На набярэжнай бязлітасна паліла сонца. Па вуліцы безупынным патокам імчалі аўтамабілі - грузавікі і аўтобусы, прыватныя лімузіны і таксі, - усе яны бесперапынна гудзелі, у вулічнай мітусні спрытна прабіраліся праз натоўп рыкшы і, цяжка дыхаючы, з апошніх сіл пакрыквалі адзін на аднаго; дробненька перабіраючы нагамі, звычна цягнулі вялікія цюкі на сваіх плячах кулі, крычалі прахожым, каб саступілі з дарогі; зычна расхвальвалі свае тавары вулічныя гандляры. У Сінгапуры можна напаткаць людзей з самых розных частак свету, пачуць самыя розныя мовы; чорныя тамілы, жоўтыя кітайцы, карычневыя малайцы, армяне, жыды, бенгальцы - людзі ўсіх колераў пераклікаліся тут ахрыплымі галасамі.
А ў канторы «Рыплі, Джойс і Нэйлар» веяла прыемным халадком, пасля залітай сонцам пыльнай вуліцы тут, здавалася, было цёмна, пасля вулічнай гаманы - неяк незвычайна ціха. Пад нягучны шоргат электрычнага вентылятара працаваў у сваім кабінеце містэр Джойс. Раптам ён стомлена адкінуўся ў крэсле, склаў на грудзях рукі і ўтаропіўся ў пашарпаныя тамы судовых спраў, што займалі паліцу насупраць. На шафе стаялі лакіраваныя чорныя скрынкі, на якіх фарбай былі напісаны прозвішчы кліентаў.
У дзверы пастукаліся.
- Заходзьце.
З'явіўся клерк-кітаец, падцягнуты, у акуратна адпрасаваным белым палатняным гарнітуры.
- Да вас містэр Кросбі, сэр.
Ён выдатна гаварыў па-ангельску, старанна вымаўляў кожнае слова і часта дзівіў містэра Джойса багаццем свайго слоўніка. Родам з Кантона, Ван Цысэн атрымаў юрыдычную адукацыю ў Лондане. Ён збіраўся адкрыць прыватную кантору, але пакуль вырашыў год-другі дзеля практыкі папрацаваць у «Рыплі, Джойс і Нэйлар», дзе выдатна сябе зарэкамендаваў як чалавек працавіты і паслухмяны.
- Запрасіце, - сказаў містэр Джойс.
Ён падняўся, паціснуў Кросбі руку і прапанаваў сесці. Кросбі сеў тварам да акна. Містэр Джойс застаўся ў цені. Містэр Джойс быў па натуры чалавек негаваркі і нейкі час моўчкі глядзеў на Роберта Кросбі. Перад ім сядзеў шыракаплечы, мускулісты мужчына высокага росту - фунтаў шасці, а мо і вышэйшы. Плантатар, чалавек, загартаваны штодзённай працай на свежым паветры, - удзень ён абыходзіў плантацыі, а калі вяртаўся дамоў, гуляў яшчэ ў тэніс. Скура яго моцна пацямнела ад сонца. У яго былі дужыя валасатыя рукі, на вялізных нагах грубыя чаравікі; немаведама чаму містэр Джойс падумаў, што вось такім кулаком можна з аднаго ўдару забіць шчуплага таміла. Але яго блакітныя вочы не былі жорсткія, наадварот - добрыя і даверлівыя, твар адкрыты, просты і сумленны, з грубымі рысамі, нічым не вызначаўся. Цяпер жа на ім ляжаў адбітак глыбокага гора. Ён схуднеў, асунуўся.
- У вас дрэнны выгляд. Мабыць, кепска спіце апошнім часам? - спытаўся містэр Джойс.
- Але.
Містэр Джойс уважліва паглядзеў на стары фетравы капялюш, які Кросбі паклаў на стол; потым кінуў позірк на яго шорты колеру хакі, што адкрывалі вышэй каленяў загарэлыя валасатыя ногі, на расшпілены каўнер кашулі без гальштука і брудную з падкасанымі рукавамі шэра-зялёную куртку. Быццам ён толькі вярнуўся з каўчукавай дзялянкі. Містэр Джойс нахмурыўся.
- Так нельга. Вазьміце сябе ў рукі.
- Нічога, я трымаюся.
- Вы сёння бачыліся з жонкай?
- Яшчэ не, убачу толькі ўдзень. Ганьба якая, што яна ў турме!
- Лічу, што гэта неабходна, - адказаў містэр Джойс мяккім, спакойным голасам.
- Маглі б ужо як-небудзь адпусціць яе на парукі.
- Але абвінавачанне вельмі сур'ёзнае.
- К чорту абвінавачанне! На яе месцы кожны прыстойны чалавек зрабіў бы тое самае. Толькі ў дзевяці з дзесяці пораху б не хапіла. Леслі самая лепшая на свеце. Яна і мухі не пакрыўдзіць. Дый пра што гаварыць, мы ж жанатыя дванаццаць год, - што я, не ведаю яе, ці што? Эх, трапіў бы ён тады мне ў рукі, забіў бы на месцы, не думаючы. І вы б зрабілі тое самае.
- Не хвалюйцеся. Усе на вашым баку. Ніхто і не збіраецца абараняць Хэманда. Мы вызвалім Леслі. Я ўпэўнены, што і прысяжныя і сам суддзя яшчэ перад судовым пасяджэннем згодзяцца яе апраўдаць.
- Гэта здзекі, вось што, - абурыўся Кросбі. - Зусім не трэба было саджаць яе за краты, а цяпер яшчэ і судзіць няшчасную дзяўчынку, - і гэта пасля ўсяго, што яна перажыла! У Сінгапуры ўсе, каго ні спаткаю, кажуць, што Леслі зрабіла правільна. Трымаць яе ў турме столькі часу - гэта бесчалавечна!
- Закон ёсць закон. Не забывайцеся, яна ж прызналася ў забойстве. Непрыемная гісторыя, я спачуваю і ёй і вам.
- Чорт ведае што.
- Нельга не лічыцца з фактам - учынена забойства, а ў цывілізаваным грамадстве гэта непазбежна вядзе да суда.
- Думаеце, знішчыць ядавітую пачвару - гэта забойства? Яна застрэліла яго, як шалёнага сабаку.
Містэр Джойс зноў адкінуўся ў крэсле і склаў рукі, крыху памаўчаў.
- Як ваш адвакат лічу сваім абавязкам звярнуць вашу ўвагу на яшчэ адну дэталь, якая выклікае ў мяне сумненне, - урэшце ціха сказаў ён і паглядзеў на свайго кліента спакойнымі цёмнымі вачыма. - Калі б ваша жонка стрэліла адзін раз, ніякіх перашкод у справе не было б. Але, на жаль, яна страляла шэсць разоў.
- Яна ж усё растлумачыла. Кожны б зрабіў тое самае, калі б давялося.
- Можа быць, - сказаў містэр Джойс, - і, з майго пункту гледжання, тое, пра што гаварыла Леслі, цалкам праўдападобна. Аднак нельга заплюшчваць вочы на факты. Заўсёды можна ўявіць сябе на месцы іншага, і не буду ўтойваць, быў бы я пракурорам, я б звярнуў асаблівую ўвагу менавіта на гэта.
- Пра што гаварыць, гэта ж глупства.
Містэр Джойс зірнуў на Роберта Кросбі. Лёгкая ўсмешка кранула яго вусны. Добры хлопец гэты Кросбі, але галава ў яго не варыць.
- Мабыць, вы і маеце рацыю, але ўсё гэта не важна, - адказаў адвакат, - я толькі хацеў вам напомніць. Цяпер ужо чакаць нядоўга, і я вам раю пасля суда паехаць куды-небудзь з жонкай, вам трэба развеяцца. Перажыць такое цяжка, нават калі цалкам упэўнены ў станоўчым рашэнні. Добры адпачынак вам не пашкодзіць.
За сёння першы раз Кросбі ўсміхнуўся, і ўсмешка зусім яго змяніла. Грубаватасць ужо не кідалася ў вочы. Было відаць, што гэта чалавек вельмі добры.
- Мне давядзецца больш адпачываць, чым Леслі. Яна цудоўна ўсё зносіць. Вось стойкі характар.
- Але, валодае сабой выдатна, - пагадзіўся адвакат. - Ніколі б не падумаў, што яна такая рашучая.
З таго дня, як місіс Кросбі арыштавалі, адвакату Джойсу час ад часу даводзілася з ёю гутарыць. Хоць і ўсяляк стараліся палепшыць яе ўмовы, яна знаходзілася ўсё ж у турме, наперадзе быў суд, таму нічога дзіўнага, калі б яе здароўе пагоршылася. Але яна мужна пераносіла выпрабаванні. Шмат чытала, гуляла, колькі дазвалялі, і з ласкі турэмнага начальства нават пляла карункі, гэта была яе любімая работа, за якой яна магла сядзець гадзінамі. Яна заўсёды выходзіла да містэра Джойса акуратна адзетая, у простых летніх сукенках, старанна прычасаная, з манікюрам. Была яна вельмі стрыманая, нават жартавала з дробных турэмных невыгод. Расказвала пра здарэнне быццам крыху абыякава, і містэр Джойс думаў, што толькі такія выдатна выхаваныя людзі, як місіс Кросбі, могуць знаходзіць смешныя моманты ў абставінах вельмі сур'ёзных. Гэта было дзіўна, таму што ніколі раней ён не лічыў яе чалавекам з гумарам.
Пазнаёміліся яны даўно. Калі місіс Кросбі прыязджала ў Сінгапур, яна звычайна абедала ў Джойсаў і адзін ці два разы ў суботу і нядзелю адпачывала ў Джойсавым бунгала на ўзмор'і. Жонка містэра Джойса тыдні са два гасцявала ў Кросбі на плантацыі, менавіта там яна сустракала разоў колькі Джэфры Хэманда. Хоць абедзве пары і не былі сардэчнымі сябрамі, але адносіны паміж імі склаліся шчырыя. Таму, зразумела, калі ўсё здарылася, Роберт Кросбі адразу кінуўся ў Сінгапур да містэра Джойса, каб той узяўся абараніць яго жонку на судзе.
Тое, што расказала місіс Кросбі першы раз, потым ужо ніколі не мянялася нават у дробязях. Тады, праз гадзін колькі пасля трагедыі, яна гаварыла спакойна, як і цяпер. Расказвала паслядоўна, мерным, бясстрасным голасам, і адзіная адзнака збянтэжанасці - лёгкая чырвань на шчоках - з'яўлялася, калі яна апісвала некаторыя эпізоды. Цяжка паверыць, што менавіта з ёю магла здарыцца гэтая гісторыя. Леслі была кволая жанчына, крыху больш за трыццаць, невысокая, але і не маленькая, і хутчэй мілавідная, чым прыгожая. У яе былі зграбныя рукі і ногі, надзвычай худыя, праз белую скуру на руках свіціліся блакітныя вены. Твар вельмі бледны з прыкметнай жаўцізной, губы няяркія, вочы няпэўнага колеру. Валасы крыху кучаравыя, светла-каштанавыя. Варта іх крыху падвіць, і яны будуць прыгажосці чароўнай, але і ўявіць цяжка, што місіс Кросбі здольная на такія хітрыкі. Спакойная, прывабная, сціплая жанчына з прыемнымі манерамі, яна не стала душой кампаніі толькі з-за сваёй прыроднай сарамлівасці. Але гэта зразумела - плантатары жывуць звычайна адасоблена; затое ў сябе дома, сярод знаёмых і сяброў, яна ўмела зачароўваць. Місіс Джойс неяк гасцявала на плантацыі ў Кросбі два тыдні і потым расказвала мужу, якая выдатная гаспадыня Леслі. Калі пазнаёмішся з ёю бліжэй, бачыш, якая яна адукаваная і як цікава з ёю пагаварыць.
Неверагодна, каб такая жанчына магла забіць. На развітанне містэр Джойс як мог супакоіў Роберта Кросбі, а калі той пайшоў, узяў з паліцы справу яго жонкі. Ён гартаў старонкі машынальна, - і так усё выдатна помніў. Гэта была сенсацыя, гаварылі пра здарэнне ва ўсіх клубах, на ўсіх званых абедах, на ўсім паўвостраве ад Сінгапура да Пенанга. З слоў місіс Кросбі, усё адбылося вельмі проста. Муж яе паехаў па справах у Сінгапур, і ёй давялося застацца дома адной. Даволі позна, а дзевятай гадзіне вечара, яна павячэрала і села ў гасцёўні плесці карункі. Вокны гасцёўні выходзілі на веранду. У бунгала нікога не было - слугі пайшлі да сябе. Раптам яна пачула крокі па жвіровай сцежцы ў садзе, крокі чалавека ў абутку, - гэта значыць эўрапеец, а не тутэйшы, аднак дзіўна, што яна не пачула, як пад'ехала машына, і не магла розумам дайсці, хто гэта так позна. Чалавек падняўся па прыступках, што вялі ў бунгала, прайшоў праз веранду і ўрэшце з'явіўся ў дзвярах. У першую хвіліну яна яго не пазнала. У пакоі гарэла толькі настольная лямпа з абажурам. На дварэ ўжо сцямнела.
- Можна ўвайсці?
Яна не пазнала нават яго голасу.
- Хто гэта? - спыталася яна.
Яна працавала ў акулярах, цяпер зняла іх.
- Джэф Хэманд.
- Заходзьце, рада вас бачыць.
Яна паднялася і паціснула яму руку. Дзіўна, што ён зайшоў. Хоць яны і былі суседзі, наведвалі адно аднаго вельмі рэдка, а апошнім часам і зусім не бачыліся. Ён працаваў упраўляючым на каўчукавай плантацыі, міль з восем ад дому, і яна не магла зразумець, што прымусіла яго наведацца ў такі позні час.
- Роберта няма дома, - сказала яна. - Ён у Сінгапуры, будзе заўтра.
Ён, відаць, зразумеў, што трэба неяк растлумачыць свой візіт, таму сказаў:
- Шкада. Мне штосьці маркотна стала, вось і надумаў паглядзець, як вы тут.
- На чым вы прыехалі? Я не чула машыны.
- Я пакінуў яе на дарозе. Думаў, мо вы ўжо спіце.
Яно і зразумела. Плантатары паднімаюцца на досвітку, таму і рана кладуцца спаць. Раніцай машыну Хэманда сапраўды знайшлі недалёка ад бунгала.
Паколькі Роберта дома не было, віскі і содавую занеслі на кухню. Леслі падумала, што бой ужо, відаць, спіць, сама схадзіла па пітво. Джэф наліў сабе келіх і напхаў люльку.
У Джэфа Хэманда ў калоніі было шмат сяброў. Прыехаў ён сюды юнаком, цяпер жа амаль сорак. Калі пачалася вайна, ён адным з першых пайшоў на фронт і там хутка праславіўся. Гады праз два з-за ранення ў калена яго звольнілі з войска, і ён вярнуўся ў Малаю з ваенным крыжам і з ордэнам «За храбрасць». Яго ведалі ў калоніі як аднаго з найлепшых більярдных гульцоў. Да вайны ён выдатна танцаваў і гуляў у тэніс, цяпер жа з-за калецтва ён кінуў танцы, дый у тэніс гуляў горш, але ён вельмі ўсім падабаўся, усе яго любілі. Гэта быў прыгожы мужчына, высокі, з дзівоснымі вачыма і чорнай кучаравай шавялюрай. У яго быў адзін толькі недахоп - ён вельмі любіў жанчын, - пра што пасля здарэння ўсе толькі і гаварылі.
Ён пачаў пераказваць Леслі мясцовыя навіны: пра скачкі ў Сінгапуры, пра цэны на каўчук, пра сваё паляванне - нядаўна ў акрузе паявіўся тыгр. Яна хацела хутчэй скончыць карункі - трэба было паспець выслаць іх маці ў Англію да дня нараджэння, - таму зноў надзела акуляры і ўзялася за работу.
- Навошта вам такія вялізныя акуляры? - раптам спытаўся ён. - Прывабная кабета, а стараецца немаведама чаму сапсаваць сваю прыгажосць!
Яна шчыра здзівілася. Раней ён ніколі не дазваляў сабе такіх вольнасцяў. Яна вырашыла звесці ўсё на жарт.
- Я не рвуся ў прыгажуні, і, шчыра кажучы, мяне не хвалюе, лічыце вы мяне непрыгожай ці не.
- Ну якая ж вы непрыгожая. Вы, па-мойму, проста цуд.
- Дзякую вам, - засмяялася яна, - але ў такім разе, па-мойму, вы з глузду з'ехалі.
Ён усміхнуўся. Потым падняўся і перасеў у крэсла побач з ёю.
- Спадзяюся, вы не станеце пярэчыць, што няма на ўсім свеце рук прыгажэйшых за вашы, - сказаў ён.
Ён пацягнуўся да яе. Яна злёгку ўдарыла яго па руцэ.
- Кіньце, прашу вас. Сядайце на сваё месца і супакойцеся, а то я адпраўлю вас дадому.
Ён не варухнуўся.
- Вы ж ведаеце, я без памяці кахаю вас, - сказаў ён.
Яна заставалася спакойнай.
- Не, не ведаю і не веру вам. Але калі б нават так і было, не варта пра гэта гаварыць.
Яго словы тым больш здзівілі яе, што за сем год іх знаёмства ён ніяк не выказваў сваіх пачуццяў. Калі ён вярнуўся з вайны, яны даволі часта бачыліся, потым неяк ён захварэў, і Роберт прывёз яго на машыне. Ён пражыў тады ў іх амаль два тыдні. Але былі яны людзі розныя, і іх знаёмства так і не стала сяброўствам. Апошнія два-тры гады яны бачыліся зусім рэдка. Бывала, ён прыязджаў да іх пагуляць у тэніс, бывала, разам збіраліся ў каго-небудзь з суседзяў-плантатараў, а было і так, што не бачыліся месяцамі.
Ён яшчэ наліў сабе віна. Леслі падумала, ці не выпіў ён яшчэ да прыходу сюды. Быў ён нейкі дзіўнаваты, і ёй стала не па сабе. Яна дакорліва паглядзела на яго.
- Думаю, вам не трэба больш піць, - сказала яна.
Але ён залпам выпіў і паставіў пустую шклянку на стол.
- Вы што ж, думаеце, я гаварыў усё гэта, таму што п'яны? - рэзка спытаўся ён.
- Думаю, што так, хіба не?
- Глупства. Я пакахаў вас з першай нашай сустрэчы. Я доўга маўчаў, хопіць. Я кахаю вас, моцна кахаю!
Яна ўстала.
- Добрай ночы, - сказала яна.
- Я не пайду.
Цярплівасці ў яе не хапіла.
- Не вярзіце лухту. І ведайце ж, я ніколі нікога не кахала, акрамя Роберта, але нават калі б я і не кахала яго, вы мне не пара.
- Мне ўсё роўна. Роберта дома няма.
- Ідзіце, зараз жа ідзіце адгэтуль. Я паклічу слугу, і вас выкінуць вон!
- Ён далёка, не пачуе.
Цяпер яна раззлавалася. Зрабіла крок да веранды - адтуль яе напэўна пачулі б, але ён схапіў яе за руку.
- Пусціце мяне! - гнеўна крыкнула яна.
- Не, цяпер ты мая.
Яна паклікала: «Бой, бой!» - але ён тут жа заціснуў ёй рот даланёй. Не паспела яна апамятацца, як ён сціснуў яе ў абдымках і пачаў палка цалаваць. Яна вырывалася, адварочвалася ад яго гарачых вуснаў.
- Не, не, не! - крычала яна. - Пусціце мяне! Я не хачу!
Што было далей - яна ледзь магла прыгадаць. Яна добра помніла ўсё, што здарылася да той хвіліны, але потым голас яго чуўся праз заслону агіды і жаху. Здаецца, ён спрабаваў выказаць глыбіню сваіх пачуццяў, патрабаваў узаемнасці. І ўвесь час сціскаў яе ў абдымках. Вырвацца яна не магла, ён быў вельмі дужы, рукі яе ён моцна прыціснуў; яна адчувала, што слабее; баялася страціць прытомнасць ад яго агіднага гарачага дыхання. Ён цалаваў яе губы, вочы, шчокі, валасы. Ён моцна трымаў яе, потым падняў. Яна хацела адпіхнуць яго нагой, але ён яшчэ мацней прыціснуў яе да сябе. І панёс. Цяпер ён маўчаў, твар яго быў бледны, вочы, як у дзікуна, гарэлі ад жадання. Ён пацягнуў яе ў спальню. Па дарозе наляцеў на стол. З-за пакалечанага калена не ўтрымаўся на нагах і ўпаў разам з ёю на падлогу. Імгненне - і яна выслізнула з яго рук. Яна кінулася за канапу. Ён тут жа ўскочыў, каб схапіць яе. На пісьмовым стале ляжаў рэвальвер. Яна не з палахлівых, але ўсё ж такі Роберт паехаў на ўсю ноч, і яна збіралася ўзяць рэвальвер з сабой у спальню. Вось чаму ён апынуўся на стале. Ад жаху і агіды ў галаве яе памутнела. Яна ўжо не цяміла, што робіць. Пачуўся стрэл. Хэманд пахіснуўся. Ускрыкнуў. Нешта сказаў - што, не памятае. Хістаючыся, пайшоў да веранды. Яна зусім звар'яцела ад жаху, пайшла за ім на веранду, так, менавіта так яно і было, - пайшла за ім, хаця цяпер успомніць не можа, неўсвядомлена страляла і страляла, пакуль не скончыліся патроны. На верандзе Хэманд упаў, здрыгануўся і заціх, заліты крывёю.
Калі прыбеглі слугі, якія пачулі стрэлы, яна ўсё яшчэ стаяла над Хэмандам з рэвальверам у руцэ. Хэманд ужо не дыхаў. Яна моўчкі глядзела на яго, рэвальвер упаў на падлогу. Яна павярнулася і пайшла ў гасцёўню. Потым слугі бачылі, што яна зачынілася ў спальні. Яны баяліся дакрануцца да забітага, толькі ўсхвалявана перашэптваліся і глядзелі на труп поўнымі жаху вачыма. Старшы бой, кітаец, чалавек разумны, які пражыў тут шмат гадоў, такі ўзяў сябе ў рукі. Роберт паехаў у Сінгапур на матацыкле, а машына засталася ў гаражы. Ён загадаў слугам яе вывесці, трэба было зараз жа ехаць да памочніка начальніка акругі і расказаць пра здарэнне. Ён падняў з падлогі рэвальвер і засунуў яго ў кішэню. Памочнік начальніка акругі, па прозвішчы Ўізерс, жыў міль за трыццаць пяць адсюль, каля гарадка. Праз паўтары гадзіны былі ў яго. Увесь дом спаў, давялося пабудзіць слуг. Выйшаў хутка і сам Уізерс, яны яму пра ўсё расказалі. Старшы бой паказаў яшчэ і рэвальвер. Памочнік начальніка акругі пайшоў апранацца, паслаў па сваю машыну, і праз нейкі час яны імчаліся па пустэльнай дарозе. Пад'ехалі да дома Кросбі на досвітку. Памочнік падняўся на веранду і, уражаны, спыніўся перад забітым. Дакрануўся да твара - халодны.
- Дзе гаспадыня? - спытаўся ён.
Кітаец паказаў на спальню. Уізерс падышоў да дзвярэй і пастукаў. Цішыня. Ён пастукаў зноў.
- Місіс Кросбі, - паклікаў ён.
- Хто гэта?
- Уізерс.
Зноў цішыня. Потым замок шчоўкнуў, і дзверы павольна расчыніліся. Перад ім стаяла Леслі. Яна не клалася спаць, на ёй была тая самая сукенка, у якой яна ўчора абедала. Яна стаяла і моўчкі глядзела на Ўізерса.
- Ваш слуга прыехаў па мяне, - сказаў ён. - Што ж вы нарабілі?
- Ён хацеў згвалціць мяне, я яго застрэліла.
- Божа мой! Паслухайце, вы б выйшлі, га? Вам неабходна мне ўсё падрабязна расказаць.
- Толькі не цяпер. Я не магу. Пачакайце. Пашліце па мужа.
Уізерс быў малады і разгубіўся, не ведаў, што яму рабіць у такіх незвычайных абставінах. Леслі катэгарычна адмовілася што-небудзь гаварыць, пакуль не прыехаў Роберт. А ўжо тады яна ім, і Ўізерсу, і Роберту, расказала, як усё здарылася, і хаця потым ёй шмат давялося ўсё паўтараць, яе паказанні ніколі не мяняліся.
Думкі містэра Джойса ўвесь час вярталіся да стрэлаў. Яго як юрыста турбавала, што Леслі страляла не адзін раз, а шэсць, а агляд цела забітага паказаў, што чатыры стрэлы былі зроблены ва ўпор. Значыцца, яна страляла, калі той ужо ўпаў. Яна прызналася, што памяць, якая так выдатна аднавіла ўсё, што здарылася да гэтай хвіліны, тут ёй здрадзіла. Правал памяці. Такім чынам, яна была страшэнна раз'юшаная, і ці магла спакойная, сціплая жанчына паддацца такой лютасці? Містэр Джойс ведаў яе не першы год і заўсёды лічыў чалавекам ураўнаважаным; за гэтыя апошнія тыдні колькі ён шчыра дзівіўся, як ёй удаецца так добра валодаць сабой.
Містэр Джойс паціснуў плячыма.
«Відаць, - падумаў ён, - немагчыма высветліць, якія варварскія інстынкты закладзены ў характар вонкава прыстойных жанчын».
У дзверы пастукалі.
Увайшоў клерк-кітаец і зачыніў за сабой дзверы. Ён зачыніў дзверы павольна, асцярожна, але рашуча і падышоў да стала, за якім сядзеў містэр Джойс.
- Дазвольце патурбаваць вас, сэр? Маю невялікае прыватнага характару пытанне.
Містэра Джойса заўсёды крыху забаўляла вытанчанасць мовы яго клерка, таму ён усміхнуўся.
- Я слухаю, Цысэн, - сказаў ён.
- Справа, наконт якой я б хацеў пагаварыць з вамі, сэр, вельмі сакрэтная і далікатная.
- Гаварыце, гаварыце.
Вочы містэра Джойса і хітраватыя вочкі кітайца сустрэліся.
Як і заўсёды, Ван Цысэн быў адзеты па апошняй мясцовай модзе. Бліскучыя лакіраваныя чаравікі і яркія шаўковыя шкарпэткі. У чорным гальштуку шпілька з жамчужынай і рубінам, на безыменным пальцы брыльянтавы пярсцёнак. У кішэні выдатна пашытага белага пінжака - залатая самапіска і залаты аловак. Залаты гадзіннік на руцэ, на пераноссі - пенснэ без аправы. Ён далікатна кашлянуў.
- Гэта тычыцца справы Кросбі, сэр.
- Так?
- Я даведаўся пра адну акалічнасць, сэр, якая, як мне здалося, можа змяніць усю справу.
- Што гэта за акалічнасць?
- Мне стала вядома, сэр, аб існаванні цыдулкі, якую напісала наша падабаронная да няшчаснай ахвяры трагедыі.
- Нічога дзіўнага. Я думаю, за апошнія сем год місіс Кросбі не раз давялося пісаць містэру Хэманду.
Містэр Джойс высока цаніў свайго клерка і сказаў гэта толькі дзеля таго, каб утаіць свае думкі.
- Напэўна, сэр. Місіс Кросбі, мабыць, часта пісала містэру Хэманду, калі запрашала яго, скажам, на абед ці пагуляць у тэніс. Гэта была мая першая думка, калі мне паведамілі пра цыдулку. Але чаму цыдулку напісалі менавіта ў дзень смерці містэра Хэманда?
Містэр Джойс і вокам не міргнуў. Ён глядзеў на Ван Цысэна і, як заўсёды ў час гаворкі з ім, усміхаўся, нібыта забаўляючыся размовай.
- Як вы даведаліся?
- Пра цыдулку, сэр, мне паведаміў адзін мой знаёмы.
Містэр Джойс ведаў, што распытваць дарэмна.
- Сэр, я спадзяюся, вы помніце заяву місіс Кросбі, што яна некалькі тыдняў да таго ракавога вечара не мела ніякіх зносін з пацярпелым.
- Цыдулка ў вас?
- Не, сэр.
- Што ў ёй напісана?
- Знаёмы даў мне копію. Хочаце паглядзець?
- Давайце.
Ван Цысэн выцягнуў з кішэні пінжака вялікі бумажнік, распухлы ад розных дакументаў, сінгапурскіх даляраў і этыкетак з папяросных каробак. Урэшце ён знайшоў сярод усіх гэтых паперак патрэбную і паклаў перад містэрам Джойсам.
«Р. паехаў да заўтра. Нам трэба тэрмінова ўбачыцца. Чакаю ў адзінаццаць. Я розум страчу, калі не ўбачымся, за сябе не адказваю. На машыне да дома не пад'язджай. Л.»
Цыдулка была напісана акуратнымі вялікімі літарамі, менавіта такому почырку вучаць кітайцаў у замежных школах. Акуратныя радкі, быццам з пропісяў, неяк не вязаліся з сумным зместам.
- Чаму вы лічыце, што цыдулку напісала місіс Кросбі?
- У мяне ёсць усе падставы давяраць гэтаму чалавеку, сэр, - адказаў Ван Цысэн. - Тым больш гэта лёгка праверыць. Сама місіс Кросбі, вядома, беспамылкова скажа, ці пісала яна гэтую цыдулку.
Увесь час у размове містэр Джойс уважліва назіраў за тварам свайго клерка. А цяпер яму здалося, што на ім мільгануў цень насмешкі.
- Цяжка паверыць, што місіс Кросбі магла напісаць такую цыдулку, - сказаў містэр Джойс.
- Калі вы так думаеце, сэр, лічу нашу размову скончанай. Мой знаёмы расказаў мне пра гэта толькі таму, што я працую ў вас і вам было б цікава даведацца аб існаванні цыдулкі перад тым, як яна трапіць да пракурора.
- У каго арыгінал? - рэзка спытаўся містэр Джойс.
Ван Цысэн і выгляду не падаў, што па тону пытання заўважыў перамены ў пазіцыі містэра Джойса.
- Вы, напэўна, помніце, сэр, што пасля смерці містэра Хэманда высветлілася яго сувязь з нейкай кітаянкай. Цяпер цыдулка знаходзіцца ў яе.
Гэта была адна з прычын, якая настроіла амаль усіх супраць Хэманда. Стала вядома, што ў яго доме некалькі месяцаў жыла кітаянка.
Абодва крыху памаўчалі. Усё, што трэба, было ўжо сказана, і яны добра зразумелі адзін аднаго.
- Дзякую вам, Цысэн. Я ўсё абдумаю.
- Цудоўна, сэр. Ці магу я паведаміць свайму знаёмаму вынікі нашай размовы?
- Думаю, вам варта падтрымліваць адносіны са сваім сябрам, - без ценю ўсмешкі сказаў містэр Джойс.
- Добра, сэр.
Клерк бясшумна выйшаў, зноў асцярожна зачыніў за сабой дзверы, і містэр Джойс застаўся сам-насам са сваімі думкамі. Перад ім на стале ляжала копія цыдулкі Леслі, перапісаная акуратным, безаблічным почыркам. У галаве мроіліся невыразныя падазрэнні. Яны бянтэжылі яго, ён паспрабаваў ад іх неяк адкараскацца. Безумоўна, тут ёсць нейкая вельмі простая разгадка, і Леслі, мабыць, усё растлумачыць, а тлумачэнне цяпер неабходнае. Ён устаў, паклаў цыдулку ў кішэню і ўзяў коркавы шлем. Калі выйшаў з кабінета, убачыў Ван Цысэна, які старанна нешта пісаў за сталом.
- Я хутка вярнуся, Цысэн.
- Да вас а дванаццатай гадзіне прыйдзе Джорж Рыд, сэр. Куды, сказаць яму, вы пайшлі?
Містэр Джойс усміхнуўся.
- Можаце перадаць яму, што не маеце ніякага паняцця.
Але было відаць, Ван Цысэн зразумеў, што ён накіраваўся ў турму. Місіс Кросбі перавезлі ў Сінгапур, таму што ў Беландзе, дзе было зроблена злачынства і дзе меўся адбыцца суд, не было турмы для белых.
Яе ўвялі ў пакой, дзе чакаў містэр Джойс, і яна з ветлівай усмешкай працягнула яму сваю прыгожую хударлявую руку. Адзета яна была, як заўсёды, вельмі хораша і проста, пышныя светлыя валасы старанна прыбраныя.
- Я не чакала вас зранку, - сказала яна.
Яна адчувала сябе як дома, і містэру Джойсу нават здалося, што зараз яна пакліча боя, каб той прынёс госцю кактэйль.
- Як вы сябе адчуваеце? - спытаўся ён.
- Дзякуй, выдатна. - У вачах мільганула ўсмешка. - Тут можна цудоўна адпачыць.
Наглядчык пайшоў, і яны засталіся ўдваіх.
- Сядайце, калі ласка, - сказала Леслі.
Містэр Джойс сеў у крэсла. Ён уявіць сабе не мог, з чаго пачаць. Яна была такая спакойная, што здавалася, немагчыма гаварыць з ёю пра тое, дзеля чаго ён тут. Прыгажуняй яе не назавеш, але была яна вельмі прывабная. Вытанчаная, без вонкавага бляску, менавіта вытанчаная натура як вынік добрага выхавання. Варта толькі зірнуць на яе, і адразу зразумела, у якой сям'і, у якім асяроддзі яе выхоўвалі. А вонкавая кволасць рабіла яе асабліва зграбнай. З такой жанчынай немагчыма звязаць і думку пра грубасць.
- Удзень я чакаю Роберта, - як заўсёды весела і проста, сказала яна. (Прыемна яе слухаць, адразу пазнаеш чалавека са свецкага кола.) - Небарака, ён зусім расхваляваўся. Дзякуй богу, дзён колькі - і ўсё застанецца ў мінулым.
- Засталося ўсяго пяць дзён.
- І праўда, раніцай як прачнуся, кажу сабе: «Яшчэ адзін дзень мінуў». - Яна ўсміхнулася. - Так было звычайна ў школе перад канікуламі.
- Між іншым, скажыце, ці правільна я зразумеў: вы праўда не мелі ніякіх зносін з Хэмандам некалькі тыдняў да здарэння?
- Безумоўна. Апошні раз мы бачыліся ў Макферансаў на тэнісе. Мне помніцца, што мы з ім і не гаварылі нават. Там два корты, а мы трапілі ў розныя партыі.
- Вы яму не пісалі?
- Ніколі.
- Вы ўпэўнены?
- Што за пытанне? - сказала яна з лёгкай усмешкай. - Пра што мне яму пісаць. Хіба паклікаць на абед ці тэніс, але я яго ўжо месяцаў колькі не запрашала.
- Нейкі час вы сябравалі. Чаму вы перасталі яго запрашаць?
Місіс Кросбі паціснула плячыма.
- Людзі надакучаюць. Увогуле мы розныя. Калі, праўда, ён хварэў, мы з Робертам рабілі ўсё, што маглі, але ў апошнія гады два ён забыўся пра свае хваробы і карыстаўся вялікім поспехам. Яго проста на кавалкі рвалі, навошта было дакучаць яму сваімі запрашэннямі?
- Значыць, гэта ўсё, што вы маглі мне сказаць?
Нейкае імгненне місіс Кросбі вагалася.
- Вось яшчэ што. Да нас дайшлі чуткі, што ён жыве з кітаянкай, - я яе сама бачыла, - і Роберт наказаў, каб я яго на парог не пускала.
Містэр Джойс сядзеў у крэсле, абапёршыся падбародкам на далонь, і ўважліва глядзеў на Леслі. Няўжо яму толькі здалося, што ў чорных зрэнках яе на нейкае імгненне мільгануў раптам цьмяны чырвоны агеньчык? Містэру Джойсу стала няёмка. Ён сеў інакш, склаў на грудзях рукі і павольна, акуратна падбіраючы словы, загаварыў:
- Мушу паведаміць вам, што існуе цыдулка да Джэфа Хэманда, напісаная вашай рукой.
Ён уважліва глядзеў на яе. Яна не варухнулася, толькі крыху памарудзіла з адказам.
- Мне даводзілася пасылаць яму розныя цыдулкі з якім-небудзь запрашэннем. Час ад часу, калі ён збіраўся ехаць у Сінгапур, я прасіла яго купіць тое-сёе мне.
- У гэтай цыдулцы вы прасілі яго прыехаць, таму што Роберта няма дома.
- Не можа быць. Ніколі нічога такога я не пісала.
- Прачытайце, калі ласка.
Ён дастаў з кішэні цыдулку і падаў яе Леслі. Яна толькі зірнула, пагардліва ўсміхнулася і вярнула назад.
- Почырк не мой.
- Так, але мне сказалі, што гэта дакладная копія арыгінала.
Тады яна прачытала цыдулку, і раптам з ёю адбылася жудасная перамена. На твар яе, і так заўсёды бледны, нельга было глядзець без жалю. Ён зрабіўся зялёны. Скура абцягнула косці, быццам і не было пад ёю плоці. Губы растуліліся, з-пад іх паказаліся зубы. Ненатуральна шырокімі вачыма яна ўтаропілася ў містэра Джойса. Перад ім была цяпер не жывая жанчына, а мярцвяк.
- Што гэта значыць? - прашаптала яна.
У роце перасохла, з горла вырываўся нейкі хрып, непадобны на чалавечы голас.
- Растлумачыць гэта можаце толькі вы самі, - адказаў ён.
- Я не пісала гэтага. Клянуся, я не пісала.
- Падумайце. Калі арыгінал сапраўды напісаны вашай рукой, мы не зможам гэта абвергнуць.
- Скажыце, што гэта падробка.
- Цяжка будзе давесці. Лягчэй якраз даказаць, што цыдулка сапраўдная.
Яе хударлявае цела задрыжэла. Пот вялікімі кроплямі выступіў на лбе. Яна выцягнула з сумачкі насоўку і выцерла далоні. Потым зноў прабегла вачыма цыдулку і спадылба зірнула на містэра Джойса.
- Тут няма даты. Калі я і пісала калі-небудзь такую цыдулку, з таго часу магло мінуць шмат год. Пачакайце, я падумаю, паспрабую ўспомніць, як усё было.
- Я таксама звярнуў увагу, што даты няма. Калі цыдулка трапіць у рукі суда, вашых слуг дапытаюць і хутка высветліцца, ці вазілі Хэманду цыдулку ў дзень яго смерці.
Місіс Кросбі ў адчаі сціснула рукі і пахіснулася ў крэсле. Містэру Джойсу нават здалося, што яна вось-вось страціць прытомнасць.
- Клянуся, я не пісала гэтай цыдулкі.
Містэр Джойс памаўчаў. Ён перавёў позірк з твару жанчыны на падлогу. Ён думаў.
- У такім разе, я лічу, мы можам больш не вяртацца да гэтай тэмы, - урэшце павольна сказаў ён. - Калі чалавек, што мае цыдулку, вырашыць перадаць яе ў рукі правасуддзя, гэта не будзе вам нечаканасцю.
Містэр Джойс кончыў гаварыць, але не скрануўся з месца. Ён чакаў. Яму здалося, што чакаў ён занадта доўга. Ён не глядзеў на Леслі, тая ж сядзела нерухома, сцяўшы вусны. І тады зноў загаварыў ён.
- Калі вам няма больш чаго сказаць, я, бадай, пайду. Мяне чакаюць у канторы.
Яна спыталася:
- Што можна падумаць, калі прачытаеш гэту цыдулку?
- Можна падумаць, што вы свядома схлусілі, - рэзка адказаў містэр Джойс.
- Як гэта?
- Вы сцвярджалі, што не бачыліся з Хэмандам апошнія тры месяцы.
- Я перажыла цяжкае нервовае ўзрушэнне. Жахлівая ноч, кашмар. Натуральна, што нейкія падрабязнасці маглі лёгка выпасці з маёй памяці.
- На няшчасце, вы здолелі ўзнавіць да дробязей размову з Хэмандам, а пра тую важную акалічнасць, што ён у дзень смерці прыйшоў да вас на ваша ўласнае настойлівае запрашэнне, вы забыліся.
- Не, не забылася. Але я баялся пра гэта расказваць. Калі б я прызналася, што сама запрасіла, хто б мне паверыў! Зразумела, гэта глупства, але я спалохалася. І калі ўжо сказала, што не бачылася з Хэмандам, я не магла адступіць.
Да Леслі зноў вярнулася яе выдатнае самавалоданне, і яна вытрымала дапытлівы позірк містэра Джойса. Яе жаноцкасць абяззбройвала.
- Вам прыйдзецца растлумачыць, чаму вы запрасілі Хэманда менавіта ў той вечер, калі Роберта не было дома.
Яна зірнула на адваката шырока расплюшчанымі вачыма. Дарэмна той дагэтуль лічыў, што ў яе звычайныя вочы, - вочы яе цудоўныя, і цяпер у іх, здаецца, бліснулі слёзы. Голас крыху задрыжаў.
- Гэта я рыхтавала Роберту сюрпрыз. Хутка ў яго дзень нараджэння. Ён марыў пра новую стрэльбу, а я нічога ў гэтым не разумею. Я і вырашыла параіцца з Джэфам. Хацела папрасіць, каб ён заказаў стрэльбу на сваё імя.
- Відаць, вы не зусім добра помніце змест цыдулкі. Можа, прачытаеце яе яшчэ раз?
- Не, навошта, - хутка адказала яна.
- Няўжо вы думаеце, што такую цыдулку можа напісаць жанчына чалавеку не вельмі блізкаму, каб усяго толькі параіцца наконт стрэльбы?
- І праўда, цыдулка сумбурвая, тон даволі ўсхваляваны. У мяне, ведаеце, такі стыль. Смешна, безумоўна. - Яна ўсміхнулася. - Акрамя таго, калі Джэф хварэў, я, як маці, яго даглядала. Роберт жа не хацеў, каб ён да нас прыязджаў. Вось і запрасіла яго, калі Роберта не было дома.
Містэр Джойс стаміўся сядзець нерухома. Ён падняўся і прайшоў па пакоі, абдумваючы словы, з якімі збіраўся да яе звярнуцца. Спыніўся каля свайго крэсла, абапёрся на спінку. Загаварыў ён не спяшаючыся і вельмі значна:
- Місіс Кросбі, я б хацеў пагаварыць з вамі вельмі і вельмі сур'ёзна. Да сённяшняга дня справа ваша была адносна простая. На маю думку, неабходнага тлумачэння патрабавала толькі адна акалічнасць: вы не менш чым чатыры разы стралялі ў Хэманда ўжо пасля таго, як ён упаў. У вас мяккі характар і тонкая душа, вы выдатна валодаеце сабой, таму амаль немагчыма ўявіць, што такім чалавекам, як вы, нават вельмі напалоханым, мог авалодаць неўтаймаваны гнеў. Але і такое можа здарыцца. Хаця Джэф Хэманд падабаўся многім і шмат хто лічыў яго чалавекам неблагім, я магу ўсё ж давесці, што ён здольны на злачынства, у якім вы яго абвінавацілі. Пры гэтым мы б маглі спасылацца на пэўны факт, які высветліўся пасля яго смерці, - сувязь з кітаянкай. Гэтая навіна настроіла грамадства супраць яго. Мы палічылі магчымым выкарыстаць непрыхільнасць, якую гэтая сувязь выклікала ў прыстойных людзей. Сёння раніцай я сказаў вашаму мужу, што ўпэўнены ў апраўдальным прысудзе, - і гэта я гаварыў не каб яго падбадзёрыць. Я не сумняваюся, што засядацелі не пакінулі б нават залы суда.
Позіркі іх сустрэліся. Місіс Кросбі сядзела неяк ненатуральна ціха. Яна была падобная на птушку, зачараваную змяёй. Не спяшаючыся, містэр Джойс працягваў:
- Але гэтая цыдулка цалкам мяняе справу. Я ваш адвакат, я павінен прадстаўляць вашы інтарэсы на судзе. Вы расказалі, што з вамі здарылася, і я буду абараняць вас, абапіраючыся на гэтыя звесткі. Можа, я веру вам, можа, я не ўпэўнены ў вашых словах. Абавязак адваката - пераканаць прысяжных, што доказы, якія ім прадставілі, не даюць падставы, каб прызнаць падсуднага вінаватым; а прыватная думка абаронцы, ці вінаваты яго кліент на самай справе, не ўлічваецца.
Са здзіўленнем ён заўважыў у вачах Леслі ўсмешку. Гэта яго раззлавала, і ён гаварыў ужо болей суха:
- Вы не будзеце адмаўляцца, што Хэманд прыехаў да вас на ваша настойлівае і, я б нават сказаў, істэрычнае запрашэнне?
На нейкі момант місіс Кросбі завагалася:
- Праўда, я пасылала цыдулку Хэманду праз аднаго з нашых слуг. Ён ездзіў на веласіпедзе. Пра гэта лёгка даведацца.
- Дарэмна вы лічыце сябе разумнейшай за іншых. Цыдулка дае падставы на падазрэнні, да якіх раней ніхто б і не дадумаўся. Я не буду гаварыць пра сваё ўражанне ад цыдулкі. Я не хачу ведаць нічога звыш таго, што можа вызваліць вас ад пятлі.
Місіс Кросбі прарэзліва крыкнула. Збялела ад жаху, ускочыла.
- Няўжо, вы думаеце, мяне могуць павесіць?!
- Калі будзе даведзена, што вы забілі Хэманда не абараняючыся, прысяжныя прызнаюць вас вінаватай. Вас абвінавацяць у забойстве. Суддзя будзе вымушаны вынесці смяротны прысуд.
- У іх няма доказаў, - ледзь вымавіла яна.
- Гэтага я не ведаю. Вы ведаеце. Я не хачу ведаць. Але ўявіце, у суда ўзніклі падазрэнні, пачынаецца дазнанне, допыт туземцаў - што тады?
Яна раптам неяк абмякла. Калі б містэр Джойс не паспеў падхапіць, яна звалілася б на падлогу. Місіс Кросбі страціла прытомнасць. У пакоі вады не было, а ён вельмі не хацеў, каб іх размове перашкодзілі. Ён асцярожна паклаў яе на падлогу, стаў побач на калені і чакаў, пакуль яна апрытомнее. Калі яна расплюшчыла вочы, у іх ён заўважыў адбітак смяротнага страху.
- Не варушыцеся, - сказаў ён, - зараз вам будзе лепей.
- Не дайце ім мяне павесіць, - прашаптала яна.
Яна істэрычна зарыдала, ён упаўголаса супакойваў яе.
- Ну, ну, вазьміце сябе ў рукі... - гаварыў ён.
- Пачакайце яшчэ хвіліну.
Надзвычайная мужнасць. Ён бачыў, як цяжка ёй было зноў супакоіцца.
- Цяпер я ўстану.
Ён падаў ёй руку і дапамог устаць. Падтрымліваючы за локаць, падвёў да крэсла. Яна стомлена села.
- Памаўчыце крыху, - папрасіла яна.
- Добра.
Урэшце яна загаварыла, але сказала зусім не тое, што ён чакаў. Яна ўздыхнула.
- Баюся, цяпер мне не выкруціцца.
Ён не адказаў, і зноў запанавала маўчанне.
- А ці нельга як-небудзь атрымаць гэтую цыдулку? - спыталася яна ўрэшце.
- Я думаю, што мне ніхто б пра цыдулку не гаварыў, калі б не збіраліся яе прадаць.
- Хто?
- Кітаянка, што жыла ў доме Хэманда.
На жаночым твары загарэліся і згаслі чырвоныя плямы.
- Яна запрасіла вялікую суму?
- Думаю, яна выдатна ведае, колькі каштуе гэтая цыдулка. Наўрад ці сума будзе малая.
- Дык вы збіраецеся аддаць мяне ў рукі катаў?!
- Няўжо вы думаеце, так лёгка перахапіць непажаданы доказ? Дык гэта ж тое самае, што подкуп сведкаў. Вы не маеце права такое мне прапаноўваць.
- Што ж тады рабіць?
- Правасуддзе павінна адбыцца.
Яна збялела, задрыжала ўсім целам.
- Я даручаю свой лёс вам. Я разумею, што не маю права прасіць вас аб нечым незаконным.
Містэра Джойса крануў гэты ціхі надламаны голас. У вачах быў адбітак такой пакорлівай просьбы, што здавалася, калі б ён адмовіў, позірк гэты не даваў бы яму спакою да смерці. Усё роўна Хэманда ўжо не вернеш. Аднак цікава, як усё ж такі з'явілася цыдулка. Вывесці, што забойства наўмыснае - несправядліва. Дваццаць год пражыў містэр Джойс на Ўсходзе, і за гэты час пачуццё прафесійнага гонару ў яго крыху прытупілася. Ён утаропіўся ў падлогу. Урэшце ён надумаўся, хоць і адчуваў, што няма яму апраўдання. Думка гэтая не давала яму спакою, ён злаваўся на Леслі.
Трохі памарудзіўшы, містэр Джойс нерашуча сказаў:
- Я не ведаю фінансавых магчымасцей вашага мужа.
Яна хутка зірнула на яго, твар зачырванеўся.
- У яго ёсць даволі многа акцый алавяных кампаній, ёсць невялікая доля ў дзвюх ці трох каўчукавых плантацыях. Думаю, ён знайшоў бы грошы.
- Але прыйдзецца яму расказаць.
Хвіліну яна маўчала, разважала.
- Ён кахае мяне. Дзеля майго выратавання ён пойдзе на ўсё. А ці трэба яму паказваць цыдулку?
Містэр Джойс насупіўся, яна заўважыла гэта, таму хутка сказала:
- Роберт ваш сябра. Не рабіце гэтага дзеля мяне, але ўберажыце простага, добрага чалавека ад лішніх пакутаў, - ён жа заўсёды быў шчыры з вамі.
Містэр Джойс нічога не адказаў. Ён устаў, і місіс Кросбі грацыёзна падала яму руку. Размова з містэрам Джойсам вельмі ўзрушыла яе, яна змучылася, але старалася ўсё ж вытрымаць ветлівы тон.
- Я вам вельмі ўдзячная, што вы ўзялі на сябе ўсе гэтыя клопаты. Цяжка выказаць, якая я ўдзячная.
Містэр Джойс вярнуўся ў кантору. Сеў за стол у кабінеце, адсунуў паперы і задумаўся. Самыя неверагодныя малюнкі паплылі перад яго вачыма. Ён нервова перасмыкнуў плячыма. Нарэшце, як ён і чакаў, пачуўся асцярожны стук у дзверы. Увайшоў Ван Цысэн.
- Я б хацеў паснедаць, сэр, - сказаў ён.
- Калі ласка.
- Але спярша я б хацеў даведацца, ці няма ў вас да мяне якога даручэння?
- Няма. Вы дамовіліся з містэрам Рыдам на іншы час?
- Так, сэр. Ён прыйдзе ў тры.
- Добра.
Ван Цысэн падышоў да дзвярэй і паклаў свае доўгія пальцы на ручку. Потым, нібыта ўспомніўшы нешта, вярнуўся да стала.
- Вы нічога не хочаце перадаць майму сябру, сэр?
У Ван Цысэна было выдатнае вымаўленне, але гук «р» яму не даваўся, і атрымалася «сяблу».
- Якому сябру?
- У сувязі з цыдулкай місіс Кросбі, сэр, што яна напісала нябожчыку Хэманду.
- А, вось вы пра што. Забыўся, прабачце. Я гаварыў з місіс Кросбі, але яна кажа, што нічога не пісала. Відаць, гэта фальшыўка.
Містэр Джойс выцягнуў з кішэні копію і падаў Ван Цысэну. Той, аднак, быццам і не заўважыў цыдулкі.
- У такім разе, сэр, вы не будзеце супраць, калі мой сябра перадасць гэтую цыдулку пракурору?
- Вядома, не. Але я не разумею, якую выгаду атрымае з гэтага ваш знаёмы?
- Мой сябра лічыць, што абавязаны дзейнічаць у інтарэсах правасуддзя, сэр.
- Я ніколі не буду перашкаджаць чалавеку, які імкнецца выканаць свой абавязак, Цысэн.
Позіркі адваката і клерка сустрэліся. Вусны іх нават не зварухнуліся, але яны выдатна зразумелі адзін аднаго.
- Я ўпэўнены ў гэтым, сэр, - сказаў Ван Цысэн, - аднак, калі я ўважліва пазнаёміўся са справай Кросбі, я адчуў, што такая цыдулка можа ўсё сапсаваць.
- Я заўсёды быў самай высокай думкі аб вашай юрыдычнай кваліфікацыі, Цысэн.
- Я думаю, сэр, што, калі б цыдулка пры дапамозе майго сябра апынулася ў нашых руках, мы б пазбеглі шмат якіх складанасцей.
Містэр Джойс з абыякавым выглядам маляваў чорцікаў на аркушы паперы.
- Ваш знаёмы, спадзяюся, чалавек справы. На якіх умовах ён пагодзіцца аддаць цыдулку?
- Цыдулка не ў яго. Яна ў кітаянкі. Ён толькі яе сваяк. Яна чалавек недасведчаны, сэр, і не разумела каштоўнасці гэтай цыдулкі, пакуль мой знаёмы не растлумачыў ёй.
- І колькі яна каштуе?
- Дзесяць тысяч даляраў.
- Вы што, з глузду з'ехалі?! Дзе місіс Кросбі возьме дзесяць тысяч даляраў? І, акрамя таго, я ўпэўнены, што цыдулка падробленая.
Гаворачы гэта, адвакат глядзеў прама ў вочы Ван Цысэну. Аднак той не зварухнуўся нават. Спакойна стаяў ля стала, уважліва слухаў.
- Містэр Кросбі валодае восьмай часткай у Бетонгскай каўчукавай плантацыі і шостай у каўчукавай плантацыі на Селантан-Рывер. У мяне ёсць знаёмы, які пазычыць яму неабходную суму пад заклад гэтай маёмасці.
- У вас багата знаёмых, Цысэн.
- Багата, сэр.
- Дык вось, к чорту вашых сяброў. Ніколі я не параю містэру Кросбі заплаціць больш чым пяць тысяч за цыдулку, з'яўленне якой не цяжка растлумачыць.
- Кітаянка і не збіралася прадаваць яе, сэр. Мой знаёмы доўга яе ўгаворваў. І цяпер дарэмна прапаноўваць ёй суму, меншую за раней названую.
Містэр Джойс некалькі хвілін глядзеў на Ван Цысэна. Клерк не варухнуўся пад гэтым калючым позіркам. Ён стаяў, пачціва схіліўшыся і апусціўшы вочы. Містэр Джойс добра ведаў, з кім мае справу. Хітры, шэльма, падумаў адвакат, цікава, а колькі тут заробіць сам Цысэн?
- Дзесяць тысяч даляраў - вялікая сума.
- Але ўпэўнены, сэр, што містэр Кросбі палічыць за лепшае заплаціць грошы, каб яго жонку не павесілі.
Містэр Джойс зноў крыху памаўчаў. Што яшчэ вядома Ван Цысэну? Ён напэўна не збіраецца таргавацца, відаць, мае важкія падставы. І гэтую суму яны, відавочна, вызначылі таму, што выдатна ведалі магчымасці містэра Кросбі, - ведаюць, што больш грошай у таго няма.
- А дзе цяпер кітаянка? - спытаўся містэр Джойс.
- Яна ў майго знаёмага, сэр.
- Яна зможа сюды прыехаць?
- Я думаю, сэр, лепш вам да яе паехаць. Я магу правесці вас туды сёння вечарам, і вы атрымаеце цыдулку. Але яна цёмная жанчына, сэр, і не разбіраецца ў чэках.
- А я не збіраюся даваць ёй чэк. Я прывязу грошы.
- Калі сума будзе меншая як дзесяць тысяч, вы толькі змарнуеце час, сэр.
- Я разумею.
- Пасля снедання я паеду, каб папярэдзіць свайго сябра, сэр.
- Цудоўна. У дзесяць гадзін вечара я буду чакаць вас ля ўвахода ў клуб.
- Слухаю, сэр.
Ён развітаўся і пайшоў. Містэр Джойс таксама пайшоў паснедаць. У клубе, як ён і чакаў, убачыў Роберта Кросбі. За яго столікам вольнага месца не было, і містэр Джойс, праходзячы міма, дакрануўся да яго пляча.
- У мяне ёсць да вас справа, - сказаў ён.
- Добра, я падыду да вас.
Містэр Джойс ужо ведаў, з чаго пачаць гаворку. Ён паснедаў і сеў гуляць у брыдж. Ён не хацеў запрашаць Кросбі да сябе ў кантору. Хутка падышоў Кросбі і пачаў сачыць за гульнёй. Калі гульня скончылася, усе разышліся, і яны засталіся ўдвух.
- Непрыемныя весткі, дружа, - сказаў містэр Джойс як мага натуральна. - Высветлілася, што ў той вечар ваша жонка паслала Хэманду цыдулку з запрашэннем прыехаць да вас.
- Што вы гаворыце, - шчыра здзівіўся Кросбі. - Яна ж кажа, што даволі доўга не бачылася з Хэмандам. Я сам сведка, што месяцы з два ён у нас не быў.
- Аднак факт ёсць факт, - цыдулка існуе. Яна ў той кітаянкі, з якой жыў Хэманд. Ваша жонка збіралася зрабіць вам падарунак да дня нараджэння і хацела папрасіць Хэманда дапамагчы ёй. Адразу пасля трагедыі яна была такая ўсхваляваная, што, вядома, забылася пра цыдулку, а пасля пабаялася прызнацца ў гэтым, таму на допыце сцвярджала, што не мела зносін з Хэмандам. Вельмі непрыемна, але факт застаецца фактам.
Кросбі маўчаў. На яго вялікім чырвоным твары адбілася надзвычайная разгубленасць. Ён нічога не разумеў, і гэта містэра Джойса супакойвала, але ў той жа час раздражняла. Кросбі тупаваты, а дурняў містэр Джойс не любіў. Але пасля здарэння ён быў у такім адчаі, а місіс Кросбі папрасіла дапамагчы ёй не дзеля яе самой, а дзеля мужа, усё гэта змякчала адвакатава сэрца, кранула ў яго душы чуллівую струну.
- Вы, безумоўна, разумееце, што вельмі непажадана, каб цыдулка апынулася ў руках абвінавачання. Ваша жонка схлусіла, ёй давядзецца тлумачыць, навошта яна гэта зрабіла. Калі Хэманд прыйшоў у ваш дом як госць па запрашэнні, справа паварочваецца іначай. Гэта можа паўплываць на прысяжных.
Містэр Джойс спыніўся. Зараз яму прыйдзецца выканаць сваё рашэнне. Калі б становішча не было такім цяжкім, ён бы, відаць, усміхнуўся, што вось зараз вымушаны зрабіць такі сур'ёзны крок, а чалавек, дзеля якога ўсё гэта робіцца, нават не разумее ўсёй складанасці становішча. Калі б Кросбі крышку падумаў, ён хутчэй за ўсё вырашыў бы, што містэр Джойс робіць толькі тое, што павінен рабіць кожны адвакат.
- Дарагі Роберт, вы не толькі мой кліент, але і мой сябра. Я ўпэўнены, што нам неабходна завалодаць гэтай цыдулкай. Але яна каштуе нямала. Іначай я б зусім нічога вам не расказаў пра яе.
- Колькі?
- Дзесяць тысяч даляраў.
- Сапраўды нямала. Каўчук цяпер не ў цане, - гэта амаль усё, што ў мяне ёсць.
- Вы можаце цяпер даць мне гэтыя грошы?
- Думаю, што магу. Чарлі Мэдаўз пазычыць мне пад алавяныя акцыі і пад маю частку з дзвюх плантацый.
- Будзем лічыць, што вырашана?
- А без гэтага не абысціся?
- Калі вы хочаце, каб вашу жонку апраўдалі.
Кросбі густа пачырванеў. Вусны яго прыкметна задрыжэлі.
- Але... - Ён не знаходзіў слоў. - Але я нічога не разумею. Яна ж можа ўсё растлумачыць. Вы што, хочаце сказаць, што яе могуць прызнаць вінаватай? Не павесяць жа яе за тое, што яна забіла гэтую жывёліну?
- Магчыма, яе і не павесяць, але могуць абвінаваціць у ненаўмысным забойстве. Тады ўсё абыдзецца двума ці трыма гадамі.
Кросбі ўскочыў, твар яго перакрывіўся ад жаху.
- Тры гады!
І раптам яго непаваротлівы мозг працяла нейкая неакрэсленая думка. Яна мільганула маланкай і знікла ў непрагляднай цемры, але пакінула ў памяці след ад нечага, што ён ледзьве паспеў разглядзець. Містэр Джойс заўважыў, як Робертавы вялікія чырвоныя рукі, натруджаныя і загрубелыя, задрыжэлі.
- Які яна збіралася зрабіць мне падарунак?
- Казала, што хацела купіць вам новую стрэльбу.
Вялікі чырвоны твар яго зрабіўся барвовы.
- Калі патрэбны грошы?
Нешта здарылася з яго голасам. Ён гаварыў так, нібыта нейкая нябачная рука сціскала яго горла.
- Сёння ў дзесяць вечара. Гадзін у шэсць прынясіце іх мне ў кантору.
- Гэта жанчына будзе ў вас?
- Не, я паеду да яе.
- Я прывязу грошы і паеду з вамі.
Містэр Джойс здзіўлена зірнуў на яго.
- Навошта? Вы можаце, думаю, цалкам даверыцца мне.
- Грошы мае, і я паеду.
Містэр Джойс паціснуў плячыма. Яны развіталіся. Містэр Джойс з цікавасцю зірнуў на Кросбі.
А палове дзесятай яны зноў сустрэліся ў пустым ужо клубе.
- Усё ў парадку? - спытаўся містэр Джойс.
- Грошы ў мяне ў кішэні.
- Тады пойдзем.
Яны спусціліся з ганка. Джойсаў аўтамабіль чакаў іх на плошчы, пустэльнай у гэты час. Калі яны падышлі, раптам з'явіўся Ван Цысэн. Ён сеў побач з шафёрам і паказаў, куды ехаць. Прамінулі гатэль «Эўропа», гатэль для матросаў і апынуліся на вуліцы Вікторыі. Тут яшчэ гандлявалі кітайскія крамы, па тратуарах паважна шпацыравалі мужчыны і жанчыны. Сюды-туды мітусіліся рыкшы, аўтамабілі, павозкі. Раптам Ван Цысэн загадаў шафёру спыніцца.
- Тут нам лепш пайсці пеша, сэр, - сказаў ён.
Яны выйшлі з машыны. Ван Цысэн ішоў наперадзе, яны - за ім услед. Неўзабаве ён спыніўся.
- Пачакайце тут, сэр. Я хачу пагаварыць са сваім сябрам.
Ён зайшоў у краму, у якой не было пярэдняй сцяны. За прылаўкам стаялі тры ці чатыры кітайцы. Гэта была адна з тых дзіўных крамаў, дзе тавары не выстаўляюць напаказ і цяжка скеміць, чым тут гандлююць. Ван Цысэн загаварыў з поўным чалавекам у парусінавым гарнітуры з цяжкім залатым ланцужком, і той асцярожна зірнуў у бок цёмнай вуліцы. Ён даў Ван Цысэну ключ. Той паклікаў двух мужчын, што чакалі яго, і праслізнуў у дзверы побач з крамай. Усе пайшлі за ім і апынуліся перад лесвіцай, што вяла ўгору.
- Адну хвілінку, калі ласка, я пашукаю запалкі, - сказаў клерк, - трэба падняцца наверх.
Ён чыркануў японскай запалкай, але тая амаль не разагнала цемру, і яны прабіраліся навобмацак. Адчыніўшы дзверы на другім паверсе, Ван Цысэн запаліў газавы ражок.
- Заходзьце, калі ласка, - сказаў ён.
Пакойчык быў маленькі, квадратны, з адным акном. Два нізкія кітайскія ложкі, накрытыя цыноўкамі, - вось і ўся мэбля. Адзін куток займаў вялікі куфар з мудрагелістым замком, на ім стаяў абдзёрты паднос з лямпай і люлькай для палення опіуму. У пакоі чуўся нейкі прыкры пах. Усе паселі, і Ван Цысэн прапанаваў ім папяросы. Неўзабаве з'явіўся таўстун-кітаец, якога яны бачылі ў краме. Ён павітаўся на выдатнай ангельскай мове і сеў побач са сваім суайчыннікам.
- Жанчына зараз прыйдзе, - сказаў Ван Цысэн.
Хлопчык з крамы прынёс паднос з чайнікам і кубкамі, і кітаец спытаўся, ці не вып'юць госці чаю. Кросбі адмовіўся. Кітайцы зашапталіся паміж сабой, Кросбі і містэр Джойс сядзелі моўчкі. Потым за сцяной пачуўся голас: нехта ціха пастукаў у дзверы. Кітаец адчыніў, і ў пакой увайшла жанчына. Містэр Джойс уважліва паглядзеў на яе. Пасля смерці Хэманда яму давялося шмат чуць пра гэту жанчыну, але ён яе ні разу не бачыў. Гэта была даволі поўная кабета, не маладая, з шырокім флегматычным тварам, напудраным і нарумяненым, на якім рэзка вызначаліся тонкія чорныя бровы; адчувалася, што чалавек яна далёка не мяккай натуры. На ёй быў блакітны жакет і белая спадніца - касцюм напаўэўрапейскі, напаўкітайскі, на нагах - маленькія кітайскія шаўковыя туфлі. Шыю ўпрыгожвалі цяжкія залатыя ланцужкі, на руках залатыя бранзалеткі, у вушах - залатыя завушніцы, прыгожыя залатыя шпількі ў чорных валасах. Яна ўвайшла ўпэўнена і нетаропка і села на ложак побач з Ван Цысэнам. Ён сказаў ёй нешта, і яна амаль абыякава паглядзела на эўрапейцаў.
- цыдулка ў яе? - спытаўся містэр Джойс.
- У яе, сэр.
Кросбі моўчкі выцягнуў з кішэні пачак пяцісотдаляравых банкнотаў. Ён адлічыў дваццаць паперак і даў іх Ван Цысэну.
- Пералічыце.
Клерк пералічыў і аддаў грошы тоўстаму кітайцу.
- Усё правільна, сэр.
Кітаец яшчэ раз пералічыў грошы і паклаў іх у кішэню. Ён зноў нешта сказаў жанчыне, і тая выцягнула з-за пазухі цыдулку. Ван Цысэн прачытаў яе.
- Гэта сапраўдны дакумент, сэр, - сказаў ён і памкнуўся быў перадаць паперку містэру Джойсу, але Кросбі апярэдзіў.
- Дазвольце зірнуць, - сказаў ён.
Містэр Джойс назіраў за Кросбі, пакуль той не скончыў чытаць, і працягнуў руку да цыдулкі.
- Давайце.
Але Кросбі акуратна склаў аркуш і схаваў у кішэню.
- Не, хай цыдулка лепш будзе ў мяне. Не танна яна мне абышлася.
Містэр Джойс згадзіўся. Трое кітайцаў чулі гэтую кароткую размову, але што яны падумалі, ці падумалі што-небудзь наогул - сказаць было цяжка, - вельмі ўжо з абыякавымі тварамі яны сядзелі.
- На сёння я свабодны, сэр? - спытаўся Ван Цысэн.
- Свабодны. - Містэр Джойс ведаў, што клерку трэба застацца, каб атрымаць сваю долю, і звярнуўся да Кросбі:
- Вы гатовы?
Кросбі моўчкі падняўся. Кітаец адчыніў дзверы. Цысэн узяў агарак свечкі, каб пасвяціць на лесвіцы, абодва кітайцы праводзілі іх на вуліцу. Жанчына тым часам спакойна сядзела на ложку і паліла. На вуліцы кітайцы развіталіся і вярнуліся ў дом.
- Што вы думаеце рабіць з цыдулкай? - спытаўся містэр Джойс.
- Захоўваць.
Яны падышлі да машыны, што чакала іх, але Кросбі адмоўна пакруціў галавой.
- Я пайду пеша. - Ён нерашуча пераступіў з нагі на нагу. - Ведаеце, у той вечар я паехаў у Сінгапур, таму што акрамя іншых спраў я яшчэ хацеў купіць сабе стрэльбу; адзін знаёмы прадаваў. Да пабачэння.
І хутка ён знік у цемры.
У дзень суда ўсё адбылося менавіта так, як і меркаваў містэр Джойс. Усе прысяжныя збіраліся апраўдаць місіс Кросбі. Яна сама давала паказанні. Гаварыла вельмі проста і шчыра. Памочнік пракурора паставіўся да яе добразычліва і яўна не быў у захапленні ад сваёй ролі. Ён вінаватым тонам задаваў неабходныя пытанні. Яго абвінаваўчая прамова больш была падобная на абарончую, а прысяжным спатрэбілася меней за пяць хвілін, каб вынесці рашэнне, якое было сустрэта громам апладысментаў. Суддзя павіншаваў місіс Кросбі, і яна стала свабодная.
Бадай, ніхто так шчыра не абураўся паводзінамі Хэманда, як місіс Джойс. Яна аддана любіла сваіх сяброў і настойліва прасіла мужа і жонку Кросбі пасля суда адразу ехаць да іх пагасцяваць, пакуль усё будзе падрыхтавана да ад'езду. Яна і думаць не хацела, каб мілая адважная Леслі, небарака, зноў вярнулася да сябе ў бунгала, дзе адбылася тая жахлівая трагедыя. Суд скончыўся а палове першай. У Джойсаў іх чакаў грандыёзны абед. Прыгатавалі кактэйлі - кактэйлі місіс Джойс былі вядомыя на ўсю Малайю, - і гаспадыня падняла келіх за здароўе Леслі. Місіс Джойс, жвавая, балбатлівая жанчына, - сёння была ў настроі, і вельмі дарэчы, таму што астатнія маўчалі. Яе гэта не дзівіла, муж быў заўсёды маўчун, а мужа і жонку Кросбі следства і потым суд залішне змучылі. У час абеду яна жвава і весела нешта расказвала. Потым прынеслі каву.
- Ну, а зараз, даражэнькая, - замітусілася яна, - ідзіце адпачываць, а пасля я павязу вас на мора.
Сам містэр Джойс, які абедаў дома толькі ў выключных выпадках, вымушаны быў, вядома, вярнуцца ў сваю кантору.
- На жаль, я не магу, місіс Джойс, - сказаў Кросбі. - Мне трэба ехаць на сваю плантацыю.
- Як, сёння? - здзівілася тая.
- Зараз жа. Я ўжо даўно не быў там, а справы не чакаюць. Буду вельмі рады, калі дазволіце Леслі пакуль што пажыць у вас. Пасля мы вырашым, куды паехаць.
Місіс Джойс хацела запярэчыць, але муж спыніў яе:
- Калі трэба ехаць - хай едзе, няма чаго думаць.
Нешта незвычайнае ў голасе мужа прымусіла яе насцярожана зірнуць на яго. Яна змоўкла. І зноў загаварыў Кросбі.
- Выбачайце, калі ласка, але ехаць трэба зараз жа, каб завідна паспець. - Ён падняўся з-за стала. - Правядзеш мяне, Леслі?
- Вядома.
Яны разам выйшлі з пакоя.
- Здаецца, ён не надта ўважлівы да яе, - сказала місіс Джойс. - Няўжо ён не разумее, што якраз цяпер Леслі трэба пабыць з ім.
- Я ўпэўнены, што толькі неадкладныя справы прымусілі яго тэрмінова паехаць.
- Ну, я пайду пагляджу, ці падрыхтавалі Леслі пакой. Ёй цяпер трэба добра адпачыць.
Місіс Джойс выйшла, адвакат зноў сеў. Неўзабаве ён пачуў, як Кросбі завёў матацыкл і з грукатам паехаў па садовай дарожцы. Містэр Джойс падняўся і пайшоў у гасцёўню. Місіс Кросбі разгублена стаяла сярод пакоя, трымаючы ў руцэ цыдулку. Тую самую. Вочы іх сустрэліся, - яна была страшэнна бледная.
- Ён ведае, - прашаптала яна.
Містэр Джойс узяў цыдулку, чыркнуў запалкай і паднёс да аркуша паперы. Леслі зачаравана глядзела, як полымя знішчала цыдулку. Калі трымаць паперку ў руцэ было больш немагчыма, містэр Джойс кінуў яе на падлогу, і яна зморшчылася і пачарнела. Ён наступіў на яе нагой і расцёр.
- Што ён ведае?
Яна ўважліва паглядзела на яго, і вочы яе неяк дзіўна заблішчэлі. Што гэта, пагарда ці роспач? Адказаць містэр Джойс не мог.
- Ён ведае, што Джэф быў маім палюбоўнікам.
Містэр Джойс не варухнуўся і не вымавіў ані гуку.
- Ён даўно стаў маім палюбоўнікам, амаль адразу, як вярнуўся з вайны. Мы разумелі, што трэба быць асцярожнымі. Калі гэта пачалося, я зрабіла выгляд, што ён мне надакучыў, і ён, калі Роберт быў дома, наведваўся рэдка. Звычайна я сама ездзіла на машыне ў адно нам вядомае месца, і там мы сустракаліся, звычайна два-тры разы на тыдзень, а калі Роберт быў у Сінгапуры, ён прыязджаў да мяне позна ўвечары, калі слугі ўжо спалі. Увесь гэты час мы сустракаліся, усе гэтыя гады, і ні адна душа не здагадвалася. Але ў апошні час, прыкладна з год, ён зрабіўся іншы. Я не магла зразумець, што здарылася. Не верыла, што разлюбіў. Я розум страціла, рабіла яму сцэны. Часам здавалася, што ён мяне зненавідзеў. Каб вы толькі ведалі, як я пакутавала. Пакуты пекла. Я ўжо бачыла, што больш яму не патрэбная, але не магла яго адпусціць. Як я пакутавала! Я кахала яго. Я аддала яму ўсё! Усё маё жыццё было звязана з ім. І раптам да мяне дайшлі чуткі, што ён жыве з нейкай кітаянкай. Цяжка было паверыць. Я не хацела верыць. Але пазней я ўбачыла яе, убачыла на свае вочы, яна ішла па вуліцы са сваімі залатымі бранзалеткамі і каралямі, старая сытая кітаянка. Старэйшая за мяне. Проста жахліва. Усе ў гарадку ведалі, што яна яго палюбоўніца. Калі я спаткала яе, яна з непрыхаванай цікаўнасцю зірнула на мяне, і я зразумела - яна ведае, што і я яго палюбоўніца. Я паслала яму цыдулку, хацела яго тэрмінова ўбачыць. Вы ж чыталі цыдулку. Вар'яцтва - напісаць такую цыдулку. Я не разумела, што раблю. Мне было ўсё роўна. Я не бачыла яго ўжо дзесяць дзён. Цэлы век.
Апошні раз ён сціснуў мяне ў абдымках, пацалаваў, параіў узяць сябе ў рукі, супакоіцца. І з маіх абдымкаў пайшоў да яе.
Усё гэта місіс Кросбі расказвала ціхім, пранікнёным голасам, - на імгненне спынілася, сціснула рукі.
- Праклятая цыдулка. Мы заўсёды былі такія асцярожныя. Ён знішчаў усе мае лісты пасля таго, як прачытае. Чаму ён пакінуў гэтую цыдулку?
Ён прыехаў, і я сказала, што ведаю пра кітаянку. Ён не прызнаваўся. Казаў, гэта ўсё плёткі. Я раззлавалася. Не помню ўжо, што яму нагаварыла. Як я яго тады ненавідзела. Гатова была разарваць на кавалкі. Старалася абразіць, балюча ўпікнуць. Амаль плявала ў твар. І ён не вытрымаў. Сказаў, што я яму абрыдла і ён не жадае мяне больш бачыць, абрыдла да смерці. І прызнаўся, што ўсё пра кітаянку - праўда. Сказаў, што пазнаёміўся з ёю даўно, яшчэ да вайны, і толькі яна адна для яго нешта значыць, астатнія ж толькі для забавы. Сказаў, што задаволены: цяпер я ўсё ведаю і не буду больш да яго чапляцца. Не помню, што было потым, - я проста ашалела. Схапіла рэвальвер і стрэліла. Ён ускрыкнуў - значыцца, пацэліла. Ён пахіснуўся і пабег на веранду. Я - за ім і зноў страляла, страляла, пакуль не запстрыкаў пусты барабан, і я зразумела, што скончыліся патроны.
Урэшце яна змоўкла, цяжка дыхаючы. Выгляд у яе быў незвычайны, злосць і боль скрывілі твар. Хто б паверыў, што гэта спакойная, далікатная жанчына здольная на такое моцнае пачуццё. Апанаваны жахам ад яе выгляду, містэр Джойс адхіснуўся. Гэта быў не чалавечы твар, а нейкая агідная маска. З суседняга пакоя пачуўся голас - гучны, прыязны, вясёлы. Голас місіс Джойс.
- Леслі, даражэнькая, ідзіце, ваш пакой падрыхтаваны. Вы, відаць, валіцеся ад стомы.
Паступова твар місіс Кросбі, скажоны цяжкімі ўспамінамі, набыў былы выраз, разгладзіўся, нібыта па скамечаным аркушы паперы правялі рукой. Праз хвіліну якую яна выглядала спакойнай і бестурботнай. Твар быў, праўда, крыху бледнаваты, але на вуснах ужо з'явілася ветлівая ўсмешка. Перад ім зноў была добра выхаваная свецкая жанчына.
- Іду, дарагая Дораці. Мне так няёмка, што нарабіла вам столькі клопату.