Міленіюм я сустрэў задніцай. Для кагосьці Новы год прыходзіць з боем Галоўнага гадзіньніка, для кагосьці пад цюканьне жалезнымі кубкамі, для кагосьці на раніцу з паведамленьня па тэлевізіі пра тое, што, маўляў, наступіў-такі. Я сустрэў апошні год другога тысячагодзьдзя на віленскім Катэдральным пляцы. Выбух салюту ляснуў мне ў сьпіну, калі я ня вытрымаў чаканьня, ды рушыў адкуль прыйшоў - на вакзал, побач зь якім ва ўтульнай кватэры мяне чакаў сьвяточны стол. Як сустрэнеш Новы год, так яго і пражывеш: у момант Міленіюму я быў поўны рашучасьці. Але ня памятаю на што рашучасьці, бо ледзь трымаўся на нагах ад алькаголю.
Вільня ў мяне асацыюецца з алькаголем. І зь зімой.
Вільня ня можа быць Горадам сонца, гэта Горад пад начным зорным небам. А яшчэ Вільня - Горад прывідаў, якія могуць цябе зьнесьці. У тваёй галаве шпацыруюць, працуюць, ядуць, танчаць і выпіваюць скарыны, ластоўскія, луцкевічы, міцкевічы, луцэвічы, гарэцкія, тарашкевічы... Дзядзькі антосі, казікі, юзікі... З кожным кілямэтрам, з кожным кілішкам яны робяцца ўсё больш рэальнымі. І па прыезьдзе мясцовыя летувісы выглядаюць, нібы на неякасным галяграфічным малюнку: абрысы няпэўныя, трохмернасьць празрыстая, нібы ёсьць яны - нібы няма іх. Прывіды адным словам. Ёсьць яшчэ прывіды - мясцовыя нелетувісы, якіх я і мае сябры клічам проста - славішы. Але гэтыя прывіды ў квадраце. У экзальтаванага адраджэнца-цьвярозьніка ўся гэтая хеўра можа выклікаць прыступ дэпрэсіі. Але ў жыцьцялюба-рамантыка прывіды-тубыльцы саступяць месца прывідам-нацыянальным пэрсанажам. У тых, хто едзе ў Вільню першы раз.
Я выйшаў зь цягніка Менск-Вільня за сорак хвілінаў да Міленіюма. Ці не пяцідзясяты раз за жыцьцё саскокнуў на знаёмы пэрон. Дакладней, вываліўся, нібы мех, і хістка, але ўпэўнена нырцануў у нетры Места: далей і глыбей - да водарасьцяў, да камянёў, да ракушак, русалак, вадзянікоў... Праз карчы, завалы, міма балотнага глею да вядомых аднаму мне пясочных затокаў.
Вы калі-небудзь кулялі сьвяточны стол? Я кульнуў. Праўда, гэта было ўвечары 1 студзеня, і на стале заставаліся адно парэшткі сьвяточных страваў. Я зрабіў акт пратэсту супраць зьдзеку над маімі лірычнымі пачуцьцямі. Паставіў кропку. Пакінуў іх цалавацца, ды пайшоў.
Калі вы зьведалі хаця б крыху віленскіх вулак, дворыкаў, касьцёлаў, галерэяў ды музэяў, калі вы дастаткова набрынялі крывіцкім духам, і летувіскім півам, вы заўважыеце, што Вільня - жыве. Я вось адзначыў, што чым бліжэй да вечара і да вакзала, тым менш чуваць летувіскай мовы. «Palauk (пачакай), имеешь сигарету?» Хлопец дзякуе за пачастунак, і крычыць у сьпіну прыяцелю: «Marek, zaczekaj». Марэк - на выгляд мой аднагодка, але вышэйшы і здаравейшы. На ім шапка Санта-Кляўса. Ён энэргічна, але далікатна чапляецца да дзяўчат. Марэк з прыяцелем зьнікаюць у кірунку вакзала, а я рушу па Завальнай у супрацьлеглы бок - міма рынку ў кірунку цэнтру.
Я пазіраю то сабе пад ногі, то на ўлюбёныя віленскія зоркі. Да сустрэчнай сямейнай пары зьвяртаюся па-беларуску: «Прабачце, каторая гадзіна?» - «Дванаццатая». - «Дня, ці ночы?» - «?!»...
У кішэнях ані цэнта.
- «?!»... - менавіта такая рэакцыя ў дзяжурных паліцэйскага пастарунку, які месьціцца тут жа побач на Завальнай.
- Што мне трэба зрабіць, каб вы затрымалі мяне на ноч?
Сьмяюцца.
- Ну, давайце, разаб'ю во гэны графін на стале.
- Не-е, гэта пацягне на пятнаццаць сутак.
Грошай няма, але ёсьць тэлефонная картка. Ад Завальнай да Шапэна тры хвіліны хады. Ад вакзала я не аддаліўся ані на мэтар, хіба зрабіў дугу. Менскі прыяцель ў гасьцях на Шапэна, таму ў маёй кішэні ўжо сорак літаў. Праз сем гадзін на Менск стартуе віленскі цягнік. Піва і чабурэкі ў прывакзальным кругласуткавым павільёне. Што яшчэ трэба, каб камфортна сустрэць апошняе 2 студзеня тысячагодзьдзя?
Віленскія чабурэкі смачнейшыя за менскія. А дзяўчыну-прадавачку клічуць Соня. Я ў Менску прадавачак з такім імём на бэджы ня бачыў. А вось сядаюць два маладзёны - спазьніліся на цягнік Вільня-Клайпеда. Дзесьці там - у Прыбалтыцы, у жмудзкім мястэчку іх чакаюць бацькі са сьвяточнымі прысмакамі. А яны тут даганяюцца півам. Адзін зусім ніякі - студэнты... А вось і мясцовыя рэальныя пацаны: «Сонечка, пивка, пожалуйста». Працытаваць я працытаваў, а вось паспрабаваць перадаць акцэнт віленскіх расейцаў я магу толькі ў жывой гутарцы. Адзін з маладзёнаў пачынае мармытаць штосьці пра «русішку» (расейскую мову), маўляў, кажыце па-летувіску. «Я не понял, пацан, я чего, тебя обидел!?», - рэальны пацан сьціскае рэальныя кулакі, і дадае, маўляў, панаехала калхозьнікаў. Другі летувіс пачынае адмазваць прыяцеля-студэнта, маўляў, даруйце п'янога падлетка. А я бяру сабе яшчэ піва.
Можна глядзець на зорнае неба. А можна ў яго скокнуць, калі глядзіш на адбітак на паверхні возера. А можна глядзець з вады да гары, і зноў-такі скокнуць у неба. Як каму больш падабаецца. У кожным выпадку ніхто з прысутных у павільёнчыку не патрабаваў, каб я перайшоў на расейскую. Трэцяй пляшкай піва я цокнуўся з тым летувісам, які не спаў, і з Марэкам. Марэк зьявіўся без прыяцеля, але ўсё ў навагодняй шапцы. Марэк па-польску і па-расейску пераконваў Соню сустрэцца наступным вечарам. Соня з радасьцю пагадзілася. Ці штосьці ў іх пасьля атрымалася - ня ведаю. Затое з Марэкам я прапіў апошнія літы. Уся справа ў беларускай мове. Я ёю выказваў свае думкі. А думак у мяне заўжды хапае. Асабліва іх паболела, калі Марэк пачаў адказваць мне на досыць прыстойнай беларускай мове. Не! Ён ня быў старшынём Ліпоўскай раённай рады БНФ. Марэк, як і большасьць жыхароў віленскага раёну Ліпоўка, пазыцыянаваў сябе як паляка. Але, як і большасьць тых палякаў, у сям'і карыстаўся сумясьсю польскай і «простай» моваў. Вось пра гэтую «прастату» мовы, пра «трасянку», пра карані, пра памяць продкаў, пра Княства, пра Скарыну... Я і пачаў распавядаць прысутным у павіліёне.
Вы справядліва можаце перадпалажыць, што я зрабіў мітынг у шапіку. Не. Я зрабіў штосьці сярэдняе між лекцыяй і казаньню.
Да майго цягніка заставалася пятнаццаць хвілін, а ў кішэні было грошай роўна на квіток, калі Марэк заявіў, што абавязаны пазнаёміць такога выключнага чалавека, як я, са сваёй сям'ёй. Мы прапілі мае апошнія сем літаў сорак цэнтаў, і рушылі па ранішняй Вільні.
Ранішняя Вільня ў раёне двух вакзалаў - чыгуначнага і аўтобуснага - гэта вам ня ранішні Менск. У Менску ўсё чыста і акуратна. Бамжы і п'янчугі адсякаюцца мянтамі на падыходах да вакзалу. Прастытуткі не вяртаюцца з начной зьмены, бо прастытутак даўно разагналі, а п'яныя летувіскія журналісты не равуць пра тое, што летувіскія танкі пройдуць па менскіх вуліцах. У Менску законнасьць і парадак. А ў Вільні ўсё наадварот. Можна пабачыць пралетарскі міньет, які робіцца ў кутку між шапікаў, і алкана, які ледзь не гіне пад коламі аўтамабіля, а перапужаны кіроўца выскоквае з машыны, і на вачох у людзей б'е небараку на горкі яблык. І беларускага журналіста, які жлукціць «з гарла» гарэлку ў кумпаніі караіма і летувіса, зь якімі квасіў усю ноч, цяпер п'е разьвітальную, а праз імгненьне будзе крычаць лежачы ў лужыне «лабусы підары!», абяцаць танкі пад бел-чырвона-белым сьцягам, а забяруць у пастарунак журналюгу паліцыянты-расейцы... Я ж кажу - Вільня вельмі жывы горад. Праўда, не па навагодніх сьвятах.
2 студзеня 2000 году Вільня была ціхая, спакойная, і прыбраная сьвежым сьнегам. Прынамсі, так было на Ліпоўцы, дзе мы селі ў машыну, і паехалі за 10 км ад Вільні ў бок беларускай мяжы.
Я сяджу на пачэсным месцы: леваруч ад старэйшыны сямейнага кляну, сямідзесяцівасьмігадовага дзеда грэнадэрскай выпраўкі. Дзед адзіны, хто гаворыць са мной па-расейску. 2 студзеня - Народзіны дзядзькі Марэка, таму сям'я сьвяткуе. Пры стале дзед, дзядзька, ягоная жонка, іхная дачка, двох хлопчыкаў-унукаў, Марэк і я. Налягаю на вяндліны зь кіўбасамі, ды збольшага памаўківаю. Першыя пытаньні задавалі па-расейску, тады па-польску, але цяпер усе (апроч дзеда) гавораць па-беларску (І як гавораць! У сэнсе мовы). Памаўківаць я памаўківаю, толькі ўжо пасьпеў распавесьці любімы віленскі анэкдот:
«- Dzień dobry, Maryla, jak sie masz?
- Ганька, сёньня ж не нядзеля, можна па-просту».
А таксама мы ўжо выпілі за мой тост: «Жыве Беларусь!»
А п'ем мы не піва, п'ем самаробную гарэлку. А таму я больш закусваю, ды імкнуся як мага дыпляматычна адказваць на пытаньні пра жыцьцё ў Беларусі. А глядзяць у сям'і БТ, і вельмі зайздросьцяць грамадзянам РБ. Сям'і жыць цяжка: у іх прыватны бізнэс - два мікрааўтобусы, і вялікі хутар з гаспадаркай. Я акуратна тлумачу, чым адрозьніваецца інфармацыя БТ ад рэальнага жыцьця.
- Ды ён жа нацыяналіст! - выгукае Марэк.
Справа ў тым, што мы з Марэкам ужо не такія сябры, якія былі ў павільёнчыку. Размова са мной прывяла Марэка да правільнай высновы, што я нацыяналіст. Выснова шакавала Марэка, а мяне шакавала тое, што Марэк шакаваны сваім адкрыцьцём.
Але тут за сталом я ў поўнай эўфарыі. Я па-за сьпёртым паветрам РБ у вольнай краіне за добрым сталом сярод простых беларускамоўных людзей! Учорашнія блуканьні вакол вакзалу падаюцца дурнаватым сном. Праўда, дзед усё кіпяціцца, не хавае свайго сумневу, і ўрэшце наўпрост пытаецца пра маё стаўленьне да Лукашэнкі. Я адказваю за якую частку цела падвесіў бы... І ўмэнт вылятаю з-за стала! Дзед трымае мяне за каўнер і цягне да выхаду. Жанчыны войкаюць, шэптам выбачаюцца за дзеда, і нясуць за мной вопратку. На двары Марэк прапануе пабіцца (але ў мяне баліць нага, ды вабшчэ), і праз хвіліну я ў кумпаніі праважатых-дзетак тэпаю празь сьнежнае поле пад ясным студзеньскім сонцам у бок Менскай шашы.
Сьвята атрымалася.
P.S.: Праз некалькі дзён мне са Жмудзі ў Менск затэлефанаваў прыяцель Гедрус:
- Ведаеш, вечарам 1 студзеня па TV паказвалі наведнікаў паліцэйскага пастарунку, зьнятых схаванай камэрай. Дык адным зь першых быў нейкі вар'ят-беларус, які хацеў пераначаваць у паліцэйскім пастарунку. Во сьмяяліся!
А то! У Вільні і не такіх прывідаў пабачыць можна.