БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Севярын Квяткоўскі

Каляндар на будучыню

АД АЎТАРА

 

Большасьць тэкстаў кніжкі друкавалася ў «Нашай Ніве» ў 1996-99 гадох. «Каляндар на Будучыню» - аўтарская рэтраспэкцыя найважнейшых для Беларусі датаў і падзеяў другой паловы 90-х.

Людзі адзначаюць бег часу двума спосабамі. Адныя робяць зарубкі на дрэве. Зарубкі назапашваюцца й складаюцца ў мудрагелісты малюнак, які заўжды перад вачыма. Другія - адрываюць з дрэва лісткі, каб углядацца ў новыя.

«Каляндар на Будучыню» — гэта сабраныя разам лісткі: малюнак, які перад вачыма.

 

Перад пачаткам

 

ПАМЯЦІ ПЕРШАГА

 

Наўрад ці першы homo sapiens мог прадбачыць, што гісторыяў будзе ўсяго чатыры: адна — пра ўмацаваны горад, абаронцы якога ведаюць, што ім наканавана загінуць, другая — пра вяртаньне, трэцяя — пра пошук, і апошняя — пра самагубства Бога.

Магчыма, у тую вырашальную ноч ён прысьніў, як пазбаўляе сябе жыцьця. Ён прачнуўся ад уласнага крыку — першы на Зямлі — і выйшаў да сваіх супляменьнікаў, каб абвясьціць ім пра існаваньне Бога. Гэта здарылася ці то ля ракі Хуанхэ, ці то на беразе возера Ньяса, ці то ў Альпах 50.000 гадоў таму — на мяжы сярэдняга й верхняга палеалітаў. Археолягі сьцьвярджаюць, што зьяўленьню homo sapiens'а папярэднічала існаваньне рознага кшталту паўмалпаў — аўстраляпітэкаў, сынантрапаў, прэзынджантрапаў ды іншых. Ня менш як два з паловай мільёны гадоў перад HS яны займаліся вырабам прымітыўных прыладаў працы, за што атрымалі назоў homo habilis — чалавек умелы. Такім чынам, паміж словамі «чалавек» і «розум» мы сапраўды ня ставім знак «=».

Сярод нас жывуць людзі, продак якіх быў ПЕРШЫМ разумным чалавекам. Магчыма, яны найбольш моцна адчуваюць цяжар досьведу пяцідзесяці тысячаў гадоў Шляху. Мы штодня пераглядаем яго як «кнігу пяску», але ніколі ня здолеем узгадаць УСЕ крокі, зь якіх ён складаецца. Таму — ПЕРШАМУ — прысьнілася самагубства, бо ён стаўся чалавекам разумным — ён усьвядоміў, што ня ведае, хто ён і куды рушыць, але ён не загінуў — ён стварыў Бога. І распачаўся цыкль чатырох гісторыяў. Сёньняшняя Беларусь вярнулася да першай зь іх. Калі прыйдзе апошняя — невядома. Таму варта адзначыць гэты юбілей, і, магчыма, цыкль зьменіцца — «мы дачакаемся прыходу багоў».

Homo sapiens прызвычаіўся адзначаць свае юбілеі стварэньнем манумэнтаў. Як выглядаюць помнікі homo habilis'у мы добра ведаем... Магчыма, п'яны жабрак, што сьпіць на прыступках падземнага пераходу, ведае, як мусіць выглядаць помнік homo sapiens'у. Магчыма, гэта ён і ёсьць.

 

СТУДЗЕНЬ

 

1 студзеня - Пачатак

 

ГОД ДОРКФУЛФТА

 

Кожнага разу трапляючы на Дамініканскую*, я не наважваўся зірнуць на Кляштар. Я спыняўся, і, забыўшыся на мэту свайго паходу, слухаў, як равуць бульдозэры, скрыгочуць краны, гамоняць рабочыя. Я ўсьведамляў, што «выпадковасьць» маіх шпацыраў празь Верхні Горад — невыпадковая. І я ведаю, якая магічная сіла прымушала мяне кружляць вакол нашага Старога Места, набліжацца да яго і зноў аддаляцца, каб сузіраць здалёк. Гэтая сіла — тлум Разбурэньня.

Рабочыя разбураюць старасьвецкія камяніцы, каб збудаваць ня вельмі дакладныя іхныя копіі. Па суботах (і ня толькі) рабочыя разам зь іншымі зьбіраюцца прыходзіць у новую «Тройку», каб выпіць піва й гарэлкі. Каб было добра. Але новы краявід ніколі ня зробіцца поўным, бо ў ім ня будзе мэмарыяльнай дошкі «Квартал збудаваны ў гонар тав. Атылы».

Між тым, я згадваю юбілей падзеі, якая прыводзіць на памяць імёны шматлікіх атылаў, але якая дала сьвету і сапраўды значных асобаў. Людзей, дзякуючы якім адбываўся поступ Гісторыі. Сярод такіх людзей быў Доркфулфт.

У 1996 годзе споўнілася 1520 гадоў падзеньня Рыму.

... Агульны крызыс Рымскай дзяржавы, які выліўся ў падзел краіны на дзьве імпэрыі, стаўся незваротным. Упершыню Боскі Горад быў захоплены й разрабаваны барбарамі.

Гуны, готы, алеманы, вандалы, аланы, франвэі, лянгабарды, бургуны й процьма іншых плямёнаў выходзілі з сваіх балотаў і пушчаў, каб перамагаць рымлянаў. Яны йшлі браць і разбураць! Яны, як дзеці драпежных зьвяроў, забаўляліся, нішчачы на вялікіх прасторах усё, што траплялася на шляху. Дзікуны сьмяяліся, бачачы, як зьнікае незразумелае ім — Культура. Але адначасова яны нараджалі сваю будучыню, такіх як лянгабард Доркфулфт, якога пад час адной з аблогаў Равэны (рэзыдэнцыі рымскіх імпэратараў блізу Рыму) «раптам асьляпіла адкрыцьцё — Горад. Ён з разумеў, што гатовы быць у ім апошнім сабакам... Ён ведаў, што ніколі не падступіцца да ягонага спасьціжэньня, але зразумеў, што гэты горад варты большага, чым усе ягоныя багі... і ўсе да аднога балаты Германіі. Доркфулфт кінуў сваіх і пайшоў змагацца за Равэну... Ён ня быў здраднікам, ён перажыў азарэньне, ён абярнуўся ў іншую веру» (Х.Л.Борхес «Гісторыя ваяра й паланянкі»).

Кожны зь людзей дзіцём ці дарослым, у той ці іншай ступені, хоць раз у жыцьці перажывае падобнае азарэньне. Але далёка ня кожны мае вынікам учынак Доркфулфта.

Гісторыя кожнай цывілізацыі — гэта гісторыя такіх азарэньняў і такіх учынкаў...

У 1996 быў яшчэ адзін вельмі значны юбілей. Роўна 2750 гадоў як на зямлі зьявілася вёска Рым. Яе насельнікі — касматыя дзікуны — ня ведалі, што заснаванае імі паселішча — калыска вялікай нацыі. Дзікуны ўсёй Італіі аб'ядналіся, захапілі Грэцыю й стварылі сваіх багоў. Дзікуны скарылі народы на Ўсходзе й вярнуліся адтуль Рымлянамі. У V ст. яны ўступілі ў сьмяротную бойку зь дзікунамі — нашымі продкамі, якім перадалі найкаштоўны з скарбаў, на самастойнае здабыцьцё якога патрэбна не адна тысяча гадоў — досьвед Культуры.

Юбілей... Колькі яшчэ рымлянаў мусяць загінуць? Колькі дзікуноў мусяць перажыць азарэньне? Няўжо культура высьпявае толькі сярод дзікунства? Цяпер у першую хвіліну Новага Году я ўздымаю свой кубак за ўсіх Доркфулфтаў, дзякуючы якім ужо тысячу гадоў жыве наш Рым — Беларусь!

* Вуліца Энгельса ў Менску.

 

2 студзеня - у 1946 годзе ў Мядзельскім раёне былі забітыя пяцёра энкавэдзістаў.

 

ДЗЕДАЎ СКАРБ

 

У сьвядомасьць нашых людзей цьвёрда ўвайшоў вобраз дзядка, «у якога ў гародзе закапаны кулямёт». Мы добра ўсьміхаліся, калі чулі анэкдот пра карпацкага «вуйку» ці палескага «партызана», які «дагэтуль эшалёны пад адхон пускае». Аднолькава бяззлосна сьмяяліся з гэтых пэрсанажаў беларусы, якія ў сярэдзіне 90-х ці не на заўжды сталі па розныя бакі: хто кратаў, хто праспэкту, хто дзяржаўнай мяжы... Гэты вобраз патрэбны. Людзям заўсёды хочацца верыць, што ў кожным выпадку знойдзецца хтосьці, пажадана «таго гарту», хто дасьць каму трэба і ў хвост, і ў карак. Падобна на тое, што «кожны выпадак» увесь час надыходзіць. Аб тым, што даваць трэба, вам скажа ці ня кожны жыхар Беларусі. А вось каму й як...

«Гэх, далі б мне ў рукі аўтамат!..» — улюбёная фраза мужыкоў нападпітку, пераважна паваеннага пакаленьня. Яна ўжываецца зь любое нагоды. Сёньня зьдзіўляюцца фэномэну грамадзкай агрэсіі ў Беларусі. Яна інтэрпрэтуецца як «неўласьцівая беларускаму народу». Законы распаўсюджваньня агрэсіі аднолькавыя для любой чалавечай супольнасьці — розьняцца праявы. Беларус ніколі ня возьмецца за зброю першы, і гэта наша адмысловая нацыянальная рыса — далікатнасьць. Але беларус ніколі не адмовіцца, калі яму гэтую зброю ДАДУЦЬ. Тым больш, ня кіне пасьля рэч без дагляду.

У беларускіх СМІ то зьнікае, то зьяўляецца ўпартая тэза пра тое, што Беларусь стаіць на мяжы грамадзкага супрацьстаяньня. Фэномэн сытуацыі ў тым, што супрацьстаяньня паміж «простымі» грамадзянамі ніколі ня будзе. Настроеным на незалежнасьць грамадзянам няма каму супрацьстаяць, акрамя «прыежджых» міліцыянтаў, якім ДАЛІ дубінкі. Пакажыце мне хаця б аднога чалавека, які б кінуўся на амбразуру ў абарону якога-небудзь ППРБ. Зь іншага боку, мы маем прыклады таго, што людзі гатовыя БРАЦЬ камяні, дубіны і ...?

На пачатку студзеня 1996 году спаўнілася 50 гадоў з таго часу, калі дзядзька Мікола закапаў у сябе на хутары ППШ. Тады ён меў тузін гадкоў і зваўся Міколкам. Пяцёра энкавэдыстаў прыехалі ў іхнюю акругу шукаць «бандытаў». А перад тым вырашылі падсілкавацца адзінай у Міколкавым хляве сьвіньнёю. Ні на літаньні, ні на праклёны яны не зважалі. Праз суткі пасьля таго іх знайшлі ў лесе з разрэзамі горла, падобнымі на разрэз у тае сьвіньні. Бацьку Міколы неўзабаве расстралялі, хоць доказам зьявілася адно тое падабенства.

Дзядзька Мікола памёр на юбілей той падзеі. У яго застаўся ўнук, які носіць імя дзеда. Кажуць, толькі хлопчык ведае, дзе захаваны дзедаў скарб.

 

20 студзеня - у 1667 годзе ў мястэчку Андрусава, што на ўсходніх этнаграфічных межах Беларусі, было падпісанае аднайменнае пагадненьне, якое скончыла транаццацігадовую Маскоўскую вайну. Вайна зьнесла з краіны палову насельніцтва.

 

АДЗІН КРОК ІГНАТА АСТАПОВІЧА

 

Гэтая дата пачатку году, якія належаць нашаму календару, вядомая кожнаму са школьнага курсу гісторыі. Але яна штораз зьнікае з прасторы, як толькі загортваецца падручнік.

20 студзеня. У гэты дзень у 1667 годзе праз падпісаньне Андрусаўскага замірэньня было зафіксаванае заканчэньне ці ня самай страшнай для Беларусі Маскоўскай вайны.

Маскоўцы бралі нашыя гарады па адным. Нездарма эўрапейскія газэты-сучасьніцы параўноўвалі іхнае войска з татарамангольскай ардой. Арда плыла маруднай лавай, ахінаючы сабой умацаваныя месты Вялікага Княства Літоўскага, і, калі абаронцы не здаваліся, зьнішчала іх дашчэнту. Упершыню ў сваёй гісторыі ВКЛ было акупаванае ЦАЛКАМ. Пачаўся шчыльны й наўпроставы кантакт беларусаў з расейцамі, які працягваецца дагэтуль...

Існавала адно нізка гарадоў, якія не пайшлі на «кантакт». Дзякуючы ім і шматлікім партызанскім аддзелам Масква запрасіла міру. Сярод такіх гародоў-выспаў найбольш дзіўны і... вызначальны лёс належыць Слуцку. Дакладней, аднаму зь ягоных абаронцаў — Ігнату Астаповічу.

Ігнат Астаповіч — радзівілаўскі шляхціц, які ў веку Хрыста загінуў падчас самага моцнага штурму Слуцка, на які кінулася дваццацітысячнае маскоўскае войска. Астаповіч быў АДЗІНЫМ палеглым з усяго гарнізону крэпасьці.

Гэта адбылося на золку, калі штурм, які трываў ужо ня першую гадзіну, ішоў на спад. Усё было проста. Праз гарматнае бамбаваньне адна з кутніх вежаў апынулася блякаванай разбуранымі бэлькамі. Даўжэзная драбіна расейцаў адразу ж зьявілася ля вежавай сьцяны. У гэты момант Астаповіч застаўся адзіным абаронцам на пляцоўцы. Каб разабраць завалы, ягоным паплечнікам спатрэбілася пяць хвілінаў. Яны знайшлі Астаповіча мёртвым, у атачэньні трупаў пяці варожых жаўнераў. Гэтак скончыўся апошні прыступ той маскоўскай аблогі, параза ў якой сталася адным зь першых крокаў да перамогі ў Маскоўскай вайне.

... Пачатак году мае яшчэ адну дату беларускага календара — 13 студзеня. У гэты дзень у 1991 годзе адбылася чарговая бітва Маскоўскай вайны: савецкія танкі душылі людзей на віленскіх вуліцах. У гэты дзень побач зь летувіскімі трыкалёрамі над абаронцамі Парлямэнту луналі бел-чырвона-белыя сьцягі людзей, якія абаранялі «нашу і вашу» Вільню. Гэтаксама, як луналі б гэтыя сьцягі, калі б танкі сёньняшніх беларускіх уладаў паспрабавалі рэалізаваць колішнюю «баявую задачу» генэрала Ўсхопчыка, гэтак сама, як лунаюць яны цяпер на Менскіх вуліцах над шматтысячнымі дэманстрацыямі...

Маскоўская вайна працягваецца. У Маскоўскай вайне мы штораз дамагаемся міру праз трываласьць муроў-умацаваньняў і праз упартыя партызанскія дзеяньні. Гэткія «міры» будуць паўтарацца бясконца аж датуль, дакуль раскіданыя «адзінокія выспы» нашай краіны не аб'яднаюцца ў адзіны мацярык.

 

ЛЮТЫ

 

1 лютага - у 1661 годзе магілеўскія месьцічы выразалі акупацыйны расейскі гарнізон.

 

ЖАБА Ў РОЦЕ

 

У зямлі старых могілак невялікага прыволскага горада Н. ляжаць косткі нікому невядомага цяпер чалавека. Ніхто не прыносіць да іх кветкі. Не нясуць іх і 1 лютага, ці ня ў самы значыны для чалавека дзень жыцьця. У гэты дзень у 1661 годзе магілеўскія месьцічы ўшчэнт выразалі расейскі гарнізон, які ад пачатку Маскоўскай вайны (1654-1667) займаў места, кантралюючы ладны кавалак Падняпроўя. Паўстанцы далі ўцячы толькі некалькім жаўнерам. Сярод іх быў Мітрафан Бортнік.

У гэтым горадзе нарадзіўся мой прыяцель Міця, які часам езьдзіць на адведкі да сваякоў. Я думаю, што ён калі-небудзь прыхопіць маё прывітаньне да месца спачыну таго чалавека, які зьявіўся тры з паловай стагодзьдзі таму, магчыма, адно дзеля таго, каб сёньня, дзякуючы Міцю, шчэ колькі людзей адчулі сябе «белымі»...

Н. — глыбокая расейская правінцыя, адкуль у дзесяцігадовым узросьце Міця прыехаў настала ў Беларусь. Ён прызнаўся, што найпершым моцным уражаньнем ад краю была абсалютная абыякавасьць пагодкаў-аднаклясьнікаў да пляжаньня жабаў — самай папулярнай у Н.-скай дзятвы гульні. Да таго ж ён даведаўся, што ў ягоных аднаклясьнікаў, як і ў астатніх тубыльцаў, ёсьць свой «язык», якім яны — дзівакі — не карыстаюцца. Па словах знаёмца, гэтыя ўражаньні нарадзілі ў ім адчуваньне ўласнага дзікунства.

Мінуў час, хлопчык з расейскае глыбінкі вырас ў дзядзьку, які адчуў сябе «белым чалавекам», толькі калі зьвязаў першыя сказы, прамоўленыя беларускаю мовай. Цяпер гэтае «белае» адчуваньне мацуе яго на ўсіх шляхах няпростага чалавечага жыцьця. Але Міця кажа па-беларуску толькі калі адчувае сябе ў, так бы мовіць, «паголена-адпрасаваным» стане, каб не кампрамэтаваць сваё адкрыцьцё дзяцінства. Таму ня дзіва, што ён жудасна ненавідзіць «непаголены» беларускі акцэнт...

 

* * *

 

Я згадваю пераломны час, калі на менскіх вуліцах нібы зьніадкуль зьявілася беларуская мова. Калі гучная гамонка ў грамадзкім транспартце па-беларуску высоўвала суразмоўцаў на месца Абраных. Гэта пачалося на пачатаку 90-х, калі мой сябра А. «тусаваўся на Чырвонай», і ўся тосоўка была перакананая, што беларуская мова — гэта новы «круты» прыкол панкаў. А. стаўся свайго кшталту «зоркай». А панкі, як вядома, гэтаксама як і хіпі ці анархісты, лічаць сябе выбранай «кастай».

Адначасова беларуская мова сталася ледзь ня «модай» і сярод простай, і сярод a la чынавенскай публікі, бо зьявілася гэткая «моўная» тэндэнцыя з боку дзяржавы. На жаль, постсавецкая беларусізацыя зьдзяйсьнялася ня «пост», а савецкімі мэтадамі, што выклікала ў хіпі-панкаў-анархістаў і іншых вольналюбівых катэгорыяў людзей натуральнае непрыйманьне. Непрыйманьне, якое яны наіўна інтэрпрэтавалі як абарону ад «нацыяналаў», заангажаваных «шызікаў». У сваіх «кастах» «нацыянал-панк» А. патрапіў у двухсэнсоўнае становішча. Але ненадоўга.

Стаўленьне зьмянілася пасьля 1995 году, калі «абраныя касты» на сваім карку адчула цяжар «сумы праблемаў», які новыя ўлады не дзялілі паміж «абранымі» й «звычайнымі» грамадзянамі. Тады шмат каго з тых лыса-валасатых, хто ў свой час «сьцябаўся» з «нац-шызікаў», я пабачыў у шэрагах дэманстрантаў, калі яны ПА-БЕЛАРУСКУ скандавалі лёзунгі...

 

* * *

 

... Міцін зямляк Бортнік быў рэкрутаваны ў войска з горада Н. у юнацкім узросьце. Але пасьля магілеўскай «камфузіі» ягоны жыцьцёвы шлях згубіўся дзесьці на абшарах Вялікага Княства, і стаўся вядомым толькі ў 1698 годзе, калі Мітрафан Бортнік у пяцідзесяцігадовым узросьце ўзьнік на тэрыторыі Расеі і паступіў на службу ў маскоўскі Царскі Прыказ. Сярод дзясяткаў чыноўнікаў усіх кшталтаў ён заняў сьціплую, але неабходную расейскай дзяржаве пасаду — перакладчык «белорусскаго языка»...

 

* * *

 

... Беларуская мова літаральна за пару гадоў вялікай часткай грамадзянаў з усіх «кастаў» была асэнсаваная й прынятая як сымбаль Свабоды. Найперш — унутранай свабоды, бо ніводзін з менскіх хіпі-панкаў-анархістаў (амаль ніводзін) перад тым не адчуваў якую-кольвек нацыянальную, ці, тым больш, моўную дыскрымінацыю. «Матчына» расейская мова як не забаранялася, так і йснуе дагэтуль сабе паціху, але ж забарона нармальнага жыцьця прыйшла менавіта разам з забаронай беларускае мовы. У гэтых умовах для любых расейскамоўных суразмоўцаў сталася дастатковым вымавіць некалькі беларускіх словаў, каб зразумець, што бачыш перад сабою «свайго» — нармальнага (выбранага?).

«Касты» зьніклі. Засталіся толькі «белыя людзі»...

 

* * *

 

Зямляк Бортніка Міця — ня хіпі, ня панк і не анархіст. Тым больш, ён ня мае нічога агульнага ані з чынавенствам, ані з пралетарыятам. Але, калі трэба, ён можа зарабіць сабе на жыцьцё і зьбіваньнем скрыняў, і адміністратыўнай працай, а калі пашэнціць — сьпевам... Міця па-за кастамі, ён проста ЧАЛАВЕК. Я разумею, чаму ён (акрамя выпадкаў, калі «зазіраюць у лісты й страляюць у сьпіну») перасмыкаецца, калі чуе «беларускі акцэнт» — трасянку...

 

* * *

 

... Для тых абываталяў, якія, як раней, гэтак і цяпер карыстаюць так званую трасянку, беларускія словы існуюць натуральным, а не прыдбаным чынам, і, натуральна, ня могуць быць сымбалем. Гэтыя абываталі — беларускі народ. Большасьць, чый палітычны, сацыяльны, і культурны выбар зьдзяйсьняецца паводле абсалютова невытлумачальных (для іх самых) прынцыпаў.

Што такое трасянка? Ці зрабіў хто з філёлягаў выкладку, якая б паказвала, што ёсьць беларускай з дамешкам расейскай, і наадварот?

Я памятаю, як падчас школьнае экскурсіі ў Піцер з прыемнасьцю даведаўся, што я «говорю как-то не так». А перад тым у пяцігадовым узросьце ў бабульчынай вёсцы я быў засьмяяны за тое, што «гуси гогочут». З часам гусі пачалі «гагатаць». Я ПРЫДБАЎ тое, што «народу» дадзенае воляй лёсу: праз «трасянку»...

«Перадавая частка моладзі» амаль усёй Эўропы — «хіпі-панкі-анархісты», тыя, што ставяць унутраную свабоду вышэй за ўсё, — ужо ці не паўстагодзьдзя ўжывае сваеасаблівую англа-...скую «трасянку». Гэта «піплы», якія жывуць у «флэтах» разам з «герламі», і носяць на нагах «шузы»... Звычайны размоўны слэнг, падставы ўзьнікненьня якога ўжо даўна забытыя, паколькі забыты перасьлед рок-музыкі й спадарожных ёй урбаністычных субкультураў.

У Беларусі гэтая мова разьвілася далей, прырасла так званым гратэскавым «нармальным языком» — «інтэлігенцкай трасянкай». Гэта гратэск, які паўстаў на глебе самаабароны ад «няправільнасьці» трасянкі, ейнае падначаленасьці, але пры гэтым і як прыкмета прызнаньня тарашкевіцы.

Сёньня для вялікай часткі людзей гэты сьцёб згубіў сваю актуальнасьць. Насамрэч ані расейская, ані трасянка ня ёсьць аб'ектыўнай пагрозай для адчуваньня ўнутранае свабоды, сымбаль якой быў адкрыты расейскамоўнай большасьцю зусім нядаўна...

 

* * *

 

... Пачаўшы перакладаць з «белорусскаго» праз год пасьля таго, як рашэньнем Вальнага Сойму 1697 году «язык» зьнік як юрыдычны факт, Бортнік скончыў займацца гэтай справай толькі калі «надобность» у ёй адпала й на ягонай радзіме. Тады, калі Пётар Першы завяршыў сваю Паўночную вайну, па якой Рэч Паспалітая дэ факта пераўтварылася ў расейскую «падмандатную тэрыторыю».

«Белорусскій языкъ» прывёў досыць сталага ўжо на той час Бортніка да стану «белага чалавека»: з прыблуды-ваякі ён ператварыўся ў рэспэктабэльнага «мэна», які скончыў сваю кар'еру, кажучы сучаснай мовай, «загадчыкам дэпартамэнту перакладаў». Ну, а тое, што гэта яго не ўбараніла ад царскае няміласьці, і на старасьці гадоў ён быў сасланы ў родны горад — ня ў лік. Бортнік ведаў, куды вяртаўся...

 

* * *

 

... Часам мне здаецца, што, гаворачы па-беларуску, Міця ня проста выкладае свае думкі, але штосэкунды зьдзяйсьняе ЧЫН. Што варта яму хоць слова прамовіць па-расейску, як ягоныя вочы адразу ж пачнуць шукаць у навакольлі якую-небудзь жабу. Што кожнае слова, прамоўленае па-беларуску «няправільна», успрымаецца ім, як згадка менавіта пра тую «жабу», як намёк на ягонае таямнічае нерэалізаванае памкненьне.

Міціна прозьвішча Бортнік. Ягоны продак трыста зь лішкам гадоў таму ў нашым краі адкрыў для сябе панятак волі. Але ён ня змог быць сярод вольных людзей, і вярнуўся ў сваю краіну Халопаў Аднаго Цара. Трыста гадоў таму Мітрафан здрадзіў адкрыцьцю маладосьці. Бо немагчыма быць адным «белым» сярод «нэграў». Але я ведаю, што ён вярнуўся Міцем. Вярнуўся на сваю сапраўдную Радзіму. У Краіну-Волю, чыя тэрыторыя за трыста гадоў зьменшала да россыпу пацерак на мапе. Міця — адна з гэтых пацерак.

Таму, слухаючы, як у спрэчцы аб «балотнасьці» беларускага акцэнту ён хвалюецца й неўпрыкмет для сябе «чекае» й «рекае», я лію «тлушч на вагонь» дражнілкай-трасянкай і ўсьміхаюся. Ён дарма хвалюецца. Бо не падазрае, што, зьехаўшы на адведкі родзічаў у год свайго, нікому невядомага сваяка, ён ужо ня ўбачыць «жабаў» дзяцінства.

Ён не скантрабандуе, а зьвязе на радзіму «беларускі акцэнт».

 

6 лютага - у 1998 годзе ў менскім музэі Янкі Купалы клюб «Спадчына» агучыў ідэю стварэньня помніку беларускай мове.

 

НА МОВЕ ПОМНІКА

 

Заўважана, што самыя заўзятыя змагары за беларускую мову як правіла валодаюць ёю далёка не дасканалым чынам. Гэтаксама, як тыя, хто «змагаецца за ўраджай», атрымліваюць ня самыя ўдалыя па якасьці й колькасьці хлябы.

Колькі людзей, што калісьці адкрылі для сябе фэномэн беларускай мовы, ператварылі яе ў свайго «старога сабаку» з «Чумы» Альбэра Камю? Ці існуе знак, які мог бы сымбалізваць мяжу паміж жыцьцём і «змаганьнем за жыцьцё»? Магчыма, гэты знак і ёсьць — помнік мове?

Вядома, што прэцэдэнты падобных скульптурных твораў існуюць. Напрыклад, у Маскве на Вялікай Грузінскай вуліцы стаіць фаласападобны манумэнт, складзены нібы зь мешаніны літараў грузінскага й кірылічнага альфабэтаў. Ён сымбалізуе пэўнае адзінства. Фалас, як сымбаль узаемапранікненьня?..

Пэўна, ня варта заглыбляцца ў гісторыю пытаньня, дзеля таго, каб адшукаць выяўленчы вобраз беларускае мовы. Да прыкладу, было прапанаванае пяро. Трох- (дзесяці, дваццаці-...) мэтровае гранітнае (бэтоннае, мэталёвае...) пяро з надпісам «Не пакідайце ж...», якое нібы абраніла «птушка шчасьця» нашае «шматпакутнае Бацькаўшчыны». Пяро з посьпехам можа замяніць адпаведных парамэтраў летапісны скрутак, які разгортваецца, і прымае выгляд языка. Альбо, напрыклад, на месцах, дзе калісьці красавалі мэтровыя літары кшталту «міру мір» можна ўсталяваць па ўсёй краіне тыя ж «не пакідайце...»

Зрэшты, большасьць прысутных на «спадчынна»-клюбным абмеркаваньні, сярод якіх было багата вядомых прафэсійных беларускіх культуролягаў, пагадзіліся, што ставіць помнік уласна мове двухсэнсоўна да змрочнасьці — нагадвае могілкі. Хаця, на мой погляд, калі б ужыць ня слова «помнік», а слова «арка» (трыўмфальная, да прыкладу), мог бы атрымацца самы сапраўдны Трыўмфальны Аркуш. Але што мусіць сымбалізаваць зьмест гэтага аркуша?

Слова, Сказ, Абзац, Страфа, ці Бібліятэка? Можа, гэта мусіць быць помнік невядомаму бібліятэкару ці архіварыюсу, які перахаваў асуджаныя на зьнішчэньне беларускія Тэксты? А можа, звычайнаму вясковаму дзядку, які распавядаў «гарадзкому» ўнуку казкі свайго дзяцінства?

Тады прагучала прапазыцыя аб ушанаваньні «змагароў за беларускую мову». Ідэя прысутным спадабалася, а я закруціў перад вачыма шалёнае кола магчымых сымбаляў: аўтамат, чарніліцу, сэрца, ізноў язык, пасьля мозаг... сякеру, вілы... аж урэшце з думкай пра будучыню вярнуўся да фаласа. Кола замкнулася. А дыскусія зьвярнулася да пошуку постацяў, якія маглі б сымбалізаваць чын змаганьня за мову...

Чаму Анатоль Сыс, які зьявіўся ў залі ў момант найбольшага накалу жарсьцяў, ня можа быць сымбалем, які шукалі? Паміж жыцьцём і «змаганьнем за жыцьцё»... Блазен, скіраваны на самаразбурэньне, які сваім зьяўленьнем выклікае ці то сьмешкі, ці то грымаскі, брунатна-брутальна-брудны Сыс падарыў публіцы свой новы чысты верш.

Але вялося аб мове. Дакладней, аб помніку. Вядома, можна на кожным узгорку паставіць чарнільніцу, гэтак сама як паэту — пляшку. Але ж...

Змагацца за мову дзеля сябе, ці за сябе дзеля мовы?

Сярод сяброў клюбу «Спадчына» багата асобаў, для якіх гатыя пытаньні ніколі не стаялі. Гэтыя людзі зрабілі сваю справу, і робяць яе зараз. Што да абрысаў будучага помніка, мы іх даведаемся зь верша. Якога — залежыць ад мяжы, якая для нас аддзяляе Жыцьцё ад усяго астатняга.

 

9 лютага - у 1998 годзе адноўленая ў 1991 годзе газэта «Наша Ніва» выпусьціла ў сьвет:

 

СОТЫ НУМАР

 

Дома мы робім капітальны рамонт. Учора я пачаў рыхтаваць свой «дзіцячы» пакой — шкрэбсьці старыя шпалеры, і натрапіў на першапачатковы «археалягічны» пласт, які, сыходзячы з даты пабудовы дому, мой аднагодак. Гэты пласт — абрывак нейкае «праўды», які паглядаў на мяне скрозь шчыльны слой старога клею ледзь прыкметным тэкстам. Угледзеўшыся, я ўбачыў літары: «... РЫЯЛІЗМУ... АМУНІСТЫЧНЫХ... ... СТЫЧНЫХ СІЛ... ць разлажыць іх палітычна... свой... і рабочыя пар-...» Затым я ўбачыў ніжні край фотаздымка, і мне закарцела даведацца, хто ж столькі часу жыў у выглядзе фотавыявы ў адным са мною пакоі. Нібы сапраўдны археоляг, я рупліва шкрэб слаі паперы, але выява згубілася пад лязом сьцізорыка назаўсёды...

... «Вецер носіць шматкі старой газэты» — трывалы вобраз заканчэньня, мінаньня й зьнікненьня. Няўдзячны лёс журналіста, чый посьпех ці няўдача жыве толькі некалькі дзён, а пасьля плён ягонае працы ператвараецца, у лепшым выпадку, ва ўтылітарны прадукт, на роўніцы з папяровымі пакетамі з-пад малака...

Але я памятаю выпадак, калі маці памылкова загарнула пук купленае на рынку вільготнае ад зямлі цыбулі ў чытаны-перачытаны нумар «Навінаў БНФ». Я амаль крыкнуў ад адчаю: я ж ледзь адшукаў гэты (шосты) нумар газэты, прысьвечаны падзеям у Тбілісі! У той час кожны нумар самвыдавецкае газэты, які звычайна зьяўляўся не часьцей, чым праз адзін-два месяцы, быў для мяне ня толькі гукам беларускага вольнага слова. Гэта былі абяцаньні каардынатаў, паўнамёкі на магчымы кантэкст прасторы, у якой я прагнуў жыць. Кожнае выданьне, кожны нумар — нібы невялікая дэталь, нюанс чагосьці Вялікага, што па каліву выпроствалася з туману.

Апошняе, што я паклаў у сваю немалую тэчку «падпольных» выданьняў, быў нейкі нумар «Свабоды». Газэты, якая, бадай, адзіная з самвыданьняў ператварылася ў прафэсійны арганізм. Тым часам мая падборка выданьняў перайшла ў стан калекцыі, і з часам патрапіла ў Архіў Найноўшае Гісторыі. Бо ў Беларусі замацаваліся яшчэ адныя з жаданых каардынатаў...

... Пасьля выхаду першага нумару адноўленае «Нашай Нівы» ў траўні 1991 году адзін з сталых аўтараў газэты «сурочыў» ёй пяць-шэсьць выпускаў. Пераемніца газэты пачатку стагодзьдзя як «люстра дзён і жаданьняў» беларусаў, у канцы 1995 году «Наша Ніва» азначылася як «сэрыя асобных творчых актаў». Тады ж, пры пераезьдзе зь Вільні ў Менск, газэта абвясьціла, што час «чыстага экспэрымэнту» скончаны, «бо ўрэшце тое, што ўсе мы робім — ... ваша й наша адзінае жыцьцё».

Нумары «Нашай Нівы», што адзін у адзін стаяць на маёй кніжнай паліцы, не ператварыліся ў калекцыю. Як амаль кожны чалавек, я маю імкненьне да калекцыянаваньня, да «супыненьня імгненьняў». Але рэч у тым, што «Наша Ніва» не «супыняе імгненьне», не фіксуе яго, а стварае. Гэта хутчэй Кніга. Дакладней, старонкі, якія паступова выпростваюцца зь нетраў Часу і нашых памкненьняў. Паўстаюць як перадчуваньне чагосьці цэлага. Магчыма, Хараства?..

... Робячы рамонт у сваім пакоі, я ня стаў счышчаць з цэмэнту «археалягічныя шпалеры». Няхай тое, што іх спарадзіла, і што паводле ўсіх адносных і безадносных законаў ня можа зьнікнуць бясьследна, існуе адно паміж цэмэнтам і тлустым слоем клею.

У газэтаў розныя лёсы.

 

29 лютага - у 1996 годзе быў рэалізаваны:

 

БЕЛАРУСКІ СЮЖЭТ

 

Я знайшоў гэтую кнігу ў адной зь Менскіх бібліятэкаў — збор твораў Місімы. Мі-Сі-Ма — Зачараваны Сьмерцю Д'ябал. Ці ня кожны аповед пра гэтага японскага пісьменьніка пачынаецца з дня ягонае сьмерці.

Увосені 1970 году на адной з базаў японскіх Сілаў Самаабароны Місіма інсцэнаваў спробу вайсковага мецяжу, а пасьля зрабіў сабе харакіры. Менавіта на дваццаць пятыя ўгодкі гэтай падзеі я даведаўся пра аўтара гэтай сьмерці. Сьмерць, ноч, кроў — вось тры канстанты, на якіх будавалася Місімава мадэль Прыгажосьці. Я хацеў прачытаць ягоны «Залаты Храм» — сусьветнавядомы раман пра хлопца-манаха, які спаліў сымбаль старажытнай японскай сталіцы Кіёта — Залаты Храм. Але, калі я ўзяў у рукі кнігу, дык убачыў, што супэрвокладка знутры пакрытая нейкім тэкстам, накрэсьленым алоўкам. Вось ён:

«Заўчора я атрымаў запрашэньне прысутнічаць на адкрыцьці новага Менскага клюбу. Дзіўна, але ніхто ў горадзе нічога ня ведаў пра яго: будынак паўстаў у цэнтры літаральна за колькі тыдняў. Яшчэ больш я зьдзівіўся, калі прыйшоў да прызначанае гадзіны. Усе прысутныя былі мне добра знаёмыя. У запрашальніку да кожнага зьвярталіся адмыслова: дзесьці фігуравала школьная мянушка, дзесьці зварот, прыняты адно ў абмежаванай кампаніі... Нас уразіў інтэр'ер залі. Штосьці больш раскошнае і густоўнае цяжка было прыдумаць. Але гэта было ня самае галоўнае. Мы разумелі, што нас аб'ядноўвае нейкая агульнавядомая асоба. Раптам хтосьці выказаў думку, якая, бадай, валодала ўсімі: «Мне падаецца, што нас запрасіў сюды... А.» У гэты момант сьвятло ў залі згасла, сцэна высьветлілася, дзесьці загучаў раяль, і перад намі сапраўды паўстаў А.:

— Сябры, вы ня можаце ўявіць, як я рады бачыць вас тут усіх разам! Гэта самы шчасьлівы дзень у маім жыцьці! Дзесяць гадоў мяне не было ў Бацькаўшчыне. Натуральна, ці ня ўсе лічылі, што я загінуў... Сябры, тое, што вы бачыце вакол сябе, — гэта частка матэрыяльнага плёну майго жыцьця ў замежжы. Цяпер вы ведаеце, ад каго сыходзіла падтрымка вашых творчых праектаў. Нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы грамадзка-палітычнай сытуацыі ў краіне, нягледзячы на арышты, пагромы, вы дзейнічалі - НАША справа жыла. Я магу лічыць сваё жыцьцё, свой лёс удалым. Але маё жыцьцёвае прызначэньне мне падаецца не да канца спраўджаным. У Беларушчыны ёсць сродкі, ёсьць людзі, ёсьць ідэі. Адзінае, чаго бракуе — НАШАГА сюжэту. Зараз я зраблю ўчынак, які выправіць гэтую сытуацыю: ён увойдзе ў аналы беларускай гісторыі, літаратуры, журналістыкі... Вы паспрыяеце гэтаму. Вам ня трэба будзе ствараць міт — гэта будзе ці ня самае аб'ектыўнае, што ёсьць у НАШАЙ справе. Уласна, сюжэт разьвіваецца зараз, на вашых вачох. Застаецца паставіць кульмінацыйную кропку.

З гэтымі словамі А. зьняў з драпіроўкі ў глыбіні сцэны корд — кароткі меч, папулярны ў сярэднявечным беларускім войску, — і распароў сабе жывот.

На працягу ўсяго маналёгу, мы, узрадаваныя, што бачым старога сябру, не змаглі вымавіць ані слова...»

На гэтым рукапіс абарваўся, і можна было б скончыць аповед пра дзіўную знаходку, калі б не адна акалічнасьць. Нядаўна мая знаёмая дзяўчына, якая колькі месяцаў таму пачала працаваць бібліятэкаркай, распавяла мне пра нейкага дзівака, які ці не штодня прыходзіць да яе на працу і шукае зборнік твораў «нейкага» Місімы. Але кніжка ўвесь час на руках, і дзівак ніяк ня можа падгадаць момант, калі яе вяртаюць. Я прыйшоў у бібліятэку і пазнаёміўся з гэтым чалавекам. Ён дараспавёў мне гісторыю, напісаную на ўнутраным баку супэрвокладкі да зборніка Місімы:

— Пасьля сьмерці А. мы даведаліся, што апрача ўсяго іншага, ён унёс у свой запавет пункт аб заснаваным ім клюбе. Цяпер мы ўсе зьяўляліся ягонымі пажыцьцёвымі сябрамі. У гадавіну сьмерці А. мы ўсе разам зьбіраемся ля ягонай магілы, а пасьля рушым ў клюб, які, натуральна, называецца «А». Мы ўзгадваем А., дзякуем яму за падтрымку, за любоў і за тое, што ён яшчэ шчыльней зьяднаў нас... На гэтым тыдні клюб зьбярэцца ізноў. Але я туды не пайду. Мяне там не зразумелі, калі на мінулай сустрэчы я сказаў, што Беларусі не патрэбныя нашыя харакіры — Радзіме бракуе камікадзэ.

Я перадаў гэтаму чалавеку прыхаваную ў сябе супэрвокладку, і пажадаў усяго найлепшага.

Ці варта казаць, што чалавека звалі А.

 

САКАВІК

 

3 сакавіка - у 1067 годзе аб'яднанымі войскамі Яраславічаў быў зьнішчаны Мянеск, памежны горад Полацкага княства, які сёньня ёсьць Менскам — сталіцай Рэспублікі Беларусь.

 

САПРАЎДНАЯ СТАЛІЦА

 

Чаму празь безьліч часу, калі наш край ізноў зацікавіць архэолягаў, яны ня змогуць адшукаць цікавы помнік — грандыёзную стэлу? Будзе высьветлена, што ад пачатку яна месьцілася на вялікім пагорку, а пасьля апынулася на дне забагненай рачулкі. Словы, высечаныя на стэле, наўрад ці зьдзівяць архэолягаў больш, чым сучасьнікаў. «ВЕВЯРЭСК — летапісны горад. Ён узгадваецца ў «Сьпісе гарадоў рускіх далёкіх і блізкіх» у канцы ХІV ст. На думку некаторых навукоўцаў, ён стаяў тут, на месцы в. Вавёрка Лідзкага раёну Гарадзенскай вобласьці».

Селішча, якое сучасьнікі назвалі горадам і занесьлі ў адпаведны дакумэнт, ня можа зьнікнуць выпадкова. Вевярэск узгадалі адзін раз — у часе, калі вакол гораду буяла жыцьцё: на поўначы дабудоўваліся Медніцкі й Крэўскі замкі, на поўдні закладаўся Наваградзкі, а зусім побач, у двух дзясятках вёрстаў, квітнеў замак места Ліды. Але згадка Вевярэска ў гістарычным дакумэнце ёсьць, бадай, нейкай фантастычнай памылкай Часу. Горад мусіў зьнікнуць бясьсьледна...

Вевярэск пакінуў па сабе дзьве рэчы: назву й срэбны праскі грош, які яшчэ знойдуць недалёка ад стэлы. Гэтая манэтка, якая прыйшла ў горад з выпадковым эўрапейскім вандроўнікам, парушыла status quo: яна выкацілася з вацка і легла на мяжы прасторы Вевярэска й астатняга сьвету. Хада падзеяў ссунулася, і тым самым НАКАНАВАНАЕ зьнікненьне скарэктавалася. Зусім крыху, адно каб уратаваць назву. Дзякуючы гэтаму, насуперак лёсу, «Род, прысуджаны на сто гадоў адзіноты», якому праз гэта «не наканавана зьявіцца на зямлі двойчы», працягвае сваё існаваньне. Ён жыве на сваёй зямлі, і спрабуе аднавіць свой Дом. Штораз, калі сьцены амаль збудаваныя, узьнікае сьмерч, які руйнуе плён працы. Але цяпер сьмерч штораз слабне, з таго часу, як дзякуючы ставаральніку «Дудкі беларускай» Род атрымаў ІМЯ. З тога моманту Род не баіцца расшыфроўкі пэргамантаў, у якіх запісаная ягоная гісторыя, бо той, хто мае ІМЯ, ня можа зьнікнуць.

Магчыма, сёньня Род адзінокі, як ніколі, — ён ня можа да канца пазбавіцца адчуваньня ўласнай мітычнасьці. Каб аддаліцца ад мяжы ірэальнасьці, трэба аднавіць Вевярэск, і тады кола разамкнецца. Мы ня ведаем, якім гэты горад быў у сапраўднасьці. Тым лепей — ягонае аблічча залежыць ад нас.

 

24 сакавіка - у 1996 годзе беларускія ўлады ўчынілі разгон мірных дэманстрантаў, якія ў Менску сьвяткавалі Дзень Волі. На менскія вуліцы пралілася першая ў пасьляваенны час кроў. Пачаўся адлік бясконцай «Менскай вясны».

 

ПЕРШЫ СТРАХ

 

Толькі ў 1996 годзе жыхары беларускай сталіцы паступова пачалі набіраюцца досьведу ўдзелу ў масавых акцыях пратэсту. Перад тым — з канца васьмідзясятых да 94-га — кола сталых удзельнікаў мітынгаў (я не бяру пад увагу выступленьні рабочых, якія трэба разглядаць асобна) было досыць абмежаванае і йснавала як свайго роду клюб — усе ведалі адзін аднога ў твар. Будучы аб'ектыўна неагрэсіўнымі, гэтыя людзі — носьбіты рамантычнай нацыянальнай ідэі — не змаглі стварыць гуманістычную, сьпеўную апазыцыю кволаму тады рэжыму.

У 1996 АБНОЎЛЕНЫ рэжым пачаў ствараць сабе НОВУЮ апазыцыю. Новыя дэманстранты значна больш рацыянальныя ў сваіх учынках, калі сьведама йдуць на дубінкі. Яны кепска ведаюць гісторыю беларускага адраджэньня пачатку стагодзьдзя, яны кепска арыентуюцца ў ягоных сымбалях, але яны маюць інстынкт духоўнага самазахаваньня каб ствараць сваю ПЕСЬНЮ. Але аксамітнай сьпеўнай рэвалюцыі ў нас ужо ня будзе ніколі. За два веснавыя месяцы 1996 году розныя, незаангажаваныя палітычнымі партыямі грамадзяне краіны атрымалі ўрок жорсткасьці.

Магчыма, гэта былі апошнія часы, калі грамадзкая сьвядомасьць беларусаў захоўвала цноту. Нармальныя людзі ня могуць ня верыць у тое, што ЎСЕ вакол іх нармальныя, што зьбіцьцё людзей на вуліцах — гэта недарэчнасьць, якая МУСІЦЬ зьнікнуць.

На веснавых мітынгах дэманстранты мелі безьліч магчымасьцяў для таго, каб бязьлітасна расправіцца зь міліцыянтамі. Памятаеце, як 26 красавіка, калі ўжо зьявілася першая кроў, каля плошчы Якуба Коласа ў натоўп быў выштурхнуты палкоўнік міліцыі, які кіраваў разгонам? Яго адпусьцілі. Памятаеце, як тады ж на Нямізе два грузавікі з амонаўцамі патрапілі ў пастку — у вір дэманстрантаў. Іх не падпалілі й ня кінулі з моста ў Сьвіслач, хаця падставы для помсты тады ўжо былі досыць важкія. Нармальны чалавек ня ведае, што такое жорсткасьць. Але ён застаецца чалавекам, з сваёй біялёгіяй і з адпаведнымі рэакцыямі.

30 траўня 1996 году да тэатру Янкі Купалы прыйшлі людзі двух кшталтаў: адныя — УЖО гатовыя помсьціць, другія — ЯШЧЭ не. Першыя ўжо не баяліся, другія — упершыню спужаліся. За два месяцы розныя СМІ багата растыражавалі выявы міліцыянтаў падчас разгонаў. Вы шмат заўважалі іхных рашучых твараў? Яны баяцца ЗАЎЖДЫ. Яны мусяць баяцца, таму што добра адчуваюць розьніцу паміж бамжамі, злодзеямі й гопнікамі, зь якімі яны працуюць штодня, і народам.

Першае зьдзіўленьне, першае абурэньне, першы страх, першая перамога, першае расчараваньне, першае пераадоленьне сябе... Шмат хто перажыў іх, калі ўбачыў перад сабою стварэньне з шчытом і гумовым калом у руках. Кожная з дэманстрацыяў дзевяноста шостага году ўнікальная па свойму, кожная зь іх дадала досьведу ў дзеяньні людзей падчас наступных выступленьняў.

30 траўня дзеяньні міліцыі былі найбольш цынічныя: адкрытыя правакацыі, адкрыты гвалт над выпадковымі мінакамі. Навіны БТ перадалі, што ў акцыі ўзялі ўдзел пяцьсот чалавек. Верагодна, на пачатку іх сапраўды было прыблізна столькі. Але пасьля колькасьць дэманстрантаў павялічылася ў пяць-шэсьць разоў. І я цудоўна разумею тых, хто далучыўся. Заходзіш ты ў ГУМ каб набыць шкарпэткі, выходзіш — атрымваеш дубінай па карку, і... Што рабіць? Ісьці дамоў? Нармальныя людзі маюць годнасьць. Тады, ля ГУМу ўпершыню быў разьвянчаны міт аб непераможнасьці менскага АМОНу. З машыны адзін за адным выхопліваліся «страшныя стражы», яны валіліся пад цяжарам сваіх панцыраў, і іх элемэнтарна тапталі. Не па-чалавечы, па-зьвярынаму - як яны. Тым, хто выпадкова патрапіць на несанкцыяваны апазіцыйны мітынг, трэба ведаць, што:

а) «простыя» міліцыянты ня маюць падставаў для захапленьня ад разгону дэманстрантаў, але сярод іх хапае натуральных садыстаў;

б) у падрыхтоўцы амонаўца прадугледжанае гадаваньне падставаў для захапленьня ад гвалту;

в) падчас разгону ня трэба мітусіцца, адразу трэба акрэсьліцца: альбо вы актыўна АБАРАНЯЕЦЕСЯ, альбо ня рушыце зь месца, бо амонавец, як жаба, рэагуе толькі на рух;

г) існуюць аб'ектыўныя законы ўзаемадачыненьняў спэцсілаў і дэманстрантаў, якіх вы пакуль ня ведаеце, таму пастарайцеся суцішыць эмоцыі (калі вы, натуральна, не ўпершыню назіраеце як зьбіваюць кабет, старых і падлеткаў), і зразумець сэнс перасоўваньняў «разгоншчыкаў»;

д) ня трэба баяцца — пасьля першага ўдару вы будзеце адчуваць толькі сваю нянавісьць;

е) калі вы маеце кепскае здароўе, пастарайцеся ня лезьці ў пекла, гэта ня сорамна — сорамна сядзець дома;

ё) у кожным мітынгу бяруць удзел людзі, розныя паводле сілы сваіх памкненьняў выявіць пратэст, не забывайцеся, што апрача незалежных журналістаў вас здымаюць «таварышы»;

ж) самае галоўнае, вы ў прынцыпе ня можаце быць экстрэмістам, паколькі ўлады абвясьцілі сябе па-за Канстытуцыяй, але гэта не ўбароніць вас ад уціску, таму вам застаюцца пытаньні маралі, якія вы мусіце вырашаць самастойна;

з) урэшце, калі вы прынцыпова ня ходзіце на мітынгі, альбо проста не цікавіцеся палітыкай, памятайце, што вы ўсё адно не абароненыя ад гвалту з боку чырвонай ці брунатнай улады ў любым месцы плянэты, калі гэтая ўлада распачынае сваю вайну.

 

25 сакавіка - у 1918 годзе абвешчаная Беларуская Народная Рэспубліка.

 

ПРАМОВІЦЬ ІМЯ

 

Існуе паданьне аб тым, што калі немаўля памерла няхрышчаным, душа ягоная лунае паміж небам і зямлёю аж пакуль хтосьці не прамовіць наканаванае яму імя...

Часам высоўваюць меркаваньне аб тым, што калі б у 1918 годзе Вільня не была акупаваная немцамі, абвяшчэньне БНР адбылося б там — у Старажытнай Сталіцы, і гісторыя рушыла б іншым шляхам. Але БНР была абвешчаная ў Менску, горадзе, які ў 1067 заявіў аб сабе сьвету праз уласнае зьнікненьне, каб вярнуцца сталіцай беларускай Рэспублікі. Стваральнікі незалежнай беларускай краіны ведалі, што неўзабаве яна мусіць загінуць у агні, паміж молатам і кавадлам.

Борхесавыя «чатыры цыклі» пачынаюцца гісторыяй аб умацаваным горадзе, чые абаронцы ведаюць, што гораду наканавана зьнікнуць ад мяча і агня ворагаў. Другую і трэцюю гісторыю мы ведаем — аб вяртаньні і пошуку. Апошняя гісторыя вечнага цыклю — аб самагубстве Бога...

Сёньняшні Менск — «горад, якога няма». Велічэзная неакрэсьленая прастора, якая нібы «Лятучы Галяндзец» вісіць паміж небам і зямлёю. Які хавае ў сабе ледзь прыкметныя згадкі мінулага жыцьця — сьляды сваёй душы.

Зьнікненьне — пошук — вяртаньне... БНР нарадзілася ў горадзе, асуджаным на шторазовае зьнікненьне. Сёньня мы ізноў прамаўляем імя народжанага і зьніклага дзясяткі гадоў таму немаўляці. Каб душа пайшла да неба, мусіць зьнікнуць цела. Але каб яна вярнулася да зямлі, мусіць спраўдзіцца чацьвертая гісторыю адвечнага цыклю.

Мы мусім прамовіць імя РАЗАМ.

 

КРАСАВІК

 

1 красавіка - у 1616 годзе Самойла Нямірыч зьдзейсьніў ці ня самы дзіўны подзьвіг у гісторыі Рэчы Паспалітай.

 

ЧАС НЯМІРЫЧА

 

Гэта гісторыя найфантастычнага «подзьвігу» ў гісторыі шляхты Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. 2 красавіка 1616 годзе ў Львове славуты сярод месьцічаў праз сваё разгульнае жыцьцё й бязьмерную адвагу ў баёх за Айчыну шляхціц Самойла Нямірыч пасярод белага дня на Ратушным пляцы згвалтаваў маладзенькую разносчыцу аладкаў, пры гэтым адбіваючыся шабляй ад ДВАНАЦЦАЦІ жаўнераў, што кінуліся бараніць дзяўчыну.

У гісторыі ўражвае не цынізм Нямірыча і нават ня колькасьць абаронцаў, ад якіх ён здолеў адбіцца падчас злачынства. Усё гэта, безумоўна, вартае занясеньня ў кнігу рэкордаў Гінэса. Але сам факт стварэньня й культываваньня гэтай і іншых падобных легендаў аб Самойле Нямірычы вымагае пільнай увагі да сябе. Ён робіцца больш зразумелы, калі прыгадаць, што Львоў быў збудаваны ў 1254 годзе адмыслова як шлюбны падарунак князю Льву ад свайго бацькі князя Данілы Галіцкага: горад заможных радавітых піякаў і ваяроў. Горад шляхты.

Бадай, на сёньняшні дзень постаць Самойлы Нямірыча — найбольш поўнае ўвасабленьне вобразу сярэдневечнага паспалітага шляхціца. Гэты вобраз — парадаксальнае спалучэньне адданага служэньня Бацькаўшчыне і даведзенага да ўзроўню культу ігнараваньня грамадзкіх законаў. Ён яшчэ раз падкрэсьлівае тэзу аб тым, што Рэч Паспалітая загінула праз свой занадта прагрэсіўны для таго часу дзяржаўны лад, які дазваляў разгарнуцца шляхецкаму індывідуалізму, і як вынік — прававому нігілізму, на поўную моц. Гэтае парадаксальнае спалучэньне — наша гістарычная спадчына, якая лучыць беларускае Адраджэньне з польскім і часткова ўкраінскім.

Не адмаўляючы таго, што няма беларусам бліжэйшага паводле мовы й гістарычнага лёсу народу чым украінцы, трэба зазначыць, што ўкраінскі нацыянальны міт, украінскі гераічны эпас базуюцца на гісторыі казацтва, у той час як мы спрабуем стварыць свой на супрацьлеглым: не было для казака большага ворага чым польскае й НАША шляхецкае войска. У гэтым кантэксьце Галічына знаходзіцца ў вельмі адмысловым становішчы. З аднога боку, цяжка знайсьці больш шчырых абаронцаў Украіны, чым галічаны, з другога, яны маюць антыказацкую шляхецкую гістарычную памяць. (Рэестравае казацтва, да якога спрычыніліся львавяны, — від шляхты, паколькі першапачатковы сэнс слова «казак» супярэчыць якім-кольвек рэестрам.) Галіччына — гэта мост, які лучыць дзьве гістарычных памяці нашых народаў — «шляхецкую» й «простую».

Для любога сёньняшняга маладога беларускага нацыяналіста Львоў — найбліжшы сымбаль змаганьня за незалежнасьць, гэтак як для кубанскага казака Запарожжа — больш за Маскву ці Ноўгарад. На момант акупацыі Расейскай Імпэрыяй Рэчы Паспалітай тэрыторыя сучаснай Беларусі мела насельніцтва, якое на адну пятую складалася з шляхты. Прыблізна столькі ж сёньня выступае за незалежнасьць краіны. Астатнія больш падобныя да тых магілеўскіх месьцічаў, якія на пачатку Маскоўскай вайны (1654-1667) з радасьцю расчынілі гарадзкую браму перад маскоўскім войскам, а пасьля, пратрываўшы дзесяць гадоў, дашчэнту выразалі ўвесь гарнізон.

Самойла Нямірыч застаўся ў народнай памяці як станоўчая асоба. У якасьці пакараньня за свой жахлівы ўчынак ён правёў колькі гадоў у затачэньні ў вежы, а пасьля ахвяраваў сваю маёмасьць на карысьць простых львавянаў і пастрыгся ў манахі. Сёньняшняя Галічына непераможная празь людзей, падобных на Нямірыча. Пэўна, ён адчуў, што мусіць прынесьці ў ахвяру сваю душу, пайсьці на цяжкі грэх, бо гэта была ТАЯ дзяўчына. Празь ЯЕ прадоўжыўся моцны духам род Самойлы Нямірыча. У гэтым ён падобны да галоўнага героя ўкраінскай нацыянальнай гісторыі гвалтаўніка Рагнеды Ўладзімера Хрысьціцеля. Беларускія нацыянальныя героі ня маюць такога досьведу. І гэта добра. Праблема ня ў гэтым. Праблема ў шляхетнасьці шляхціцаў. Яны так і не навучыліся змагацца супраць дзікуноў: немагчыма ісьці з рапірай супраць каменнай доўбні.

Галоўны адмоўны бок сьвядомасьці нашых продкаў-шляхціцаў — ўнутраную разасобленасьць — мы ўжо выявілі дастаткова. Цяпер мусім навучыцца выяўляць станоўчую — еднасьць перад агульным ворагам. Як старажытныя грэкі, якія падчас уварваньня войскаў з усходу, нягледзячы на сваю малалікасьць, «закатвалі рукавы» й спакойна перамагалі. А абыякавым да свайго лёсу беларусам хочацца пажадаць аднаго: калі вы прызвычаіліся паўтараць прыклад магілеўскіх месьцічаў часоў Маскоўскай вайны, не чакайце, як яны, дзясяткамі гадоў.

Час ідзе.

 

4 красавіка - у 1996 годзе зьявіўся першы палітвязень незалежнай Беларусі. Паэт Славамір Адамовіч быў арыштаваны КГБ за публікацыю ў вітэбскай газэце «Выбар» верша «Убей президента».

 

ЮБІЛЕЙНЫ ТАЛЕР

 

Як гэта клясна — падыйсьці да стойкі, і дзвякнуць перад бармэнам вялікай рытлёнай чыімсьці профілем манэтай: «Два піва, мне і сябру». Скіраваная вялікім пальцам рукі, манэта бліскане паўколам, і патрапіць акурат ў сподачак. Гэта стыль.

Магчыма, з слова «стыль» варта пачынаць любы расповед пра Славаміра Адамовіча. Выява профіля Адамовіча можа ўпрыгожыць любы тытул, любы мэдаль, нават, трыбуну. Інтэрв'ю палітычнага лідара, прамова падсуднага, выступ паэта... Кажуць, стыль жыцьця аўтара «Забі прэзыдэнта» гэта правакацыя.

Калі ўзяць панятак «жыцьцё», як штосьці, што застаецца па-за момантам стварэньня паэзіі, калі акрэсьліць яго, як тое «лішняе», што ўвесь час трэба адсякаць, каб стварыць верш, дык ці ёсьць для чытачоў прынцыповым, якое яно — жыцьцё паэта, стылёвае, ці не стылёвае? Зрэшты, наступае момант, калі і сам стваральнік паэзіі адсякаецца ад пладоў сваёй творчасьці як «лішняе». Тады застаюцца вершы, і...

Ёсьць думка, што Адамовічу варта было б нарадзіцца ў 30-х гадох, у час шырокіх капелюшоў і каўнераў, срэбных партсігараў і «кольтаў». Але я спрабую ўявіць сабе помнік паэту Славаміру Адамовічу, выкананы ў стылі зараджэньня клясыцызму ў росквіт напалеонаўскай эпохі. Эпалеты, батфорты, шпага ўзьнятая наперад, у бок, дзе чакаюць новыя перамогі. Магчыма, можна абыйсьціся і без эпалетаў, але помнік мусіць быць грандыёзным, на вялічэзным п'едыстале. Сусьветная цывілізацыя дасьпела ўжо да таго, каб па-майстэрску спалучаць стылі розных мастацкіх эпохаў. Таму п'едэстал аздобяць сцэны з жыцьця Славаміра Адамовіча. Кола замкнулася? Не. І ня толькі таму, што гэтыя сцэны мы ведаем з ягоных рэпартажаў-дзёньнікаў. Праз сто гадоў сцэны зьменяцца на мітычныя, не раўнуй гераклавы.

Рэч у тым, што Адамовіч ня ёсьць паэтам, які ў самотнай паўцемры піша вершы ў спадзеве на сьветлы розум нашчадкаў. Ён творца РЭАЛЬНЫХ СЫТУАЦЫЯЎ. Калі жадаеце, ён актор-выканаўца ўласных п'есаў, у якія гледачы па сваёй волі, ці не, прымаюць удзел. Гэта мініятуры, якія па каліву складаюцца ў адзіную фэерыю любові да Бацькаўшчыны, Жанчыны і Зброі... Стоп.

Магчыма, гэта словы з энцыкляпэдычнага даведніка канца ХХІ-га стагодзьдзя, якія будуць напісаныя на сшытках беларускіх школьнікаў яшчэ пры жыцьці паэта... Гэта сапраўды сталася б колам, кшталту таго, па якім пайшло імя, напрыклад, расейскага паэта Пушкіна. Адамовіч таксама «дуэлянт», «пазёр», «донжуан» і «скандаліст». Пры тым, ён адзіны зь нямногіх паэтаў, да якіх немагчыма паналяпляць ярлыкі «п'янства», «самагубства», «ня той арыентацыі», «сухотнасьці», альбо «не таго паходжаньня»... Ці значыць гэта, што яму пагражае лёс «запальвальшчыка лямпачак», які амаль тоесны лёсу прататыпа «вовачкі» — папулярнасьць навыварат?

Адамовічава прага выплеснуць уласны сусьвет гэткая ж моцная, як прага зафіксаваць навакольную рэальнасьць. Ён стварае «дзёньнікі», «бытавухі», «справаздачы», «зборнікі дакумэнтаў»... Калі б ён здолеў, ён бы на кожнай rec'ы паставіў бы ўласны подпіс пад датай, калі ён спрычыніўся да гэтай рэчы — да штосэкунднай фэерыі бясконцага жыцьця, якое штораз «толькі пачынаецца».

Адамовіч стварае вялікі раман, які «абарвецца на палове слова», і які чытач будзе прагнуць працягваць самастойна...

Магчыма, адным зь сюжэтаў гэтага працягу будзе сцэна ў сталічным бары, дзе, дзьвякнуўшы манэтай з профілем беларускага героя, невядомы Вялікі Паэт прачытае сябру свой першы верш.

Той самы, дзеля якога змагаецца Адамовіч.

 

12 красавіка - у 1961 годзе першы чалавек паляцеў у Космас.

 

НОВЫ СЬМЕХ

 

Так атрымалася, што я нарадзіўся за два дні перад першым красавіка. Сьвяткаваньне зьяўленьня ўласнае асобы штораз замінае мне спрычыніцца да «Міжнароднага дню сьмеху». Зрэшты, мяне гэта мала абыходзіць. Пэўна, у СССР сапраўдным Днём сьмеху стаўся дзень 12 красавіка, калі першы чалавек вярнуўся з Космасу на Зямлю. Асоба Юрыя Гагарына спарадзіла цэлую плойму анэкдотаў і «прыколаў». У тым ліку й «першакрасавіцкіх». Але з часам першы палёт у космас «падзялілі». У постсавецкі час Юрыя Гагарына паднялі на шчыт «альтэрнатыўшчыкі» кшталту «Нейрадзюбеля» і «Вопляў Відаплясава».

Пэўны час я ня мог зразумець, што натхняе сучасных альтэрнатыўшчыкаў на сьцёб з «саўка». Скуль у людзей, чые бацькі на пачатку 60-х яшчэ толькі хадзілі ў школу, бярэцца хай сабе сьцёбная, але «сьветлая туга» па «тых часох». Высьветлілася, што каб зразумець гэта, дастаткова 1 красавіка паглядзець расейскі ці беларускі тэлеканал. Кажуць, што ў Эўропе ў гэты дзень ладзяцца карнавалы. Магчыма, штосьці падобнае было і ў Беларусі гадоў дзьвесьце-трыста таму. Але сёньня ўсё зводзіцца да «белае сьпіны» і гульні ў КВН...

Колькі гадоў таму зьдзейсьнілася запаветная мара сотняў менскіх студэнтаў: беларуская каманда КВН «прабілася ў людзі» — патрапіла ў фінальныя гульбішчы славутага шоў. Я тады асабліва ня браў да галавы няўдалыя жарты «знаходлівых», якія спрэс круціліся вакол партызанаў, бульбы, і сьмешнага яшчэ на той час пэрсанажа ППРБ. У мяне перад вачыма ўвесь час былі бел-чырвона-белыя сьцягі, якія штораз узьвіваліся над галовамі прыхільнікаў беларускае каманды. У наступны фінал КВН беларуская каманда таксама патрапіла. Але на гэты раз спонсарамі каманды выступалі не незалежныя структуры, а Адміністрацыя. Сьцягі памянялі колер, спэктар жартаў звузіўся да тэмы бульбы...

Гледзячы перадачы КВН, я ніколі ня мог уявіць сабе на сцэне летувіскую ці эстонскую каманду. А калі пабачыў армянскую, адчуў, што шкадую журы. Хлопцы з усяе моцы выпіналіся дзеля дасьціпных жартаў, але атрымлівалася звычайная пахабшчына. Гэтак недарэчна іншаземцы ўжываюць ненармаваную лексыку: нібыта смачна гучыць, але што да чаго?..

Жарт — канцэнтрацыя мэнтальнасьці носьбіта культуры. Жарт зьява імгненная — сакрэт посьпеху жарта ў дарэчнасьці. Я глядзеў перабудовачныя КВНы і наракаў на суайчыньнікаў, маўляў, не хапае мазгоў і жаданьня, каб гэтак сама як іншыя «крута сьцябацца» з рэчаіснасьці. З савецкай рэчаіснасьці.

Беларуская каманда згубіла момант, шанец на зорны час. Бо выбілася ў «крутыя», калі ўжо колькі гадоў як зьнік Савецкі Саюз. Калі прадметы жартаў з палітычных паволі памяняліся на праблематыку «новых рускіх» і да таго падобнага. Калі КВН пачаў занепадаць. Бо ён быў народжаны як клюб вясёлых і знаходлівых савецкіх людзей. Гэтак ураз зьнік арэол геніяльнасьці зь Міхаіла Жванецкага, гэтак сталіся падобнымі на старыя савецкія фільмы сучасныя расейскія гумарыстычныя перадачы з удзелам старых гумарыстаў. Глядзіш і прыгадваеш сьветлыя часы свайго дзяцінства-юнацтва: весела было ў дзяцінстве!.. Беларуская каманда выбілася ў фінальныя гульні КВН, калі дзеля таго, каб узгадаць былыя часы, варта было паглядзець за вакно...

Словазлучэньне «славуты беларускі комік» гучыць дзіўна, нязвыкла, а таму недарэчна. Гэтаксама, як словазлучэньне беларускі гумар. Я маю на ўвазе ня ўнутраныя анэкдоты, якія ўзьніклі з кан'юнктуры зразумелых адно жыхарам Беларусі рэаліяў. Вядзецца пра канвэртабэльны гумар, які, так бы мовіць, можна экспартаваць. Добры гумарыст той, хто сьпярша навучыўся сьмяцца зь сябе: сьцьвярджаюць, што большасьць «габрэйскіх» анэкдотаў прыдумалі самі габрэі.

Беларуская каманда КВН так і не «ўпісалася» ў маскоўскі «гумарны клюб», ані за Саюзам, ані цяпер. Асабіста мяне гэта ўсьцешвае. Сёньня нараджаецца сучасны ўласна беларускі гумар. Пакуль ён круціцца толькі вакол аднаго аб'екту. Імя ППРБ скланяецца ва ўсіх магчымых варыянтах. Апрача аўтэнтычных анэкдотаў перарабліваюцца даўна забытыя, якія калісьці згубілі сваю актуальнасьць, але атрымалі новы подых у сучасных беларускіх рэаліях. Магчыма праз колькі часу зьявіцца свайго кшталту беларускі «вовачка»...

Але пакуль што новы беларускі гумар зьяўляецца зброяй. Памятаеце вершык-загадку пра «брови черные, густые» і «кто даст правильный ответ, тот получит десять лет»? Пры Брэжневе за анэкдот на дзесяць гадоў не саджалі. Але стваральнікі вершыка добра памяталі час, калі за больш бяскрыўдную рэч, чым анэкдот, людзей называлі злачынцамі. Яны сьмяяліся з тых часоў, нібы выпускалі зь сябе страх, да якога прызвычаіліся, нібы да наркотыка, безь якога пачыналіся «ломкі свабоды».

Сёньня беларускае грамадзтва атрымала новую ін'екцыю страху. Сёньня ня сьмешна. Сёньня людзі валам валяць на імпрэзы заежджых комікаў, чый зорны час застаўся ў Савецкім Саюзе, і чые жарты нагадваюць «старыя добрыя», нібыта бясьпечныя часы. Былыя куміры шчыра прызнаюцца ў інтэрвію, што так добра як у Беларусі, іх ужо нідзе не прыймаюць... Беларускія каманды КВН, якія мараць аб сцэнічным посьпеху, маюць свой шанец. Але цяпер зорка можа ўзысьці толькі ў Менску. Праўда, мне падаецца, што разьвітацца з уласным саўком праз показкі пра свайго «вовачку» нам не наканавана. Гэта занадта доўгі цыкль, каб ён мог паўтарыцца ізноў.

Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова адкрыць газэту беларускіх анархістаў пад назовам «Навінкі». Той, хто пачынае сьмяяцца зь сябе, урэшце сьмяецца апошнім.

 

14 красавіка - у 1101 годзе памёр князь Усяслаў Чарадзей.

 

ЗАЧАРАВАЦЬ ШАМАНА

 

Неяк на старонках «Нашай Нівы» пісалася пра тое, што «той, хто не падтрымлівае традыцыйнае думкі, ня можа дасягнуць статусу лідара... Чалавек, які добра знаёмы з стэрэатыпамі калектыўнае сьвядомасьці... можа стаць лідарам гэтае групы». У сярэднявечнай Беларусі чараўніцтва перасьледвалася законам. Носьбіта адсутнай у астатніх людзей здольнасьці чакала вогнішча. Дагэтуль ці ня ў кожнай грамадзкай супольнасьці нетрадыцыйнасьць выклікае супраціў. Але, калі яна перамагае...

У гісторыі Беларусі ёсьць асоба, моц лідарства якой сягнула празь межы зразумелага сучасьнікам. Гэты чалавек — полацкі князь Усяслаў Брачыславіч — атрымаў супярэчнае традыцыі новахрысьціянскага сьвету імя «Чарадзей». Усяслаў Чарадзей кіраваў сваёй дзяржавай на працягу 67 гадоў. За гэты час ён ня толькі адстаяў незалежнасьць Полацкай зямлі, але праводзіў актыўную зьнешнюю палітыку: неаднаразова нападаў і захопліваў сталіцы «брацкіх» княстваў: Пскоў, Смаленск, Ноўгарад і Кіеў. З сваім нешматлікім войскам Чарадзей зьдзяйсьняў фантастычныя для тых часоў хуткія і дзёрзкія вайсковыя апэрацыі. Папулярнасьць гэтага чалавека сягала далёка за межы ягонай дзяржавы. Нездарма ж у 1068 годзе кіеўскія месьцічы паўсталі супраць свайго князя і пасадзілі на пасад Усяслава Чарадзея.

Энцыкляпэдычны даведнік «Беларусь» тлумачыць узьнікненьне імя «Чарадзей» празьмерным зьдзіўленьнем сучасьнікаў рашучасьцю, розумам і энэргіяй князя. У цяперашняга чалавека гэткае тлумачэньне можа выклікаць усьмешку. Але, калі ўлічыць, што ў ХІ ст. сярэдняя працягласьць чалавечага жыцьця не перавышала сарака гадоў, калі ўзгадаць, што паміж Кіевам і Ноўгарадам ляжала дарога ў некалькі месяцаў, можна зразумець аўтараў даведніка. Яны па-свойму ўразіліся асобай Усяслава Брачыславіча. Але сучасьнікі назвалі князя ня «хуткім» і ня «доўгажыхаром»: насуперак афіцыйнай хрысьціянскай ідэалёгіі яны скарысталі табуяванае слова «Чарадзей». Мы працягваем традыцыю нашых продкаў, мы жывем ва ўяўнай рэальнасьці звышсілаў. Для кожнага яны свае.

Ёсьць краіны, дзе чарадзейства дагэтуль ня толькі прызнаецца афіцыйна, але й лічыцца здабыткам традыцыйнай культуры і грамадзкіх узаемадачыненьняў. Напрыклад, у крымінальным кодэксе Бурундзі існуюць адмысловыя артыкулы, якія тлумачаць чарадзейныя злачынствы. З пункту гледжаньня сучаснага эўрапейца, гэта дзіка, але, прынамсі, сумленна. Іншая рэч у Беларусі. Відавочна, што той, хто не падтрымлівае традыцыйную думку, ня можа стаць лідарам у беларускім грамадзтве. Масавы псыхоз вялікай часткі насельніцтва ў зьвязку з асобай першага прэзыдэнта РБ тлумачыць гэтую традыцыю. Ёй ужо далі ўмоўнае азначэньне — шаманізм. На гэтым тле тым, хто «не падтрымлівае традыцыйнае думкі», робіцца нармальны чалавек. Нармальны чалавек ня можа лідарстваваць у «шаманствуюшчых». Дзея супраць традыцыі, кідок супраць плыні часу, стварэньне новай рэальнасьці — ГЭТА ЧАРАЎНІЦТВА. Такім чынам, перамога нармальнага над шаманскім у нашых умовах — гэта чарадзейства. Перамагчы шамана магчыма, галоўнае — ня верыць у яго.

 

26 красавіка - у 1986 годзе адбылася аварыя на Чарнобыльскай АЭС. Праз гэта амаль трэць тэрыторыі Рэспублікі Беларусь апынулася непрыдатнай для жыцьця. На дзесяцігадовыя ўгодкі катастрофы ў 1996 годзе беларускія ўлады жорстка разагналі шматтысячную жалобную працэсію ў Менску.

 

САПРАЎДНЫЯ КЕПСКІЯ

 

Неўзабаве пасьля менскіх вулічных падзеяў 26 красавіка 1996 году, выходзячы з сваёй пяціпавярхоўкі, я схамянуўся ад воклічу «Слава нацыі!», на які адразу ж пачуўся водгук: «Сьмерць ворагам!». У маім двары васьмі-дзесяцігадовыя дзеці гулялі ў сутыкненьні паміж дэманстрантамі й амонам.

Хлапчукі парабілі сабе з фанэры шчыты, пабралі дубцы, а адзін нават узьдзеў сабе на галаву хакейны шалом. Супрацьлеглы бок кідаўся грудкамі зямлі й дзіцячымі абразамі. Гульня скончылася досыць хутка, бо прыблізна аднолькавыя ў колькасьці «бакі» не стрымалі сваіх шэрагаў і рассыпаліся па ўсім двары.

Малыя пачалі гуляцца ў разгон дэманстрацыі. Гэта значыць, што іхнія бацькі пачалі глядзець навіны беларускае тэлевізіі. Гэта значыць, што беларусы пачалі думаць пра сваю краіну, пра сябе. Яны параўноўваюць інфармацыю пра падзеі ў Беларусі зь ейнай інтэрпрэтацыяй у замежных СМІ, і робяць высновы. Тымчасам іхныя дзеці імітуюць грукат дубінак па плястыкавых шчытах і баявыя воклічы дэманстрантаў...

Нашыя дзеці маюць вялікую пэрспэктыву для ўдасканаленьня правілаў сваёй новай гульні. Зрэшты, можна прадбачыць рысу, да якой будзе разьвівацца гэтая гульня — яна вернецца да трывіяльнай «вайнушкі», у якую гуляюцца хлапчукі ці не ад узьнікненьня homo sapiens. Іншая рэч, як будуць сябе называць «варожыя» бакі. «Белыя» й «чырвоныя», «рускія» й «немцы» паступова адыходзяць у нябыт. Безумоўна, застануцца «паліцыянты» й «злодзеі», і...

У кожнай гульні ў «вайнушку» заўжды знаходзяцца адзін-два «байцы», якія ні пры якой умове не жадаюць быць «кепскімі», і наадварот, заўсёды ёсьць аматары «варожага» боку. Пакуль наўрад ці перад сёньняшнімі малагадовымі «дэманстрантамі» й «амонаўцамі» паўстае такая праблема. Перад большасьцю, але не перад усімі.

Калі дваццаць шостага красавіка шыхт шчытастых-шлямастых міліцыянтаў зьбягаў з горкі перад Катэдральным саборам на вуліцу Нямігу, побач са мною спыніўся нейкі спадар зь пяцігадовым хлопчыкам на плячах. Яны глядзелі як амон распачынае бойку з дэманстрантамі, і раптам малы спытаўся: «Тата, тата, а гэта рускія?» — «?» — «Ну, тата, гэта рускія, ці не?» — «Гэта калхозьнікі, сынок.» — «А яны рускія?» — «Яны кепскія, сынок.» — «Што, САПРАЎДНЫЯ?!!»

Рэжым ППРБ увабраў у сябе адну вартасьць, якая дала падставы спадзявацца на ягонае хуткае самазьнішчэньне. У адрозьненьне ад былога савецкага, ён не імкнуўся камуфляваць свае захады. Беларускія дзеці ўбачылі «сапраўдных кепскіх». З кіно і тэлевізіі яны даведаліся, што трэба рабіць з «кепскімі».

 

ТРАВЕНЬ

 

3 траўня - у 1791 годзе была абвешчаная Канстытуцыя Рэчы Паспалітай. Канстытуцыя прызнавалася адной з самых прагрэсіўных на той час. Адзін з артыкулаў, які яна ўтрымлівала —уніфікацыя дзяржавы. Іншымі словамі ВКЛ губляла свой сувэрынітэт.

 

КАРЭКЦЫЯ ДОСЬВЕДУ

 

Неяк увечары мы з прыяцелем палілі, шпацыруючы па нашай нешматлюднай задворкавай вулачцы. Зь цемры кустоў перад намі паўстаў п'янавасьценькі мужычок, які дабразычліва завёў адную з тых гамонак, якая папярэднічае «страляньню» цыгарэты. Ён нязьвязна балбатаў сабе, палячы наш «LM», аж неспадзявана заявіў: моладзь называецца! Швэндаюцца, лайдачаць. На іранічнае пытаньне аб тым, што ж трэба рабіць, мужычок абсалютна сур'ёзна адказаў: «Бачыце як асфальт крыва паклалі? Узялі б ды перарабілі!»...

Прыблізна ў гэткае ж становішча патрапілі мурыны-рабы на Гаіці, калі ў 1804 годзе апынуліся перад фактам стварэньня ўласнай дзяржавы. Прыйшлі яны да гэтага, натуральна, праз вызвольнае паўстаньне, што распачалося ў 1791-м, у той самы год, калі Сойм Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў ухваліў Канстытуцыю 3 Траўня, другую ў сьвеце пасьля Амэрыканскай, якая ўстанаўлівала, што «любая ўлада людзкой супольнасьці бярэ свой пачатак з волі народу». Праз два гады гэты плён «волі народу» быў замарожаны да пачатку дваццатага стагодзьдзя праз акупацыю краіны войскамі «трох арлоў». У адрозьненьне ад волі гаіцянскіх мурынаў. Іхняе паўстаньне сталася найунікальным у сусьветнай гісторыі: упершыню рабы дамагліся стварэньня ўласнай дзяржавы!

За першыя паўстагодзьдзя свайго йснаваньня мурынска-мулацкая дзяржава на сваіх 27,8 тыс. квадратных кілямэтрах два разы ўвасаблялася ў форме каралеўства, і два разы — у форме імпэрыі. У 1859 годзе Гаіці пераўтварылася ў рэспубліку, якою зьяўляецца дагэтуль: «Прэзыдэнт Гаіці карыстаецца дыктатарскімі паўнамоцтвамі: мае права роспуску парлямэнту, адхіленьня й прызначэньня чальцоў кабінэту міністраў, ён выдае ўказы, якія маюць сілу закону, зьяўляецца найвышэйшым вайскаводцам. Дзейнасьць парлямэнту мае дарадчы характар. Судьдзі ўсіх судоў прызначаюцца прэзыдэнтам» (Энцыкляпэдычны даведнік «Лацінская Амэрыка»).

Празь усю гісторыю гаіцянскай дзяржавы стрыжнем прайшло супрацьстаяньне мурынаў і мулатаў, якія лічаць сваю кроў больш высакароднай. Энцыкляпэдычны слоўнік «ЛА» гаворыць аб тым, што мулаты Гаіці — гэта нашчадкі францускіх калянізатараў. Наўрад ці нашыя продкі-шляхціцы маглі сабе ўявіць, што й яны мецьмуць гэткі ярлык, калі йшлі ў бой за волю Бацькаўшчыны, спачатку з Тадэвушам Касьцюшкам, а пасьля ў легіёне Дамброўскага.

Калі вы раптам трапіце на востраў Гаіці, і вам наладзяць экскурсію на памежжа Рэспублікі Гаіці й Дамініканскай Рэспублікі, не зьдзіўляйцеся, калі вашым правадніком сярод гораў Сьера-дэ-Нэйба будзе блакітнавокі мулат. Яго будуць зваць альбо Адам Яновіч, альбо Аляксандар Барэйка, а можа Сэргіюш Харэўскі... Натуральна, ён будзе намагацца гаварыць з вамі па-француску, ублытваючы ў гаворку гішпанскія й крэольскія словы. А перад начлегам, седзячы пасьля вячэры ля вогнішча, ён прасьпявае вам песьні свайго народу. Сярод іх абавязкова будзе «Слаўся, Дзева Марыя». Той, хто родам з Гарадзеншчыны альбо Віленшчыны, можа, не адразу зловіць сябе на тым, што слухае песьню «w ezyku prostym», на тым польска-беларускім дыялекце, што ў палякаў завецца крэсовым, а ў нас — заходнім.

Легіянэры Дамброўскага марылі дайсьці з войскам Напалеона да Смаленску, каб аднавіць сваю Канстытуцыю, сваю Айчыну — Рэч Паспалітую. Напалеон марыў зрабіць для сябе й для сваіх жаўнераў Айчынай увесь сьвет. Таму ў 1799 годзе ён скіраваў у Сан-Дамінга (так звалася француская частка вострава Гаіці) сваіх падначаленых — два аддзелы беларускіх шляхціцаў зь легіёну Дамброўскага. Калі яны высадзіліся на бераг, з мора зьявіўся ангельскі флёт і зьнішчыў іхнія караблі. Ваяры сыйшлі ў гаіцянскія горы. Яны ня кінулі зброю. Іхнія нашчадкі баранілі краіну ад навалы акупантаў, і ад цемрашальства мясцовых «каралёў», «імпэратараў» ды іншых «правіцяляў».

У мяне быў знаёмец — мурын Адэра, у былым капітан ваенна-паветраных сілаў Этыёпіі, а цяпер выпускнік гістфаку БДУ, грамадзянін Беларусі. Звычайна ён вітаўся так: «Добрі дзень. На якой мов'е будзем размаўлят, на рускай ті на беларускай?» Я не хачу, каб ад нас зьяжджалі беларускія грамадзяне «нярускіх нацыянальнасьцяў». Праз выгнаньне яны вельмі востра адчуваюць што такое Айчына, і вельмі чульліва ставяцца да сваёй НОВАЙ Айчыны. У красавіку 1969 году ў Гаіці быў створаны закон, які ўводзіў сьмяротнае пакараньне за распаўсюджваньне марксісцкіх ідэяў. Пры ППРБ падчас разгону дэманстрацыяў у нас пачалі хапаць людзей, якія размаўлялі па-беларуску. Я б не зьдзівіўся, калі б сярод іх апынуўся мой знаёмец Адэра. Я таксама не зьдзіўлюся, калі ў будучыні Адэра ўзгадае свае вайсковыя навыкі дзеля абароны сваёй новай Бацькаўшчыны, і сыйдзе ў беларускія лясы.

У 1791 годзе насельнікі Беларусі мелі шанец стацца грамадзянамі адной з самых дэмакратычных краінаў сьвету. У той жа год гаіцянскія мурыны-рабы распачалі свае крокі да незалежнасьці. У 1994 годзе беларусы ізноў атрымалі Канстытуцыю, што адпавядае ўсім міжнародным нормам правоў чалавека, і абралі свайго першага прэзыдэнта, які адразу ж пачаў «замарожваць» Канстытуцыю, паводле якой яго абралі. У 1995 у незалежнай Гаіці ўпершыню за сто дзевяноста два гады адбыліся ВОЛЬНЫЯ прэзыдэнцкія выбары, якія, ЯК ЗАЎЖДЫ, скончыліся крывёю. У канцы 18 ст. у вольнай краіне Гаіці было вельмі мала носьбітаў досьведу дэмакратыі. У канцы 20 ст. у Беларусі засталося вельмі мала носьбітаў досьведу ВОЛІ. Патрэбны абмен вопытам. Ён адбудзецца ў будучыні паміж блакітнавокімі мулатамі нашых краінаў.

 

15 траўня - у 1206 годзе мангольскае войска перасякло адзін з участкаў Вялікага кітайскага муру.

 

ШАНЕЦ... ЯК ЗАЎЖДЫ

 

Герой апавяданьня Х.Л.Борхеса «Deutsches Requiem» Ота Дытрых цур Ліндэ, эсэсавец, прысуджаны да расстрэлу, у сваім перадсьмяротным маналёгу сказаў: «Каб усталяваць новы парадак, трэба шмат што зруйнаваць, цяпер мы ведаем, што сярод гэтага шматлікага — наша Нямеччына».

На думку Ота, кожны зь ягоных продкаў-ваяроў на розных войнах загінуў дзеля таго, каб у ХХ ст. Нямеччына навучыла сьвет жорсткасьці. На маю думку, германцы навучылі сьвет наступу. Нашыя продкі сутыкнуліся з германцамі калі ўпершыню крыжакі аблажылі памежную фартэцыю Полацкага княства Кукенойс. Гэта здарылася ў той самы 1206 год, калі Вялікі Хурал мангольскіх пляменных саюзаў абраў хана Тэмучына сваім Чынгізханам — Найвялікшым Валадаром. Тады між кітайскім Вялікім Мурам і Амурам нарадзілася сіла, якая выканала адваротную германскай місію. Татара-мангольскае нашэсьце на Кітай, Сярэднюю Азію, Каўказ і Ўсходнюю Эўропу навучыла сьвет абараняцца. Кожны захоплены лапік зямлі германцы пераўтваралі ў СВОЙ. Манголы ж упарта бралі чужыя гарады, каб назаўжды ў іх застацца й асымілявацца. Кітайцы 600 гадоў будавалі на поўначы краіны свой Мур даўжынёй у чатыры тысячы кілямэтраў з мэтай абараніцца ад суседзяў-мэнгу — «барбараў». А тыя пераадолелі перашкоду адно каб стацца кітайцамі.

Пэўна, лёс беларусаў пралягае паміж Наступам і Абаронай: мы не наступаем і не абараняемся — мы ПАРТЫЗАНІМ. Нас быццам няма, але час ад часу мы зьяўляемся, каб ізноў сысьці. Выглядае, што кожнага разу ахвяруючы Айчынай, мы жадаем навучыць сьвет выжываньню.

Толькі праз пару гадоў пасьля першых прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі я ўсьцешыўся «плодам» тых выбараў. Мы пачалі адвучвацца ад заганнае звычкі — ад партызанства. Мэнгу з Усходу пачаў вучыць нас абараняцца. Распушчэньне мангольскіх заваёўнікаў сярод захопленых народаў шэсьць стагодзьдзяў таму цалкам натуральнае. Яны не маглі скарыстаць перамогу, бо ня мелі досьведу абароны. Каб перайсьці ў наступ — трэба сьпярша выстаяць. У 1206 годзе нашыя продкі здалі крыжакам фартэцыю Кукенойс, упершыню на Ўсходзе Эўропы. Можа таму мы дагэтуль «партызанім». Цяпер мы ізноў маем магчымасьць парваць зачараванае кола. Альбо — ізноў «партызаніць» да чарговага шанцу. Як заўжды.

 

21 траўня - сусьветны Дзень Музэяў.

 

У МУЗЭІ РУІНАЎ

 

«Руіны — нябачная сьцежка да Гаспадыні Прыроды, — напісаў на пачатку 90-х беларускі філёзаф пасьля шпацараў празь Верхні Горад у Траецкае і назад. — Руіны, заняпад, бяздомнасьць — непрамоўленая сутнасьць усякае спадчыны, ейны грунт і апірышча». Працяг гэтай думкі філёзафа я прыгадаў аднойчы, калі шыбаваў з прыяцелем празь Верхні Горад у музэй Максіма Багдановіча: «гэтую спадчыну» мы можам «толькі вытлумачыць».

Мы сьпяшаліся ў Траецкае, бо паспрачаліся наконт былога месца знаходжаньня Дамініканскага кляштара. Хацелі спраўдзіць на пано з старым Менскам, якое распачынае экспазыцыю музэю. Нам і ў галаву не прыходзіла, што быў панядзелак — выходны для ўсіх музэяў і рынкаў дзень...

 

* * *

 

Размовы аб тым, дзе стаяў і як выглядаў той ці іншы менскі будынак — тыповыя для сталіцы. Бадай, толькі цалкам зьнішчанае яшчэ на пачатку ХІХ стагодзьдзя Берасьце можа паспрачацца зь Менскам як з горадам-фантомам. Зладзіць высокага кшталту экскурсію па Менску магчыма толькі для людзей з моцным і тонкім уяўленьнем. «Плянэта Менск» назвала свой нарыс польская журналістка пасьля адной з такіх экскурсіяў. Апрача спрычыненьня да нябачных відавокі праяваў грамадзкага жыцьця, яна мела магчымасьць убачыць віртуальны Менск: «тут стаяў кляштар, там царква, за ёй палац, а замест вуліцы цякла рака з старымі кварталамі па берагох»...

Існуе такі вобраз — пустынная плянэта, па якой адно пясок перасоўваецца па засохлай гліне. З гэтага пяску лепяцца разнастайныя літары-назвы. Самыя розныя. Зь бегам часу плянэта скрозь пакрываецца такога кшталту манумэнтамі — цяпер можна праводзіць экскурсіі. Гэтак большая частка менскае прасторы ідэнтыфікуецца толькі дзякуючы надпісам на шыльдах гарадзкога транспарту. Сьцяры іх — і кварталы, і мікрараёны зьнікнуць з прасторы. Адзінае, што трывала мацуе Менск у прасторы й часе — Галоўны Праспэкт, які расьсякае карункі нашых ледзь прыкметных «сьцяжынак да спадчыны».

Мы марылі й марым аб НОВЫМ Менску, аб САПРАЎДНАЙ сталіцы. Аб утульным Старым Горадзе, аколеным мадэрновымі кшталтамі арыгінальнае вытворчасьці. Але наколькі рэальна мянчук можа ўявіць сваё жыцьцё ў РОДНЫМ горадзе без Галоўнага Праспэкту?

Гадоў дзесяць таму я ўяўляў, як Праспэкт ляжа абломкамі — пасьля пераможных баёў «нашых» з «саветамі», і, абапіраючыся на нешматлікія старажытныя камяніцы, якія засталіся ў спадчыну, мы адбудуем НАШ горад. Руіны — сутнасьць усякае спадчыны: прыкмета сапраўднасьці. Усьцешна, што Галоўны Праспэкт можа ператварыцца ў НАШУ спадчыну толькі ў выглядзе занядбаных, паточаных шматлікімі стагодзьдзямі руінаў...

 

* * *

 

...У панядзелак 21 траўня мы з прыяцелем апынуліся першымі наведнікамі музэю Максіма Багдановіча. Высьветлілася, што наша цікавасьць да старога Менску актывізавалася ў сусьветны Дзень музэяў. Ці варта казаць, што гэтая інфармацыя паўплывала на наш далейшы маршрут па горадзе.

На Камуністычнай, падчас агляду падарункаў «таварышу Сталіну ад беларускага народу» у дамку РСДРП, я раскрыў кнігу «ганаровых гасьцей». Даглядчыца пачала сарамліва тлумачыць, што пішуць у кнігу «розныя людзі». Я зразумеў, што мы абралі правільны накірунак для экскурсіі. Мне падалося, што ў апошнія часы дамок наведвалі людзі, якія перад тым пабывалі ў Музэі Багдановіча. Кніга стракацела ад эмацыйных надпісаў зь «ь» і «ў» у словах, аздобленых тлустымі клічнікамі.

Плянэта Менск... Даведаўшыся, што адзін з нас не мянчук, даглядчыца патлумачыла, што дамок стаіць не на сваім месцы, бо ў свой час замінаў будоўлі Праспэкту. Мы выйшлі з дамка, крыху пакрыўдзіўшы супрацоўніцу, бо не пакінулі аўтографаў, хай сабе зь «ь» і «ў», і крочылі да канцавога пункту накрэсьленага маршруту.

Менск — горад... чаго? Прынамсі, не музэяў. Але, ня гледзячы на больш-менш шырокі выбар, мы скіраваліся да былога Дому літаратараў...

 

* * *

 

Сымбаль, які існуе асобна ад сваіх рэчаў. Ім можа быць бюст Леніна на станцыі «Пляц Незалежнасьці», можа быць Дом літаратараў безь літаратараў, можа быць надмагільле без магілы, альбо наадварот. Але ж «гісторыя існуе адно ў нашай сьвядомасьці». Гэтак, калі сымбалі невядомыя, яны маўчаць, пакуль ты не захочаш адшукаць (ці прыдумаць) іхнае значэньне.

Аб чым у чужой краіне кажуць нам помнікі невядомым людзям і падзеям? Экскурсавод можа распавядаць любую гісторыю, нават, выдумляць штораз новую. Ён ня ў стане зьмяніць аднаго — карцінку. Таму сапраўдны палёт творчасьці экскурсавода магчымы, калі ён распавядае аб нябачных воку рэчах. Што да мяне, калі ў наступны раз мне давядзецца паказваць Менск іншаземцу, я правяду яго празь Верхні Горад, Траецкае, дамок РСДРП, а скончу яе перад польскай амбасадай, стоячы тварам да «Літаратараў». Увесь час буду распавядаць яму толькі адну гісторыю — пра... Янку Купалу.

 

* * *

 

... Наш далейшы шлях ад дому І-га зьезду РСДРП ляжаў у кірунку былога будынку СП, дзе можна падзівіцца на невялікую экспазыцыю беспрытульных (пакуль?) бюстаў і помнікаў вядомых дзячоў беларускае культуры. Перасекшы Праспэкт, мы ўвайшлі ў двары, і пайшлі невялікай сьцежкай, якая зразае кут паміж Захарава і Румянцава, мінае невялікі закінуты дом, што стаіць неўпрыкмет пасярод невялікага садка, і выводзіць акурат да польскае амбасады. Вядома, гэтую сьцяжынку мы абралі не выпадкова...

 

* * *

 

Прасторы, якія мы адкрываем — гэта прасторы, якія мы перш-наперш ствараем. Бо, пакуль яны не зафіксаваныя позіркам, для нас яны не існуюць.

Пасьля свайго «Вытлумачэньня руінаў» вядомы беларускі філёзаф зрабіў кароткае вытлумачэньне Менску, як прасторы, што складаецца зь безьлічы пярэстых і недастасоўных адна да адной субпрастораў. Нібы з гармідару расцярушаных пчаліных аскепкаў-сотаў. Ідучы з прыяцелем у сусьветны Дзень музэяў непрыкметнай сьцежкай, мы ведалі ракурс, у якім зьменіцца кавалак менскай прасторы ў адным з пунктаў нашага маршруту. Ля агароджы, акурат побач з выйсьцем з закінутага садка на вуліцу, прыхаваны ценем куста і прысыпаны рознакалібровым сьмецьцем, ляжаў гранітны куб. На ім мы прачыталі прыцёртыя літары: «Янка Купала. 1882-1942. Народны паэт Беларусі»...

Перад тым, як патрапіць у засьмечаныя кусты на вуліцы Румянцава, камень стаяў на магіле Янкі Купалы з моманту перазахаваньня паэта і да 1971. Тады ён быў заменены бюстам працы скульптара Х.

Вось і ўся гісторыя. Ці варта ісьці далей — да Дому-помніка Саюзу беларускіх пісьменьнікаў?

Гэтае пытаньне з разраду чыстае філязофіі, кшталту канцэптуальнай спрэчкі аб тым, ці варта аднаўляць руіны. Выбірайце любы — аднаўляць (псаваць натуральнасьць), кансэрваваць (праяўляць бязвольле, ці, шчэ горш, нэкрафілію), пакідаць, як ёсьць (кшталтаваць натуральнасьць — «назад да будучыні!»).

 

* * *

 

... Руіны — непрамоўленая сутнасьць усякае спадчыны. Мы спрабуем вытлумачыць нашую спадчыну, ствараем ейныя вобразы, увасабляем у канкрэтныя формы. Мы ствараем музэі, узводзім манумэнты і помнікі. Нібы спрабуем даць новае жыцьцё сутнасьцям, убачаным у руінах.

Калі я гляджу на некаторыя выявы (помнікі?) асобаў беларускае гісторыі, мне падаецца, што матэрыял для іх выкалупваўся з адной зь сьценаў менскага Галоўнага Праспэкту. Што зь імі рабіць? Дакладней, што рабіць з Праспэктам, які ня кінеш у кусты. Нават разбураны, ён застанецца жыць у выявах, створаных зь ягонае «плоці».

Ня так даўна адзін саматужны культуроляг прапанваў вырашыць «віленскае пытаньне» — перайменаваць Менск у «Вільню». Магчыма, праблему Менску зь ягоным «Праспэктам-бэлькай для ўсёй канструкцыі сталіцы» можна вырашыць больш плённа. Трэба па-просту адбудаваць Вільню цалкам. А яшчэ лепей стварыць новую сталіцу, у якой сабраць адбудаваныя копіі ўсіх зьніклых архітэктурных каштоўнасьцяў. І тады Менск ператворыцца ў Горад-помнік.

Вырашыцца «менскае пытаньне», а разам зь ім праблема «канцавога пункту», безь якога любая экскурсія па горадзе робіцца падобнай да шпацыру па глінянай плянэце.

 

25 траўня - у 1953 годзе пад Нарыльскам распачалося самае вялікае антысталінскае паўстаньне ў ГУЛАГу, якім кіраваў беларус Рыгор Клімовіч.

 

АДЗІНЫ ВАРЫЯНТ

 

«Ален Дэлён» прэзыдэнцкай каманды зьбівае машынай кабету. Празь нейкі час ягоны «подзьвіг» паўтарае сын колішняга прэм'ер-міністра. Урэшце сын «самага галоўнага начальніка» робіць сабе «псыхалягічную разрадку» з дапамогай пісталета - пару стрэлаў па жывых мішэнях на «крутой» дыскатэцы, і можна ісьці спакойна спаць... Ніхто ня будзе пакараны.

Увечары 25 траўня 1953 году некалькі вязьняў аднаго з нарыльскіх канцлягераў сядзелі перад сваім баракам, стомленыя пасьля дзённай працы, і гралі на гармоніку. Міма ў атачэньні канвою ішла калёна жанчын-зьняволеных, якія вярталіся з працы на будоўлі мэталургічнага заводу, які пазьней зробіцца «флагманам» савецкай цяжкой вытворчасьці. Жанчыны ўсьмешліва прывіталі мужчынаў ля бараку. Сьледам раздалося некалькі аўтаматных чэргаў. Усе чацьвёра гарманісты памерлі на месцы.

Падзеі, якія распачаліся 25 траўня 1953 году перакулілі ўяўленьні аб зьняволеных ГУЛАГу. Роўна сорак дзён у лягернай сістэме Горлаг пад Нарыльскам трывала паўстаньне палітвязьняў. Кіравалі паўстаньнем беларусы - на чале з Рыгорам Клімовічам. 3 ліпеня ўнутраныя войскі ўвайшлі на тэрыторыю зонаў. На наступны дзень усё было скончана. Былі расстраляныя тысячы бяззбройных людзей, найбольш - беларусаў.

Ці варта было класьціся пад кулі, адно дзеля таго, каб сьцьвердзіць свой пратэст? У свой час сыстэма нарыльскіх зонаў выконвала функцыі лягеру сьмерці. У 1953-м большасьць з тых, каму з часам было наканавана загінуць ад маразоў і холаду засталіся ў жывых, бо нарыльскі Горлаг быў расфармаваны... Клімовіч для ўладаў Рэспублікі Беларусь застаўся злачынцам, яго не рэабілітавалі.

... Ідучы на працу, я глядзеў, як нейкая кінафірма здымала «новы рускі» баявік. Адзін эпізод: чорны «Мэрсэдэс» ледзь не патрапляе пад колы «МАЗа». Кіроўца «Мэрсэдэса» страляе ў кіроўцу грузавіка. Стрэс ад перапуду зьняты. Можна ехаць далей.

Я працую ў спакойным раёне ў цэнтры гораду. Магчыма, таму гледачоў здымкаў «кіно» звычайна ня шмат. Яны штораз зьмяняюцца, акрамя аднаго сівенькага дзядка. Я ня ведаю, як яго зваць, ці чытае ён газэты й ці глядзіць расейскія альбо амэрыканскія баявікі. Але чамусьці мне здаецца, што ён ведае лепшы варыянт працягу эпізоду.

Зрэшты, у нашай сытуацыі варыянтаў можа быць толькі два. Кожны выбірае свой.

 

30 траўня - у 1999 годзе адбылася Трагедыя на Нямізе.

 

РАНАК, АДЗІНЫ НА ЎСІХ

 

Ранкам 31 траўня ў цэнтры сталіцы я пачуў фразу з гутаркі двух юнакоў: «Такое магло здарыцца толькі ў Менску». Пра сябе дадаў — і толькі цяпер...

У натоўпе, што напярэдадні мкнуў ад маланак да станцыі мэтро «Няміга», не было маіх аднакурсьнікаў, тых, хто паступіў на гістарычны факультэт БДУ ў 1991 годзе. Можа таму, што яны лічаць сябе засталымі, каб наведваць «падлеткавыя» імпрэзы. А можа, гэта тое адчуваньне «элітнасьці», што панавала над намі зь першых дзён навучаньня, не дазваляе браць удзел у сёньняшніх масавых забавах, падагнаных пад бэпээсэмаўскія ўзоры...

Тады, у 91-м мы сапраўды адчулі сябе элітай. Ці не палова аднакурсьнікаў гаварылі міжсобку па-беларуску. А пазьней менавіта з ініцыятывы студэнтаў-гісторыкаў пачаўся адлік менскага вулічнага супраціву. 24 траўня 1995 году каля трох сотняў юнакоў абышлі з закінутымі за галаву рукамі рэзыдэнцыю Лукашэнкі — былое ЦК, а затым спалілі каля грамадзкай прыбіральні сьцяг БССР. І гэта была падзея на фоне павольнага, але няўмольнага спаўзаньня ў прыватных дачыненьнях да расейскае мовы.

Так здарылася з маім аднагрупнікам Віцьком. На першым курсе ён сьпяваў уласныя вершы пад гітару, займаўся ўсходнімі адзінаборствамі і марыў зарабіць багата грошай, каб мець магчымасьць выхоўваць маладых нацыяналістаў — фізычна і духоўна. Віцёк, ці не адзіны з усіх, сапраўды ўвайшоў у вялікі бізнэс, на ідэю забыўся, а сёньня... сідзіць у сьледчым ізалятары.

Сьпіс няспраўджаных праектаў можна працягваць доўга... Зрэшты, я рэдка бачуся з былымі аднакурсьнікамі. Хіба пару разоў сустрэў іх на мітынгах. Праўда, ня тых, з кім дзяліў ідэалы юнацтва, а тых, што пайшлі вучыцца ў КГБ. Мне зараз цяжка прыгадаць якую-кольвек звышідэю, якая б панавала сярод студэнтаў-гісторыкаў на пачатку 90-х. Было абсалютна ясна, што створыцца паўнавартасная беларуская дзяржава, і што «эліта» зойме ў ёй адпаведнае месца, якое гарантаванае валоданьнем мовай і веданьнем акалічнасьцяў паўставаньня Вялікага Княства Літоўскага, недасяжных для большасьці суграмадзянаў. Гэтага адчуваньня я не знаходжу і ў сёньняшніх падлеткаў-юнакоў. Тых, што душылі адзін аднаго ў пераходзе на «Нямізе».

Я паспрабаваў уявіць, што здарылася б, калі б падобнага кшталту «сьвята» ў тых жа маштабах расьцягнулі ў часе па прыкладзе славутага бразыльскага карнавалу. І зараз адчуў, што наш прэзыдэнцкі карнавал, які колькі гадоў таму падкупіў сваёй прастатой і дасягальнасьцю і сьвядомых, і несьвядомых, не перапыняўся ні на дзень. Мае «элітныя» аднакурсьнікі-гісторыкі распусьціліся ў гэтым «сьвяце жыцьця», так і не дачакаўшыся прыходу незалежнай «сьветлай будучыні».

Ранак 31 траўня быў падобны да раптоўнага працьверазеньня ня толькі ва ўскосным, але і ў непасрэдным сэнсе. Мяркую, ня толькі я, акрамя жаху й шоку, паспытаў пачуцьцё сораму. Гэта была квінтэсэнцыя сораму, які набрыньваў апошнія пяць гадоў.

«Такое магло здарыцца толькі ў Менску, і толькі цяпер». Такое здараецца кожны дзень і кожную сэкунду па ўсёй Беларусі. Ёсьць процьма беларусаў, якіх ужо растапталі, альбо топчуць зараз. Ёсьць беларусы, якія спрабуюць выратавацца. Яшчэ меншая колькасьць беларусаў спрабуе выратаваць іншых, але большасьць з рогатам нясецца пад зямлю, штурхаючы адзін аднаго.

Кожны выбірае свой шлях, але ранак будзе агульны для ўсіх.

 

ЧЭРВЕНЬ

 

5 чэрвеня - у 1916 годзе ў Парыжы сканаў Беларускі Кніжнік.

 

КВІТОК КНІЖНІКА

 

Імжыстай чэрвеньскай нядзеляй файна схавацца на старым-старым лецішчы й слухаць цішыню, гартаючы асобнікі выданьняў, што назьбіраліся там за апошнія трыццаць гадоў. Старыя часопісы ствараюць вакол сябе непаўторны пах. Здаецца, што за гады жытлаваньня на лецішчы, сама гісторыя й літаратура, якія поўняць гэтыя нумары, прапіталася сумесьсю цьвілі, пылу, сушаных грыбоў і павукоў. Гэты пах, у кантрасьце з водарам летняга, паўзакінутага саду, прымушае паважна ставіцца нават да самага «праблемнага» раману, які толькі можна знайсьці сярод гары часопісаў. Ён ня ёсьць пахам клясычнага бібліятэчнага кніжнага пылу, які ўвасабляе «сугу, што засьцілае сівую мінуўшчыну». Гэта пах руіннасьці - ён натуральны, як разваліны старога замку. Магчыма, гэта пах «плоці» літаратуры.

Сярод гэткага паху 5 чэрвеня 1916 году сканаў Беларускі кніжнік. Я трымаю апошні ў ягоным жыцьці набытак — tique (квіток) на парыскую падземку. Па вяртаньні дадому Кніжнік зрабіў зь яго закладку ў кнізе, якую ён набыў той раніцай проста ў друкарні: «Rabidranat Taghor, Paris, 1916». Вось яны перадамной, квіток і кніжка. Яна ня пахне сьвежай друкарскай фарбай, як тым ранкам, але яна не пасьпела за восемдзесят гадоў набрыняць кніжным пылам. Безьліч самых неверагодных штампаў на тытульнай старонцы «RT» тлумачаць гэтую акалічнасьць: кніга пахне вандраваньнем...

Тым ранкам споўнілася 1510 гадоў з часу, калі армянін Мэсроп Масшотц стварыў для свайго народу альфабэт. Празь некалькі стагодзьдзяў пасьля паўстаньня этнасу. Базай для гэтага альфабэту зьявілася старажытнагрэцкая літарная графіка. Яна спарадзіла шмат іншых альфабатэў. Адныя, як лацініца, паўсталі праз трансфармацыю, іншыя, як кірыліца — праз адаптацыю грэцкіх літараў. Але Мэсроп Масшотц стаўся адзіным, хто СТВАРЫЎ непаўторны альфабэт. Праз гэта ён аб'яднаў армянаў і на тысячагодзьдзі застрахаваў сваю радзіму ад культурных уварваньняў. «Мэсроп Масшотц — уратавальнік нацыі», — гэтыя словы ўпаяныя ў гістарычную сьвядомасьць армянскага народу.

Чэрвеньскім ранкам 1916 году беларускі Кніжнік на апошнія грошы набыў «RT», а на рэшту — квіток на мэтро, каб разам з кнігай хутчэй дабрацца да дому. У той дзень ён меркаваў скончыць працу, якой прысьвяціў ці ня ўсё сваё жыцьцё. Яму не беспадстаўна бачыўся станоўчы знак у тым, што заканчэньне працы супала з угодкамі чыну Мэсропа Масшотца. Беларускі Кніжнік стварыў БЕЛАРУСКІЯ літары. Ішла вайна, сотні тысяч ягоных суайчыньнікаў пакінулі радзіму, якая зьнішчалася шматлікімі войскамі ўсіх кшталтаў... Кніжнік быў спакойны, гэтай раніцай ён прачнуўся зь веданьнем таго, што патрэбна для завяршэньня ягонай працы. Адзінае, што хацелася яшчэ зрабіць — удакладніць адзіны нюанс у адным з тэкстаў «RT».

Па вяртаньні дадому ён памёр, раптоўна і спакойна, як належыць кожнаму Кніжніку: сярод паху цьвілі, пылу, сушаных грыбоў і павукоў, на які так добра накладаўся водар летняга напаўзакінутага саду, што пранікаў праз вузенькае вакенца пад стольлю ягонага манмартрскага скляпеньня.

Дзе рукапіс Кніжніка? Верагодна, тамсама, дзе й Полацкі летапіс і іншыя БЕЛАРУСКІЯ ТЭКСТЫ. На ўгодкі ягонай сьмерці я занёс «RT» з закладкай-квітком у букіністычную краму. Магчыма, tique, якое сталася для беларускага Кніжніка квітком у апошнюю дарогу, станецца для кагосьці квітком у шлях стварэньня Беларускага Альфабэту.

 

22 чэрвеня - у 1963 годзе нарадзілася сьпявачка Кася Камоцкая.

 

ПАТРЭБНАЕ СЛОВА

 

Рок-сьпявачка Кася Камоцкая ўпершыню зьявілася перад шырокай аўдыторыяй у 1991-м падчас вялікага канцэрту ў сквэры Янкі Купалы. Гэта быў адзін зь першых рок-канцэртаў Беларусі, якая стала на шлях «новага жыцьця». Тады эўфарыя ад перадчуваньня блізкае Перамены замяніла сабою паветра... Ня дзіва, што просьба Адама Глёбуса, які паміж выступамі сьпевакоў выйшаў на сцэну, каб павітаць прысутных, «ціхенька-ціхенька паўтарыць гэтыя словы: жыве Беларусь», не знайшлі разуменьня. Вокліч грымнуў над усім горадам.

Тады мала хто заўважыў выступ маладой кабеты, апранутай у нязвыкла стыльны «прыкід». Уцёкі ад «вачэй ваўчынных», незразумелы сад «па-за халодным шклом», сьмерць у «чарзе па хлеб» — што гэта за карункі прывідных алюзіяў сярод простых і ясных сымбаляў Свабоды?.. Няправільна.

15 лютага 1997 году ва ўтульнай залі менскага ТЮГа адбылося сьвята - гучала «Выбранае» «Новага Неба». Новыя песьні, старыя песьні ў новай аранжыроўцы... Віншаваньні ці не ад «поўнага збору» беларускіх альтэрнатыўных творцаў... А таксама моладзь, што ў 1991 яшчэ «шпацыравала пад сталом», якая доўга не адпускала Касю са сцэны. Хтосьці прыгадаў старыя часы, хтосьці ўбачыў будучыню, а ўсе разам кайфавалі ў атмасфэрф радасьці...

Тым часам, па-за сьценамі тэатру ў сьцюдзёным вятры брылі людзі, якія нават думаць стаміліся «жыве Беларусь!», у той самы момант, калі цёплая заля поўнілася бел-чырвона-белымі сьцягамі, кветкамі і сьвяточным шампанскім. Няправільна!

Кася Камоцкая стварыла ў гэтым горадзе - Менску - уласнае адмысловае культурнае поле, якое празь «няправільнасьць» для большасьці беларусаў немагчыма азначыць адным словам. Калі вы слухаеце «Новае Неба», чытаеце «Нашу Ніву», альбо папросту вадзілі дзіцёнка глядзець, як адбудоўваўся храм на пляцы Волі, вы знайшлі для сябе гэтае слова.

 

ЛІПЕНЬ

 

6 ліпеня - Купальле

 

ПАТАЕМНАЕ ЖАДАНЬНЕ

 

Кажуць, каб сны не збываліся, іх трэба распавесьці адразу, як прачнесься. Мая гісторыя адбылася раніцай пасьля Купальскай ночы. Магчыма, яна адбылася б і безь мяне. Але я жыву ў блёчным «постхрушчоўскім» пяціпавярховіку. Для тых, хто ня ведае, патлумачу. Напрыклад, калі жыхар зь першага паверху грае на саксафоне, дык слухае яго ня толькі сусед, але амаль увесь дом.

Па шчырасьці, я ніколі ня скокаў праз вогнішча й не купаўся галяком у Купальскую ноч. І не таму, што ў дзяцінстве ўразіўся гогалеўскімі «тапельцамі». Папросту, так атрымлівалася, што зь сьвядомага веку патрапляў у «чароўную ноч» то ў кампанію, якая сьвята адзначала паходам у «Папараць-кветку», то да «паганцаў», якія каталі вогненае кола пад ўзмахі дзяржаўнай (у свой час) сымболікі.

Яшчэ скажу шчыра, што шчасьце ў мяне больш выразна асацыюецца ня з кветкай, а з птушкай, ці, нават, з чымсьці менш улоўным... А можа справа ў тым, што паводле натуры я не грыбнік-ягаднік, і таму ідэя блукаць па лесе ў пошуках нейкай адмысловасьці, apriori выклікае ў мяне непрыняцьце. Як бы там ні было, перад Купальлем я ўдзельнічаў у сяброўскай party, не зьвязанай з календаром продкаў, і быў перакананы, што ня надта позна вярнуўся дадому.

І вось надышла раніца.

Ня ведаю, як хто, а я навучыўся маніпуляваць уласнымі снамі. Гэта магчыма на сьвітаньні, незадоўга да таго, як арганізм зьбіраецца абуджацца. Памятаеце «Палёт пчалы за сэкунду да абуджэньня» Сальвадора Далі? Карцінка фантасмагарычная, але той, хто яе бачыць, ужо ведае, што гэта сон. Вось у гэты момант ён можа круціць карцінку як захоча. А за сэкунду сну вой як шмат можна навыдумляць!..

— Алё, ці добра чуеш мяне? Алё, дык слухай далей. Выйшлі мы з тралейбуса, а перад намі нейкія коміны, будынкі змрочныя. Іх бачна добра, але навокал цемра — ані месяца, ані ліхтарыка.

Немалады жаночы голас падаўся мне знаёмым. Зрэшты, ці мала я ведаю галасоў людзей, якіх ніколі ня бачыў. Напрыклад, ужо гадоў дваццаць слухаю адзін такі — сіплы, сарваны, які належыць выхавальніцы дзіцячага садка, што месьціцца акурат у мяне пад вокнамі. Для сябе я гэты голас называю «сяржанцкім».

— Уяўляеш, перасякаем мы засьмечаны жалезным ламаўём фабрычны падворак і неўпрыкмет трапляем у лясны гушчар. Галя, ці чуеш мяне?..

Жанчына выгукнула апошнія словы, так моцна, што ў мяне не засталося сумневаў — голас быў рэальны. Мяркую, што калі б я ўзьняўся, і высунуў галаву ў фортку, то здолеў бы даведацца, на якім з падваконьняў стаяў тэлефонны апарат невядомай мне кабеты. Але сілаў не было, нават каб расплюшчыць вочы. У моманты, калі жанчына замаўкала, каб паслухаць адказ сваёй суразмоўніцы, я ізноў нібыта засынаў.

Урэшце, так бы яно й здарылася. Асабіста я прызвычаіўся да штодзённых непатрэбных гукаў, якімі поўніцца кватэра. Мала таго, што пад вокнамі дзіцячы садок, дык побач яшчэ чыгунка, а перад ёю будоўля, ды ці мала якіх іншых грукотаў!..

— Дык слухай, дзеўка. Сунемся мы праз той гушчар, сунемся, як раптам ты закрычыш — а-у!.. Так, так — ты закрычала, ня я. І тады адразу ж перад намі зьяўляецца хлопец. Як апрануты? Ну звычайна, як зараз апранаюцца — табе такія падабаюцца. Джынсікі нейкія ў яго былі... Сінія з латкай скураной пад правым каленам, завушніца, акулярчыкі круглыя, кашулька нейкая... Гэта, камізэлька сіняя зь зялёным... Ага, клятчастая. Так, так, заплечнічак з рудое замшы.

Я перавёў позірк на сваю вопратку, раскіданую вакол фатэля. Сон зьнік — нібы й не было. Далей я чуў голас кабеты ўрыўкамі.

— Я пытаюся, — скуль ты ўзяўся, ён кажа — скуль і вы... Па што і вы прыйшлі... Гляджу — цябе няма... А ён кажа, маўляў, ідзі ты цётка ў той бок — вернесься дадому, ты мне й не патрэбная зусім... Тут купальскі лес, а ня лазьня... Алё, алё, чуеш мяне, Галя? Цьфу, чорт, што за сувязь.

Я ня спаў, але вочы не расплюшчваў. Я на сябе раззлаваўся. Трэба было адразу зачыніць фортку, і заняцца сваімі справамі. Зь іншага боку, навошта камплексаваць — прынамсі, знаёмых Галяў ў мяне няма. Голас змоўк, але я працягваў ляжаць, аж пакуль не зазваніў мой тэлефонны апарат. Я выпаўз з ложку, і падняў слухаўку.

— Дык слухай! Галя, дай я канцоўку распавяду. Пайшла я з паляны, але праз колькі крокаў павярнулася назад. Вяртаюся, а ты стаіш каля дрэва, і ўся гарыш. Уяўляеш?!

Я сабраўся быў адказаць, што кабета памылілася нумарам, але чамусьці не паверыў гэтай думцы. Таму толькі прасіпеў у адказ: «Галя тут болей не жыве», і паклаў слухаўку.

Адзінае цяпер мяне засмучае: чыё ж патаемнае жаданьне мусіла спраўдзіцца ў Купальскую ноч? Але я спакойны — калі распавесьці патаемнае, яно не адбудзецца.

 

7 ліпеня - у 1253 годзе вялікі князь Міндоўг быў каранаваны на караля.

 

ВЕЧНА ЗГУБЛЕНЫ ШАНЕЦ

 

Ня ведаю, наколькі добра жыхары Наваградчыны знаёмыя з асобаю Міндоўга, і ці абыходзіць іх тое, што сёньняшні райцэнтар калісьці быў сталіцай эўрапейскай дзяржавы. У той самы час я перакананы, што калі б беларускія ўлады дазволілі летувісам шчыраваць на гістарычнай глебе, яны б адбудавалі ў колішняй супольнай сталіцы СВОЙ замак. Прычым за свае грошы.

Ці маюць наваградзкія беларусы асобу, на ўшанаваньне якой нават вясковы пэнсіянэр ахвяраваў бы колькі рубельчыкаў? Магчыма, такая асоба — Барыс Рагуля. Бо ж памяць пра створаны ім калісьці беларускі батальён дагэтуль цешыць тутэйшых дзядоў.

Міндоўг памёр даўным даўна. Гэтаксама, як даўна — у адзін гістарычны час са сьмерцю Міцкевіча — зьнік апошні грамадзянін, народжаны ў Міндоўгавай дзяржаве. Сапраўды, скуль даведаесься пра тыя часы? Хіба з кніжак. Але ў беларускіх райцэнтрах і вёсках мала вераць кніжкам. Кажуць, што ў беларускай правінцыі больш слухаюць, што мяркуе начальства. Але, насамрэч, нашыя людзі найперш даюць веры таму, што бачылі на ўласныя вочы.

Аднойчы раніцай жыхары Наваградку й навакольля могуць пабачыць велічэзнае скопішча тэхнікі. А яшчэ праз колькі часу перад імі можа паўстаць адноўлены Міндоўгаў замак, над якім залунае ПэПээРБэшны штандар. Менавіта такія фантазіі рояцца ў галовах стваральнікаў праекту «Залатога Кальца Беларусі».

Імёны ўплываюць на лёсы. У назве старажытнай сталіцы можна вылучыць слова «новы», а можна — «гарадок», інакш — мястэчка. Праз гэта магчыма вывесьці прычыну, чаму Наваградак спарадзіў Княства, Паэта і Беларускае войска падчас апошняй вайны, але пры гэтым асобы, народжаныя дзеля гэтай зямлі, не належаць ёй. Можна казаць пра Наваградак як пра вечна новы, і вечна маленькі горад. Магчыма, ён быў створаны дзеля нашага вечнага шанцу. А магчыма — як напамін пра згублены шанец.

 

7 ліпеня - у 1994 годзе беларусы абралі сабе Першага Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі.

 

СУПЭРХІТ

 

Дзесьці ў глыбіні смаленскіх земляў, за лесам пад гарой ля рэчкі ляжыць прах сьветлай памяці аднога з найвялікшых герояў расейскага народу Івана Сусаніна. Іван быў вольным селянінам, меў неблагую гаспадарку, карыстаўся павагай сваёй шматлюднай сям'і. Ён любіў цара-бацюшку, родную зямельку, спраўна плаціў падаткі й хадзіў у царкву. Ягонае жыцьцё прыпала на досыць цікавы час — на мяжы ХVІ-ХVІІ ст., калі, як вядома, Маскоўская дзяржава ўваходзіла ў стан разбалянсаванасьці (смуты), а суседні славянскі народ з Рэчы Паспалітай прагнуў узьяднаньня з братамі з Усходу, дзеля чаго рыхтаваўся да збройнай выправы.

У 1610 годзе на прастол маскоўскага Крамля ўзыйшоў вялікі князь літоўскі і кароль польскі Ўладзіслаў ІV Ваза, сын Жыгімонта ІІІ Вазы. Гэта здарылася, дзякуючы руплівасьці «нячэсных» маскоўскіх баяраў. Але Ўладзіслаў ня выканаў адной умовы сваіх хаўрусьнікаў — ён не перайшоў у праваслаўе. Гэта паслужыла прычынай для паўстаньня супраць «іншаверцаў». Два аўтарытэтных на Волзе чалавекі — князь Пажарскі і купец Мінін — назьбіралі сто тысячаў сялянаў, месьцічаў і дваранаў, і ў 1612 годзе прывялі іх пад Маскву, каб выкурыць з Крамля двухтысячны гарнізон «шляхты літоўскай, рускай, прускай і жамойцкай». Далей падзеі разварочваліся наступным чынам. Стотысячнае апалчэньне не змагло ўзяць Крэмль, але й не прапусьціла чатырнаццаць тысячаў шляхты ВКЛ, што йшлі на дапамогу абложаным суайчыньнікам. Скончылася ўсё тым, што чаканае вялікае войска Жыгімонта ІІІ Вазы так і не прыйшло, і гарнізон, змораны голадам, вымушаны быў паверыць у абяцанку аб амністыі. Маскоўцы, натуральна, выразалі гарнізон ушчэнт.

У адрозьненьне ад нас, расейскі народ сьвята захоўвае памяць пра сваіх герояў той вайны. Сярод іх Мінін, Пажарскі... І вядома ж, Іван Сусанін. Імя Івана ўслаўленае шматлікімі творамі расейскага мастацтва: у літаратуры, жывапісу, скульптуры, тэатры, музыцы, кіно й анэкдотах. Любы савецкі школьнік, нават сярод ночы, мог вам адказаць, што Іван Сусанін — «гэта той, хто завёў фрыцаў у багну, сам загінуў, але Радзіме ня здрадзіў». Селянін Іван Сусанін ня мог ведаць усяго гэтага. Як ня мог ён ведаць, што стане нацыянальным героем. Рэч у тым, што ён памёр за год да ўварваньня «польскіх акупантаў».

7 ліпеня — дата сьмерці, якая зьявілася падставай для найвыбітнейшай афёры ў гісторыі Расейскае імпэрыі. У 1614 годзе нявестка Івана Сусаніна Марыя напісала на імя першага цара новай дынастыі Фёдара Раманава ліст, у якім распавяла пра «подзьвіг» свайго цесьця. У лісьце яна прасіла, як цяпер кажуць, ільготы для сям'і героя. І паколькі ў часе «смуты» праверыць праўдзівасьць гэтай інфармацыі было немагчыма, а прапагандысцкі мэханізм новай улады меў неабходнасьць ва ўласных сымбалях, просьба Марыі Сусанінай атрымала вельмі станоўчую рэакцыю: ейная сям'я атрымала дваранства, грошы ды іншыя «ільготы». Пасьля, калі ашуканства было выкрытае, нічога зрабіць ужо было немагчыма. Імя Сусаніна так «раскруцілася», што ўладам нічога не засталося, як падсілкоўваць яго далей.

Чаму папулярнасьць гэтага «подзьвіга» аказалася такой моцнай? Няўжо для тагачасных абітантаў Масковіі жыцьцё, аддадзенае за Айчыну, здавалася ўчынкам надзвычайным, фантастычным?.. Як бы там ні было, міт пра Івана Сусаніна ўвайшоў ў першую хіт-дзясятку гістарычных мітаў Расеі.

Смаленшчына — Магілеўшчына, сваякі тут — сваякі там... Мне падаецца, што душы Івана Сусаніна было неспакойна на небе. Трэба быць сумленным. Маеш славу героя — апраўдай яе. Таму Іван Сусанін матэрыялізаваўся пад іншым імем у нашым часе, на нашай зямлі, якая для яго — тэрыторыя «палякаў-акупантаў». Ён захацеў пераўзысьці свой мітычны ўчынак, каб разам з сабой ўсіх нас загнаць у багну. Яму спатрэбіўся СУПЭРХІТ.

На самазьнішчэньне ідуць альбо героі, альбо дурні. На першага адноўлены ў 1994 годзе беларускі Сусанін, пры ўсім сваім жаданьні, не падобны. Урэшце, перамагае той, хто выжывае. Мы выжывем, і гэта будзе наш гістарычны супэрхіт.

 

14 ліпеня - у 1789 годзе французы распачалі штурм крэпасьці Бастыліі. З гэтай падзеі вядзе адлік Вялікая Француская Рэвалюцыя.

 

БЕЛАРУСКАЯ БАСТЫЛІЯ

 

14 ліпеня 1789 году сацыяльна пярэстыя натоўпы французаў зруйнавалі адзін з самых галоўных сымбаляў уласнае гісторыі, сымбаль абсалютнае таталітарнае ўлады - каралеўскую крэпасьць-вязьніцу Бастылію.

Гэтая падзея ўнікальная, як на тле рэвалюцыйнае гісторыі Старога Сьвету. Звычайна пасьля сваёй перамогі «нізы» імкнуліся «прыватызаваць» сымбалі пераможаных ворагаў (нашая «Валадарка» — не выключэньне). Беражлівыя да сваёй гістарычнай спадчыны французы на працягу апошніх двух стагодзьдзяў не аднойчы распачыналі дыскусію пра аднаўленьне гэтага выдатнага помніка сярэднявечнае архітэктуры - Бастыліі. Сярод контраргумэнтаў быў адзін містычны, як зь сёньняшняга гледзішча, пратэст: людзі не жадалі, каб нават прывіды дэспатаў-прыгнятальнікаў зьяўляліся там.

Выпадак пячорнага вандалізму сапраўды ўнікальны для французаў. Таму ня дзіўна, што на раўнюсенькай пустцы (усё, што засталося ад крэпасьці) быў створаны аднайменны пляц - пляц Бастыліі. Мне цяжка ўявіць, каб нашыя камуністы на месцы зруйнаванае сьвятадухаўскае царквы ўтварылі Сьвятадухаўскі пляц. Тут сканчаецца іхная любоў да Францыі, як да краіны, што нарадзіла мадэль сацыялістычных рэвалюцыяў: зь нянавісьцю да шляхты, з марсэльезамі і чырвонымі сьцягамі.

Мэнталітэт сярэдняга француза традыцыйна ўважаецца за сацыялістычны. Праз гэта яго параўноўваюць з беларускім мэнталітэтам. Але, для таго, каб сягнуць францускае «сацыялістычнасьці», беларусам трэба зруйнаваць нашмат больш вялікую і моцную Бастылію. У матэрыялізаваным выглядзе ідэя беларускае Бастыліі моршчыцца безьліччу «праспэктаў леніна» і саміх каменных правадыроў, што скажаюць твар краіны. Можна шмат сказаць пра «хрушчоўкі», «брэжнеўкі» й іншыя «каробкі», якія сталіся сымбалем нашага «сацрэальнага» жыцьця. Але яны бяскрыўдныя сваёй безаблічнасьцю, яны зь цягам часу рассыплюцца й будуць замененыя прыгожымі мадэрновымі будынкамі. У адрозьненьне ад «па-сталінску ампірных» праспэктаў, якія на вякі будаваліся, як узьлётныя палосы ў «сьветлую будучыню»...

14 ліпеня 1789 году ў Парыжы за адну ноч зьнікла крэпасьць-вязьніца Бастылія. Беларуская Бастылія ня можа зьнікнуць за адну ноч. Толькі ад нас залежыць, на колькі моцна яна памяншаецца — шторанак.

 

ЖНІВЕНЬ

 

3 жніўня - у 1997 годзе Аляксей Шыдлоўскі і Вадзім Лабковіч распісалі беларускімі графіці горад Стоўбцы. Яны сталіся першымі ў краіне палітвязьнямі, арыштаванымі за надпісы на сьценах.

 

КРАІНА Ў КРАТАХ

 

За вакном ліе сьцюдзёны дождж. Ты сядзіш ва ўтульным фатэлі й назіраеш за тым, як на супрацьлеглым баку вуліцы, дзе месьціцца апорны пункт правааховы, тоўсты міліцыянт няўклюдна спрабуе сьцерці са сьцяны надпіс — «КРАІНА Ў КРАТАХ».

Цеплыня пакоя, водар кавы й дым цыгарэты настройваюць цябе на лагодны лад. Табе крыху шкада гэтага міліцыянта: у яго задышка, у яго сын двоечнік, у яго скралі кола са старэнькай «Явы», на яго ўвесь час сварыцца жонка... Ты ўжо ня можаш узгадаць, каторы раз запар міліцыянт займаецца гэтай няўдзячнай працай.

Ты бачыш, што на гэты раз ён ня здолее сьцерці надпіс «адным махам». Па-першае, надпіс зроблены на шурпатай частцы сьцяны, па-другое, нямецкая фарба, загнаная ў балёнчык, прызначаная адмыслова для працы з каменнымі паверхнямі, а па-трэцяе, дождж аслабляе дзеяньне ацэтону. Абяцалі два тыдні бясконцага дажджу. І нават пасьля, калі ўсё высахне, спатрэбіцца не адзін цэбар растваральніка. Бедны міліцыянт, бедны апорны пункт... А што рабіць?

Ты адчыняеш «Археалёгію й нумізматыку Беларусі». Літара «Г»: Гарадок, Гарадзішча, Гервяты... Графіці. «Ад італьянскага graffiti — літары, надрапіны. Старажытныя надпісы, зробленыя вострымі прадметамі на сьценах будынкаў...» Налі сабе кілішак каньяку — ці ня сёньня беларускім графіці спаўняецца дзевяць стагодзьдзяў? «Найстаражытныя беларускія графіці зьявіліся ў ХІ ст. на цэглах Сафійскага сабору ў Полацку: «Давидъ», «Тоума», «Микоула», «Копысь»... Падчас экскурсіі ў полацкай Сафіі ты бачыў беларускія графіці: «Давидъ», «Тоума»..., «здес был вася», «HMR», «Оля плюс Коля»... Ні «олю», ні «колю» міліцыя не сьцірала.

За тваім вакном ліе сьцюдзёны дождж. Міліцыянт, які безпасьпяхова спрабуе сьцерці са сьцяны словы «КРАІНА Ў КРАТАХ», яшчэ ня ведае, што гэтай ноччу было адзначанае дзевяцісотгодзьдзе беларускіх graffiti — увесь горад пакрыўся БЕЛАРУСКІМІ надпісамі. Цяпер ранак, ты п'еш каву, паліш цыгарэту, гартаеш энцыкляпэдыю. А ўвечары ты сустрэнесься зь сябрамі і даведаесься, што некалькі ВАШЫХ патрапілі мінулай ноччу ў пастарунак. Ты спакойны, ты ведаеш, што насьценныя рыты тваёй маладосьці яшчэ пры тваім жыцьці стануцца старажытнымі. Аднойчы ты будзеш шпацыраваць са сваім унукам, і вы неспадзявана натрапіце на ледзь прыкметны надпіс на сьцяне. І ўнук зьдзіўлена спытае: «А што такое "КРАІНА Ў КРАТАХ"?»

 

8 жніўня - у 1973 годзе да ўлады ў Чылі прыйшоў Аўгуста Піначэт.

 

СЯКЕРА ДЛЯ ЦМОКА

 

Штораз «сьпякотным жніўнем» мы не заўважаем ўгодкі падзеі, якая ў свой час скалыхнула ўвесь сьвет. Я маю на ўвазе прыход да ўлады Аўгуста Піначэта 8 жніўня 1973 году. Тады група правых генэралаў забрала ўладу ў сацыяліста Сальвадора Альендэ. Той, як вядома, заняў прэзыдэнцкі фатэль пасьля вольных выбараў, але пачаў сваю дзейнасьць з парушэньняў Канстытуцыі на карысьць сваіх партыйных інтарэсаў, чым дазволіў іншым дзейнічаць аналягічна.

Звычайна дзяржаўны пераварот у эканамічна неразьвітай краіне мала цікавіць «цывілізаваны сьвет». Але Піначэт стаўся «незвычайным» дыктатарам — ён скіраваў сваю ўладу на эканамічнае й сацыяльнае разьвіцьцё краіны. За паўтары дзесяцігодзьдзі свайго кіраваньня Піначэт ПРЫМУСІЎ сваіх схільных да сацыялізму суайчыньнікаў зрабіцца капіталістамі. Плён дыктатуры Піначэта не дазваляе сёньня нават самым зацятым бальшавікам «кінуць камень» у ягоны бок — краіна відавочна квітнее.

Прозьвішча Аўгуста Піначэта паходзіць ад агульнараманскага кораня PIN — сасна. У свой час савецкая прапаганда разрэклямавала гэтую асобу ў вобразе монстра. Монстар — салідны імідж. Піначэт мне ўяўляецца велічэзным хвойным дрэвам з магутным карэньнем і неабсяжнай кронай, кара якога, пакрытая дробным моцным шалупіньнем, найбольш нагадвае скуру Цмока.

Дыктатура рэч непрыемная. Менавіта таму з сярэдзіны 90-х у Беларусі часьцяком імкнуліся цытаваць Маркесаву «Восень патрыярха», намякаючы на палітычную сытуацыю ў краіне. Асабіста для сябе з усяго раману я знайшоў адно дзьве паралелі зь «падрэжымнай» Беларусяй: на пачатку сваёй кар'еры Маркесаў прэзыдэнт ня ўмеў ні чытаць, ні пісаць і вырашаў буйныя дзяржаўныя справы адначасова з праверкай надояў малака ў палацавым кароўніку.

У Беларусі небыло ніякага Монстра, Цмока, PINochet'а — адно PINokio. Гэта маленькая трэска былога савецкага Монстра, якая немаведама як загаварыла, і зь якой мы самі выразалі тое, што ёсьць. Пінокіа можа падавацца Монстрам толькі, калі глядзець на яго зьнізу, прысеўшы на кукішкі...

Але Беларусі сапраўды патрэбны свой Цмок: вялікі, рацыянальны, салідны й адначасова свойскі. Асоба, якая зможа пазбавіць беларусаў ад сацыялістычнай інфантыльнасьці і прывучыць людзей да самапавагі. Ня трэба баяцца свайго Цмока. Як кожны Пінокіа нараджаецца адначасова зь печкай, у якой яго спаляць, так кожны Цмок зьяўляецца разам зь сякерай, якой яго засякуць.

 

13 жніўня - у 1490 нарадзіўся Мар'ян Дубатоўскі, мсьціслаўскі шляхціц, які разам з войскам гішпанскіх канкістадораў у 1530 годзе ступіў на зямлю Парагвая.

 

ПАРАГВАЙ

 

Што выклікае ў вас гэтае слова? Парагвай. Прыслухайцеся. Ці адчуваеце вы ГЭТЫ дзіўны прысмак? Я паўтару: Па-раг-вай, і ўзьнікае! Узьнікае няўлоўнае пачуцьцё птушынай тугі па далёкай, невядомай, але, чамусьці роднай краіне.

 

* * *

 

Для мяне парагвайцы - людзі, якія ня змогуць дакладна вызначыць свайго адрозьненьня ад балівійцаў ці аргентынцаў, але якія напэўна ведаюць, што «парагваец» - гучыць годна! Парагвай - магічная назва. Яна ўзьдзейнічае зусім ня так, як экзатычна-недарэчныя для эўрапейскага вуха Буркіна-Фасо, Науру, Антыгуа й Барбуды і г.д. Гэта назвы клясычнае экзотыкі. А Парагвай...

Мне хочацца трапіць у парагвайскі горад, рынуць у ягоныя нетры і раптам убачыць на сьцяне надпіс, неахайна накрэсьлены рукою падлетка: «Kwitnij, ojczysty Paraguay!» А яшчэ было б добра ведаць гішпанскую мову і, седзячы ў карчме за кубачкам матэ, згубіць думку аб тым, як, пэўна, файна ў Парыжы разважаць пра Беларускую Савецкую Літаратуру. А потым, перанарнуўшы чарговую старонку зборніка любімага з парагвайскіх паэтаў, патрапіць на такі верш: «Гуарані, гуарані сьвятой напевы! Незразумелыя і блізкія ла сьлёз. О! Гуарані!..» Але раптам расчыніліся б дзьверы, і ўвайшла прыгожая дзяўчына... (Цікава, калі б гэта было каханьне, ці думаў бы я пра парагвайскасьць сытуацыі?)

Вось магія... Парагвай.

 

ВЕРАСЕНЬ

 

1 верасьня - у 1939 годзе пачалася Другая Сусьветная Вайна, якая для беларусаў сталася грамадзянскай.

 

СМАК НЕЗАЛЕЖНАСЬЦІ

 

Ідзеш начной, ледзь асьветленай вуліцай, насустрач — хлопец нясе на руках дзяўчыну. Хочаш іх абмінуць, але хлопец — проста на цябе, падыходзіць і з дабразычлівай усьмешкай просіць: «Сябра, патрымай дзяўчыну». Зьбянтэжана трымаеш, а той тлумачыць: «Я толькі штаны падцягну». Пасьля забірае дзяўчыну, дзякуе, і рушыць далей.

Прыблізна гэтак большасыць беларусаў сутыкнулася зь незалежнасьцю. Зьдзівіліся, з прыемнасьцю патрымаліся, але далей рушылі як звычайна, прывычнай хадой. А калі б хлопец аддаў дзяўчыну і ўцёк, што зь ёй рабіць? Несьці далей? Як доўга? А якая яна? У прыцемках не разабраўся. А раптам нападуць хуліганы, скажуць, каб аддаваў. Ды й што за «птушка» — невядома. Трымацца прыемна, а што далей? Быццам бы зразумела, але хай будзе, як было: дома пад'еў, паспаў, а раніцай на працу, а там пахваліцца незвычайным здарэньнем...

У верасьні мы маем шэраг гістарычных датаў, толькі дзьве зь якіх можна лічыць удалымі ў справе ЗДАБЫЦЬЦЯ незалежнасьці. Гэта — перамога над маскоўцамі пад Воршай у 1514, і перамога над швэдамі пад Белым Каменем у 1604. А яшчэ іншыя падзеі. 8 верасьня 1380 войскі ВКЛ так і не дапамаглі Мамаю на Куліковым полі, затое ў той жа дзень крыжакі аблажылі Полацак. У верасьні 1612 войскі ВКЛ безвынікова змагаліся з апалчэньнем князя Пажарскага пад Масквой. У верасьні 1633 войскі ВКЛ удала абкружылі маскоўцаў пад Смаленскам, але горад неўзабаве апынуўся ў складзе суседняй дзяржавы. 21 верасьня 1771 — «разгром войска М.Агінскага акупацыйнымі палкамі А.Суворава пад Сталовічамі», 7 верасьня 1812 — беларусы зьнішчалі беларусаў на Барадзіно. 1 верасьня 1939 на Захадзе беларусы баранілі Польшчу, за гэта праз пару тыдняў беларусы з Усходу саслалі іх бліжэй да Ціхага акіяну, дзе 2 верасьня 1945 распачалася Манчжурская апэрацыя, у якой сярод іншых беларусы праявілі доблесьць і адвагу...

Беларусы мусяць перайсьці ад абароны да наступу. Гэта адбудзецца ня ў прыцемках, ды й дзяўчына, якую прагнуць, ужо вельмі добра вядомая. Яна прыгожая і здаровая, насіць на руках яе цяпер неабавязкова, гэта будзе пасьля, на сьвята. А цяпер ёй проста трэба працягнуць руку. Магчыма, рука будзе зьбітая, але нічога, дзяўчына чакае яе.

 

4 верасьня - у 1859 годзе ў вёсцы Будзькаўшчына, што на Полаччыне, нарадзіўся беларускі мовазнаўца Браніслаў Эпімах-Шыпіла, які ў 1906 годзе ў Пецярбургу заснаваў выдавецтва «Загляне сонца і ў наша ваконца».

 

УБАЧЫЦЬ РУЖУ

 

Дзякуючы лібэралізацыі, якая наступіла ў Расейскай Імпэрыі пасьля рэвалюцыйных падзеяў 1905 году, у Санкт-Пецярбургу ў 1906 годзе было заснаванае першае беларускае легальнае выдавецтва. Сталічныя інтэлігенты, якія стварылі сваю суполку на каапэратыўных асновах, назвалі яе «Загляне сонца і ў наша ваконца».

Мне шчыра хацелася б папрысутнічаць на іхніх сустрэчах, паназіраць, як дамы й джэнтэльмэны «элеганцько, двума пальцамы» трымаюць «філіжанкы з порцэляны», і мэдытуюць на тэму занядбанай беларускай вёскі. З глыбіні кавярні праз струменьчыкі дыму гаванскіх цыгараў і водбліскі галяндзкіх сьвечак пранікае незямная мэлёдыя струннага квінтэту... За вітражным вакном сьняжынкі ствараюць калейдаскапічна непаўторны воблік Зімняга... Камусьці з прысутных бракуе настрою з-за немагчымасьці аплаціць рахунак дамы, хтосьці дагэтуль не прызвычаіўся да піцерскага «прамозглага» клімату, але ці вартае ўсё гэта ўвагі, калі тут і цяпер закладаецца падмурак вялікай справы — пашырэньня асьветы сярод цёмных суайчыньнікаў?

За восем гадоў існаваньня суполка выдала 38 кніжак агульным накладам 100 тысячаў асобнікаў. Сярод іх «Беларускі каляндар, або Першая навука чытаньня» Каруся Каганца, «Першае чытаньне для дзетак беларусаў» Цёткі, першыя кнігі Янкі Купалы, Зьмітрака Бядулі, Цішкі Гартнага й інш. Ці верылі ініцыятар праекту Б.Эпімах-Шыпіла і ягоныя паплечнікі ў посьпех сваёй справы? Ці разьлічвалі яны ад пачатку, што беларуская мова ўжо ў дваццатых гадох стане дзяржаўнай? Мне падаецца, што не. Я не магу ўявіць, чым бляск і чарнота тагачаснай сталіцы Імпэрыі маглі паўплываць на людзей з унівэрсытэцкай адукацыяй, пры выбары ТАКОЙ назвы для нацыянальна-адраджэнскай арганізацыі. Сучасныя «Свабода» й «Наша Ніва» пасьпяхова працягваюць традыцыю сваіх газэтаў-прамацерак, але ніводнае сучаснае нацыянальна-асьветніцкае выдавецтва не наважылася ўзяць на сябе гонар ПРАЦЯГУ справы першага беларускага выдавецтва. «Загляне сонца і ў наша ваконца» — паспрабуйце зрабіць рэкляму прадпрыемству з такой назвай.

Задоўга да ўзьнікненьня суполкі «Загляне сонца...», задоўга да пабудовы Мікенаў і Эгіпэцкіх пірамідаў у трэцім з паловай тысячагодзьдзі да нашага часу ў Ірляндыі было створана культавае пахаваньне. Сёньня яно мае назву Нью-Грэндж і ўяўляе сабою велічэзны курган, складзены з 200.000 тонаў камянёў, засыпаных зямлёй, якія прыкрываюць тунэль і пахавальную камэру, да якой ён вядзе. У дзень зімовага сонцастаяньня сьвятло пранікае ў камэру й выхоплівае з самай далёкай сьцяны адзіны камень, упрыгожаны адмысловымі карункамі. Натуральна, што ні празь які фантастычны зьбег абставінаў гэтыя карункі не падобныя да беларускіх. Гэтак натуральна, як тое, што Нью-Грэндж ня стаўся сымбалем Ірляндзкага нацыянальнага адраджэньня.

Вядома, піцерскія рамантыкі-беларусы пачатку стагодзьдзя разумелі, што каб сонца глядзела ў ваконца, трэба памыць шкло й зьняць чорныя акуляры. За мінулыя дзесяцігодзьдзі мы навучыліся гэта рабіць. Але ці бачылі ў свой час першыя беларускія асьветнікі новага часу, што ружа, ператвораная ў попел, ізноў можа стаць ружай? Калі памятаеце, дзеля гэтага трэба няшмат — веры.

 

4 верасьня - у 1936 годзе нарадзіўся беларускі пісьменьнік Сакрат Яновіч.

 

СУМ ЗА «СЬЦЯНОЙ»

 

Я веру свайму прыяцелю-літаратару Міцю, калі ён кажа, што мала чытае. Гэтаксама, як веру Сакрату Яновічу, калі ён кажа, што яго не цікавіць, ці хто чытае ягоныя творы. Але паміж двума беларускімі літаратарамі існуе яшчэ адна паралель. Калі ўжо Міця зьбярэцца што-небудзь прачытаць, ён на тэкст не забудзецца ніколі. Гэтаксама, як Яновіч не забываецца на водгукі пра сваю творчасьць. А яшчэ і Міця і Яновіч любяць сум. Зьбег гэтых акалічнасьцяў адбыўся на мяжы зімы і вясны 1998 году ў час сустрэчы-прэзэнтацыі зборніка твораў Сакрата Яновіча «Сцяна».

Вобраз якой-кольвек перагароджы найбольш моцна папулярызаваў Ж.-П.Сартр: зборнікам апавяданьняў «Мур». Мур ёсьць чымсьці вялікім, грунтоўным. Мур (кшталту славутага Кітайскага) адгароджвае вялікія прасторы. А вось, напрыклад, паркан «Краіны хлудаў» Алега Мінкіна зьмяншае ўсё да драбностак. Што да сьцяны, яна не адгароджвае, а разьдзяляе.

Сакрат Яновіч валодае адмысловай здатнасьцю «праходзіць скрозь сьцены». Якім чынам? Тытульны ліст зборніка беластоцкага пісьменьніка ўтрымлівае надпіс «Сьцяна», вокладка — «Сцяна». Паміж двумя гэтымі словамі — бездань, якую зьнішчыш хіба што разам з мовай.

Магчыма, гэтую тэзу можна «закінуць» усім беластоцкім літаратарам. Прынамсі, тым, хто апрацоўвае глебу «Нівы». Я маю на ўвазе ня толькі трываласьць беластоцкай газэты перад наступам хады часу. Газэта за апошнія дваццаць гадоў не зьмянілася ні на каліва, ані знутры, ані звонку. Я магу ўявіць, што прымушала «загранічную» неэсэсэраўскую «Ніву» выходзіць наркамаўкай у першыя гады заснаваньня. Хутчэй за ўсё, гэта былі «даўгія лапы КГБ». Але ж сёньня...

Сакрат Яновіч прызнаўся, што толькі за паўгадзіны да прэзэнтацыі «ўбачыў мяккія знакі» за наркамаўскай вокладкай. Выдавецтва «Мастацкая літаратура» прыпаднесла свайго кшталту сюрпрыз аўтару. Магчыма, «закід» наконт «здатнасьці праходзіць скрозь сьцены» губляе сваю актуальнасьць? І ўсе пытаньні трэба скіраваць да выдавецтва, якое «згубіла» рукапіс кнігі Васіля Быкава «Сьцяна», таксама — кнігі Геніюш, Арлова, кніга перакладаў «Песьні пра зубра»...

Большасьць твораў новай «Сцяны» выйшла ў зборніку «Доўгая сьмерць Крынак» на пачатку 90-х у Польшчы. Але аўтар задоўга да таго перадаў рукапіс у выдавецтва «Мастацкая літаратура». І вось, неспадзявана, рукапіс спатрэбіўся, каб «запоўніць брэш» у плянах славутага выдавецтва.

Мой прыяцель Міця любіць творчасьць Сакрата Яновіча. Я разумею Міцю: «нардычны» адшліфаваны стыль, эстэтыка, кампазыцыйная будова, мудрасьць. Зноў жа — сум. Па чым сумуе Міця? Пра гэта ведае ён сам. Яшчэ адна паралель з творчасьцю беластоцкага пісьменьніка. Творы Сакрата Яновіча вызначаюцца невытлумачальным сумам аб цалкам зразумелай зьяве — жыцьцё зьмяняецца.

З рознага кшталту казак і фантастычных гісторыяў мы ведаем спосаб праходжаньня скрозь сьцены. Галоўны прынцып — не заўважаць перашкоду. Але рэч у тым, што ў сёньняшняй Беларусі незаўважаць перашкоды можна толькі лежачы дома на канапе, ці жывучы ў якой-небудзь замёрлай вёсцы.

Беларускі Мур, які з аднога боку мае «сьценку», а зь іншага «сценку», ня рухнуў як «жалезная занавеса», ён узмацняецца. Прайсьці скрозь яго можна толькі адным шляхам — «бэрлінскім». Зь якога боку — кожны вырашае сам.

 

8 верасьня - у 1380 распачалася Кулікоўская бітва; у 1514 годзе адбылася Аршанская бітва, калі трыццацітысячнае войска ВКЛ на галаву разьбіла васьмідзесяцітысячнае войска маскоўцаў. Гэты дзень з пачатку 90-х адзначаецца як Дзень беларуская вайсковай славы.

 

СВАЯ ІМПЭРЫЯ

 

Калі разважаеш пра тое, што прымушае вялікую частку нашых суайчыньнікаў з радасьцю ўспрымаць саюз з Расеяй, згадваеш адну цікавую, але амаль невырашальную гістарычную загадку: чаму ў 1380 годзе праваслаўнае войска вялікага кназя Ягайлы, якое прыйшло на Кулікова поле, каб дапамагчы татарам, не ўступіла ў бой? І што было б, калі б маскоўцы ў той бітве пацярпелі паразу?..

Гэтыя пытаньні жыва дыскутуюцца сярод беларускіх гісторыкаў. Рэзоны «братэрскасьці» нашага войска ставяцца пад сумнеў: і да, і пасьля 1380 году ліцьвіны й маскоўцы сыстэматычна зьнішчалі адзін аднаго ў бязьлікіх войнах. Тады, што перашкодзіла войску, якое ў папярэднім дзесяцігодзьдзі тры разы выпраўлялася браць Маскву, ажыцявіць сваю мэту — разьбіць ворага? Няўжо палачане спужаліся, што сталіца Арды перасунецца ў Крэмаль?..

Што б ні рухала Ягайлам, калі ён аддаў загад дружыне заставацца на месцы, існуе вэрсія, што прынцыпова на сёньняшні геапалітычны стан ягонае рашэньне не паўплывала б. Хіба што зьмяніўся б адзін «нюанс» — цэнтар усходнеславянскай імпэрыі знаходзіўся б не ў Маскве, а ў Вільні.

 

* * *

 

Кажуць, што за дзьвесьце гадоў панаваньня ў Беларусі расейцы прышчыпілі нашаму народу імпэрскую сьвядамасьць. Няслушна — расейцы адно падфарбавалі беларусаў сваімі колерамі, гэтак, як кантрабандысты замалёўваюць зьверху каштоўную карціну. Насамрэч ідэя экспансіі ўласнага этнасу ніколі не зьнікала з нашае сьведамасьці. Новае беларускае грамадзтва пачало паўставаць на ідэі гістарычнае й культурнае пераемнасьці Вялікага Княства Літоўскага — вялікай шматнацыянальнай дзяржавы, дзе МЫ былі дамінантай. Ягайлу, які ў 1382 годзе перайшоў на польскі пасад, мы клічам «здраднікам радзімы», і з гонарам апэлюем да асобы Вітаўта Вялікага, які пакінуў нам у спадчыну няспраўджаную мару пра Беларусь «ад мора да мора».

Згадайце саматужныя мапы Беларусі, якія пачалі зьяўляцца ад пачатку руху Адраджэньня канца 80-х. На іх этнічныя і меркаваныя будучыя палітычныя межы краіны сягаюць пад Маскву, часам пад Піцер, а дзе-нідзе фігуруе былая Ўсходняя Прусія. Згадайце публічныя развагі пра тое, што, бадай, з часам давядзецца ахвяраваць незалежнасьцю братняй Летувы дзеля выхаду да мора. Яны ўспрымаліся цалкам натуральна: свая імпэрыя — што ў гэтым дзіўнага?

Імпэрыі ніколі не зьнікаюць. Фінансавыя, прамысловыя, культурныя — яны йснуюць і разьвіваюцца, замяніўшы сабою былыя «турмы народаў» заходняе цывілізацыі. Само слова «імпэрыя» напоўнілася «шырокім сэнсам» і з канкрэтнага азначэньня палітычнага арганізму ператварылася ў мастацка-журналісцкі вобраз. Але гэты «шырокі сэнс» не падмяніў сутнасьць першапачатковага значэньня слова — вялікая шматступенчатая разнаплянавая структура, падначаленая агульным задачам. Адно з вызначэньняў прагрэсу заходняга сьвету — гэта зьмена кшталту ягоных імпэрыяў, якія з прынцыпаў прымусу перайшлі да прынцыпаў дамовы.

Нашае ймкненьне вызваліцца з савецкіх рэаліяў мае дзьве канстанты — ідэя спадчыны Вялікай Беларускай Дзяржавы і ўсталяваньне прынцыпу заходняй «дамоўнасьці». Мы ганарымся вялікімі вайсковымі перамогамі нашых продкаў, але ВКЛ найперш асацыюем з Культурай. Калі мы сьцьвярджаем сябе праз вобраз ВКЛ, мы апэлюем да ягонай прыналежнасьці да заходняй цывілізацыі. Мы памятаем гэтую цывілізацыю. Яна — як інтуітыўны ўспамін з раньняга дзяцінства. Мы пачалі адкрываць яе сёньняшнюю: пазнаваць сябе, нібы змываць з карціны нанасныя фарбы. Сёньня мы не разважаем пра Беларусь «ад мора да мора» — ні ў зьвязку зь мінулым, ні ў зьвязку з будучыняй. Сёньня нашыя думкі й дзеяньні скіраваныя на абарону права быць САМІМІ САБОЮ.

Колькі нас — мільён, два, сто тысяч? Ці прынцыповая колькасьць, ці існуе нейкая «крытычная маса», якая б дазволіла пераадолець савеччыну, што пануе ў Беларусі? Ці магчыма выразна азначыць нашых суайчыньнікаў, якія цягнуць краіну ў тую савеччыну? Што імі рухае?.. Звычайна гэтых людзей называюць «савецкімі беларусамі».

 

* * *

 

Азначэньне «савецкія беларусы» мае сынонім, які тлумачыць трываласьць зьявы. Гэта — «белыя рускія». Белыя рускія — лепшыя рускія. Белыя рускія — чыстыя рускія, «незаплямленыя» ніякай гістарычнай актыўнасьцю. Чысты ліст паперы, на якім савецкая ўлада малявала свае герогліфы.

Гэты «ліст паперы» падрыхтавала яшчэ царская расейская акупацыя, якая спарадзіла ў Беларусі фэномэн масавай «тутэйшай» сьвядамасьці. Расейцы здолелі вытруціць з большасьці «простага» люду памяць пра сваю гісторыю, але не пасьпелі запоўніць утвораныя «плямы» ўласным зьмесьцівам. Гэта зрабілі Саветы. Ня дзіва, што людзі, якіх называлі «сьляпымі, нібы крот», што жыве ў «кутку цемнаты», ў паваеннай БССР адчулі сябе элітай нацыі. Для гэтага ў іх былі ўсе падставы. Буйныя інвэстыцыі ў Беларусь зь усяго колішняга СССР борздка ўзьнялі жыцьцё беларусаў ці не на самы высокі ўзровень у краіне. Я добра памятаю пагарду, зь якой сярэднестатыстычны беларус адгукаўся аб Расеі. Маўляў, там жывуць адныя лайдакі, няўмекі ды п'янтосы. Але самае галоўнае ў тым, што беларусы атрымалі магчымасьць рэалізаваць комплекс імпэрскасьці. Яны ня проста спрычыніліся да «вялікай нацыі», яны сталіся ейнай лепшай часкай: белы рускі — лепшы рускі. Існавала хіба адна недарэчнасьць — чаму сталіца не пры нас, а дзесьці ў Маскве?

Выглядае на тое, што «савецкія белыя рускія» шчыльна падыйшлі да сваёй запаветнай мэты. У Савецкім Саюзе яны пакутавалі ад падвойнага самаўспрыняцьця. З аднога боку, яны былі лепшыя рускія, зь іншага — несапраўдныя, нейкія «малодшыя браты». Яны атрымалі магчымасьць дыктаваць Маскве свае ўмовы і патрабаваць поўнае роўнасьці ў дачыненьнях. Сам факт такой магчымасьці мусіць пацьвярджаць элітнасьць белых рускіх, іхнюю значнасьць у Гісторыі. Напэўна, гэта — эпагей разьвіцьця «беларускага савецкага этасу». Далей можа быць толькі Беларусь «ад мора да мора»...

 

* * *

 

Нашыя продкі мелі магчымасьць павярнуць вынік славутай Кулікоўскай бітвы ў іншы бок. Хутчэй за ўсё не ў татарскі, а ў свой бок. Але яны гэтага не зрабілі. Мне здаецца, што «здраднік» Ягайла ці ня самая лёсавызначальная асоба ў нашай гісторыі, больш важная, чым Вітаўт ці Сапега. Дзякуючы Ягайлу, мы ня сталі цэнтрам «славянскай імпэрыі». Мы ня сталі варыянтам расейцаў. Мы не пакутуем на комплекс велічнасьці — мы ведаем сапраўдны кошт СЯБЕ.

Цяпер ужо ня мае значэньня, колькі нас: два мільёны ці сто тысяч. Мы стварылі сваю Імпэрыю — прастору, якая завецца Беларусь. Мы заваёўваем для яе ўсё большыя й большыя абшары. Мы вядзем сваю экспансію, мы абараняемся й наступаем...

 

17 верасьня - у 1939 годзе пачаўся прыход «першых саветаў» у Заходнюю Беларусь.

 

РАСКОЛАТЫ КАМЕНЬ

 

Інфармацыя аб праекце накідваньня «залатой пятлі» (Праект «Залатое кальцо Беларусі» - калі ППРБ хацеў прыбраць да рук гістарычныя помнікі) на нашыя старажытныя помнікі выклікала з памяці невялікі ліст, надрукаваны на пачатку 90-х у адной з тагачасных газэтаў. Ліст быў падпісаны «групай беларускіх афіцэраў». Яны «папярэджвалі», што калі раптам беларусы далучаць краіну да Расеі, яны — «афіцэры» — «падымуць у неба свае самалёты», каб зьнішчыць усе помнікі гісторыі, усё, што сьведчыць аб існаваньні Беларусі як суб'екта. Бо ж, маўляў, народ, які выракаецца ўласнага імя і ўласнае мінуўшчыны, ня мае права спрычыняцца да сьвятыняў...

Сёлета сьвет адзначае ўгодкі Залатога Храму. Галоўная сьвятыня старажытнай японскай сталіцы Кіёта, гэтая будыйская бажніца была збудаваная на пачатку 1398 году. Цягам свае гісторыі Залаты Храм ператрываў усе магчымыя навалы. Але быў спалены ў 1950 годзе чалавекам, які, магчыма, любіў Храм так, як ніхто іншы — хлопцам-манахам Мідзагуці.

Мідзагуці ня быў Герастратам ці «дывэрсантам». Яго назвалі «вар'ятам», і аднавілі Залаты Храм рыхтык такім, якім ён быў збудаваны. Полымя, у якім зьніклі сьцены сьвятыні, сталася для японцаў адно імгненнай іскрынкай. Сёлета яны ўшануюць ня копію, а менавіта Храм — увасабленьне найвялікшага ў сьвеце Хараства.

Ці быў Мідзагуці няшчасным, ці быў шчасьлівым, калі пераканаўся ў сваіх адчуваньнях: Хараство, што ад пачатку жыве ў душы, ня можа зьнікнуць у языках вогнішча? Незалежна ад таго, забранае яно ў формы сіндэн-дзукуры, готыкі, бізантыкі ці віленскага барока. Мідзагуці абраў знакам Хараства ерогліф Залатога Храму...

Сярод беларускіх сымбаляў, бадай, амаль невядомы — Расколаты камень. Ён стаіць на глухім раздарожжы, што ў лесе пад Слонімам. Абрыс — ці-то казачны замак, ці-то ўцёс, ці-то старажытнае капішча... Сьвятое месца. Кажуць, што камень раскалола маланка. Калі, чаму?.. Да 1939 году на камяні стаяў усталяваны шчэ за вялікакняскімі часамі крыж. Па прыходзе саветаў крыж зьнік, але зьявіўся шырокі й глыбокі скол. Сёньня на ім фарбай выведзеныя словы «вася, маня, коля...» Што сталася з тымі «художнікамі» — невядома. Але людзі памятаюць, што Дзеля брукаваньня дарогі «на Захад!» саветы паспрабавалі ўзарваць камень. Усе жаўнеры, якія гэтым займаліся, загінулі на месцы.

Таму, калі я слухаю аб тым, што на краіну накідваецца чарговая «пятля», я спакойны — апошняя зь петляў захлясьнецца на Расколатым камені.

І тады сьлед ад маланкі зьнікне.

 

КАСТРЫЧНІК

 

15 кастрычніка - у 1929 годзе нарадзіўся Міларад Павіч, аўтар славутага «Хазарскага Слоўніка». Дзякуючы Павічу стаўся вядомым адзін з тэкстаў Полацкага летапісу.

 

СТРАЧАНАЯ СТАРОНКА

 

Схільнасьць людзей да веры ў магію лічбаў высьмейваецца, бадай, з таго часу, як сьвет стаўся «прагрэсыўным». Нягледзячы на гэта і «перадавыя», і «адсталыя» часткі чалавецтва з аднолькавым энтузіязмам адзначаюць рознага кшталту юбілеі (чаго вартае трымценьне перад надыходам 2000 году!), і ў думках складаюць дулю ў кішэні пры напатканьні лічбы «13». Мы любім «тройцу» і ненавідзім «шасьцёрак». А яшчэ мы вядзем Каляндар, складаем лічбы ў пошуках Знаку.

Разьвіцьцё беларускай гісторыі асьвечанае некалькімі, супрацьлеглымі ў сваёй ісьце Знакамі. Адзін зь іх — Знак Страты. Крыж Еўфрасіньні, Карона Вітаўта, Полацкая «Чарадзеева» Сафія... — сымбалі Сьвятасьці, Дзяржавы, Культуры. Але, на мой погляд, самай балючай з нашых стратаў ёсьць зьнішчэньне беларускага Радаводу — «Полацкага летапісу».

Як ён зьнік? Згарэў пад час штурму Полацку вайскоўцамі Івана Жахлівага ці пазьней у печцы крамлёўскіх «засекаў»? Навошта? Няўжо маскоўцы палічылі гэты дакумэнт «неугодным»? Маскоўцы зьнішчылі «неправильный» летапіс. Але ці можна схавацца ад Гісторыі, калі рукапісы сапраўды не гараць у найважнейшых месцах тэксту?

У 1692 годзе Сьвятая інквізыцыя зьнішчыла наклад кнігі, якая называлася «Lexicon Cosri» («Хазарскі Слоўнік») і была выдадзеная Янам Даўбманусам (Ioanne Daubmannus). Лёс адпусьціў ёй менш, чым год існаваньня. Гэтае лацінскамоўнае дасьледаваньне прысьвячалася хазарам, народу, што ў ІХ-ХІV ст. існаваў паміж Чорным і Касьпійскім марамі. Цікавасьць эўрапейскіх навукоўцаў да гэтага амаль мітычнага народу цалкам зразумелая. Сярэднявечныя мысьляры імкнуліся патлумачыць зьяву, калі адзін народ з паганства сьведама пераходзіць у тры супрацьлеглыя веры — хрысьціянства, іслам і юдаізм. Гэтай «акцыі» папярэднічаў вялікі дыспут, які атрымаў назоў «хазарскай палемікі». Падчас яго выдатныя дзеячы трох сусьветных рэлігіяў па чарзе даводзілі хазарскаму Кагану слушнасьць сваіх перакананьняў.

Што не спадабалася Сьвятой інквізыцыі ў Даўбманусавым «Lexicon Cosri», цяпер цяжка ўстанавіць з пэўнасьцю. Але дакладна вядома, што празь мізэрнасьць зьвестак пра хазараў аўтары кнігі прыводзілі факты, якія нават аддалена-ўскосна спрычыняліся да гісторыі «хазарскага пытаньня». У тым ліку яны цытавалі невядомыя цяпер старарускія крыніцы...

 

* * *

 

Мабыць, можна сьцьвердзіць, што гэтая гісторыя стала вядомай празь няўважлівасьць сучаснага дасьледніка «хазарскага пытаньня» сэрба Міларада Павіча.

На пачатку 80-ых тады яшчэ невядомы ў сьвеце філёляг з Бэлграду Міларад Павіч купляў штосьці ў невялічкай букіністычнай крамцы, што на набярэжнай Монта-Бэлё (адразу перад правым бокам Нотр-Дам дэ Пары). Набыўшы патрэбнае, Павіч сышоў, пакінуўшы ў крамцы свой нататнік-дзёньнік. Крамкар выставіў нататнік, каб купляньнік мог вярнуцца й забраць сваю рэч. Але той усё ня йшоў ды ня йшоў, і неўзабаве крамкар «загнаў» прыгожую рэч нейкаму амэрыканскаму турысту, «загрузіўшы» небараку гісторыяй пра прыналежнасьць нататніка да нейкай сусьветнай славутасьці. Пэўна, калі пазьней крамкар убачыў у газэтах фатаздымак гаспадара нататніка, ён схапіўся за галаву... Але рэч ня ў тым.

У Ню-Ёрку Боб Хвастоўскі, так звалі турыста, які набыў дзёньнік, паказаў парыскую «феньку» сваёй жонцы Шэран Ізэтбэгавіч, з паходжаньня басьнійцы. Дзякуючы ейнай любові да мовы бацькоў адна з гісторыяў нататніка вярнулася назад у Стары Сьвет. Вярнулася дзякуючы Лене зь Менску, якая больш за год працавала ў Боба й Шэран як бэбі-сытар. Зь ліста ад Шэран Лена даведалася, што сёлета Хвастоўскія мерацца наведацца ў Эўропу адмыслова, каб парадаваць славутага «лаўца сноў постмадэрнізму» Міларада Павіча нечаканым вяртаньнем даўна згубленае рэчы. Наўрад ці пры сустрэчы ён растлумачыць ім, чаму марудзіць з публікацыяй сваіх даўніх зацемак. Тым ня менш...

«Халодным кастрычніцкім днём 1980 году шыбы маёй кватэры ледзь ня вылецелі ад званка ў дзьверы...». Павіч чакаў візыту. Чалавек, які зьявіўся ў дзьвярах, меў да недарэчнасьці неахайны выгляд: дарагі модны гарнітур падраны й скамечаны, залатыя акуляры на носе пабітыя... Гэта быў адзін з аўтарытэтаў бэлградзкага чорнага рынку антыкварыяту Гойка Сук. Калісьці яны вучыліся разам ва ўнівэрсытэце. Пасьля таго, як Гойка быў адлічаны з чацьвертага курсу, яны бачыліся вельмі рэдка, на «тусоўках» бэлградкіх калекцыянэраў. За два дні да свайго прыходу Сук затэлефанаваў да Павіча і паведаміў, што чуў пра ягоную працу над «хазарскай праблематыкай» і што з гэтае нагоды ён, Сук, мае што прапанаваць. Менавіта — старонку старажытнага лацінскага тэксту.

Рэч у тым, што ў сьвеце ад выдадзенага ў 1691 годзе «Lexicon Cosri» засталося адно некалькі старонак. І вось цяпер: «Гаспадзіне Павічу, у мяне ёсьць пяць хвілінаў, вось рэч, пра якую я вам казаў. Для вас яна будзе каштаваць адно сямсот даляраў». Празь пяць хвілінаў візітэр зьнік з грашыма.

З запісаў Павіча вынікае, што ён працаваў са старонкай роўна дванаццаць гадзінаў. Наступнага дня а восьмай раніцы да яго прыйшлі людзі з крымінальнага вышуку, паказалі ордэр на абшук і канфіскавалі старажытную рэч. Высьветлілася, што яны шукаюць Гойку Сука і рэчы, якія ён скраў зь невялічкага манастыру ў Вуйкаве, што ва ўсходняй Босьні... Доўгі час старажытная старонка ляжала ў сэйфах крымінальнага вышуку, пасьля яе вярнулі ў манастыр. Пра далейшы лёс рарытэту можна было б пытацца ў таго харвацкага пілёта «СУ-25», які ў 1992 бамбіў Вуйкава. Натуральна, калі ён яшчэ жывы...

 

* * *

 

У 943 годзе рускія дружыны зруйнавалі сталіцу хазараў, што месьцілася ў вусьці Волгі. А з 965 да 970 рускія дашчэнту зьнішчылі ўсю хазарскую дзяржаву. Тым ня менш, падзеленыя ўжо на той час хазары працягвалі фігураваць на гістарычнай арэне да ХІV стагодзьдзя. Напрыклад, у Прэсбургу ў 1309 выйшла забарона каталікам на шлюбаваньне з хазарамі. А ў 1346 гэтая забарона была пацьверджаная Папам Рымскім. Хазары паступова распушчаліся сярод іншых народаў, страчваючы ўласную мову дый іншыя прыкметы. Яшчэ сучасьнікі хазараў вялі спрэчкі наконт прыкметаў «хазарскасьці». І толькі ў адным і старажытныя, і сёньняшнія дасьледнікі сыходзяцца, калі ідэнтыфікуюць хазараў: сапраўднымі носьбітамі «хазарскасьці» былі Лаўцы сноў.

Сьвет — гэта сон, які сьніцца Богу, і нам трэба толькі маліцца, каб Ён не прачнуўся. А калі прачнецца? Мы — частка сну, ці мы праніклі ў гэты сон?.. Лаўцы сноў ставіліся да рэальнасьці, як рыбы ставяцца да прасторы па-за вадою. Лаўцы пранікалі ў чужыя сны і жылі ў іх, з кожным разам павялічваючы майстэрства і з кожным крокам набліжаючыся да Бога. Гэта была адзіная хазарская рэлігія і адзіная чыннасьць, якая вызначала хазараў. Цяпер дакладна вядома, дзе, калі й пры якіх абставінах быў забіты апошні Лавец сноў. Гэта здарылася ў 1380 годзе падчас Кулікоўскай бітвы.

Яго звалі Хета. Гэтае імя люстэркава адбівала імя першай хазарскай прынцэсы, ці то жонкі, ці то дачкі Вялікага Кагана, якая была заснавальніцай і заступніцай сэкты Лаўцоў сноў. Хета ведаў ад нараджэньня, што ён — Апошні Лавец. У сьне Хета ўбачыў свой скон. Штогод гэты сон паўтараўся і брыняў дэталямі. У 1362 годзе, калі Хета ў складзе ардынскага войска наблізіўся да Сініх Водаў, ён убачыў свой сон наяве. Але сон ня спраўдзіўся да канца...

Страла рускага ваяра параніла Хетавага каня акурат паміж шчыткоў на грудзях, конь панёс менавіта ў бок варожага стану, твар рускага, які занёс над Хетам свой меч, быў знаёмы да кожнай зморшчынкі... Хета нават ведаў імя майстра, які каваў меч. Хета сачыў за дугою мяча доўга-доўга. Так доўга, што пасьпеў прыгадаць усё сваё жыцьцё, усе сны, у якіх ён пабываў. І калі вастрыё мяча наблізілася да вачэй хазара, успаміны й ява ізноў узьядналіся, і... Рускі ваяр спыніў сваю руку.

Немагчыма вытлумачыць, чаму ён гэта зрабіў, гэтаксама, як немагчыма дакладна рэканструяваць тую сустрэчу хазара й рускага. Але «Lexicon Cosri» вельмі канкрэтна сьведчыць, чым скончылася сустрэча. У падзяку за ўратаванае жыцьцё, а дакладней, з пашаны да надзвычайнага ўчынку — рускі перадолеў вызначанае лёсам — Хета паведаміў рускаму праўду пра нараджэньне: рускі быў княжага паходжаньня.

Другі, апошні раз яны сустрэліся ў 1380 годзе. Хета, натуральна, быў сярод татарскага войска. За васямнаццаць гадоў, што мінулі пасьля Сіняводзкае бітвы, зь дзясятніка ён ператварыўся ў тысячніка. Зрэшты, ён гэта ведаў наперад... Гэтак, як ведаў, што на дапамогу татарам прыйдзе славянскае войска і што яно ня пойдзе ў бой. А яшчэ ён ведаў, што сярод таго войска будзе рускі ваяр, імя якому — Андрэй, сын Альгерда.

Яны сустрэліся другі раз у самым пекле сечы. Сустрэліся побач, стрэмя да стрэмені, калі разам ішлі ў атаку на Маскоўскае войска. Яго было немагчыма не сустрэць — адзінага славяніна на баку татараў. Ваяра, які загадаў сваёй дружыне заставацца на месцы, разам з асноўным войскам, а сам рушыў у бой.

Рускі праз стрэлы, дзіды й мячы ймкнуўся толькі да аднаго — дабрацца да князя, які і ўзростам, і абліччам, і нават манерай валоданьня мячом быў такі падобны да яго самога. Хета ўсьміхаўся, калі бачыў, як па-юнацку гарэлі вочы гэтага даволі сталага чалавека, калі ён імкнуўся адпомсьціць нарэшце свайму крыўдніку. Таму, хто насіў ягонае імя. Дзівакі! Яны ня ведаюць, што сапраўднае імя ведае толькі Бог!..

Страла акурат паміж шчыткоў параніла Андрэевага каня. І конь панёс яго проста да мэты ягонай выправы — да Андрэя Полацкага, князя Пскоўскага, сына Яромы, цесьляра зь Віцебску й Марыі Яраслаўны, княгіні Віцебскай. У той самы момант, калі яны спляліся, другая маскоўская страла патрапіла ў руку Андрэя Альгердавіча. Тады Андрэй Яроміч занёс свой меч у спадзеве на апошні ўдар, але ўдар прыйшоўся па чыёйсьці іншай галаве. Далей вір бітвы разьнёс іх у розныя бакі.

Хета, чыя галава ўратавала Андрэя Альгердавіча, памёр не адразу. Перад сьмерцю ён змачыў Андрэеву рану крывёю са сваёй галавы і прамовіў СЛОВА. Хета сканаў, ведаючы, што й пасьля яго ў сьвеце застаўся Лавец сноў. Той, хто можа зьмяняць рэчаіснасьць.

 

* * *

 

Мы адзначаем даты, мы складаем лічбы, мы шукаем Знакі. 1200 гадоў таму нарадзілася прынцэса Атэх, якая й запачаткавала Лаўцоў сноў і стварыла свайму народу Неўміручасьць. Дзякуючы ёй у ХІV стагодзьдзі зьявіўся беларускі Лавец сноў. Сучаснай мовай яго можна назваць «прагрэсарам». Тым, хто бачыць будучыню. У адрозьненьне ад хазараў ён не лавіў чужых сноў, а ствараў і рэалізоўваў уласныя. Менавіта таму наш Слоўнік — «Lexicon Lithuanian» — жывая кніга, якая пішацца намі самымі для самых сябе. Гэта значыць, што мы жывем ва ўласнай Неўміручасьці.

 

19 кастрычніка - у 1996 годзе «Народны Сход» падтрымаў ідэю ППРБ парушыць Канстытуцыю «на карысьць народу». Менчукі ўпершыню ўбачылі на вуліцах роднага гораду «бэтээры»: пачатак «ціхага путчу».

 

НА МЯЖЫ

 

Малады Баец ня мае досьведу бруду, ён ня ведае войска, ён — індывідуаліст. Перад забойствам першай ахвяры МБ уяўляе зь сябе згустак рамантызму, сьветлага й злога адначасова. Толькі адзіны з тысячы МБ пераступае мяжу Сьмерці. Па той бок мяжы, якой трызьніць ці ня кожны малады, нараджаецца Жаўнер. Жаўнеры і Войска — непрымальныя для Маладых Байцоў. Але, яны трызьняць Мяжою...

19 кастрычніка багата менскіх рамантыкаў апынулася на вуліцах роднага гораду ў пошуках знакаў, што сьведчаць аб пачатку дзеяньня. Яны шукалі Мяжу, а знайшлі ўвасабленьне мроі аб СВАІМ горадзе. Седзячы ў адной з кавярняў Траецкага, цяжка было ўявіць, што ўжо ўвечары яно згубіць іррэальную атмасфэру Беларускага Места Пад Акупацыяй. Наўкола гучала выкшталцоная беларуская мова, наведнікі — скрозь літаратары, журналісты, мастакі, музыкі... Непрымусовыя размовы, жарты, і зацкаваныя позіркі людзей ва ўніформе, якія зрэдку спрабавалі пагрэцца ў кавярні, але адразу ж сьпяшаліся незаўважна прасьлізнуць на двор, да сваёй тэхнікі, шчытоў і супрацьгазаў. Туды, дзе яны могуць пазьбегнуць позірку Маладога Байца, які стаіўся ў самым далёкім кутку кавярні. У той дзень Баец не знайшоў патрэбных знакаў. Ён убачыў рэальнасьць — уласную адзіноту. Ён зьведаў адчуваньне, што даецца ня кожнаму: ён УБАЧЫЎ сябе. Баец зразумеў, што, забіўшы ў гэты дзень «свайго араба», ён адно павялічыў бы адзіноту. Ня важна як прарэагаваў бы нешматлікі пераляканы натоўп, крыкам нянавісьці, ці крыкам радасьці... Натоўп мог змаўчаць. Беларусь пакуль ня мае сваіх Жаўнераў. Пераступіць Мяжу, пераўтварыцца ў Жаўнера — значыць ахвяраваць сябе. Цяпер беларускія Маладыя Байцы маюць больш важкі іспыт, чым вясною. Яны гатовыя да бруду, які паўстаў з маладосьці іхніх дзядоў. Іхні рамантызм зьнікае пад дулам аўтамата. Ён пакідае адно колькі пытаньняў, кожнае зь якіх пачынаецца словамі: «ці варта?» Пакуль нашыя Байцы маюць крыху часу, каб адказаць на свае пытаньні. Пакуль яны працягваюць трызьніць...

Той, хто трызьніць Сьмерцю, ня можа стацца забойцам, але, той, хто трызьніць Сьмерцю, не дазволіць забіць сябе. 19 кастрычніка 1996 году адзіны з тысячы Малады Баец пазбавіўся мрояў.

 

25 кастрычніка - у 1995 годзе ў газэце «Наша Ніва» зьявіўся тэкст Ганны Матусэвіч «Інтэрнацкая Кроніка», які стаўся першым з сэрыі, што атрымала назву:

 

ДЗЁНЬНІК БЕЗ КАНЦА

 

Пасьля вхаду першых тэкстаў «Дзёньніка» пра Ганну Матусэвіч пачалі складацца легенды. Асабіста мне выпала некалькі разоў прысутнічаць пры спрэчках, у якіх спрабавалі выкрыць гэты псэўданім. Называліся імёны вельмі розных беларускіх літаратараў. Часам, у прэтэндэнты на званьне Ганны Матусэвіч высоўваліся кандыдаты з абсалютна несумяшчальных колаў. Тыя, хто спрачаліся, былі едныя хіба ў адным: фатаздымак аўтаркі ў «Нашай Ніве» - ня больш, чым міт. Больш за тое, нават паўставала падозраньне, што пад псэўданімам працуе група людзей. Бадай, гэтая акалічнасьць - ці не найвышэйшая ступень прызнаньня высілкаў Ганны Матусэвіч. Дзёньнік... Суплёт відарысаў, думак, настрояў, уражаньняў, абразкоў - пацеркі на ніце сьвядомасьці. На мой погляд, ніводзін зь беларускіх літаратараў ня змог бы стварыць той «Дзёньнік», які амаль бесперапынна друкавала «Наша Ніва». Адныя - праз досьвед бяздарнасьці, іншыя - праз адваротнае. Унікальнасьць Ганны Матусэвіч - у спалучэньні непасрэднасьці і прыроднай здольнасьці праз слова фіксаваць сябе на тле рэальнасьці, і рэальнасьці - у сабе. Гэта памежжа, за якім можа пачацца літаратура. Тэкст Матусэвіч - калейдаскоп маленькіх аскепкаў ненапісаных і напісаных твораў. Ейны «Дзёньнік» - гадзіньнік, які нагадвае пра бег часу, і пра тое, што кшталты твайго Часу залежаць ад цябе самога. Тут можна прыгадаць Борхесаву думку пра тое, што ўсе мы літары аднаго бясконцага тэксту. Зь іншага боку, мы пішам уласныя тэксты-жыцьці, кожны ў сваім жанры. Кожны вольны чытаць іх па-свойму. Галоўнае - ня быць графаманам.

 

ЛІСТАПАД

 

10 лістапада - у 1906 годзе выйшаў у сьвет першы нумар «Нашай Нівы».

 

ЛЮСТЭРКА

 

Паднясіце люстэрка да люстэрка і вы ўбачыце бясконцасьць. Дзеці любяць люстэркі, бо зь іхняй дапамогай можна выдумляць сябе іншым, чым ёсьць. Для дзяцей гэта гульня, для безьлічы дарослых — сродак, каб трызьніць на яве. Але люстэрка йснуе не для таго. Адзін з маіх першых дзіцячых жахаў зьвязаны зь люстэркам. Я паднес да яго свой твар гэтак, каб зрок сфакусаваўся адно на зрэнках, і так глядзеў доўга-доўга. Я хацеў УБАЧЫЦЬ СЯБЕ. Але я ня ўбачыў нічога — гэта было жахліва. З гэтага выпадку я доўгі час абходзіў люстэркі бокам, аж да таго моманту, пакуль не зразумеў уласную памылку. Упершыню я ўбачыў СЯБЕ ў вачох адной дзяўчыны. Я стаўся ейным люстэркам.

Калі не выдумляць (ствараць) сябе й навакольную рэальнасьць, то як зьмяняцца? Чым ёсьць тлумачэньне, як не вымыслам? Навошта фіксаваць факт, калі яго не тлумачыць? Люстэрка фіксуе факт. Газэта — люстэрка. У 1906 годзе газэта «Наша Ніва» стварылася, каб «зазірнуць усюды» — каб «быць люстрам жыцьця». Па зачыненьні ў ваенным 1915 годзе яна аднавілася ў 1991 — «каб стацца люстэркам дзён і жаданьняў». Газэта аднавілася ў месцы нараджэньня, у Вільні. Але на той час горад зьнік зь беларускай прасторы. Таму ў 1996-м газэта пераехала ў сталіцу сёньняшняй Беларусі, бо «Наша Ніва» — БЕЛАРУСКАЯ газэта. Паміж сучаснай «НН» і газэтай пачатку стагодзьдзя ёсьць хіба адно адрозьненьне. Адноўленая «НН» паўстала ў канкрэтнай беларускай рэальнасьці. Яна ня мусла, як раней, выконваць асьветніцкую працу, для гэтага зьявіліся іншыя інстытуцыі. «НН» — выданьне аўтараў, то бок яна скіраваная на суб'ектыўнае адлюстраваньне рэчаіснасьці. Гэта найлепшы сродак, каб убачыць, зразумець сябе. Для БЕЛАРУСКАЙ газэты гэта значыць зразумець і стварыць Беларусь. Люстэрка — непатрэбная рэч, калі йснуе адно для цябе самога. Вітальны артыкул першага нумару «Нашай Нівы», які выйшаў 10 лістапада 1906 году, сканчаўся словамі «заклікаем усіх тых, хто разумее нашыя мэты, хто адчувае, што мы чуем... падтрымаць нас у працы». Нягледзячы на больш чым сямідзесяцігадовае маўчаньне, газэта аднавілася й разьвіваецца ў няспынным дыялёгу з чытачамі. Урэшце, гэты дыялёг ніколі не перапыняўся, ён існаваў у розных формах, у розных фарматах. Як вынік — вы штораз трымаеце ў руках чарговы нумар «НН». Часам «Нашу Ніву» называюць элітным выданьнем. Я магу пагадзіцца з гэтым меркаваньнем толькі пры адной умове — калі элітным лічыцца жаданьне зразумець сябе. Зразумець сябе, прыняць сябе такім, які ёсьць, бяз гульняў і трызьненьняў — вельмі складана. Але гэта неабходна, каб зьмяніць сваё жыцьцё ў бок жаданага.

 

24 лістапада - у 1996 годзе адбыўся другі рэфэрэндум у РБ, які завяршыў канстутыцыйны пераварот ППРБ. Напярэдадні кіраўнікі апазыцыйнага ВС падпісалі з ППРБ пагадненьне «аб узаемаразуменьні».

 

БЕЗ АНТРАКТУ

 

Вы глядзіце відовішча. Ня важна, падабаецца яно вам, ці не. Так атрымалася, што вы мусіце прысутнічаць. Вы можаце апрануць на вушы плэер альбо прыняць пігулку снатворнага, але вы ня можаце пакінуць залю. Перад вамі гуляюць ці то ў спэктакаль, ці то ў рэальнасьць. Галоўнае — на сцэне сапраўдныя жывыя людзі. І вось, прыходзіць момант (невядома, экспромт гэта, ці ён ад пачатку закладзены ў сцэнар), калі галоўны «герой» здымае з дэкаратыўнай сьцяны сапраўдную стрэльбу, і пачынае страляць у гледачоў.

Магчыма, некаторыя з ахвяраў пасьпяваюць уцяміць перад сьмерцю, што ад самага пачатку яны былі ўдзельнікамі гэтага спэктаклю. Адно невялікая купка вымушаных гледачоў яшчэ пры ўваходзе ўбачыла, што стрэльба на сьцяне сапраўдная. Адныя зь іх вырашылі ўцячы з залі, а йншыя — засталіся, каб паспрабаваць спыніць выродлівую й небясьпечную дзею. Цяпер яны першымі кладуцца пад кулямі. Тым часам гледачы апладуюць. Яны ня бачаць рэальнасьці, пах сьвежай крыві ў залі для іх ня больш чым выкшталцоная бутафорыя. Яны не ўсьведамляюць, што ад куляў ужо гінуць некаторыя акторы на сцэне. Што сьмерць сапраўдная. Ужо невядома, ці застаўся ў залі хаця б адзін жывы, які бачыць, што ў спэктаклі цалкам згубленая якая-кольвек лёгіка. Стрэлы гучаць амаль бесьперапынна. Воплескі, сьмех, плач, сьвіст, пляцкі пацалункаў, перадсьмяротныя хрыпы!.. Аркестар грае. «Хто спыніць "героя"?» — пытаньне з залі, ці ў залю? Хто апусьціць заслону? Вахцёр?.. Адстрэл пачынаецца з самых слабых, з тых, за каго не заступяцца. З «заплямленых». Якіх ГэБэ можа арыштаваць па самых абсурдных абвінавачваньнях. Але, калі арыштоўваюць чалавека, на якога НАШЫЯ праціўнікі «вешаюць» не йснуючы «грэх», гэта значыць, што шлях у вязьніцу неўзабаве канчаткова адчыніцца для ўсіх — для «чыстых» і «нячыстых», для «чэсных» і «нячэсных». За гады спэктаклю Актор намацаў залю. Ён упарта й пасьлядоўна рыхтаваў яе да другога аддзяленьня: арышты «адыёзнага» Адамовіча, «неадназначнага» Рамашэўскага, «збанкрутаваных» лідараў БНФ і гэтак далей... Гэты «спэктакаль» ня можа мець антракту. «Гледачы» мусяць «абменьвацца ўражаньнямі» ў працэсе, так бы мовіць. Прычым, працэс увесь час паскараецца. Ад гледачоў-удзельнікаў вымагаецца хуткасьць рэакцыі. Уявім, Актор кажа памагатаму: «А выведзіце ка на сцэну вунь тую, шастой рад, васьмое места. Мы яё расстраляем». А з залі: «Ну й правільна — яна канфетамі шалясьцела, семкі грызла й на пол плювалася.» А калі павядуць чалавека, які не плюецца семкамі, і які заўжды паводзіць сябе прыстойна? Няўжо ўзьнікне сакрамэнтальнае беларускае пытаньне: «А можа так і трэба?»

Актор дзейнічае жорстка, подла й вельмі хутка. Ён імкнецца «прасачыцца» ў слабыя месцы, у шчыліны грамадзтва, каб татальна разбурыць ягоны арганізм. Арганізм абароніць сябе ў выпадку, калі ня «здасьць» НІВОДНАГА чалавека.

Так было і будзе заўжды — спачаку трэба выжыць, а ўжо пасьля высьвятляць, «хто ня змыў у прыбіральні».

 

СЬНЕЖАНЬ

 

16 сьнежня - у 1916 годзе ў прасторнай і ўтульнай менскай хаце, якая атрымала назву «Гасьцёўня Галубка», адбылася аўтарская прэзэнтацыя верша, які праз пэўны час стаўся сымбалем для многіх пакаленьняў беларусаў. Максім Багдановіч чытаў верш «Пагоня». Багдановіч матэрыялізаваў у слове мрою аб нязломным і велічным гераізме беларуса.

 

ЧАКАНЬНЕ ГЕРОЯ

 

Напярэдадні ўгодкаў «Пагоні» я блукаў па вуліцах Менску, углядаўся ў твары мінакоў і спрабаваў уявіць, што сярод спатканых я магу сустрэць невядомага пакуль беларускага героя.

Што ёсьць гераізм? Я задаваў мінакам адно й тое пытаньне: «Ці ведаеце вы беларускіх нацыянальных герояў?» Рэакцыя беларуса на такі запыт ня можа быць нэўтральнай, бо на слова «нацыянальнае» беларус не рэагуе спакойна. Гэтае слова выклікае чаканьне правакацыі, яно нагадвае пра вечную нявырашанасьць «беларускага пытаньня». А яшчэ гэтае слова не зусім зразумелае. Таму першая рэакцыя, якую я сустракаў — разгубленасьць.

Пасьля ў лепшым выпадку называлі Кастуся Каліноўскага, у горшым — вельмі нэрвова казалі пра значную ролю А.Лукашэнкі. А ўвргуле беларусы ня надта ахвотна размаўляюць на вуліцы зь незнаёмымі людзьмі. Вось прыклад.

У вечаровым паўпустым вагоне цягніка мэтро я ўголас працытаваў адно з насьценных выказваньняў у бок беларускага прэзыдэнта. А пасьля папрасіў прысутных пракамэнтаваць гэтую цытату. Вельмі хацелася пачуць што-небудзь у абарону ППРБ, адчуць тэндэнцыю ў захапленьні гэтай асобай. У мяне нічога не атрымалася. Нават два міліцыянты, якія разам са мной ехалі ў вагоне, адно сьціпла схавалі вочы. Астатнія людзі прыхільна ўсьміхаліся і маўчалі. Адзін мужчына памкнуўся быў штосьці сказаць, але, убачыўшы дыктафон у маіх руках, асекся. Але, калі я выйшаў на сваёй станцыі, да мяне падыйшоў адзін з пасажыраў, хлопец гадоў дваццаці, які захацеў сказаць у дыктафон усё, што ён думае аб прэзыдэнце. У адказ я спытаў, ці ведае ён нашых нацыянальных герояў. Той адмоўна матлянуў галавой. «Можа іх і не было раней, — сказаў ён, — але, мне здаецца, што цяпер яны абавязкова зьявяцца». Ці можна жадаць таго, чаго ня ведаеш, ці можна мроіць пра тое, чаго ніколі не адчуваў? Можа, беларус не надае належнай значнасьці сваім учынкам? Праз гэта ён не ўражваецца ўчынкамі іншых. Магчыма.

10 сьнежня 1996 году ў Менску тварам да сьценкі нацбанку выстраіўся ланцуг хлапцоў. Праз пэўны час насупраць, каля рэстарацыі «McDonald's» зьявіўся вайсковы аркестар, які выконваў папуры на тэмы ад «Лявоніхі» да «Турэцкага маршу». Паміж гэтымі групамі людзей праехаў лімузын прэзыдэнта, асьветлены плякатам пікетоўцаў: «Дыктатура — гаўно». Краіна адзначала міжнародны Дзень правоў чалавека. Паміж людзьмі па абодва бакі скрыжаваньня йснавала сувязь — улётка-фотаздымак Славаміра Адамовіча са словамі «Ён ня есьць гамбургераў». Першага беларускага палітвязьня найноўшага часу паэта Славаміра Адамовіча судзілі 16 сьнежня ва ўгодкі зьяўленьня верша, які стаўся сымбалем многіх пакаленьняў беларусаў. Гэты дзень прайшоў незаўважаным для большасьці мінакоў, у чые твары я ўглядаўся на вуліцах Менску. Яны дагэтуль ня маюць патрэбы ў героях. Але што рабіць таму хлопцу, якога я сустрэў у мэтро?

 

31 сьнежня - перадчуваньне Пачатку

 

КАЛЯНДАР НА БУДУЧЫНЮ

 

Неяк каля першай гадзіны начы стаялі мы з прыяцелем на пляцформе менскага мэтро і няўцямна сачылі за бегам электрычных сэкундаў-лічбаў на гадзіньнікавым табло. Дзевяць хвілінаў, сорак пяць сэкундаў. 44, 43, 42, 41... Твар прыяцеля выказваў калі ня жах, дык зачараваньне. 13, 12, 11... Мы ведалі, што мусіць высьветліцца празь дзесяць сэкундаў. «Усё — гамон», — ціха прамовіў прыяцель, калі на табло загарэліся лічбы «00.00.00».

Нуль — гэткая ж абстракцыя, як і лінія ці кропка. У наступным стагодзьдзі мы будзем казаць «гэта здарылася ў трэцім годзе», «на пачатку восьмага», «узроўню трынаццатага». Але ніколі ніхто ня скажа: «Мы з жонкай пазнаёміліся ў нулявым годзе». Нуль — вялікае Нішто. Для будыста сэнс жыцьця — гэта зьнікнуць бясьсьледна. Гэта такая ж звышсіла, як і вялікае Ўсё — Бог. Таму ў наступным стагодзьдзі-тысячагодзьдзі мы будзем распавядаць пра падзеі «дзьвюхтысячнага», а не нулявога. Бо нуль — недасяжны розуму чалавека, як усё, што ЗВЫШ: «Колькі каштуе лядоўня? — 80000000. — А гэта колькі грошай?.. А, сто баксаў? Тады бяру».

Вядома, ЗВЫШ мае магічную сілу. Нам ня важна, калі насамрэч пачынаецца наступнае стагодзьдзе. Галоўнае, што дзявяткі ў календары мяняюцца на нулі. Пачынаецца Новае... Можа і тысячагодзьдзе, але галоўнае — жыцьцё. Гэтак, як замяняецца прозьвішча ў пашпарце. Але хто захоча даведацца, калі пачынаецца трэцяе тысячагодзьдзе, хай адыме ад 1999 году 2000. Ясна, атрымае мінус адзін, бо ж, нулявога году не было.

Памятаю, як у дзяцінстве я трымцеў ад усьведамленьня таго, што я буду жыць у наступным тысячагодзьдзі, як вылічваў, колькі мне будзе гадоў, і што я буду адчуваць пры «нуль-транспартыроўцы» — скачку ў прасторы. Падлеткам я даведаўся, колькі ўсяго было ў гісторыі за папярэднія тысячу гадоў, і начытаўся фантастыкі з мадэлямі падзеяў наступнага. Мне здавалася, што праз імгненьне, якое разьдзяляе тысячагодзьдзі я стануся спрычасным да ўсяго, што адбудзецца ў будучыні...

Я пішу гэты тэкст 31 сьнежня 1999 году ў другой палове дня. Містычнасьць сытуацыі, якую я маляваў у дзяцінстве і трымценьне перад нулямі дагэтуль сядзяць у маёй сьвядомасьці. Але варта адарвацца ад клявіятуры і зірнуць за вакно, як ты разумееш, што нічога ня зьменіцца ў нашым жыцьці хутчэй, чым мы таго захочам.

Але мы назаўжды застанемся «людзямі мінулага стагодзьдзя». Гэта будзе адчувацца тым больш выразна, чым болей будзе вырастаць людзей, народжаных пасьля дзьвюхтысячнага году. Рэальна трэцяе тысячагодзьдзе прыйдзе тады, калі не застанецца ніводнага чалавека «зь мінулых часоў» — нас.

Не забыцца пра гэта дапамогуць лічбы на НАШЫМ КАЛЕНДАРЫ.

1996-1999?

---

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая