Без сноў, кажуць, чалавек жыць не можа. А сны бываюць самыя нечаканыя і неверагодныя. У сны прыходзяць назаўсёды забытыя людзі і здарэнні, падзеі і непрыкметныя эпізоды. Бывае, прачнешся, і ўсё развеялася, забылася, а ў душы, у падсвядомасці застаецца пачуццё радасці або трывогі, тоненькай павуцінкай трымціць працяг успамінаў, а то прыснёны гук, даўно забытае слова, мелодыя.
Веснавыя сны часцей бываюць светлыя і лёгкія, ружовыя і кароткія, як красавіцкая ноч. Яны знікаюць нечакана, але доўга яшчэ ў памяці жыве адчуванне саснёнай пары: нейкае імгненне ты зноў быў шчаслівым хлапчуком, марыў хутчэй вырасці, бо не здагадваўся, колькі нягод цябе чакае ў сталасці. А прыснілася толькі радаснае маленства, і ты ўвесь дзень успамінаеш далёкае, даўно змененае часам наваколле. Такім яно засталося толькі ў глыбінях памяці і ў нечаканых снах. Прысніцца: і бачыш кожную драбніцу, адчуваеш пахі талай вады і гаркаватых тапалёвых пупышак, вербных коцікаў і цёплы дух узаранай зямлі.
З тае пары пройдзена такая вялікая дарога, пракаціліся такія навальніцы і пажары, прайшла такая пачварная апошняя вайна, што амаль нічога не засталося з таго, што хавала і берагла памяць з маленства: зніклі сажалкі, перасохлі цёмныя віры і рэкі.
Сны — мае ўспаміны, успаміны — сны.
Мне часта сніцца вялікі двор, з пачарнелага бярвення доўгі свіран, прысадзісты склеп і лядоўня пад крутым дахам да самай зямлі. Ад іх і ў спёку цягнула халадком. У самыя вялікія маразы сюды вазілі з рэчкі зіхатліва-блакітныя і срабрыста-ружовыя на сонцы вялізныя кубы лёду. Вострыя канты іх пераліваліся малінавымі, сінімі і залацістымі іскрамі. Лёд спускалі ў цёмны склеп, укрывалі тоўстым пластом саломы, каб і ў спёку не растаў. З абодвух бакоў двара — вялікі стары сад. Вокнамі на вуліцу стаіць доўгі з белымі аканіцамі «панскі» дом. З двара ён абсаджаны кустамі бэзу, язміну і барбарысу. У канцы саду — невялічкая хатка. Большую яе палавіну займаюць кухня і пральня, з сянец направа — пакойчык на два акенцы. У ім кватаруем мы з мамаю. Яна падмятае, шаруе падлогі ў панскіх пакоях, мые і прасуе бялізну, робіць, што загадаюць. За гэта з нас не бяруць за кватэру і часам з кухні даюць недаедкі і апалоскі. У вялікім доме пакойчык з куханькаю займае вартаўнік, конюх, садоўнік, дворнік, агароднік і дравакол, словам, майстра на ўсе рукі, высокі, худы, як дошка, з доўгаю буслінаю глюгаю Пятро Лісіца. Кухаркаю робіць прыгожая, увішная, заўсёды ўсмешлівая і светлая яго жонка Ева. І двое дзетак у іх: такі, як я, Валодзька і трошкі большанькая Насця.
А пан? Які ён там пан, хоць і мае ў самым цэнтры мястэчка цэлы фальварак?! І ўсе завуць яго панам Клецкім. А ён усяго фельчар — адзіны лекар на ўсё мястэчка. Кожны выклік да хворага, пастаўленыя банкі ці п’яўкі, рыцына ці гумавы капшук з лёдам на галаву ад гарачкі штодзень прыносілі свежую капейку. Ён і зубы рваў, і парадзіх ратаваў — рабіў усё, што трэба, і, казалі, памагала.
Ехалі да пана Клецкага ўсе паны і мужыкі, фальваркоўцы і мяшчане. І не з пустымі рукамі. Каб лепей палячыў, везлі самае лепшае. Чаго толькі не было ў тым склепе і лядоўні! Каўбасы, кумпякі і мёд, смажаныя парсюкі і гусі не пераводзіліся ніколі.
Успомніўся і пан. Невысокі, круглы, з колкім вожыкам сівізны, з глыбока схаванымі пад ілбом вочкамі. Летам — у сурдуце з тонкага палатна, зімою — у пацягнутым сінім сукном футры. Дома ён налягаў на «проша» і «пшэпрашэм», з панкамі і падпанкамі гаварыў па-польску, з мужыкамі — папросту, грубавата і грэбліва. Асоба «пана» то праяснее, то засцілаецца смугою даўніны, а двор, сад, свіран з вялізнымі драўлянымі маглямі, на якіх качалі мытую бялізну, кусты пад вокнамі з дробненькімі чырвонымі каралямі барбарысу, дзядзьку Пятра і цётку Еву бачу, як жывых. Не толькі ўсё гэта бачу, адчуваю пах першага снегу і дыму ад бярозавых дроў, стаяць перад вачыма заінелыя яблыні, на тонкіх аснежаных галінках язміну скачуць шустрыя сінічкі.
У тыя свае чатыры гады я ведаў, што недзе пад Баранавічамі і Пінскам ідзе вайна з вусатым Вільгельмам і бацька мой недзе там. Здавалася, я яго ніколі не бачыў, але ўяўляў па маміных расказах і цьмянай картцы высокім, з вусікамі, у заламанай назад салдацкай кучомцы, з круглаю брыжастаю какардаю, у шэрым шынялі і з башлыком за плячыма.
Я сядзеў адзін у нашым пакойчыку на нізенькім зэдліку і бясконца гартаў з канца ў канец нейкі часопіс з карцінкамі пра вайну. Каторы раз разглядаў акопы з гарматамі, барадатых генералаў з крыжамі на ўсе грудзі, імператрыцу Аляксандру Фёдараўну і вялікую княжну Анастасію з кошыкам велікодных яек у салдацкім шпіталі. Былі здымкі цэпелінаў і нямецкіх «ерапланаў».
Летам з Евіным Валодзькам мы цэлымі днямі гулялі паміж лядоўняю і абымшэлым плотам. Часам дзядзька Пятро нас пускаў у свіран. Там круцілі драўляную корбу ад нідзе болей не бачанай машыны, што на тоўстых барабанах качала кужэльныя прасцірадлы і панскую бялізну. І назвы болей нідзе і ніколі не чуў «маглі». І нам хацелася пакруціць тую корбу, але сілы і ўдвух не хапала.
Зімою па разутасці я сядзеў дома і гартаў той адзіны часопіс, з бульбін і трэсачак рабіў «пільшчыкаў», рагатых кароў і расстаўляў на лаве цэлыя чароды. З бульбін зрабіў і пастуха, праўда, на чатырох нагах, бо на двух не стаяў. Калі зморыць сон, засынаў на падлозе, пакуль не прыйдзе мама. Яна рана ўпраўлялася на асноўнай рабоце і бегла на заработкі да багацейшых местачкоўцаў — да аптэкара Фрыда, да крамніка Нісенбаўма, да нашага суседа — айца Алімпія. Мыла падлогі і бялізну, насіла з рэчкі ваду, даіла чужых кароў і пілавала дровы. Заўсёды мне прыносіла мама гасцінцы — паўлустачкі сітніцы, скварачку, цукерчыну, драбок цукру. Толькі потым я зразумеў, што яна адрывала ад сябе і непрыкметна хавала за пазуху самы смачны кавалачак.
Найвялікшай каштоўнасцю і маёю радасцю ў нас была высокая лямпа пад белым абажурам. Адкуль і як яна трапіла да нас, я не ведаў, але заўсёды чакаў, калі мама засвеціць яе: у пакойчыку станавілася светла і цёпла. Чэкалі ходзікі на сцяне, вецер рыпеў аканіцай, аж вытыркаўся прэнт з жалезнаю засаўкаю, за грубкаю тоненька спяваў цвыркун. Седзячы на маленькім зэдліку, мама абірала картоплю, а я на падлозе расстаўляў бязрукіх і аднаногіх аблезлых і пагнутых алавяных салдацікаў. Мама паціху спявала: «Степь да степь кругом, путь далёк лежит...», і я далучаўся тоненькім галаском: «А в степи глухой паміраў ямшчык». Хто такі ямшчык, я не ведаў і не пытаўся ў мамы,— быў упэўнены, што чалавек, які капае ямы.
Прысніцца той вечар, і камячок падкоціць да горла. Такая была ласкавая і маладая мама, такая была цішыня, так цёпла і светла было ў нашым пакойчыку, а наперадзе — доўгае-доўгае жыццё, і думалася, што будзе яно самым шчаслівым.
Праз акно я не раз бачыў, як «доктар» Клецкі (для большай павагі яго звалі доктарам) у белых ступках таўчэ нейкую соль, круціць жоўтыя і чорныя мазі, дык і мы з Валодзькам у пушачках расціралі крэйду, у пляшачках разводзілі сіньку і соль і самі хадзілі падсіненыя і мурзатыя. Мы гулялі ў доктара і хворага. Хворым часцей прыпадала быць мне, а Валодзька голасам пана Клецкага распытваў, што баліць, прыкладаў вуха да грудзей і спіны, хмурыўся і цмокаў акурат як наш гаспадар.
Перад калядамі Валодзька з тыдзень не прыходзіў да мяне. Я зусім занудзіўся без яго. Цётка Ева сказала, што Валодзька прастыў па дарозе з лазні і без памяці ляжыць у гарачцы. Схадзіць адведаць яго ў мяне не было ў чым. А так хацелася ў двор; скрозь іскрыўся пульхны снег, сад здаваўся ў веснавой квецені, на галінках скакалі і гушкаліся чырванагрудыя гілі, але разуты не пабяжыш.
Неяк раніцаю з кухні пачулася горкае галашэнне цёткі Евы, і мама ўвайшла заплаканая. «Няма, сыночак, болей Валодзькі»,— сказала яна. «А дзе ж ён? Куды дзеўся?» — здзівіўся я. «Памёр Валодзька. Анёлы душачку ў рай панеслі».— «А Валодзька тут без душы астанецца?» — ніяк я не мог уцяміць, як людзі паміраюць. Гэта была першая смерць у маім жыцці.
Назаўтра маці загарнула мяне ў сваю гаматную клятчастую хустку, абкруціла ногі мультановымі анучачкамі, абула ў недзе падабраныя маленькія галёшыкі і панесла да цёткі Евы.
Двор быў белы ад чыстага снегу, шчабятлівыя сінічкі з бэзавых кустоў страсалі хрусткі іней, пахла марознай свежасцю і настылай кужэльнай бялізнай.
У цётчынай Евінай кватэры перад зіхоткімі абразамі гарэла чырвоная лампадка, на ўслоне, засланым белым прасцірадлам, ляжаў маленькі зжоўклы Валодзька. Кіпцікі на складзеных ручках пасінелі, заплюшчаныя вочкі глыбока запалі, на лбе — вузкая паперка з нейкімі малюнкамі, пакручастымі літарамі. У галавах у шклянцы з жытам гарэла і аплывала тоненькая свечка. Я баяўся, каб гарачая кропля воску не капнула і не апякла Валодзькаў лоб. Воск сплываў і застываў вузельчыкамі на свечцы і шклянцы. Валодзька не варушыўся. Мне хацелася пабудзіць яго і паклікаць у двор. Я не ведаў, што такое смерць: чаму ён ляжыць, а ўстаць не можа, ёсць, а кажуць, яго няма. Чаму?
Заліваецца слязамі цётка Ева, Насця ўкленчыла на падлогу каля ложка, круціць галавою і заходзіцца плачам. На лаўках сядзяць і паціху гамоняць нейкія сухія і чорныя бабулькі, маленькая гарбаценькая царкоўная служка суцяшае цётку Еву: «Грэх так убівацца, Евачка, богу спатрэбілася тваё дзіцятка. Анёльская душачка ўжо та-ам! — яна тыцнула сухенькім пальцам у столь — перад усявышнім». Мне зрабілася страшна, каб і мая душачка яму не спатрэбілася, я з апаскаю зірнуў на абразы: сівабароды бог сярдзіта глядзеў на мяне і паказваў пальцамі на неба. Я пачаў хавацца за маму, а яна не разумела майго страху і ўшчувала, каб не круціўся.
Дзядзька Пятро грукае ў свірне. Плача і мая мама. Дагарае, аплывае свечка, цётка Ева ад яе запальвае новую і ставіць у шклянку з жытам. Дзядзька Пятро ўносіць маленькую дамавінку, яна пахне марозам і смаловым духам свежых стружак. У дзядзькі Пятра на кончыку шырокага чырвонага носа дрыжыць празрыстая кропля, другая паволі паўзе па шчацэ. Бацька асцярожна бярэ на рукі спруцянелае Валодзькава цельца і кладзе ў труну. Шырокія плечы дзядзькі Пятра калоцяцца ад нячутнага плачу, відаць, ён вінаваціць сябе, што павёў у такую сцюжу сына ў лазню і загубіў яго.
Цяпер і я паверыў, што Валодзька болей не ўстане і не прыбяжыць да мяне, не будзем больш з ім дурэць у свірне на сене, хавацца ад пана Клецкага за кустамі бэзу. І я заплакаў наўзрыд, як ад пякучага болю і самага вялікага жалю. Мама вывела мяне з хаты, а ў двор уваходзіў у доўгай чорнай расе айцец Алімпій, за ім хуценька дрыпаў з кадзілам у руках сухенькі дзячок.
Мама замкнула мяне ў пакойчыку, а сама пайшла за дамавінаю на клады. Больш я ніколі Валодзьку не бачыў, нават карткі яго не засталося. Ведаў толькі невялічкую магілку каля капліцы з нізенькім крыжам і злінялым ад дажджоў і сонца абразком. Калі я падрос, часта хадзіў на клады і ніколі не мінаў магілку свайго лепшага таварыша. Яго смерць была першаю стратаю ў маім жыцці, першым вялікім горам, але не хацелася верыць, што некалі гэтак жа закапаюць і мяне, што ўсе людзі павінны памерці, што не будзе маёй мамы і ўсіх, каго бачу, ведаю і люблю.
Управіўшыся з работаю, вечарамі мама запальвала лампадку перад маленькім абразком багародзіцы, я станавіўся ў ложку на коленцы, складаў далоні і, гледзячы на мігатлівы чырвоны бляск на акладзе, шаптаў: «Отча наш, іжа ясі на небясі...» і не разумеў ніводнага слова малітвы. Маліўся, а думаў адно, каб толькі мая душачка не спатрэбілася богу, і хаваўся, каб ён не бачыў мяне. Багародзіца — жанчына, можа, трохі літасцівейшая, у яе ж на руках сваё дзіцятка, дык з чужымі толькі лішні клопат. Шаптаў малітву за мамаю, а думаў, ці скора з вайны вернецца татка, які гасцінец прынясе і ці дасць заўтра цётка Ева з панскай кухні маме піражочак.
Пасля малітвы мама расказвала казку. Відаць, прыдумляла сама, бо часта збівалася, блытала імёны цароў і разбойнікаў і засынала раней за мяне. Чэкалі на сцяне ходзікі, рыпела аканіца, стагнаў у коміне вецер. Часам снілася, што мы з Валодзькам катаем адзін аднаго ў саначках, гуляем у снежкі, зрываемся з кручы і ляцім, ляцім у снежным пыле. Я верыў: ён прыходзіць у мае сны, заўсёды маленькі і вясёлы, а потым знікае і доўга-доўга не вяртаецца.
У снах, як і ў жыцці, няма логікі і паслядоўнасці.
Позняй восенню снілася мне надоўга запомненая сонечная вясна. Над зацягнутым бросняю і жабурыннем берагам сажалкі да самай вады схіліліся старыя дуплаватыя вербы. Іх тонкія косы, усыпаныя мяккімі жоўтымі чмялямі коцікаў, купаюцца ў зялёнай вадзе. Крумкае, крэкча, заходзіцца на ўсе галасы жабіны хор. У прагалах бросні сінее чыстае неба, плывуць ружавата-белыя воблачкі. Яны аднолькавыя ў сажалцы і нада мною. На тым беразе сажалкі выцягнуліся ў самае неба дзве белыя званіцы старасвецкага касцёла з пукатым чырвоным купалам, з каляровымі шкельцамі ў вузкіх акенцах. Сонечныя праменні ў іх пераліваюцца чырванню і золатам, чыстым блакітам і густой зелянінай. Увечары, пад месячным святлом касцёл здаецца лёгкім і дзівосным прывідам. Наўкола — высокі здзірванелы вал — старадаўняя абарона ад прыхадняў — дзікіх ордаў і крыжакоў.
Я гайдаюся на вярбе. Яе голле ў наростах і гузырах рыпіць драчыным стогнам, кашлатыя коцікі хмеляць саладкаватым водарам і асыпаюцца дробненькім жоўтым пылам. Так прыгожа наўкол, так светла, сонечна, лагодна і ціха, што ад замілавання аж хочацца заплакаць, усё і ўсіх любіць, быць ласкавым і добрым, чулым і шчодрым, не злавацца і не крыўдзіць нікога.
Мне трынаццаць гадоў. Я яшчэ добра не ведаю, дзе ў мяне сэрца, але яно татахкае ў грудзях і просіць пяшчоты, а думкі «мкнуцца мімаволі туды, дзе расцвіла вясна». Я ведаю і люблю гэтыя вершы і сам спрабую нешта складаць, але, як той глуханямы, усё бачу, усё адчуваю, а сказаць не магу: словы становяцца рубам, зліпаюцца, як цукеркі-падушачкі, глухнуць, як толькі пачынаю іх рыфмаваць. Ад бяссілля ўпадаю ў роспач: паміж жаданнем і магчымасцю — прорва.
У мяне ўжо ёсць свае тайны. Пра іх нават сорам прызнацца самому сабе: я прыглядаюся крадком да сваіх равесніц і старэйшых дзяўчынак, дражняць маё ўяўленне іх круглыя каленцы, пульхныя вусны і ледзь прыкметныя бугарочкі пад сукенкаю, а ў некаторых ужо вытыркаюцца два гузічкі ад станіка. Я баюся прызнацца сабе, што трывожаць і будзяць невыразныя жаданні дакрануцца хоць бы да рукі ў чарнільных плямках, пабыць удваіх, сказаць нешта ласкавае. Калі ж здараецца апынуцца разам, калоціцца сэрца, язык дубее або пляце нейкае глупства, каб толькі не паказаць сапраўдныя пачуцці і жаданні. Якая гэта салодкая трывога і пакута!
Я злажу з вярбы і караскаюся па крутым схіле вала наверх. Пад нагамі апаўзае адталая зямля і леташняя прэлая трава. Па ўсім вале пратаптана бітая сцежка. Сям-там старыя парэпаныя вербы схіліліся і перагарадзілі яе. Я гляджу наўкол. Да самых местачковых хат падышла паводка, заліла паплавы і грады, двары і нізкія вуліцы, выган і зарэчныя лугі, далёкія пясчаныя выдмы, затапіла астравы, лазнякі і алешнікі, далёкія дубы па самую макаўку стаяць у вадзе. Рудаватая ад леташніх траў і гліністых берагоў паводка гайдаецца, драбіцца і зіхаціць на сонцы, нібы друзачкі разбітых люстэркаў. Куды ні зірнеш, бялеюць чароды гусей, лапочуць крыллем, куляюцца ў ваду, а то з крыкам зрываюцца ў лёт і зноў плюхаюцца, знікаючы ў вееры пырскаў. Следам за качарамі з сінімі пасачкамі на крылах плывуць чароды качак. Над паводкаю стаіць плёскат, радасны птушыны грай і крык. Усё радуецца цяплу, вадзе і вясне, усё хоча жыць, кахаць і памнажаць свой род. Усё гэта ўмясціла адно слова В Я С Н А.
На касцёльных званіцах — дзве вялізныя старыя буслянкі. Раз-пораз у іх залятаюць з клёкатам і сухім трэскам буслы, павольна махаюць шырокімі крыламі і з дзюбы ў дзюбу перадаюць здабычу. Неба, вада і зямля іскрацца, пераліваюцца зіхатлівым бляскам, пахнуць праснаватым, то гаркавата-салодкім водарам коцікаў, лотаці і набрынялай чаромхі.
Я стаю на вале і любуюся бязмежным вадзяным прасторам. Пад ім знікла пакручастая рэчка, і толькі дзе-нідзе гайдаюцца над вадою ледзь прыкметныя чубкі надрэчных кустоў ды імклівей струменіць вада на нябачным рэчышчы. Стаю, як зачараваны, убіраю веснавое святло, колеры і пахі, шлюбна-трывожныя крыкі гусей, бусліны клёкат, краканне качак і суладнае крумканне, крэкты і стогны жабіных аркестраў у заброснелай сажалцы. Усё жывое святкуе адраджэнне, усё ўлюбёнае ў жыццё, у яго працяг, у веснавое разводдзе, у чысціню глыбокага неба, у зіхатліва-крыштальнае паветра.
Вясна пачынае новы круг аднаўлення, радасна кліча да жыцця новыя пакаленні птаства і траў, лістоў і буйных зярнят, звяроў і мурашак, ідуць на нераст рыбы, з кветкі на кветку ляціць непрыкметны пылок, яго нясуць на сваіх ножках нястомныя пчолы — пачынаецца новы круг жыцця. Я шапчу знаёмае: «Вясна, вясна жаданая, ты прыйдзеш зноў, ты вернешся, і першы гром, як музыка, таемна так пракоціцца...» Чаму таемна? І ўяўляю сінюю з падпалінамі хмару, ломкую зіхатлівую маланку, у нейкіх невядомых глыбінях неба глухое вуркатанне, яно бліжэе і нарастае, набірае сілу і раскочваецца ўслед за маланкаю расколатым стрэлам, уздрыгвае зямля і гром паволі адкочваецца глухім гулам за небасхіл.
Я шапчу Коласавы радкі і думаю, як проста самымі звычайнымі словамі паэт адкрыў вясну, яе вечны дух адраджэння і абнаўлення, з усімі колерамі, гукамі і пахамі, з халадком росных світанняў, з прадчуваннем першай навальніцы. З якім шчымным жалем сказана пра незваротную маладосць, пра страчаныя гады. Мне гэта не зразумела, бо яшчэ і маладосць не прыйшла, я толькі — на парозе зялёнага юнацтва і, апрача гэтага наваколля, нічога яшчэ не бачыў, і веру, што нічога лепшага і прыгажэйшага быць не можа. Таму так хочацца пра ўсё, што бачу, адчуваю і люблю, расказаць самымі прыгожымі словамі, каб усе ўбачылі і адчулі ўсё, што хвалюе і радуе мяне — гэтыя зарэчныя лугі, неба з ружовымі воблакамі, далёкія дубровы, ціхую плынь ракі і бясконцае разводдзе. Спрабую, а патрэбнага, адзінага слова ніяк не знайсці: адчуваю і бачу адно, а на паперы выходзіць нейкае невыразнае мармытанне, расквечанае чужымі і штучнымі санцавеямі і веснаходамі. Што нешта пішу, сорамна прызнацца нават самым блізкім, бо пісьменнік мне ўяўляецца незямною істотаю. А я? Што я? Нават яшчэ і чыгункі не бачыў, прачытаў дзесятак выпадковых кніжачак. У школьнай ведамасці паспяховасці бліжэй да канца, чым да пачатку: на матэматыцы часцей туляюся за чужыя спіны, а на кантрольных больш гляджу ў суседаў сшытак. Толькі і хваляць мяне за маляванне, спевы ды звонкую дэкламацыю.
Асабліва балюча, калі пачынаеш сам сябе дакараць і пакутаваць за ўласныя няўдачы. Але мары не даюць спакою: гляджу на разводдзе, на блакітную стужку далёкіх лясоў і думаю, думаю, што ж там, за імі? Той дзівосны, невядомы свет, таемны, як музыка першага грому, далёкі і недасяжны... І ўсё ж уяўляю сябе ў ім шчаслівым і роўным з усімі. Так, я — летуценнік, а хто не марыць у светлую падлеткавую пару? Хоць тады ніхто сябе шчаслівым не лічыць, а самыя дробныя няўдачы здаюцца непапраўным горам, пакутаю з пакут. У пятым класе я дайшоў да адчаю, калі выкладчык матэматыкі мне даў пераэкзаменоўку на восень. Я хаваўся ад таварышаў і знаёмых, адчуваў сябе апошнім дурнем і гультаём, здавалася — кожны сустрэчны ведае пра маю бяду і не спагадае, а зларадна кпіць і здалёк тыцкае пальцам: «Вунь ён, пераэкзаменовачнік, а яшчэ пнецца нешта пісаць і пасылаць у рэдакцыі...»
Сапраўды, я хаваў лісты ў фірменных канвертах, бо загадзя ведаў, што яны мяне не парадуюць, у іх мае пісанні называлі «вершаванымі спробамі» і раілі больш чытаць класікаў і старанна вучыцца. Усе мае няўдачы круціліся, як сапсаваная патэфонная пласцінка, вярзлося адно і тое ж: «ні на што не здатны пакутнік». Дайшоў да таго, што стала нямілым жыццё — спрабаваў кінуцца ў вір — няхай папакутуе і пашкадуе матэматык і той, хто кпіць з мяне. Але ўтапіцца не ўдалося. З маленства я добра плаваў і даваў нырца. Кінуся ў самую глыбіню, затрымаюся пад вадою, а зверху прабіваецца зеленаватае святло, побач віляюць хвастамі рыбы, успамінаецца: «и в распухнувшее тело раки черные впились», апаноўвае страх, і я выплываю на другім беразе, дрыжучы ад глыбіннага холаду; самому становіцца шкода сябе, падаю на цёплы пясок, заплюшчваю вочы, пад ружовымі павекамі ляцяць і знікаюць маленькія зорачкі, над вухам гудзе авадзень, недзе рыкае карова і крычаць спалоханыя гусі. Н-е-е! Хіба ж можна пакідаць такую зямлю, неба і сонца, усё звонкае, зіхатлівае наваколле?
А што будзе з маёю беднаю мамаю? Ці вытрывае яна? Цётка ж Ева і дасюль плача па сваім Валодзьку. Думкі чапляюцца адна за адну, пераскокваюць з успамінаў на мары. Я ўглядаюся ў бяскрайняе разводдзе: яно мне ўяўляецца морам, і здаецца, вось-вось аднекуль выплыве карабель пад белымі ветразямі.
Думкі перабіў знаёмы голас: «Даўно ты тут?» Азіраюся — Валодзева сястрычка Насця. Як яна вырасла, якая ладная ды прыгожая з раннімі прыкметамі дзявочай пекнаты. Яна ідзе на клас вышэй за мяне, а выглядае паненкай. Я гляджу і маўчу. «Што табе, мову заняло?» — «Ты так падобна на Валодзьку»,— недарэчна ляпнуў я. А можа, і Насці тады падумалася, што і Валодзька быў бы такі цыбаты і даўгарукі, з ружовымі прышчыкамі на лбе, як і я.
Насця страсянула прыгожай галоўкай з хвалістымі валасамі і загаварыла заклапочана і будзённа: «Сплылі некуды качкі і трэці дзень ні слыху ні дыху. Можа, дзе ў ракітніку наклалі яек, выведуць качанят і здзічэюць. Мама паслала шукаць, а дзе іх знойдзеш? Унь як разлілося! Ты часам не бачыў?» — «Не, не бачыў, а пашукаць можна». Я збег з вала. Унізе стаяла лодка нашага суседа Сашы Пітушкі. Вёслы ён хаваў у лазовым кусце, а замок на ланцугу вісеў так, для прыклёпу. Я дастаў вёслы, сапхнуў лодку і ўзяўся памагчы Насці. «А Саша сварыцца не будзе?» — «Не бойся, хутка звечарэе, а нанач ён у рыбу не ездзіць. Пакатаемся, пашукаем, можа, і знойдзем».— «Глядзі толькі, каб не папала нам». Мяне апанавала дурная смеласць: «Хадзі хутчэй сюды». Насця збегла з вала, я падтрымаў яе за руку, каб не начэрпаць у лодку вады, пасадзіў на карму, паставіў качоты. Насця трымалася за барты хісткай лодкі, я адпіхнуўся вяслом, і мы паплылі. Што мы знойдзем качак, відаць, не спадзявалася і Насця. Дзе ты іх знойдзеш, калі ўсё разводдзе ўкрыта чародамі птаства, яно плыве, зрываецца ўлёт, крычыць, лапоча крыламі. От і нам захацелася сплысці далёка-далёка, туды, дзе віруе вада, дзе стаяць у вадзе старыя алешыны і дубы з пакарабачаным шаматкім лісцем.
Пад вадою была відна леташняя трава. Гайдаўся пасохлы аер, пахла прэснаю свежасцю талай вады, цягнула халадком нядаўняга крыгаходу.
Сонца паблякла над зарэчнымі лясамі, запырскала чырванню дробныя хвалі і пенную дарожку за кармою, шырокімі слупамі праменняў папрабівала хмары і павісла над небасхілам, як да чырвані нагрэтая патэльня. Мы плылі ўслед за сонцам. Я налягаў на качоты, рыпелі жалезныя шворны ў размеленых гнёздах, далоні смылелі ад вёслаў, а зверху мерзлі і сівералі рукі. Вясло часам зрывалася, і пырскі ляцелі на Насцю, яна атрасала кроплі з сукенкі і бяскрыўдна прасіла: «Ты ж не вельмі пырскайся».
Мы даўно забыліся пра качак. Іх паменела на вадзе. Відаць, сплылі ў зацішныя чарацяныя затокі. Часам нашу лодку падхоплівала віратлівая плынь і некуды імкліва несла, пад намі была халодная чарната: значыць, выплылі на рэчышча, і апаноўваў страх — барані божа перакулімся, ніхто і не дазнаецца, куды дзеліся, пакуль не спадзе вада.
Сонца закацілася за лясы, цямнела і блякла на захадзе зіхатлівая чырвань, пацягнула холадам і пачало хутка змяркацца. На пазелянелым небе прарэзаўся тоненькі маладзічок. Мы заплылі так далёка, што за смугою зніклі вал і мястэчка, туманам завалакло і касцёльныя званіцы. Нам ужо было не да качак. На далонях палопаліся намуляныя мазалі, у лодцы з нябачных шчылін прыбывала вада, Насця калацілася ад холаду і страху, што заблудзіліся і да берага не прыб’ёмся. Пякучым болем смылелі змуленыя і закачанелыя далоні, чаравікі намоклі, у лодцы хлюпала вада, і я ўжо амаль не чуў ног, але налягаў на вёслы. У змроку знік далёкі лес, нідзе ніводнага агеньчыка, ніводнага гуку, толькі рыпяць і плюскочуць вёслы. А куды плывём, я не ведаў. Часам клаў вёслы на борт, апускаў далоні ў ваду, каб хоць трохі адышлі ад пякучага болю. Лодка круцілася на месцы.
«Што ж ты нарабіў? Куды мяне звёз? Што падумае мама? Яна ўжо недзе бегае па вале і гукае мяне». Я суцяшаў Насцю і зноў браўся за вёслы, гроб з новаю ўпартаю сілаю. Разводдзе ўсыпалі дробныя зоркі, побач з лодкаю плыў і гайдаўся маладзічок. Я сядзеў спінаю да носа лодкі і не бачыў, куды мы плывём.
«Глядзі, глядзі! Нешта свеціцца!» — ускрыкнула Насця. Я крута павярнуўся і ўбачыў за спінаю некалькі мігатлівых кропель, а над імі, нібыта ў паветры, разгаралася полымя. Я адразу ўсцешыўся і акрыяў духам: «А ты баялася... Я ж казаў — скора дома будзем».— «Добрае скора. Ты ж ледзьве рукамі варушыш. Давай мне вёслы». Я і рады быў бы аддыхнуць, але ў поцемках у хісткай лодцы небяспечна было перасаджвацца, ды і мой хлапечы гонар не дазваляў саступіць сваё месца. Мы плылі моўчкі. Я шкадаваў, што напаткаў Насцю і ўзяўся шукаць тых качак, а яна, відаць, кляла мяне, што ўгаварыў плысці па разводдзю.
Агонь набліжаўся. Я падумаў, ці не для нас нехта расклаў вогнішча. Вёслы шлёпалі без размаху, без захопу глыбіні, без ранейшай сілы. Вакол лодкі кругамі расплываліся зоркі, я разграбаў іх вёсламі, а тонкі маладзічок ужо адплыў далёка-далёка. Хоць і смылелі палопаныя мазалі, я з апошніх сіл налягаў на качоты. Хутка вясло дастала да дна. Ад вогнішча пачырванела вада і Насціна аблічча. Было радасна, што прыбіліся да берага, і боязна апраўдвацца перад бацькамі і Сашам Пітушкам за лодку.
Я ўсё ж пацэліў падплысці да слупка, памог Насці выскачыць на сухое, прыкруціў лодку ланцугом і пачапіў замок без ключа. Зверху пачуўся знаёмы настылы голас: «Ну, вы, абармоты, ідзіце грэцца». Мы павольна на здранцвелых нагах ускараскаліся на вал. Каля вогнішча ў світцы і зімовай шапцы стаяў Насцін бацька.
«Мы качак шукалі...» — пачаў я апраўдвацца за сябе і Насцю. «Што ж вы, знайшлі?» — «Дзе ты іх знойдзеш, татачка?!» — «А яны цябе шукалі і мяне паслалі дашукваць. Грэйцеся, а то адсюль было чуваць, як зубы ляскацяць».— «А як вы дагадаліся?» — «Качкі сказалі»,— засмяяўся дзядзька Пятро. Мы працягнулі да вогнішча задубелыя рукі і маўчалі. Хацелася апраўдацца, нешта растлумачыць, але навошта хлусіць, калі на цябе не сварацца і не папракаюць. Маўчыць і дзядзька Пятро, толькі шморгае носам і ўздыхае.
Над намі зорнае неба, высока ўскаціўся тонкі маладзічок, дагарае вогнішча і блякне на цёмнай вадзе.
Раптам прыснілася даўно забытае і некалькі дзён не давала спакою, ажывіла ў памяці ўсё да драбніц — знаёмыя і незнаёмыя абліччы, пахі, колеры, гукі, нізкія хмары і дажджынкі на шчацэ, чорны, як дзёгаць, размешаны коламі і нагамі жужаль на базарнай плошчы, сотні фурманак з паднятымі аглоблямі, пах каламазі і сырамятнай скуры — усё ажыло і паплыло перад вачыма.
Гуў, таптаўся, гаманіў на ўсе галасы кірмаш, свісталі гліняныя пеўнікі і рохкалі на вазах подсвінкі, мэкалі авечкі, іржалі коні. У палатняных палатках пішчалі бляшаныя дудачкі, віселі нізкі ружовых, з цукровым хрустам, пернікаў, каля вазоў, запусціўшы галовы ў зрэбныя торбы, коні хрумсталі авёс. Каля доўгага шару крамаў стаялі гаршкі, глякі, «спарышы», макатры і гладышкі, а над імі каціўся перазвон: дзядзькі стукалі па боку пугаўём, жанкі — пушкаю сагнутага пальца і куплялі добра паліваны і звонкі посуд. Перапечкі насілі кашы пахкага цёплага печыва і крычалі: «Каму халы, куханы, абаранкі, б-у-б-лі-кі!» Іх перакрывалі сіпатыя галасы: «Чобаты новыя, перады юхтовыя, з рыпам, з берасцінкай, шыты дратвай і шчацінкай».
Чаго толькі не было на гэтым кірмашы?!На дзяўчатах мільганулі чырвоныя, сінія і зялёныя шаліноўкі, ладныя кабацікі аблягалі зграбныя станы. Хлопцы казырыліся сваімі чубамі, што выкручваліся з-пад збітых набакір шапак з прыгнутымі блішчастымі казыркамі. Усе лузалі гарбузікі і пеўнямі круціліся каля незнаёмых дзяўчат, скалілі зубы, нешта вясёлае балабонілі, спрабуючы то абняць, то ўшчыкнуць каторую.
Адным бокам рыначная плошча ўпіналася ў цвінтар драўлянай царквы, трошкі далей, з другога боку, стаяла белая, як воблака, з блакітнымі купаламі і пазалочанымі крыжамі каменная царква. Непадалёк, за здзірванелым валам высіўся касцёльны гмах з дзвюма стромкімі званіцамі. Казалі, ён відзён аж за трынаццаць вёрст ад мястэчка. Можа, і праўда. Так што кожны рыначны злодзей і ашуканец, праваслаўны і каталік, мог адразу замаліць свае грахі, не адыходзячы ад месца сваёй дзейнасці.
Але не толькі рэлігійнай сутнасцю, а сваёй вышынёю касцёл і цэрквы заміналі прагрэсу. Справа ў тым, што было вырашана ў нардоме мець сваё радыё. З Мінска прыехаў паважны высокі мужчына ў блішчастых акулярах, у капелюшы і кароткім клятчастым палітоне. Інжынер. Месца для радыёмачтаў ён выбраў на пустыры непадалёк ад рынку і нардома і сказаў, што яны павінны быць вышэй за ўсе местачковыя будынкі. З лесу прывезлі самыя гонкія хвоі, акарылі іх, стачылі ў замок, паскручвалі жалезнымі хамутамі, прыварылі расцяжкі, абедзве мачты злучылі антэнаю, прымацаванаю беленькімі, як фасоліны, ізалятарамі. Паднімала і закопвала тыя мачты бадай палова мястэчка, а другая стаяла наўкол і давала парады: каму за які канат лепей цягнуць. Нарэшце мачты сталі, замацаваныя тоўстымі драцянымі расцяжкамі. Інжынер хадзіў вясёлы і рады. Заставалася ўстанавіць у нардоме прыёмнік, і загаворыць радыё. Праўда, мала хто з местачкоўцаў верыў, хіба можна пачуць, што скажуць у Маскве і ў Мінску: гэта ж такая далеч, а дрот толькі паміж двума слупамі, і ўсё ж чакалі гэтага дзіва.
Неяк ноччу ўсхадзіўся вецер, ды такі, што дзе-нідзе пазбіваў каміны, пааддзіраў ад таполяў сукі, зламаў стралу каля студні, а раніцай на зямлі ляжаў адзін канец антэны з белымі фасолінамі ізалятараў. Інжынер не знаходзіў сабе месца і ніяк не мог даўмецца, як пачапіць на месца антэну. Апусціць і назад паставіць мачту наўрад ці ўдасца — зверыліся людзі, прыйдуць, паглядзяць, пасмяюцца, пакпяць і разыдуцца...
У кірмашовы дзень прыйшоў інжынер на рыначную плошчу, стаў на воз і падняў руку. Маленькі кудлаценькі капельмайстар духавога аркестра добраахвотнай пажарнай каманды на ўсю плошчу пратрубіў сігнал: «Слухайце ўсе!» Аж спудзіліся маладыя коні, ад нечаканасці войкалі і затыкалі вушы палахлівыя жанкі. Гамана сціхла, усе глядзелі на чалавека на возе. Інжынер зняў капялюш і замахаў, каб падышлі бліжэй.
— Таварышы! Мы зрабілі ўсё, каб вы пачулі голас Масквы і нашай беларускай сталіцы. Бура мінулай ноччу сарвала антэну, а без яе нічога не пачуеш. Я спадзяюся, што сярод вас знойдуцца спрытныя і адважныя хлопцы, узлезуць на мачту і зачэпяць антэну. Хто гэта зробіць, атрымае ўзнагароду 25 рублёў.
Дальнія перапытвалі, што ён там кажа, няўжо дваццаць пяць рублёў, гэта ж такія грошы! «Але і ўзлезці не на печ ці азярод»,— пярэчылі асцярожныя.
Інжынер пайшоў да мачты. Міналі хвіліны — ніхто не падыходзіў. Віхляючыся, прытупаў падпіты хлопец у саматканым фрэнчы і ружовай расхлістанай кашулі і запытаў:
— А грошы адразу ці па ве-ма-дасці, цьфу! Ве-да-масці?
— Табе па ведамасці, як толькі праспішся,— адказаў інжынер.
— Чулі? Мяне спаць пасылае. Да я табе гэную драціну, калі хош, адсюль закіну. Не верыш? Давай на заклад. Ну.
Тым часам да інжынера падыходзілі хлопцы, задзіралі ўгору галовы, прытрымліваючы на патыліцы шапкі, углядаліся ў кончык мачты, а ён, здавалася, чыркае па нізкіх хмарах. «Адсюль глядзець, галава круціцца, а адтуль ляснешся, і касцей не збяруць».— «А ты не глядзі, зажмурся і лезь, дык і страху не будзе»,— перагаворваліся хлопцы. «Паспрабаваць, ці што?» — падышоў дзяцюк у крамных портках з напускам над наваксаванымі халявамі, скінуў світку, ухапіўся за гладка абструганы камель, пралез метраў пяць і ссунуўся, як куль. Яшчэ чалавекі чатыры караскаліся, але, не далезшы да першай расцяжкі, з’язджалі долу.
Інжынер стаяў разгублены і змрочны. «Ну, хлопцы, хто яшчэ паспрабуе?» — пытаўся ён. Аднекуль з-за натоўпу праціснуўся невялічкі хлопец, з тварам, усыпаным рудымі вяснушкамі, у вялікіх ботах і злінялай будзёнаўцы. Нічога не кажучы, разуўся, скінуў будзёнаўку і світку, расперазаў папружку, спутаў ёю босыя ногі, папрасіў у хлопца яшчэ адну дзяжку, да яе прычапіў канец антэны, падперазаўся. Да яго падбег інжынер і пачаў тлумачыць, як і за што прыкруціць антэну. Нейкі весялун крыкнуў з натоўпу: «Глядзі, канапаты, порткі згубіш, голым задам на ўсё мястэчка пасвеціш». А той толькі скоса зірнуў, цыркнуў праз зубы слінаю, ухапіўся за мачту, ашчаперыў яе спутанымі нагамі, спрытна і лёгка палез угору, толькі надзімалася на спіне сіняя кашуля ды пагойдвалася мачта, а ён лез і лез усё вышэй і вышэй.
У натоўпе каля мачты ўсе сцішыліся і задралі ўгору галовы. Тыя, што спрабавалі ўзлезці, пакеплівалі: «От палядзіш, зараз шусне», «Ужо трымціць. А тычка гэтая, як лазіна, гнецца». А канапаты дзяцюк лез усё спрытней і спрытней. Прывязаная да папружкі антэна паўзла ўгору і ўсё больш напіналася, постаць хлопца менела і менела. Інжынер не зводзіў з яго вачэй — радаваўся і баяўся, каб не сарваўся, тады яму нездабраваць. Пры кожным перахопе рукамі і нагамі мачта згіналася і выпроствалася зноў. Сцішыўся і рынак. Людзі пазадзіралі галовы і сачылі за кожным рухам хлопца на мачце, а ён усё менеў і менеў. Калі далез да верху, звязанымі папружкай нагамі моцна ашчаперыў мачту, падаўся назад, каб прутчэй напялася дзяга на поясе, і пачаў прыкручваць канец антэны. Усталявалася такая цішыня, што чуваць было, як часта дыхае інжынер, ціха божкае і хрысціцца немаладая кабета.
Праз колькі хвілін хлопец папоўз уніз. Натоўп з палёгкаю ўздыхнуў, а хлопец асцярожна абміноўваў жалезныя хамуткі і расцяжкі, чым ніжэй спускаўся, тым павольней перабіраў рукамі. Ужо відаць былі пачырванелыя ад холаду босыя ногі і вяснушкавы твар. Ён саскочыў на зямлю, адвязаў абедзве папружкі, выцер рукавом кірпаты нос і, нічога не кажучы, сеў абувацца. Да яго падышоў інжынер:
— Дарагі ты мой! Ну, выручыў, ну, дзякую...
— На дзякуй сала не спячэш. Гані манету. Там я парсюка сабе нагледзеў,— прытупнуў ботамі верхалаз, надзеў світку і ўскінуў на патыліцу будзёнаўку. Інжынер з-за пазухі дастаў пляскаты партманецік, адлічыў грошы і аддаў хлопцу. Той іх старанна разгладзіў на далоні, схаваў за падкладку будзёнаўкі і знік у кірмашовым натоўпе. Хто ён, чый і адкуль, ніхто не ведаў, толькі дзівіліся смеласці і спрыту, а некаторыя зайздросцілі, што так хутка адхапіў столькі грошай.
Да самых замаразкаў наезджы інжынер корпаўся ў нардоме каля прыёмніка з вялікаю, як у грамафоне, трубою. У ёй нешта шаргацела, трашчала, булькала і мармытала. Вучыў інжынер упраўляцца з гэтаю скрынкаю майго суседа Лаўрэна Грамыку. Ён часам і мяне пускаў паглядзець, як мільгае зялёнае вочка ў прыёмніку. З першымі маразамі прыёмнік загаварыў, не заўсёды выразна і гучна, але гаманіў. Лаўрэн выстаўляў трубу ў адчыненае акно. Каля нардома збіраўся натоўп местачкоўцаў паслухаць не столькі што гавораць, а як гэта без правадоў даходзяць галасы з Масквы і Мінска. Самая скептычная жанчына вырашыла, што гэта Лаўрэн схаваўся і нешта мармыча. «Лаўрэн, пакажыся!» — «Ну, чаго?» — вытыркаўся Лаўрэн з акна і пускаў радыё на ўсю сілу, а калі заіграла музыка і заспявалі, паверылі ўсе, што і Масква і Мінск чуваць без падману.
Прыходзілі слухаць радыё ў кажухах і валёнках, жанкі закручваліся ў вялізныя хусткі, тупалі па хрусткім снезе на марозе, пад халоднымі буйнымі зоркамі. Самыя трывушчыя дастойваліся да самага «Інтэрнацыянала».
Там, дзе некалі была рыначная плошча, шуміць ужо састарэлы парк; ад нардома і знаку не засталося, зніклі абедзве царквы і касцёл, у мястэчку выраслі пяціпавярховыя дамы, па асфальтаваных вуліцах гуляюць падлеткі ў джынсах і штроксіках, з транзістарамі цераз плячо. Гучыць залівістая да крыку песня: «Жизнь невозможно повернуть назад...» Нельга і не трэба!
Сон пра сон вярнуў мяне ў тую бесклапотную пару, калі так добра марылася, бо не было яшчэ чаго ўспамінаць. Верылася, што наперадзе толькі светлая шчаслівая далеч, узлёты і поспехі, без клопатаў, трывог і няўдач. А ў жыцці было ўсё наадварот. Такі ўжо лёс майго пакалення: і ў горы былі свае радасці, без пакут і шчасцю не быў бы рады. У жыцці чалавека ўсё чаргуецца, як дзень і ноч, як дождж і сонца, як зіма і лета...
А ў тым шчаслівым падлеткавым узросце чым толькі не захапляліся мае аднагодкі, чаго толькі не прыдумлялі ў нашай палескай глушы.
Глуш была сапраўдная, але хлебная і сытая, і нялёгкую дарогу да яе часта знаходзілі нейкія сумніцельныя трупы з пастарэлымі «гераінямі» і аблыселымі «любоўнікамі». Яны ставілі «Марусю Багуслаўку» і «Салдата-чараўніка», «Цыганку Азу» і «Бандарівну», з казакамі і шаблямі, гапакамі і спевамі, з трагічным каханнем і самагубствам на сцэне. За білеты часцей за ўсё плацілі жытам і салам, а такія жэўжыкі, як я, лазілі ў нардом праз адчыненае кім-небудзь спагадлівым акно і не прапускалі ніводнага прадстаўлення. Потым у абсмаленай пажарам пустой ксяндзовай стадоле з аполкаў ладзілі сцэну і паўтаралі па памяці тыя спектаклі, што бачылі ў нардоме.
Аднаго разу мястэчка ўзрушыла навіна — прыехаў і будзе выступаць гіпнатызёр. Што гэта такое, ведалі не многія, хоць і здагадваліся, што незвычайны чараўнік пакажа нешта зроду не бачанае. І прозвішча яго было дагэтуль нікім не чутае — Альберт Маран.
Як жа дапяць у нардом, каб пабачыць, што гэта за гіпноз. Пра білеты не было чаго і думаць: грошай у мамы не было, ды каб і былі, на забаўкі б ніколі не дала. Праз тое ж прыадчыненае акно я ўкуліўся ў забіты людзьмі клуб, прашыўся наперад і з-за абшмулянай спінамі грубкі ўглядаўся ў кожны крок і рух на сцэне. А там сапраўды былі ніколі не бачаныя дзівосы.
Нячутна, нібы плаваў, рухаўся невысокі шчуплы мужчына ў чорным сурдуце, з вялікім чорным бантам на шыі, і валасы былі чорныя, расчасаныя на роўны прабор і нібыта прылепленыя да невялікай круглай галавы. На століку ён узяў доўгую блішчастую шпільку, памахаў ёю са свістам у паветры, высалапіў язык, левай рукою прытрымаў яго за кончык і праткнуў навылёт. У зале войкнула некалькі жанчын, а гіпнатызёр пайшоў па праходзе, паказваючы свой прапораны язык. Гэтак жа спакойна ён праткнуў навылёт ніжэй локця руку, потым па самае дзяржанне праглынуў зіхатлівы кінжал.
Публіка прытаілася ад здзіўлення і страху, што ён можа і галаву сабе адрэзаць. Жанчыны заплюшчваліся і адварочваліся. Наздзекаваўшыся з сябе, гіпнатызёр запрасіў на сцэну жадаючую жанчыну. Доўга ніхто не адважваўся. Ён упрошваў і ўгаворваў, што ні калоць, ні пароць не будзе, пакажа «сеанс індывідуальнага гіпнозу». І ўгаварыў-такі зграбную маладзіцу, што ляскала на машынцы ў райвыканкоме. Гіпнатызёр пасадзіў яе ў зручнае крэсла, нахіліўся над тварам і доўга ўглядаўся ў яе вочы, потым вялікім і ўказальным пальцамі ўзяўся за скроні і загаварыў павольна і ціха, нібы заспяваў калыханку: «Спіце, спіце, засынайце. Вы стаміліся, вам хочацца спаць, нямеюць рукі, нямеюць ногі, вы засынаеце, вось заплюшчыліся вочы. Вы спіце, спіце глыбокім прыемным сном». Праз некалькі хвілін жанчына сядзела з заплюшчанымі вачыма і адкінутай галавой. Маран падняў яе руку, адпусціў, і яна ўпала, як пусты рукаў.
«Вам на лоб села муха, поўзае і казыча. Зганіце яе». Жанчына ляпала рукою па лбе. У зале нехта хіхікнуў, на яго засыкалі, Маран пагразіў пальцам і прыклаў яго да вуснаў, каб маўчалі. Гэта быў толькі пачатак. Гіпнатызёр устрывожана загаварыў: «У пакой праз вокны хлынула вада. Яна прыбывае і прыбывае, падымаецца ўсё вышэй і вышэй...» Жанчына пачала паднімаць ногі, «вада паднялася да каленяў», машыністка вышэй падцягнула спаднічку, пад ёю нешта мільганула белае. У зале нехта выдыхнуў: «О-г-о-го!», а жанчына пачала грэбці рукамі, нібыта плыве. Калі спаднічка паднялася да крытычнай адзнакі, Маран абсмыкнуў яе і павольна загаварыў: «Супакойцеся. Вада сышла, небяспека мінула, свеціць і грэе сонца». Машыністка апусціла ногі і спаднічку. «Вы соладка паспалі на беразе мора, слухалі шум прыбою, загарэлі на сонцы...» Жанчына расшпіліла свой жакецік. «А цяпер будзем прачынацца... вы ўжо не спіце, вы ўсё чуеце...» Гіпнатызёр робіць рухі рукамі ўздоўж цела, фукае ў вочы, а машыністка не ўстае. У зале захваляваліся: «Можа, і не прачнецца... Хоць выспіцца за свае грошы»,— нехта пажартаваў у канцы клуба.
З дапамогаю Марана машыністка павольна паднялася, доўга далонямі працірала вочы, глядзела ў залу, відаць, не пазнаючы, дзе яна і адкуль столькі народу. Гіпнатызёр правёў яе на месца. Усе выцягваліся, каб паглядзець на яе. Сяброўка спытала: «Папраўдзе спала ці прыкідвалася, Жэня?» — «Не ведаю, дзе была. І вада лілася»,— млява адказала машыністка.
Маран прайшоўся па праходзе, спыніўся на сярэдзіне і спытаў: «Прашу жадаючага дапамагчы мне правесці яшчэ адзін сеанс гіпнозу». Усе маўчалі, пазіраючы адзін на аднаго... Маран папрасіў яшчэ раз: «Няўжо сярод вас няма ніводнага сапраўднага мужчыны? Тым больш, ніхто нічым не рызыкуе. Запрашаю трох чалавек. Як вы сябе адчуваеце?» — запытаў ён у машыністкі. «Добра»,— ціха адказала яна. «Скажыце, калі ласка, гучней».— «Добра. Вельмі добра!» — голасна паўтарыла тая.
Устаў высокі статны стругаль з арцелі Грыня Білімовіч, звонка пратупаў падкоўкамі наваксаваных ботаў на сцэну, за ім пайшлі яшчэ два хлопцы. На сцэне паставілі тры табурэткі — адну пад галаву, другую пад ногі, трэцюю пад сярэдзіну. Грыня лёг на іх. Маран пачаў закалыхваць яго павольным угаворам: «Спіце, спіце, засынайце». Ад такой «калыханкі» ў некаторых у зале заплюшчваліся вочы. Гіпнатызёр, не датыкаючыся, вадзіў над Грынем рукамі і паўтараў: «Ваша цела дранцвее, дзеравянее, напружваецца, вы яго не адчуваеце, яно стала бязважкім». З-пад сярэдзіны асцярожна выцягнуў табурэтку, тулава ніколькі не прагнулася, ляжала роўненька, як дошка. У зале ўсе замерлі. Тады Маран загадаў аднаму з асістэнтаў сесці Грыню на жывот. Загіпнатызаваны не зварухнуўся. Потым сеў цяжэйшы: Грыня як апруцянеў. Было яшчэ шмат нумароў, а першыя ўразілі і запомніліся асабліва.
Цэлы тыдзень людзі валам валілі ў нардом. Скептыкі казалі, што Маран добра плоціць сваім памочнікам, і тыя слухаюцца яго, большасць верыла ў сілу гіпнозу, некаторыя баяліся гіпнатызёра. Верыў і я.
Аднаго разу на начлезе каля не надта зыркага вогнішча я расказваў хлапчукам пра гіпнатызёра і пачаў паказваць, як ён і што рабіў; пасадзіў на пянёк паслухмянага Матронінага Алёшу, сціснуў скроні і замармытаў: «Спіце, спіце, засынайце». Потым паднімаў руку — і яна бяссільна падала, падцягваў Алёшка штонікі, ратуючыся ад «вады», рабіў усё, што я загадваў, не расплюшчваючы вачэй. Я падумаў, што так і Марана выручалі яго асістэнты, але Алёшка не прачынаўся. Я казытаў пад носам сухою сцяблінкаю, а ён і не зварухнуўся. «Хопіць, Алёшка, дурыкі строіць. Пагулялі і досыць!» А ён спіць сабе, седзячы. Мяне апанаваў страх: «А што, як не прачнецца?» Занепакоіўся і старэйшы з нас Цімох Салянскі: «Што ж ты нарабіў? Га? Давай адсыпляй назад». Я ўспомніў, як будзіў сваіх падвопытных Маран, і пачаў дзьмухаць Алёшку ў твар, прыгаворваць: «Прачынайцеся, сон прайшоў, вам трэба ўставаць, вы расплюшчваеце вочы, вам лёгка і добра. Фу-фу!» Асветленыя водбліскам вогнішча, Алёшкавы павекі ўздрыганулі і з намаганнем расплюшчыліся. Ён паглядзеў навокал, не пазнаючы нас. Устаў, але не адышоў ад пянька. Заікаючыся, спытаў: «Дзе я быў? Вады болей няма?» — і павольна, як сляпы, пайшоў да вогнішча. «Ты папраўдзе спаў ці прыдурваўся?» — сурова запытаў Цімох. «Спаў і яшчэ хачу спаць. Навошта пабудзіў? А вада аж дасюль даходзіла,— ён правёў далонню па грудзях.— Чуў твой голас здалёку-здалёку»,— прызнаваўся Алёшка.
— Скокні адвярні коней,— загадаў яму Цімох.
Алёшка павольна пайшоў у змрок вільготнага выгана, дзе тупалі і ржалі спутаныя коні.
— Ты што, папраўдзе ўмееш гэтую гіпнозу напускаць? — спытаў у мяне Цімох.
— Сам жа бачыў: спаў Алёшка і слухаўся ўсё, што ні скажу,— пачаў задавацца я, сам не верачы, што ўсё было папраўдзе. Назаўтра ўся наша вуліца ведала, што я загіпнатызаваў Матронінага хлопца.
Як і кожнаму ў такім узросце, і мне хацелася быць непадобным на іншых, нечым вылучацца сярод равеснікаў, быць здатным на незвычайнае. Сябры прасілі загіпнатызаваць іх, а я адвільваў, баючыся, што нічога не выйдзе і кончыцца мая «слава». Аднаго разу наезджая аднекуль з горада дзяўчынка Волька сказала, што ў іх ёсць кніжка пра гіпноз, і паабяцала даць пачытаць. Старую, рассыпаную па старонках, кніжку з цвёрдымі знакамі і яцямі мне далі на некалькі дзён. Каму яна была пільна патрэбна, невядома. Відаць было, што даўно ніхто яе ў рукі не браў — драцяныя сашчэпкі праржавелі, клей на карашку стачылі чарвячкі. Я старанна сшыў усе старонкі, прыляпіў вокладку і ўзяўся чытаць. Чытаў, чытаў і амаль нічога не зразумеў, але добра засвоіў некаторыя прыёмы і ўжо смялей пачаў спрабаваць свае сілы.
Таемна ад настаўнікаў дзяўчаты і хлопцы старэйшых класаў вечарамі збіраліся на вечарынкі: гулялі ў фанты, у «пошту кветак», танцавалі, шапталіся, трымаліся за рукі, а потым разыходзіліся парамі. На такія вечарынкі, як фокусніка, пачалі запрашаць і мяне. Перад танцамі я каго-небудзь гіпнатызаваў — «напускаў мух», «вады», прымушаў «тушыць агонь», часам прызнавацца ў тым, у чым ніхто ніколі б не прызнаўся. Папулярнасць мая расла. Хоць да гэтага часу не ведаю, сапраўды мне нешта ўдавалася ці проста была сумесная гульня ў гіпноз.
Хутка мае «гастролі» закончыліся. Ідучы ад хворага суседа, да нас завітаў усімі паважаны доктар Аляксандр Сцяпанавіч, нібыта папытаць, ці ўсе ў нас здаровыя. Пасядзеў, пагаварыў з мамаю, а выходзячы, папрасіў мяне правесці яго да майго дзядзькі, бо там у двары грымеў ланцугом здаравенны ваўкадаў. Толькі мы выйшлі за браму, Аляксандра Сцяпанавіч запытаў: «Гэта праўда, што ты займаешся гіпнозам?»— «Я... я... і сам не ведаю,— пачаў апраўдвацца я,— паказаў, што рабіў той, прыезджы гіпнатызёр, а яны засыналі і слухаліся, што ні загадаю».— «М-да-а...— прамармытаў доктар,— слухаюцца, кажаш, а раптам загадаеш такое, чаго б ніхто не паслухаўся па добрай волі? А? За такія фокусы засудзіць могуць. Гіпнозам лечаць спецыяльныя дактары. Той гастралёр, мабыць, меў дазвол. А табе раю больш ніколі гэтым глупствам не займацца. Зразумеў?» Я толькі чырванеў, ківаў галавою і больш ніколі не парушаў перасцярогу доктара.
У сталым веку мяне спрабавалі лячыць гіпнозам, я нават не заплюшчыў вачэй.
Самаробная афіша паведамляла: «Анонс! Анонс! (што такое анонс, ніхто ў нас не ведаў). Асілак з асілкаў — барэц Патапаў: рукі і грудзі мацней каменя і жалеза! Не пераможаны на арэнах цыркаў свету! Жывы выходзіць з магілы. Спяшайцеся бачыць. Толькі два выступленні...»
Хто ж сабе адмовіць убачыць такія цуды? Здавалася, на наша мястэчка хлынулі самыя выдатныя артысты і чараўнікі. Сакрэт быў просты: наш далёкі ад чыгункі раён быў хлебны і тлусты...
Паглядзець на асілка местачкоўцы валілі валам. У нардоме забілі ўсе праходы, сядзелі на падлозе каля сцэны, на падаконніках, прымошчваліся хто дзе мог.
На сцэну выйшаў высачэзны, даўгатвары, з запалымі вачыма, худы, але з магутнаю крутою мускулатураю мужчына. Усмешка адкрыла вялікія жоўтыя зубы. На асілку былі кароценькія сінія трусы, на запясцях — скураныя манжэты. Два пажарнікі ўнеслі нанізаныя на калок дзве трохпудовыя гіры. Патапаў іх падкідаў і лавіў, як гумавыя мячыкі. Запрасіў на сцэну шасцёра хлопцаў. Выйшлі дзецюкі адзін у адзін, асілак паклаў на шыю доўгі каромысел, за яго ўзяліся па тры чалавекі на кожным канцы, і Патапаў закруціў іх, як на каруселі. Потым скрутак шыннага жалеза наматаў сабе на руку, як бранзалет, выпростваў і зноў згінаў падковы, ламаў напал жалезны прэнт.
Вынеслі на сцэну збіты з дошак памост і выкацілі вялікі валун. Патапаў абапёрся рукамі і нагамі аб падлогу, на грудзі паклалі шчыт, а на яго ўскацілі камень, і два здаравенныя малатабойцы ўзяліся гасіць па ім вялізнымі кувадламі, толькі іскры ляцелі. Асілак трываў, пакуль не разваліўся валун напалам.
Самы незвычайны быў апошні нумар. Усе выйшлі ў двор, запалілі некалькі прамасленых квачоў, пасталі вакол свежавыкапанай ямы. Патапаў ускочыў у яе і лёг спінаю дагары, яго накрылі збітымі дошкамі і хуценька засыпалі яму ўпоравень з зямлёю. Усе замерлі ад страху: упершыню закапалі жывога чалавека. Нехта сказаў: «Адкопвайце. Ён жа затхнецца». Але пясок у яме заварушыўся, пачаў пучыцца і асыпацца, з ямы пачуўся крэкт, паказаліся тарцы дошак, з-пад іх высунулася галава Патапава, пры святле паходняў бліснула змакрэлая спіна, пясок ссунуўся, адваліўся шчыт. У яме стаяў і змушана ўсміхаўся Патапаў. Яму падалі рукі, і ён, цяжка дыхаючы, вылез з ямы, пакланіўся на ўсе бакі пад бурныя воплескі местачкоўцаў.
На другі дзень Патапаў паўтарыў усе нумары, але ў яму болей не палез. Гледачы абураліся: «Ашукаў! За тыя ж грошы з магілы вылазіў, а нам дулю паказаў». Ім хацелася за свайго паўрубля конча паглядзець пакуты гэтага дужага чалавека, а ён, відаць, болей не мог, бо і ўчора ледзьве вылез з ямы...
Ніхто не бачыў і не ведаў, калі і куды паехаў Патапаў, а хлапчукі яшчэ доўга гулялі ў асілкаў, як і ён, уцягвалі жываты, напіналі худзенькія грудзі, спрабавалі падкідаць гіры, але часцей збівалі сабе на нагах пальцы. Так гулялі ў асілка да прыезду наступнага гастралёра.
У 1930 годзе я пачаў працаваць на Бабруйскім дрэваапрацоўчым камбінаце. Запомніўся табельны 510 нумар і абліччы сяброў па беладрэўным цэху, імёны майстроў і брыгадзіраў, пах сталярнага клею, звон цыркулярных піл, гул фугавальных і шпіндэльных станкоў, смольны дух гарачага пілавіння. Аднаго разу апоўначы, пасля другой змены, у прахадной мне сустрэўся высокі даўгатвары мужчына ў старым кавалерыйскім шынялі, у стаўбунаватай будзёнаўцы і падсмаленых залатаных валёнках. Твар быў хваравіты і жоўты, вочы гарэлі ліхаманкавым бляскам. Ён павесіў свой нумар на табельную дошку фанернага цэха і павольна пайшоў у змрок двара. У ім нешта здалося знаёмае.
— Хто гэта? — спытаў я ў вахцёра.
— О-о-о, брат, гэта не абы-хто. Можа, чуў, быў асілак з асілкаў, Патапаў яму хвамілія. Ніхто яго ніколі не пабораў, ніхто не мог зраўняцца сілаю. Была, ды сплыла. Цяпер ледзьве ходзіць. Ні сям’і, ні здароўя няма, а меў жа такую сілу!