падзея?!
Мог бы я падрабязна распісаць, як нашу падслепаватую суседку ўкусіла за нагу гадзюка, а я, дасціпны, хацеў разрэзаць тое месца і выціснуць яд. Не дазволілі...
Расце за маім карпілаўскім акном вішнячок, які пакінула мама, зацвітаюць ружы і іншыя кветкі, пасаджаныя яе рукой. Сярод іх - яблынька, якую выкапаў я на сядзібе Антона Іванавіча Лявіцкага. Там яна б загінула, а тут будзе жыць, як жыве памяць пра майго аднавяскоўца - Ядвігіна Ш.
Прабачце, зачыняю акно...
Ці ёсць на свеце чалавек, які б не баяўся смерці? Якіх-небудзь дваццаць гадоў назад я адназначна адказаў бы: «Не!»
Сёння, а мне ўсяго пяцьдзесят сем, я задумваюся над гэтым пытаннем і схільны згадзіцца, што шмат людзей сустракаюць свой непазбежны вынік даволі спакойна.
Размова не ідзе пра тых, хто ў росквіце гадоў, не рэалізаваўшы сваіх мараў і задумак, вымушаны з-за хваробы ці іншай недарэчнасці спыніць свой жыццёвы шлях. Гэта страшна і несправядліва.
Размова пра тых, хто рэалізаваў сябе, калі было што рэалізоўваць, і выкарыстаў свой жыццёвы рэсурс.
Бог мудры, ён падводзіць чалавека да апошняй рысы непрыкметна, паступова, асцярожна, даючы магчымасць чалавеку пераасэнсоўваць, пераацэньваць, нешта прымаць, штосьці адвяргаць.
Цяпер, азірнуўшыся назад, бачу сябе ва ўсіх узростах - ад маленства да сівой сталасці...
Сумна заўважаю, што ўспрыняцце іншых рэчаў у жыцці прытупляецца: што раней выклікала захапленне, з узростам страчвае сваю цікавасць.
Напрыклад, раней ад аднаго толькі слова «паляванне» мог дрыжаць і цягацца з ружжом па лесе і дзень і ноч. Цяпер да ружжа не дакранаюся, шкадую кожную жывую істоту.
Раней мог не выпускаць з рук суткамі гармонік ці гітару. Пеў сам сабе гадзінамі, як той глушэц. Цяпер - цішыня.
Раней верыў кожнаму газетнаму радку, кожнаму тэлерадыёслову. Сёння, пасля шматгадовага палітычнага працверазення ў Вярхоўным Савеце, даверу паўбавілася.
Раней мог цешыцца перспектывай жыцця на Зямлі. Сёння бачу, што такой перспектывы няма і самагубства чалавецтва непазбежнае.
Калі дадаць да гэтага тое, што не стала самых дарагіх мне людзей - мамы і таты, што з кроўнай радні не засталося нікога, можна зрабіць вынік, што я амаль «даспеў» і хутка далучуся да тых, каго такое паняцце, як «смерць», не пужае зусім...
Бог аднёсся да мяне не толькі мудра, але і шчодра, бо, каб не мае кнігі, карціны і не галоўнае тварэнне - дачка, цяжка было б мне зразумець ля апошняй рысы - ці жыў я ўвогуле...
Бывае, за ноч насніш такога, што, прачнуўшыся, не можаш надзівіцца - ніколі пра такое нават не думаў, а яно з'явілася ў сне. Загадка! Дзіва!
Бываюць сны, якія раніцай лёгка і да дробязей усплываюць у памяці, а іншы сон - закручаны, заблытаны, затуманены - ловіш яго раніцай «за хвост» і не можаш злавіць.
Калі мне было ўсяго гады тры-чатыры, чамусьці часта сніліся ваўкі. Яны вялікай зграяй гналіся за мной і калі былі гатовыя схапіць мяне, я адштурхоўваўся нагамі ад зямлі і ўзлятаў у паветра - ратаваўся. Гэты сон даволі часта паўтараўся, магчыма, таму што дзіцячая псіхіка была моцна паранена вайной. Страшны быў сон, непрыемны - вось і помніцца ён мне ўсё жыццё.
Былі і іншыя сны, якія заселі ў памяці назаўсёды.
А вось нядаўна прыснілася, быццам злавіў я ў карпілаўскай рачулцы, у якой, акрамя апалонікаў, нічога не водзіцца, залатую рыбку. Злавіў яе пад карчом рукамі, навобмацак. Рыбка блішчыць, пераліваецца рознымі колерамі, апякае мне далоні, а я цярплю, сціскаю яе. Далоні гараць, як ад вуголля, а я яшчэ мацней трымаю здабычу.
Тады рыбка стала прасіцца:
- Любыя тры жаданні выканаю, толькі хутчэй адпусці мяне!
Я, не задумваючыся, бо далоні гарэлі агнём, пралепятаў:
- Прытулак для бяздомных сабак і катоў, каталог маіх мастацкіх карцін і царкву ў Карпілаўцы...
Пасля гэтага я адпусціў рыбку ў рэчку і - прачнуўся.
Спаў я на палку, за напаленай грубкай, і ў сне рука дахінулася да гарачай цэглы. Руку прыпякло, і, напэўна, ад гэтага нарадзіўся мой сон.
Сеў я на палок і моцна паскроб патыліцу... Чаму менавіта гэтыя тры жаданні, без ваганняў, нарадзіла мая падсвядомасць? Чаму не папрасіў я грошай, якіх не хапае на самае неабходнае? Чаму не выкарыстаў магчымасці рыбкі, каб памаладзець ці зусім зрабіцца бессмяротным? Ды мала чаго можна было «нагарадзіць»!
Адказы на першыя два жаданні знайшліся хутка.
Бяздомныя сабакі і каты - адзін з самых пякучых боляў маёй душы. Бяздомны ці галодны чалавек менш няшчасны, чым бяздомная жывёліна. Чалавек мае магчымасць папрасіць, загаварыць, разжаліць - і знойдзецца добрая душа, дасць на хлеб ці часова прытуліць. У сабакі, акрамя бязгучнага погляду, няма іншай магчымасці папрасіць. Але хто з нас глядзіць у сабачыя вочы ці прыслухоўваецца да каціных жаласлівых скаргаў? Адзінкі! А бяздомнікаў - сотні, тысячы. Вось і разгадка майго першага жадання, тым больш што жонцы я надакучыў сваімі пустымі марамі:
- Эх, быў бы я багатым! Набудаваў бы для бяздомнікаў-гаротнікаў утульных прытулкаў!
Другое маё жаданне тлумачыцца яшчэ лягчэй. Які мастак не марыць аб каталогу сваіх мастацкіх твораў?!
А вось трэцяе жаданне - загадка! Я ніколі не думаў пра царкву ў Карпілаўцы. Тут і прыхаджан амаль няма - дзве-тры хаты ды дзве-тры дачніцкія сядзібы. Вось і ўвесь прыход.
Пра музей свайго земляка Ядвігіна Ш. я мару даўно, але чамусьці не яго я папрасіў у залатой рыбкі...
І ўсё ж, паразважаўшы, пачухаўшы патыліцу за грубкай, я згадзіўся з трэцім жаданнем.
А чаму б не царкву! Месца бойкае, дачнікі на сваіх машынах гойсаюць туды-сюды, аж у вачах рэжа. Няхай бы прыпыніліся на хвілінку ды ўспомнілі - хто мы, адкуль і для чаго на гэтым свеце? Няхай бы перад светлым боскім лікам ачысцілі душу ад куродыму сучаснай рэчаіснасці і духоўнага кураслепства...
Эх, разбагацець бы мне - была б і царква ў Карпілаўцы, і музей Ядвігіна Ш.!
Што ж, дурань думкай багацее... і за гэта дзякуй Богу!
Кожны чалавек, які пакідае свой дом, родных ці блізкія сэрцу мясціны, хвалюецца, перажывае - хаця б усё было добра, толькі б чаго дрэннага не здарылася ў яго адсутнасць. Прылятае дамоў на крылах надзеі і з палёгкай уздыхае, убачыўшы ўсіх і ўсё ў тым выглядзе, у якім пакінуў.
Гэткія ж пачуцці - хваляванні, перажыванні адчуваю і я, ад'язджаючы з менскага дому ў Карпілаўку і наадварот, - з роднай вёскі ў Менск. Асабліва калі надоўга разлучаюся з Карпілаўкай - шчыміць сэрца, баліць душа за безабароннае наваколле, якое за апошнія дзесяцігоддзі моцна пакалечана бязлітаснымі, бесчалавечнымі людзьмі.
Вось і сёння вяртаюся з Менска ў сваю вёсачку з трывогай, з прадчуваннем нейкай бяды.
Колькі разоў такое прадчуванне збывалася, няўжо і сёння...
Паварачваю з шашы ў вёску, і абрываецца сэрца. Прыгожы, магутны волат-ясень, які першым заўсёды сустракаў мяне перад Карпілаўкай, які і сто, і дзвесце гадоў назад ветліва сустракаў і нашых продкаў - сёння бездапаможна ляжаў на зямлі, з якой, здавалася, зросся навекі.
Выскокваю з машыны і - бягом, спатыкаючыся, да яго, быццам здолею нешта паправіць, падняць, паставіць на месца прыгажуна.
Нядобрая рука расклала вогнішча ля ствала дрэва, якое і раней некалькі разоў спрабавалі падпаліць.
На гэты раз агонь «уеўся» ў векавое цела ясеня, ператварыў магутны ствол у чорнае вуголле. Шыкоўная, раскідзістая крона, падпарадкоўваючыся зямному прыцягненню і злой волі чалавека, рухнула на карміцельку-зямлю.
Я стаяў ля свайго загінуўшага сябра, у чыім ценю не адзін раз марыў маленькім хлапчуком, і адчуваў, як шчымяць ад горкай вільгаці вочы, быццам перада мной ляжаў забіты, блізкі мне чалавек.
Яшчэ нядаўна ясень выклікаў захапленне сваёй веліччу і магутнасцю, а цяпер здаваўся бездапаможным, убогім, нэнзлым.
Вось і яшчэ адной прыгажосцю зрабілася меней на нашай гаротнай зямлі.
Жывуць на нашай зямлі бяссонніца душы і сон сумлення. Нясцерпна балюча жыць бяссонніцы душы. Лёгка і лагодна адчувае сябе сон сумлення.
Усе намаганні бяссонніцы душы разбудзіць сон сумлення, расштурхаць, разагнаць яго натыкаюцца на сцяну раўнадушша, абыякавасці, непаразумення.
Аднойчы заснуўшы, сумленне рэдка прачынаецца і не заўважае ці робіць выгляд, што не заўважае, здратаваных падзеямі душаў, а прачнуўшыся, зноў заплюшчвае вочы, бо ў такім стане больш спакойна і прывычна існаваць.
Але ж гэта - існаванне. Няхай сабе спакойнае, млявае, бесклапотнае, але існаванне, а не жыццё.
Не падпускае да сябе сон сумлення бяссонніцу душы. Не падпускае таму, што знаходзяцца яны ў розных людзях. Ці ж маглі б яны існаваць у адным чалавеку? Не! Адно выключае другое.
Вось чаму бяссонніца нечай душы імкнецца да сну нечага сумлення, каб ажывіць яго, але нічога пакуль не атрымліваецца...
Кажуць, што некалі заганарыліся берагі тым, што яны вышэй ракі, што ўтрымліваюць яе, і не пусцілі на сябе дрэвы, не далі магчымасці ім расці блізка ля вады, глядзецца ў яе. Ціхая плынь, хоць яна і ніжэй берагоў, пачала непрыкметна падточваць іх, падмываць, і сон голых берагоў пачаў ператварацца ў іх гібель.
Сон сумлення - страшней плыні, якая разбурае берагі.
Сон сумлення паглынае жыццё чалавека, робіцца небяспечным і час ад часу ўцягвае чалавецтва ў катастрофы і трагедыі сусветнага маштабу.
Прачніцеся, хто спіць!