Няўжо ніколі не скончыцца гэты дождж, гэты ўсясветны плач па леце, якое асыпалася, згарэла, збуцвела ў масляністай лужыне праз увесь двор — праз увесь горад? Як прарвала неба... Ледзь адхлыне, ледзь падымецца, каб не віснуць на мокрым учарнелым лісці ліп — і зноў правісае пад цяжарам вады ледзь не да самай зямлі. Ад яго не схавацца: беспрасветна-шэрае, цяжкое, ліпкае, яно калышацца зусім побач, за шклом, у акне на ўсю сцяну, не адпускаючы позірк. Не паспею адвярнуцца ад стала, на якім раскладзены для работы паперы, як неба (быццам і няма паміж намі двайнога шкла!) пачынае перацякаць у пакой, наліпае да спіны, да плеч — і вось ужо дрогкія струменьчыкі холаду працінаюць цела, вось ужо расплываюцца, распаўзаюцца па стале папкі, дакументы, востра заточаныя алоўкі...
Нельга ж так раскісаць, так паддавацца настрою і надвор’ю! На тое і восень, каб дажджы змылі сляды пражытага года. Яшчэ аднаго года. Трыццаць восьмага для мяне... Па ўсіх мерках — восень!
Спрабую супакоіцца. Спрабую ачысціцца ад густой ліпкай шэрані, што, як каша, распаўзаецца па стале, па пакоі, паступова запаўняе яго, прыціскаючы мяне да акна. Здаецца: вось-вось хрусне шкло... Рэзка, адным рухам паварочваюся — усё на сваіх месцах: цяжкая аконная рама з двайнымі ва ўсё акно шыбінамі, беспрасветна-шэрае неба за ёй, дождж...
Ну, некалі ж павінен скончыцца гэты дождж! Каго ён аплаквае столькі дзён? Лета? Яна — за кратамі адной з камер папярэдняга зняволення? Мае спадзяванні? Рука які ўжо раз цягнецца да магнітафона.
«— Ваша прозвішча, імя і імя па бацьку?
— Радзінскі. Ян Станіслававіч Радзінскі.
— Год нараджэння?
— Тысяча дзевяцьсот трыццаць восьмы.
— Адукацыя?
— Рамеснае вучылішча.
— Якое?
— Горнае. У Шахцёрску.
— Чым займаліся ў Рудзенску?
— Жыў.
— Я пытаю: чым займаліся?
— Адказаў жа: жыў! Калі наконт працы — працаваў там, дзе трымалі. Больш двух месяцаў не трымалі.
— З-за п’янства?
— І з-за п’янства...
— А яшчэ з-за чаго?
— З-за п’янства?
— У вас жа, Радзінскі, была добрая прафесія.
— Была, ды сплыла. Зараза нейкая ў лёгкіх з’явілася...
Паўза.
— Вы прызнаецеся ў тым, што дваццаць трэцяга кастрычніка гэтага года...
— Прызнаюся! Забіў! Трапілася б мне гэта паскуда пад руку яшчэ раз, зноў бутэлькі «чарніла» на яго галаву не пашкадаваў бы — храснуў па чэрапе.
— Як даўно вы ведалі пацярпеўшага?
— Гэта ён — пацярпеўшы? Колькі людзей цярпелі ад яго, колькіх ён у той гнусны час загубіў!
— Радзінскі, адказвайце на пытанне! Як даўно вы ведалі Шатэрніка Міхаіла Самсонавіча?
— Усё жыццё гэту паскуду ведаў...»
Спыняю магнітафон. На тых жа словах, што і кожны раз, спыняю. Усё жыццё... Летам Яну споўнілася сорак тры. Што ж, выходзіць: жыццё пражыта? Але ж гэта — з ваеннай зімы сорак другога — і мае гады. І мае! — на тым жа корані, сярод тых жа людзей, з тымі ж спадзяваннямі на шчасце, на сваё шчаслівае абранніцтва. На сваё, і яго, і ўсіх... Мы ж любілі адно аднаго калісьці. Як, калі прайшла паміж намі расколіна, калі гэта расколіна абярнулася прадоннем? Чаму хоць бы кроўная роднасць не змусіла нас з’яднацца, счапіцца разам, каб не апынуцца перад гэтым прадоннем, на самым краі яго?
Як, калі? Чаму? Як? Калі?.. Словы — пытанні! — цяжкімі халоднымі кроплямі падаюць і падаюць аднекуль зверху, адтуль, дзе павінна быць неба, а зараз у густой мутнай шэрані ўздрыгвае матавы абажур лямпы на доўгім, невядома да чаго падвязаным шнурку. І я не магу нічым прыкрыцца (мець бы хоць нейкі адказ — не маўчаць!), не магу спыніць, як спыніла толькі што магнітафонную стужку, іх размеранае, няспыннае падзенне. Кап... кап... кап...
— Што, сястрычка, яшчэ не ўсе слёзы выплакала?
Уздрыгваю ўсім целам, ускідваюся як ашпараная:
Ян?! Тут? Зараз? Адкуль?! Азіраюся раз, другі, зіркаю на шчыльна зачыненыя дзверы, за якімі, у невялікай прыхожай, сядзіць Зоя, сакратарка. Зноў разгублена азіраюся, нікога! Пачулася?
— Марна шукаеш, сястрычка. Няма мяне. Нідзе няма. Ні ў гэтым жыцці, ні ў тым.
Выцершы лоб халоднай, паледзянелай далонню, цяжка апускаюся ў крэсла, націскаю рычажок сувязі з прыёмнай: нервы зусім расхадзіліся, у санаторый даўно пара з’ездзіць...
— Выклікалі, Аляксандра Станіславаўна? — звыкла звяртаецца да мяне Зоя, уваходзячы імгненнем пазней, і я звыкла заўважаю яе акуратна, на прабор зачасаныя валасы, яе ўважлівы позірк, яе спакойны, без намёку на ўсмешку твар і зацягнутую ў строга-сіні шарсцяны касцюм фігурку.
— Прынясіце мне шклянку гарачага чаю, Зоя. Калі можна... Нешта мерзну. І дождж не перастае...
Пра дождж — ужо лішняе: Зоя сцепанула плечуком. Апускаю вочы ў паперы, чакаю, пакуль зачыняцца дзверы, недаверліва, спружыніўшыся ўся, чакаю з'яўлення голасу.
— Страх — гэта знак нашага роду, — голас цяпер загучаў з-за спіны, скоўваючы мае рухі і жаданне азірнуцца. — Знак нашага часу. Так што не саромейся, сястрычка!
Які страх? Пра што ён? — мільгае ў думках, але я не расшчапляю вуснаў: не хапала яшчэ загаварыць з прывідам!
— О не, ты нават і сабе не прызнаешся, што баішся, што да смерці напалохана маім з’яўленнем. Як жа! Жыў недзе, падыхаў недзе ў падгнілай, кінутай усімі хаце, а тут раптам аб’явіўся, цябе, чысценькую, запэцкаў.
— Ты не смееш! Ты... ты... — задыхнулася я ад раптоўнай нянавісці.
— Спакайней, сястрычка! — уздыхнуў голас. — Мяне ж няма. Я толькі прывід. І заўсёды быў прывідам. Для цябе... Раней. І зараз. Зараз — больш чым калі б там ні было, нават з’явіся я перад табой з той жа, жывой, плоці і крыві, што і ты, падобны на цябе. Мы ўсе, Радзінскія, падобны. І не толькі даўгаватым з гарбінкай носам і шырока прарэзанымі вачамі, над якімі, сыходзячыся над пераноссем, буйна кусцяцца бровы. Ва ўсіх нас у венах бродзіць шалёная кроў. Кроў роду. Ці самога часу...
— Пры чым тут час?
Здаецца, я прамаўляю гэта ўголас, бо ззаду, ля акна, чуецца задаволены смяшок.
— Ну, не скажы, сястрычка! Адно вайну згадаць — душа поўсцю абрастае, не прызнаючы ў чалавеку чалавека. Колькі страху і нянавісці было на крыві замешана! І потым... Зараз... Хіба вайна не пакінула ў нас адчування катастрофы розуму? Усё разумнае, добрае, вечнае стала распаўзацца ў пальцах — ад аднаго дотыку пальцаў. І што? Хто кінуўся латаць яго, чым знайшлося, думаючы, што яшчэ можна штосьці ўтрымаць, уратаваць, хто адкінуў і стаў вучыцца жыць інакш — іншымі, больш важкімі каштоўнасцямі. Разумнае... добрае... вечнае... Камуфляж. Словы! Іх не пакладзеш у кішэню. Не нацягнеш на плечы. Не выставіш перад гасцямі. Дык тады навошта яны? Тады...
— Ты не смееш! — вырываюся я са здранцвення і паварочваюся да акна, да беспрасветна-шэрага неба за ім.
— Цс-с-с! — чуецца з процілеглага кутка пакоя. — Ідзе ўціснутая ў твае занадта вузкія догмы сакратарка.
Прымушаю сябе засяродзіцца — хоць знешне, вонкава, выглядаць звыкла засяроджанай. Адказваю ма стук у дзверы. Чакаю, пакуль Зоя паставіць сподачак са шклянкай чаю на краёк стала. Дзякую.
— Што-небудзь яшчэ, Аляксандра Станіславаўна?
— Не, не! Дзякуй, Зоя, — падымаю я вочы на дзяўчыну.
Яна пайшла. Пакой злёгку пагойдвае раскалыханая яе крокамі цішыня, і я міжволі мацаю лоб гэткі ж халодны, паледзянелы, як і далонь. Штосьці здарылася... Што?
— Нічога не здарылася, сястрычка. Проста словы даўно не маюць ранейшай — хоць бы ранейшай! — сілы і не могуць перамагчы жыццё. Не могуць, якімі б прыгожымі, якімі б правільнымі ні былі. І не змогуць. Колькі б ты або гэткія, як ты, з імі не насіліся. Людзям здалося, што яны ўведалі, якое яно, «прыгожае» жыццё, і кожны хоча ўрваць ад яго хоць трошачкі больш, чым сусед, мае ці не мае ён на гэта права.
— Не табе гэта казаць.
— Ды ўжо ж, не мне. Толькі хто, апроч мяне, па ўсіх тваіх мерках — забулдыжніка і сукінага сына, скажа табе, што жыццё, калі да яго пільна прыгледзецца, даволі гнусная штука. Смерць забірае пустыя абалонкі, трупы, якія яшчэ да таго, як спыніцца сэрца, пачынаюць распадацца. Жыццё — гэта мільёны раз услаўленае намі жыццё! — забірае душы. Ператрушчвае іх у лёгкі ружовы пыл і развейвае, каб прыцерушыць, прыпудрыць самыя мярзотныя свае праявы. Ты ніколі не задумвалася навошта?
Я маўчу. Я ніколі не задумвалася над такімі непатрэбнымі пытаннямі і спадзяюся: ніколі не буду задумвацца. Дыялектыка развіцця не адмаўляе супярэчнасцей, жыццё не адмаўляе смерці, і пыл, хай сабе і ружовы, — прадукт матэрыі, а не духу. Гэта яшчэ школьныя ісціны!
— Ты не задумвалася, я знаю. За цябе даўно падумалі тыя, хто пісаў, складаў падручнікі, даведнікі, тлумачэнні, параграфы. Ты змалку любіла далдоніць завучанае. І ўсё было б добра, калі б жыццё пацякло так добра намаляваным некалі рэчышчам...
— Гэтае, як ты кажаш, рэчышча крывёй людской, працай іх цяжкой для новых дзён прабіта! — не вытрымліваю я гвалтоўнага дотыку да святога, балючага. — Як ты можаш? Як ты можаш, Ян, гэта гаварыць?!
— Магу. Я цяпер усё магу, сястрычка. Адсюль, дзе я, гавораць толькі тое, што мае сэнс быць сказаным.
— Сэнс? Ты ўзапраўду думаеш, што ў злосных, бязладных тваіх словах ёсць нейкі сэнс?
— Нейкі — ёсць. Калі прыняць маю кропку адліку — знізу, з самага нізу, куды ты не можаш зазірнуць з-за гары сваіх папер і паперак. А там не так ужо і бязлюдна, сястрычка, можаш паверыць мне на слова. Хоць якое слова? У цябе ж, пэўна, і лічба патрэбная ёсць пад рукой, і тлумачэнні падрабязныя, на колькі чалавек і з якой прычыны вырасла, расце яна з году ў год. Вось і ўяві, на кароценькі міг уяві, што кожная адзінка з гэтай лічбы — твой няшчасны брат...
— Ты памкнуўся забіць чалавека!
— Я б ганарыўся сваім учынкам, калі б забіў гэтага, па твайму разуменню, чалавека дваццаць гадоў таму, а не зараз, калі ён ужо сам падыхаў ад з’едзенага і выпітага за сваё гнуснае жыццё.
— Ты пайшоў на забойства, забыўшы...
— Што — забыўшы? Што я сын былога суддзі Радзінскага? Што я брат суддзі Радзінскай? Я не забыў таго, што забыла ты, што ты не хацела помніць і не помніш.
— Што я павінна была помніць? Закон адзін для ўсіх.
— Толькі не ўсіх бачыць... Вось ты, сястрычка, змалку абгарадзіла сваю душу высокімі, у свой рост, перакананнямі: «вернасць абавязку...», «справядлівасць для ўсіх...», «шчаслівае абранніцтва...». А што, каго ты бачыла з-за гэтай агароджы? Дзе, над кім плакала твая душа?
— Над табой, дурнем, — стомлена, амаль абыякава абзываюся я з-за стала.
— Хлу-сіш! Не мне, а сабе хлусіш, сястрычка. Добранькай ты нават прыкідвацца ніколі не ўмела. Вось і зараз не пра мяне думаеш, а думаеш пра тое, куды цябе могуць перавесці, ці намнога і як панізяць, ці выкараскаешся ты зноў, у другі раз, наверх. Толькі дзе ён, твой «верх»? Ты ненавідзіш мяне за тое, што я, вось такі, як ёсць, ужо мёртвы не адно для будучыні, а і для жыцця, — твой брат. Ты ненавідзіш мяне, хоць павінна б ненавідзець час, у які мы жылі, у які раслі. Маленства... Сям’я новым часам народжанага інтэлігента і ім жа, гэтым новым часам, адпрэчанага... Спробы спалучыць, зрасціць у нас жывёльнае і духоўнае, хоць усё духоўнае, калі ўзнікала ў тым патрэба, лёгка падстрыгалася пад нуль... Развенчаны энтузіязм, друзкі ад якога абярнуліся тлустымі, прывабнымі для вачэй парасткамі новага мяшчанства... Ты, як і я, павінна б ненавідзець гэты час!
— Пры чым тут час? Чаму я павінна яго ненавідзець? Гэта — мой час. Наш! Які б ён ні быў.
— Во-во! Ты зараз скажаш: «Вернасць абавязку...», «Ты павінен быў бы...», «Калі б усе...» Азірніся хоць бы на сваё жыццё, як не на маё! Чым яно было, калі не бясконцым карасканнем угару — ад адной удачы да другой, ад адной пасады да другой? Раней між інтэлігентаў гэта называлася кар'ерызмам, а сёння — ростам.
— Адкуль табе гэта ведаць? Ты ж...
— Гэта ведаеш і ты. А я... Я, як пішуць пісакі, раздушаны няўмольным колам лёсу. Ці колам часу, калі так зручней... Вось і паспрабуй апраўдай гэта кола — гэты час! Хоць бы наша маленства!
— Гэта быў час, калі нас любілі.
— Га-га-га! Га-га-га...
Кроў стыне ў мяне ў жылах: нечакана гучны рогат скаланае сцены пакоя, хістае, расхіствае іх. Чужы, амаль нечалавечы гэты рогат то аддаляецца — і тады робіцца падобным на вухканне сыча, то набліжаецца, грыміць над самым вухам — і тады глухне, абвальваецца кудысьці ў бяздонную чарнату сэрца.
— Га-га-га...
Рэзка, пранізліва звініць тэлефон. Не паварочваючы галавы, намацваю апарат, здымаю трубку — і адразу цішыню ўзрывае трывожнае: «Лёкса? Лёкса!» Маруджу нейкі момант, услухваюся ў трывогу сястры, прыгадваю, што здарылася зусім нядаўна, колькі хвілін (гадзін?) таму...
— Лёкса! Чаму ты маўчыш?
— Ты ж не даеш уставіць ні слова. І не вітаешся.
— Ну-у, дзякуй богу, — выдыхнула тая, і адразу пацішэў, супакоіўся голас. — А ў мяне ўжо і сэрца ўпала, і рукі закалаціліся.
— Чаго? А раптам не спрацаваў бы апарат?
— Твая сакратарка пазваніла...
— Ох, ужо гэтая сакратарка! — буркаю незадаволена, прыгадваючы збялелы Зоін твар, спалоханыя яе вочы, што ўсё спрабавалі ўсміхнуцца і не ўсміхнуліся ў адказ на маю ўсмешку.
— Што здарылася, Лёкса? Новы сардэчны прыступ? Ператамленне? Што ўрач сказаў?
— Сказаў тое, што гавораць усе ўрачы на свеце: трэба паляжаць, адпачыць, набрацца сілы. Вось і ляжу, адпачываю.
— І ляжы! Ляжы, не ўставай. Урачы дарэмна не скажуць. А я зараз прыеду. Дачакаюся дзяцей са школы і прыеду. Мішу я пазваніла, ён ведае, як з домам і дзецьмі ўправіцца.
— Не мітусіся, Лёна. Боль ужо адступіўся. І не вернецца, я спадзяюся. І ніякай пільнай патрэбы...
— І дзякуй богу, што ніякай пільнай патрэбы. Што ж, толькі з пільнай патрэбы прыязджаць? Я хуценька!
Спрачацца не выпадае. Размова абрываецца, быццам Лёніна «я хуценька!» падштурхнула яе да неадкладнага дзеяння і ў той момант, як у мяне ў руцэ, у забытай трубцы папісквае ўстрывожаны яе словамі прасцяг, яна ўжо імчыцца з аднаго канца горада ў другі, са сваёй цеснай, застаўленай вазонамі, акварыумамі, птушынымі клеткамі, мадэлямі планераў і караблёў кватэры ў маю, прасторную, са строга падабранай мэбляй і пустую, калі б не паліцы з кнігамі і гадзіннік. Кнігі і гадзіннік пасяліліся тут адначасова са мной, на роўных правах. Часам здаецца, што ў іх нават большыя правы на гэтую жылплошчу, чым у мяне: я тут практычна толькі начую, а жывуць, гаспадараць яны — і звязвае іх паміж сабой штосьці важнае, штосьці нябачнае, незразумелае мне. Што?
Абводжу позіркам пакой, амаль не асветлены зараз акном: ужо добра такі сцёмнілася, і з усіх куткоў прарастае, расце, кусціцца змрок, мяняючы абрысы рэчаў, іх велічыню і значнасць. Кніжныя паліцы зліліся са сцяной. Пісьмовы стол нагадвае цёмны бясформенны груд чарнаты, да якога няўклюдна, ілбом, прыткнулася крэсла. Другое крэсла, быццам праткнутае двухгаловай дзідай таршэра, расплылося бліжэй да мяне, да маёй канапы — я чую, як яно ледзь стрымлівае ціхі стогн, уціскаючыся ў падлогу пад цяжарам майго позірку. Ці пад цяжарам мернага, гучнага пашчоўквання гадзінніка.
Можна ўключыць святло — настольная лямпа побач! — і тады загавораць, перабіваючы, заглушаючы, гадзіннік, кнігі. Спярша — бязладна, усе разам, калі разабраць толькі імёны, назвы або парадкавыя лічбы тамоў, потым — цішэй і больш разборліва, каб я магла спакойна выбраць якую з іх у субяседніцы. Адну, другую, трэцюю... Любую! А можа, гэта яны мяне выбіраюць, каб расказаць пра чыёсьці жыццё, пра чыйсьці час, — і тады цішэе гадзіннік, бы і да яго вяртаецца памяць.
Бом! Бом! Бом!
Што гэта з ім? Сцёмнілася. Вечар. А ён як спатыкнуўся — прабіўшы тры разы, уздрыгнуў, затросся (тоненька зазвінела штосьці ў яго ўнутры) і аціх... Тры... Што можа быць звязана з гэтай лічбай? Адзін, два, тры...
Усміхаюся, згадаўшы сябе трохгадовую, з мяккімі шчочкамі, адзетую ў белую блузку з рукавамі ліхтарыкам і вязаную спаднічку са шлейкамі, — стаю на крэсле з гнутай спінкай і гучна, з інтанацыяй дэкламую завучаны з голасу бацькі верш. Скончыўшы, прысядаю, узяўшыся за спаднічку: зараз усе кінуцца да мяне, будуць цалаваць, перадаваць з рук на рукі... Але ўсе кідаюцца ў другі пакой, як забыўшыся на мяне раптам, і я стаю, чакаю. Доўга чакаю, пакуль не пачынаю плакаць — гучна, злосна, патрабавальна...
— Не блытайся пад нагамі! — адпіхвае ад сябе маці, нават не зірнуўшы на мяне.
— Ян, глядзі, каб Шура не лезла да калыскі! — незнаёма-сурова загадвае бацька, абмінаючы мой недаўменны позірк.
— Ідзі пагуляй з пясочкам, — выстаўляе мяне за дзверы Ян. — І не ўздумай лезці на шашу!
Кідаюся насустрач кожнаму, хто з’яўляецца ў двары або ў доме, — не па гасцінец, не! — толькі б мяне заўважылі, толькі б спыніліся і загаварылі да мяне! Але ўсе спяшаюцца павіншаваць бацькоў з новай дачушкай, схіліцца над калыскай, знайсці колькі ласкавых слоў для той, якой усё роўна: яна спіць.
— Не блытайся пад нагамі! — сіпіць маці ў каторы раз.
— Ян, я каму сказаў глядзець за Шурай? — падтрымлівае яе, выводзячы мяне за руку з пакоя, бацька.
— Чаго ты пішчом лезеш туды, адкуль цябе гоняць? — незадаволена бурчыць Ян.
Крыўда становіцца большай, чым я. Усе мяне пакінулі, кінулі — ніхто ні на мае слёзы, ні на мае крыкі не азіраецца, не адгукаецца. І не трэба! І няхай! Я і не хачу блытацца пад нагамі. Не хачу пішчом лезці туды, адкуль мяне гоняць. Не хачу сама сабе плакаць.
Азіраюся на дом ад самай шашы, пачынаю выбірацца на дарогу, набіраючы пясок у свае паўбаціначкі, дапамагаючы нагам рукамі. Выбралася. Яшчэ раз азіраюся: раптам пагукаюць! Ніхто не гукае. Што ж, і няхай. Зямля на шашы цвёрдая, зусім як на сцежцы, што вядзе да ганка, — ступаць па ёй зручна. Адно што пясок трэ, націрае пальцы, і я саджуся на жвір, скідаю паўбаціначкі, не развязваючы, і вось яны ўжо засталіся ззаду, а я, амаль не вылучаючыся на шэра-жоўтым палатне дарогі, шлэпаю туды, дзе над самай зямлёй вісіць бліскучы вогненны шар. Ён здаецца цацачным, да яго можна дайсці, дацягнуцца... І я іду, не заўважаючы, што ўжо ўступіла ў ранак, у аграмадны, незнаёмы свет і гэты свет недаверліва ўзіраецца ў мяне, у маю адзінокую маленькую постаць. Іду, спыняюся, разглядваю нязвыкла блізкае неба, зноў іду, прывабленая ці то шолахам крыл (нейкая хвастатая птушка ляціць увесь час паперадзе), ці то нябачным званочкам песні дзесьці там, дзе пагойдваецца ад маіх крокаў бліскучы вогненны шар.
Шаша, яе калдобіны, яе дашчаны мост над зараснікам аграмадных лапухоў, яе няспешны спуск да глінішча — да старога глінавага кар’ера, яе паварот ад кар’ера да рачулкі, па самы струмень вады зарослай аерам, — усё незнаёмае, яркае, загадкавае. Ранак уцягвае мяне, адсоўваючы кудысьці назад спалены вайной і яшчэ не адбудаваны пасёлак, дом з чарапічным дахам на самай выспе ля шашы, маю забытую крыўду, — я радасна перасыпаю нагамі, кручу галавой і ні адно імгненне не адпускаю ад сябе сонца. Аграмаднае, яно пагойдваецца ад маіх крокаў, і вакол святлее, святлее...
— Ты спіш, Лёкса? — у паласе святла, што падае з адчыненых у калідор дзвярэй, стаіць у нерашучасці Лёна.
— Не, не сплю. З гадзіннікам вось размаўляла, цябе чакаючы.
— З гадзіннікам... — няўцямна паўтарае яна. — А я ўпершыню тваім ключом пакарысталася: не хацела падымаць цябе. Я зараз!
Адрываюся ад канапы, ямчэй, вышэй падкамечваю пад плечы падушку і ўключаю настольную лямпу. Не азіраючыся на шолах кніг на кніжнай паліцы, сачу праз адчыненыя дзверы за сястрой: яна адшчоўквае і ставіць сушыць парасон, скідае намоклы плашч, сцягвае боцікі і ўсоўвае ногі ў хатнія пантофлі — рухі ўсё запавольваюцца, быццам абцяжараныя нечаканай думкай, нечаканай здагадкай: напружваецца, спружынваецца спіна, нерухома застывае кукса светлых валасоў... І вось ужо Лёна ўбягае ў пакой, абцягваючы ўкруг стану, добра пакруглелага за апошнія гады, сукенку.
— Як гэта... ты з гадзіннікам размаўляла? Пра што?
Ледзь паспяваю сагнаць з твару ўсмешку.
— Пра што? Пра час.
— А-а-а... Ты тэмпературу мерала? Ты, відаць, есці хочаш? Я там прынесла гародніну і малако. Можна зрабіць... — яна, знясіленая не столькі словамі, колькі думкай, якая не адпускае яе, бухаецца ў крэсла і з недаўменнем зіркае то на мяне, то на гадзіннік. — Слухай, навошта табе здаўся гэты гадзіннік? Даўно хацела спытаць: навошта ты ўзяла яго пасля смерці маці?
— Не знаю, Лёна. Сама часта думаю... Ненавідзела ж яго ў маленстве. Асабліва па начах, калі не магла заснуць. Думала, што буду ненавідзець яго ўсё жыццё. Але рэчы — не людзі, іх, відаць, нельга ненавідзець усё жыццё. Стары, драўляны, зроблены невядома ў якія далёкія гады невядомымі швейцарскімі майстрамі, гадзіннік не расклеіўся за столькі вандровак па свеце, не згарэў, калі гарэлі вёскі і гарады, калі сама зямля гарэла, і тым не мог не выклікаць маёй павагі. Напэўна, так. Уяўляеш? — яго двайныя рымскія лічбы на цыферблаце паказвалі час яшчэ ў мінулым стагоддзі. А мо і ў пазамінулым. Дзесьці ў Еўропе, магчыма, у самім Рыме, ён гэтак жа рытмічна, шырока, у поўны ўзмах маятніка, адмерваў дні, месяцы, гады якому-небудзь пласкагрудаму чыноўніку, як адмервае іх зараз мне.
— Ну, і што? — не разумее яна.
— І то праўда. Дуру табе галаву, — згасаю я раптам: разумею ж, што балбачу што якое, толькі каб адцягнуць гаворку, адцягнуць тлумачэнні. — Як там твае?
— Здаровы. Мы ўсе здаровы, дзякуй богу. Ты, Лёкса, як? Што-небудзь здарылася? Сакратарка сказала: самлела ты над шклянкай гарачага чаю.
— Так і сказала?
— Лішылася чуств, сказала. Ды ці так ці гэтак — адна халера: штосьці здарылася!
— Ян...
— Памёр?! — сціснуўшы, сплёўшы пальцы, падхопліваецца Лёна і не садзіцца — падае ў крэсла. — Гэтага трэба было чакаць. Мы ўсе кінулі яго, мы ўсе, асудзіўшы яго за бязволле, прытварыліся, што не любім, не любілі Яна.
— Ян у турме. Ён.. забіў чалавека.
— За-біў! Ян — забіў! Каго? За што? Ён не мог! Ён не мог, Лёкса! Няўжо ты не разумееш, што ён не мог?
— Ён быў п'яны, — пераадольваючы змогу, што ўжо навальваецца на мяне, гасіць словы, вочы, выціскаю з сябе і, знясіленая, адкідваюся на падушку.
— Дапіўся! — жаласна ўсхліпвае Лёна. — З гэткім жа, як сам, п'янтосам гары гэтай праклятай не падзяліў!
Я маўчу. Я спрабую вярнуць душэўны спакой, душэўную раўнавагу, колькі хвілін таму знойдзеную і, здавалася, ужо непахісную. І не пазіраю на сястру. І бачу, як яна бязгучна плача, не выціраючы слёз, узіраючыся кудысьці ў мінулае. І ледзь стрымліваюся, каб не папікнуць яе за гэтыя слёзы, бо і сама ўжо бязгучна плачу, сама ўзіраюся ў мінулае, дзе нас было трое.
— Нічога нельга зрабіць, Лёкса? Нічым ужо не дапамагчы?
— Калі Шатэрнік памрэ, Яну ніхто ўжо нічым не дапаможа. Нават сам гасподзь бог, Лё.
— Пры чым тут...
— Той, каго храснуў па галаве бутэлькай Ян, — Шатэрнік Міхаіл Самсонавіч. І ён у бальніцы. З праламанай галавой. І гэта ўсё, што я ведаю, — таропка заканчваю я тлумачэнні.
— Шатэрнік... А-ёй! Што ж гэта такое, Лёкса? Што ж гэта будзе зараз? — зноў падхопліваецца Лёна, заломваючы рукі, і пачынае хадзіць з кутка ў куток, уздоўж кніжнай паліцы, туды-сюды, туды-сюды. — Шатэрнік... Здурэў Ян! Як ёсць, здурэў, відаць, ад гарэлкі, што руку падняў на... Ты сказала: калі памрэ? Дык ён — жывы? Ён мо выжыве?
— Я званіла. Надзеі амаль ніякай.
— Амаль ніякай... Значыць, Яну не выкараскацца.
Лёна зноў усхліпвае. Цяпер ужо гучна, уголас. І раптам, як злякнуўшыся нечага, рэзка прыпыняецца, усім грузным целам паварочваецца да мяне і застывае. Міргаюць павекі, шавеляцца губы, а ні слязінкі — з воч, ні слова — з пабялелых губ. Страсаючы здранцвенне, яна праз немалое намаганне робіць крок, яшчэ адзін крок да канапы і ціха апускаецца на краёк, побач са мной.
— А ты? Што будзе з табой, Лёкса?
Ноч. Зноў навалілася ноч. Зноў вярнулася адчуванне бяздоннай у абодва бакі чарнаты, з якой мне ніколі не выбрацца. Змрок чорнымі цяжкімі хвалямі, ліпкімі ад задушлівай гарачыні, калыхаецца ўшчытную да твару — я не магу адарваць галаву ад падушкі, не магу расплюшчыць вочы і бачу — бачу! — чорнае калыханне, і кароткія, на адзін перашчоўк гадзінніка, таямнічыя бліскі за ім, і гадзіннік... Стары, у невядома далёкія гады зроблены, драўляны гадзіннік на сцяне, — там, дзе павінна быць сцяна, а зараз — чорны прагал, бяздонная яма, прыкрытая хвалямі змроку. Усё паглынула яма, а гадзіннік вісіць, пашчоўквае — толькі што вырас і стаў аграмадным: калі б я здолела расплюшчыць павекі — не ўмясціўся б у позірку. Я ведаю. Я неаднойчы падглядвала за ім, калі ночы былі яшчэ цямнейшымі, чым гэта, і ўсе ў хаце засыналі.
Калі ўсе засынаюць, я перастаю баяцца ночы, чарнаты і пашчоўквання гадзінніка на цвіку, убітым у гэту чарнату. Я — застаюся сам-насам з усім гэтым, і лёгка ўгаворваю свой страх, і магу расплюшчыцца, адкрыць вочы і пераканацца: ніхто, нішто і ніадкуль не пагражае мне, і ён, страх, — гэта я сама, гэта маё худое цельца пад мяккай ільняной пасцілкай, вільготнай ад няроўнага, гарачага дыхання там, дзе я пакусвала яе край, каб не застагнаць ад злоснага, на мяжы слёз, бяссілля. Усё яшчэ дзіцячага бяссілля! Таму што калі б мне споўнілася не мае сем год, а, скажам, сямнаццаць, я адмяніла б і ноч, і сон, што кожны раз падоўгу не прыходзіць, і пакутнае чаканне святла, золку і... таго дня, калі я стану вялікай, дарослай, і ўцяку ад гэтых чэпкіх, нястомна таропкіх стрэлак гадзінніка і яго аграмаднага, па ўсю ноч, маятніка, што раскалыхвае цяжкі змрок. Раскалыхвае так моцна, што пачынаюць хістацца падлога і ложак, і высокі, набіты саломай сяннік, на якім спім мы з Лёнай. Лёна — спіць. Побач са мной. Ледзь уткнулася носам у маё плячо і ўжо цёпла пасапвае, не зважаючы ні на чарнату, ні на гадзіннік, які гулка адбівае кожныя паўгадзіны, ні на бацькоўскі ложак, каля акна, ад якога разыходзяцца па хаце гарачыя хвалі шэпту, шолаху, незразумелых і чамусьці брыдкіх гукаў. Хвалі пракочваюцца і па мне, цераз мяне, хоць я шчыльна затыкаю вушы пальцамі, да болю ў вачах сціскаю павекі і стараюся думаць пра штосьці чужое, далёкае. Але пра чужое, далёкае — не атрымліваецца, таму што ўсё далёкае адразу пачынае нагадваць бяздонную начную чарнату, якая ўцягвае мяне і не можа ўцягнуць, як не можа ўцягнуць стары драўляны гадзіннік з вялізным, асветленым невядома кім і адкуль цыферблатам і. пляскатым, занадта гучным маятнікам. І я пачынаю думаць пра гэты гадзіннік. Пра яго пляскаты маятнік, што не робіць ніякіх засечак на сцяне, хоць і адсякае, няспынна адсякае маленькія прамежкі часу — імгненні, якія спакваля складваюцца ў гадзіны, ночы, гады. У мае ночы, у мае гады. Як раней у чыесьці іншыя.
— Няўжо ты не разумееш? — выразна чую раптам матчын голас і, паслабіўшы крыху палец, вызваляю адно, вуха: усё роўна чуваць.
— Няўжо ты не раскумекаў дагэтуль, што гэта Шатэрнік і з’еў цябе, глынуў, нават не папярхнуўшыся? У сябрах скрозь хадзіў, вочы табе заліваў...
— Кінь, Воля, не пачынай! І Шатэрніка не чапай. Пры чым тут Шатэрнік?
— Пры чым?! Ты яшчэ пытаеш, пры чым? Госпадзі божа ты мой, — не зашаптала, засіпела маці, — чэрці яму пелі, твайму сябруку, калі ён думкі свае выношваў. Ды ён спаў і бачыў сябе ў тваім крэсле! І каб жа толькі крэсла выбіваў з-пад цябе, сляпога, ён жа на аўтарытэт твой паквапіўся, на павагу людскую да цябе. Хто ты зараз для ўсіх? Хто? Былы герой? Былы партызанскі камандзір? Былы суддзя Радзінскі?
— Кінь, Воля! Жывы я яшчэ!
Я скаланулася. Словы, вымаўленыя цвёрда, у поўны голас, скаланулі мяне і ўціснулі ў гэты рух. Спярша — у гэты рух, потым — у наступны: таропка затыкаю пальцам вуха, спрабуючы праваліцца ў чарнату, у чорную бездань, толькі б нічога не чуць. Нічога, нічога, нічога! Навошта мне гэты пузаты, круглатвары і круглавокі: Шатэрнік у вечнай скуранцы, які ніколі не праміне, каб сваёй гарачай, потнай далонню крануцца маёй шчакі і шапялявым з нейкім салодкім прысвістам голасам прагугніць: «Расцеш?» Быццам я магла не расці! Расту. Толькі вельмі марудна расту: як навязвае хто...
Шатэрнік, Шатэрнік! Наш дом як пракляты гэтым чалавекам. Быў сябрам — стаў суддзёй, змясціўшы бацьку, і ходзіць з вялікім бліскучым партфелем... Заходзіць ледзь не штодня і кожны раз прыносіць у партфелі акуратна загорнутую ў газету бутэльку... Памінае нейкія завершаныя ці незавершаныя справы ў судзе. Маці ж цёнгле памінае яго, Шатэрніка. Нават у ложку, калі трэба спаць. Калі так хочацца спаць!
— Ты ж чысты. І Шатэрнік ведае, што чысты. Ты ж не браў тых грошай. Гэта я, па сваёй дураце, узяла. Дык я ж не ведала, што з-за іх гэткае ўсчацца можа, што з-за іх цябе... Ты чуеш, Стась? Я ж не ведала.
Бацька не адгукаецца, а маці (быццам за дзень таму душу не пераела!) шэпча і шэпча:
— На кватэру дзяржаўную вока загарэлася, на пасаду... А мо і ўва мне прычына? Мо гэта я паміж вамі ўстрагла? Яму ж не першыня: цёнгле аблізваўся, на мяне гледзячы, на маё шчасце. Грошы тыя, узятыя мной, згадаў... Дык аддалі ж, вярнулі мы тыя грошы! Чуеш, Стась? Чуеш? Як жа мы жыць будзем зараз? Маці твая, відаць, склінае мяне...
Бацька маўчыць. Глуха, заціскаючы рот рогам пасцілкі, кашляе зрэдчас і маўчыць. І я ўслухваюся не ў словы матчыны (штосьці зноў пра Шатэрніка, зноў пра сябе), а ў гэта яго пакашліванне, у яго маўчанне, і прашу, немаведама каго бязгучна прашу: зрабі так, каб яна замоўкла, каб яна заснула!
— Ты зусім не слухаеш, Стась. Ты зноў за сваё...
— Жывы я яшчэ, — адзываецца той, і я не пазнаю яго голасу, глухога і быццам асіплага. — Жывы ж я яшчэ, жывы, Воля...
Словы як расталі ў чарнаце, зніклі, згубіліся сярод знаёмых, невыразных і чамусьці брыдкіх гукаў ці рухаў; і зноў я трапляю ў палон да гадзінніка, да нястомна таропкіх яго стрэлак і аграмаднага, на ўсю ноч, маятніка, што раскалыхвае цяжкі змрок і робіцца ўсё больш падобным на бліскучы вогненны шар... І вось ужо хтосьці нябачны адарваў маю галаву ад падушкі, асцярожна ўзяў мяне на рукі, падняў і пасадзіў на гэты бліскучы шар, на пляскаты яго край. Як на арэлі. Я баюся апячыся і ўсё ж чапляюся рукамі за край, каб не зваліцца, і лячу — лячу спачатку ў адзін бок, туды, дзе далёка на ўсходзе ледзь прыкметна бялее палоска святла, пасля ў другі бок, туды, дзе згушчаецца цяжкі, ліпкі ад задушлівай гарачыні змрок. Туды-сюды, туды-сюды...
У мяне кружыцца галава. Я хачу саскочыць і не бачу, куды можна скочыць: з абодвух бакоў — бяздонная чарната, з якой потым ніколі не выбрацца, унізе — ні ложка, ні падлогі... Становіцца страшна. Страшна, што я так і не вырасту — не паспею, што я буду гайдацца над гэтай ноччу, пакуль стане сілы трымацца, чапляцца, пакуль не ўпаду ў ноч, у яе бяздонную яму. Страшна, што больш нічога не будзе — нічога! — хоць для нечага ж я нарадзілася, для нечага расла на зямлі.
Усё вышэй увінчваецца ў цёмнае неба вогненны шар. Усё больш кружыцца галава. Я баюся ўпасці і — падаю...
— Лёкса! Прачніся, Лёкса!
Хтосьці будзіць мяне, а я ніяк не пазнаю, чый гэта голас. Бабулін? Матчын? Што яна хоча ад мяне?
Штосьці вільготнае, прыемна прахалоднае апускаецца на лоб — становіцца лягчэй дыхаць і лягчэй думаць. Я павінна — павінна! — прыдумаць і ўсё-ткі прыдумаю, як ачысціцца ад мінулага. Яно, мінулае, не мае на мяне ніякіх правоў... І не мела. Урэшце, ніколі не мела! Я сама — няхай за валасы часам, але сама выцягвала сябе з чарнаты, са страху, са слабасці. Я не дам сцягнуць сябе назад. Усё зраблю! — выракуся мінулага, выракуся брата... Хіба ён не выракся мяне сваім учынкам? Нікога не хачу! Я сама... Адна... Я не дам сябе растаптаць, не дам!
— Лёкса! Божа мой, Лёкса!
Расплюшчваю вочы: на шкляной сцяне, праз якую відаць паліцы з кнігамі, пагойдваюцца разныя, амаль празрыстыя цені лісцяў. Якія лісці? На вуліцы восень...
— Лёкса, ты чуеш мяне?
Я чую. Я раптам разумею, хто так доўга будзіць мяне: Лёна. Яна вечна цягнецца за мной хвастом, вечна хоча мне ўслужыць... А плача — па Яну! Слязінкі капаюць мне на твар, прапякаючы скуру, а плача нябось па Яну... Хто яго штурхаў? Мсціўца, ты ж разумееш! Душа не вытрымала! А чаму мая душа магла вытрымаць столькі... Столькі... Не, ён не здолее пацягнуць мяне за сабой. Я ўсё зраблю. Усё, і звыш таго, што ўсё...
Штосьці балюча ўпіваецца ў руку. Я хачу атрэсці гэтае «штосьці» і не магу: рука заціснута чыёйсьці дужай рукой і не можа нават зварухнуцца.
— Ну, вось. Усе страхі мінулі, Алена Станіславаўна. Пры сардэчнай недастатковасці гэта зрэдку здараецца.
— Не ведаю, як і дзякаваць вам! Падняла да пеўняў...
— І правільна зрабілі. Калі не змагу зайсці праз гадзіну-другую, прышлю «хуткую».
— А гэтага... Вадзім Пятровіч, рабіць не трэба! — умешваюся ў размову нечакана для іх дваіх: Лёна ўскрыквае і хуценька заціскае рот далонню, а Звонаў, азіраючыся ўжо амаль ад дзвярэй, насцярожана і ўсё ж задаволена хмыкае:
— А што я казаў!
— Лёкса! Як ты мяне напалохала! — зглынуўшы з уздыхам радаснае здзіўленне, ускліквае Лёна.
— Дык не трэба «хуткай», Аляксандра Станіславаўна?
— Не трэба. Дзякуй.
— Тады я сам зайду. Вы дазволіце?
— Буду рада.
Штосьці балюча ўздрыгвае ўнутры і тут жа, адкінутае маім пагардлівым: «Глупства!», сцінаецца, аціхае. Ды я больш і не ўслухваюся: раскісла! назад азіраюся! як паненка спешчаная млець пачынаю! Дзейнічаць трэба, штосьці рабіць трэба, а не ляжаць.
Электрычка ідзе хутка. Вагон амаль пусты. На другім канцы яго, адсунуўшыся ад акна, хутаецца ў вялікую клятчатую хустку бабулька. Праз дзве лаўкі ад яе — адтуль зрэдчас чуюцца нягучныя ўсхрапы — вытыркаюцца ў праход чыесьці запырсканыя граззю боты, перада мной — спіна з амаль уцягнутай у плечы галавой у берэце, з-пад якога тырчаць няроўна падрэзаныя, пабітыя сівізной валасы. Ды збоку, за якія два крокі, азіраючыся на мяне, шэпчуцца дзяўчаткі — у аднолькавых паралонавых куртачках, зашпіленых да падбародка, аднолькава падстрыжаныя пад «алімпійку», яны, усе трое, здаюцца блізнятамі ад розных бацькоў: мода заўсёды ўсіх абязлічвае...
— Станцыя Седча! — хрыпіць схаваны пад абіўкай рэпрадуктар, і я міжволі кратаю плячамі, страсаючы здранцвенне: у вагоне халаднавата.
Праз тры прыпынкі — яшчэ хвілін пятнаццаць ехаць — Рудзенск! Ру-дзенск... Немаведама адкуль узніклая назва. Невядома нават: назва чаго? Пасёлка, які вырас укруг чыгуначнай станцыі ў другой палове мінулага стагоддзя, ці чыгуначнай станцыі — пасля таго як чыгунка ўрэзалася ў старое, акружанае барамі паселішча? Паселішча, а то і горад. Калі па назве меркаваць, дык тут, ва ўзгорыстай лагчыне, між Пціччу і Свіслаччу, стаяў некалі горад, хай сабе не такі вялікі і слынны, як Менск, Віцебск або Смаленск.
Не ведаю чаму, але мне скрозь хацелася, каб хоць у мінулым Рудзенск быў горадам. Гэта надало б яму вагі, а то нават раён перавялі далей на дваццаць кіламетраў. Я шмат каго распытвала, толькі ніхто нічога не помніў. Большасць людзей пасяліліся тут пасля нядаўняй вайны, калі ўсяго, што ацалела, было — чыгуначны насып з пакарабачанымі рэйкамі ды цагляны будынак школы без аднаго зашклёнага акна, дзе, па словах бацькі, была ў вайну нямецкая жандармерыя. Бацька ведаў. У вайну ён камандаваў разведкай у партызанскім злучэнні. А мне і з яго слоў усё было відаць. І чыгуначны насып — там, дзе ён высіцца і дагэтуль, грэючы на сонцы сталёвыя бліскучыя рэйкі, здалёк, з пагорка, падобныя на гадзюк. І тры галоўныя вуліцы — адна за чыгункай, дзве ў цэнтры пасёлка, што студзілі і ніяк не маглі астудзіць папялішчы наўкруг. І двухпавярховы з чырвонай цэглы будынак школы з павыбіванымі вокнамі і абгарэлым дахам... Але ж гэткім пасёлак быў у вайну, калі я нарадзілася. А раней? Даўней? Ніхто нічога не помніць...
— Помніш, ён сказаў: «Пляваць мне на вашых амураў! Вядома, чым усё завяршаецца...» Помніш?
— Адумысла ўсё. Сам жа пад тваімі вокнамі кожны вечар высвіствае!
— Дык не забароніш. Нораў нораву не ўказ.
— Ой, дзевачкі, што я вам скажу!
— Цішэй, Аня...
Паварочваю галаву ў бок паралонавых куртачак, але яны ўжо згрудзіліся на лаўцы, зліўшыся ў адну чырвоную пляміну, у адно неразборлівае «ш-ш-ш...». І я зноў пачынаю пазіраць у акно, на голыя, пашкуматаныя ветрам і дажджамі пералескі, на нізкае, сям-там з яркімі ультрамарынавымі разрывамі неба за імі.
Рудзенск. Суддзя Радзінскі. Лёкса Радзінская, я... Раней мне чулася ў гэтых словах нейкая загадкавая сувязь, быццам менавіта тут, у пясчанай (калупні рыдлёўкай — і пясок!) зямлі, у цьмяным, адцятым ад людской памяці мінулым і знаходзяцца дужыя, не высахлыя праз столькі пакаленняў карэньчыкі майго жыцця. Знайдзі я іх, крані — і стала б зразумела, што я не проста дачка суддзі Радзінскага, што я — гэта Я. Дачка гэтай зямлі. Асобна ад усіх і побач, за крок ці нават за паўкроку ад цэлага народа маіх сваякоў, падобных і непадобных на мяне, з маім і зусім не з маім прозвішчам.
Ды тэта толькі сказаць лёгка: знайдзі і крані... Дзе ты іх знойдзеш, тыя карэньчыкі, калі колькі хто ні капаў, усё выварочваў пясок, друз, патронныя гільзы, асколкі, што яшчэ не паспелі заржавець і зусім іржавыя — рассыпаліся ад дотыку. Мы таксама капалі, на пусташы за школай, — дык рыдлёўку было не ўбіць! Чаго толькі не выкалупвалі з зямлі! І салдацкую каску, і ружжо яшчэ часоў вайны 1812 года, і срэбны, пабіты чарнатой нацельны крыжык, і цэлы стос старых сцёртых манет — гэта калі не лічыць усякага непатрэбнага для гульні ламачча і самай сапраўднай гранаты, што ўзарвалася каля агню раней, чым Юзік, Юзік Чарнуш з Пралетарскай, скаціўся ў канаву, адкуль я махала яму. Махаць махала, а ён не паспеў. Выбух скалануў зямлю, у якую я ўціснулася носам, а Юзік з таго дня пакульгваў — асколкам нагу зачапіла. Спраўная была граната.
Карэньчыкаў не знаходзілі. Калі яны і былі, дык недзе глыбей, вельмі глыбока — не дакапацца. Таму і не помніў ніхто нічога з даўніны, што ніхто не мог садраць ці хоць бы прабіць напластаванні пяску, друзу і жалеза — напластаванні самых розных часоў. То ў адзін бок, то ў другі каціліся ваенныя армады, сціраючы самыя сляды чалавечага жыцця, а жыццё зноў адраджалася, людзі зноў будаваліся на ранейшым месцы, зноў спадзяваліся, што новая навала абміне іх. Як і сёння спадзяюцца.
Пасёлак, канечне, самы звычайны, адзін з дзесяткаў, а то і сотняў гэткіх жа або падобных, але як ён выглядаў у мінулым, якім ён стане ў 'будучым, невядома. І людзі, як і я, жывуць у тэтай невядомасці, акружаныя ёй, адасобленыя ёй ад сваёй уласнай будучыні.
— Станцыя Рудзенск! — адкашляўшыся, захрыпеў рэпрадуктар, быццам я магла раптам не пазнаць забалочаны выган укруг спрамленай у канаву безымяннай ручаінкі, удзірванелы двор былой нафтабазы з трыма скасабочанымі цыстэрнамі, высачэзную ліпу з буслянкай насупраць станцыйнага склада...
Ліпы — няма! Як скінуць вокам — пуста. Я нават не паверыла спачатку. Саскокваю на платформу і ўсё шукаю вачамі знаёмы абрыс... Здзіўлена ўслухваюся ў балючае шкадаванне: яно ўзнікла раптоўна і не адпускае, быццам не старую ліпу, а штосьмі вельмі маё адцялі ад пасёлка.
— Лёкса?
Азіраюся, зрабіўшы ўсяго колькі крокаў па платформе. Хмурнею: гэтага трэба было чакаць — не адзін, дык другі пазнае!
— Прабач. Ты ж цяпер Аляксандра Станіславаўна нябось?
— Ю-зік? Чарнуш? — нават не спрабую схаваць непрыемнага здзіўлення, пазнаючы ў чалавеку з уцягнутай у плечы галавой, якую быццам сплюснуў занадта цесны берэт, колішняга сябрука сваіх не па-дзіцячы зацятых пошукаў свабоды ад усіх (тады думалася, што гэтакая свабода бывае!).
— Чарнуш. Думаў, не пазнаеш. Добры дзень! — падае ён мне руку, і, калі, не падрыхтаваная да гэтага руху, я нейкае імгненне маруджу, супіць бровы і цішэй дадае: — Думаў, не пазнаеш.
— Чаму ж! — спадцішка разглядваю я яго скуласты, стомлены зараз твар, яго плашчовую, зашмальцаваную ля кішэняў куртку і тупаносыя з тонкай не па сезону падэшвай карычневыя туфлі.
— Здараецца, людзі пазнаюць толькі тых, каго могуць паставіць побач з сабой.
— О-о! Ці не філосафам ты стаў за гады, калі мы не бачыліся? Тое я і гляджу, што ў валасах сівізны багата, — няўдала жартую, нават сама не ўсміхнуўшыся на жарт, і ў думках падшукваю ўжо іншыя словы, каб неяк загладзіць сказанае. Нічога вартага не знаходжу і сур’ёзна, сумна зазначаю: — Побач з чалавекам, Юзік, часта толькі яго цень.
— Цень? — прыжмурваецца той, начэсваючы тым жа рухам, што некалі ў маленстве, нос. — Гэта штосьці з кніжак. А я — пра жыццё, Лёкса.
Мы сходзім з драўляных масткоў, пакладзеных паміж рэйкамі, і .кіруемся праз з’езджаны, разбіты машынамі прыстанцыйны пляц лявей, да вышчарбленага і, відаць, за ўсю восень ніводнага разу не чышчанага тратуара — шляхам зараз не прайсці з-за гразі і вялікіх, цераз увесь шлях, лужын.
— Калі спілавалі старую ліпу? — пытаюся, каб не маўчаць. — Неяк пуста стала.
— Не спілоўвалі. Сама ўпала, калі вецер пачаў лютаваць. Тры зімы таму.
— А буслянка?
— Што буслянка? Зімой жа было.
— Буслянцы якое месца вызначылі? Дзе яна зараз?
— Не ведаю. Пра гэта неяк ніхто не думаў.
Ну, канечне! Хто б тэта сёння пра буслянку думаў? І я ж проста так згадала: позірк зачапіўся... У душы нечакана ўспыхвае злосць. Бязлітасны, пякучы яе агеньчык ліжа нутро, здзекліва высвечвае якіясьці цёмныя расплывістыя пляміны. Словы не словы... Свабода ад усіх! Сябрук! Старая ліпа! Чаго, запытацца, ехала? Гразь пасялковую мясіць? Юзіка, што, калыхаючыся з боку на бок, пакульгвае побач, разгаворваць? Дык навошта яго разгаворваць? Ён жа не можа не здагадвацца, з якой нагоды я завітала ўпершыню пасля матчынай смерці. Носа не паказвала, а тут з’явілася! Дурань і той бы здагадаўся, а Юзіка ў дурні не запішаш. Дык чаму і не спытаць яго прама, як ёсць?
— Ты, пэўна, з-за брата прыехала? — зіркае той раптам на мяне: учуў, няйначай, перамену ў настроі.
Нашы позіркі сустракаюцца.
— Ты што-небудзь ведаеш, Юзік?
— Тое, што і ўсе.
— А што ведаюць усе?
— Мінулага не падзялілі. Штосьці пра бацьку Ян крычаў, пра паперы трыццацігадовай даўнасці... Іуду памінаў... Хварэў Ян апошнія месяцы. Усю восень, лічы. Хмуры быў. Нелюдзімы. Нават выпіваў рэдка. Нячысцік яго ў той дзень у сталоўку панёс! І з хлопцаў нікога побач не аказалася.
Моўчкі, не адказваючы Юзіку, думаю над яго словамі: усё рассыпаецца — ніяк не магу сабраць словы ў адно. Бацька... Паперы... Былі нейкія паперы? Але, каб яны былі, я ведала б пра іх! Якія паперы? Адкуль?
— Якія паперы? — прамаўляю ўголас.
— Немаведама якія. Зараз ужо і не высветліць, мусібыць. Калі хто што ведаў пра іх, дык толькі яны двое. А мо і яны не ведалі: хвароба ці хмель розум аднялі.
— Хмель, кажаш? А людзі... суседзі як да ўсяго гэтага паставіліся?
— Ты не павіталася са сваёй былой настаўніцай, Лёкса.
— Што? — здзіўлена зіркаю на яго, потым — цераз плячо — назад: жанчына ў шэрым габардзінавым макінтошы, старанна абмінаючы лужыны, кіруецца да газетнага кіёска. — Соф’я Захараўна? Я не заўважыла. Гарадская звычка, ведаеш. З сотнямі людзей на вуліцы размінаешся штодня. Звычка.
І тут жа думаю, што звычка ў гэтым выпадку, напэўна, ні пры чым: проста ў гэту хвіліну, абмінуўшы школу, дарога забірала крута ўгору, а там, за ўзгоркам — праз тры хаты, на рагу Савецкай і Пралетарскай — стаіць хата майго маленства. Пустая зараз. Замкнёная... Але пра гэта лепш не думаць!
— Ты не адказаў мне, Юзік.
— А што суседзі? Шатэрніка ў нас скрозь не любілі, ты ж ведаеш. Але не любіць — адно, а бутэльку аб галаву разбіць — другое. Старасці яго спачуваюць. Дажываў жа ўжо, маўляў, стары сваё... А Ян? Хто для іх Ян? Адзін з Радзінскіх, кінуты сваёй сям’ёй. Адзін з тых, хто п’е ўжо без просыпу, без ачунку, прапіваючы рэшту свайго жыцця... Пагаварылі бабы, павойкалі, згадваючы былое, і зноў — кожная сама ў сабе, у сваіх клопатах, у сваіх дзецях. Неаднойчы ж і раней да панажоўшчыны даходзіла: сп’яну і белае чорным здасца!
З няўцямнай тугой услухваюся ў Юзікавы словы, ужо не чуючы іх, не прымаючы: хата, родная нават у сваёй балючай адчужанасці, пакінутасці, набліжаецца, насоўваецца на нас — на мяне! — як ні запавольваюцца мае крокі, як ні працівіцца мой пагляд. Пастарэлая, прыгорбленая (відаць, кроква струхлела ці надламалася пад цяжарам цяжкой цэментавай чарапіцы), яна быццам урасла на цэлую прызбу ў зямлю, у набраклую дажджамі раллю агарода, і латаны-пералатаны, чым траплялася пад руку, плот толькі падкрэслівае яе недагледжаную старасць, яе пакінутасць. Чым больш я ўзіраюся ў хату, тым больш яна нагадвае пастарэлую, апранутую ў паношаныя лахманы з чужога пляча, абыякавую да сябе і ўсяго вакол жанчыну, у якой амаль немагчыма пазнаць калісьці знаёмую постаць. Зводжу павекі: на кароткі міг раптам здаецца, што не да двара свайго, не да хаты я іду, а да нерухома застылай, як урослай у зямлю, жанчыны, плечы якой акрыты парудзелай ад часу плюшаўкай, і не пазнаю, не хачу пазнаваць, што гэта жанчына за колькі крокаў ад мяне — матка...
— Лёкса? Табе кепска? Ты не можаш ісці?
Тут толькі заўважаю, што стаю на месцы, учапіўшыся здранцвелымі пальцамі ў Юзікаў рукаў, і адно вуліца, бліжэй да платоў зарослая палыном і пырнікам, перабягаючы Савецкую, па якой мы ішлі, аддзяляе мяне ад нашай сядзібы.
— Можа, да нас зойдзем? Чаю вып’ем, пагамонім, былое прыгадаем, даўняе і нядаўняе. Колькі гадоў не бачыліся! Знайшлося б, пра што пагаманіць.
— Не-не! Дзякуй, Юзік. Прабач, мне і сапраўды на якую хвіліну кепска стала. Сэрца, ведаеш...
— Вось і зайшла б. Адпачыла. Мама б на цябе парадавалася... У вас жа, няйначай, замок вісіць.
— Дзякуй. Іншым разам.
— Іншым дык іншым. Будзь здарова, Аляксандра Станіславаўна. Калі што якое, мяне адшукаць лёгка: і двор стары, і дом стары, і памяць з дому ніхто не выганяе.
Юзік не пазірае на мяне. Дагаворвае наогул сам сабе. І вось ужо так і не падняўшы вачэй, зварочвае на сваю вуліцу і шпарка, значна мацней кульгаючы, аддаляецца ў бок сваёй хаты. Міжволі праводжу яго позіркам, не могучы адвярнуцца ці хоць бы адмахнуцца ад раптоўнага, раптоўна ўзніклага пачуцця сораму, як у судзе з Юзікам размаўляла — ні пра сям'ю, ні пра занятак ягоны не распытала. І запрашэнне не прыняла... Пакрыўдзіла чалавека, моцна, відаць, пакрыўдзіла, а ён жа калісьці быў сябрам. Калісьці... у маленстве...
Ат! Калі тое было! Хоць і не забылася, а мінулася. Нават хата, што некалі ганарліва высілася на пагорку, выхваляючыся шэрай, яшчэ даваеннай чарапіцай, асела ў зямлю, згорбілася. Што ж пра нас сказаць. І мы пастарэлі. І мы іншыя. Што карысці на сябе ранейшых азірацца? Разышліся сцежкі. Размінуліся гады. Што я сюды ў госці ехала? Што я...
Затрыманая гэтай думкай, спыняюся пасярод вуліцы, апускаю вочы на свае запэцканыя граззю боты, разгублена азіраюся: а чаго я ехала? Куды? Навошта? На хату апусцелую паглядзець? Сябе ёй паказаць. Суседку, у якой жаба на языку не ўседзіць, распытаць пра тое, што здарылася? Глупства. Непралазнае глупства: ёсць жа матэрыялы следства, ёсць жа сведчанні добрага дзесятка людзей!
Рэзка, не зважаючы на лужыны, што пазаплывалі граззю (боты на станцыі ля вадакачкі абмыю!), паварочваю назад. Не назад, а ўніз па Пралетарскай, каб выйсці ёй да шашы і шашой вярнуцца на вакзал. Іду. Ледзь не бягу. Ногі ў каленях млеюць, а я прыспешваю і прыспешваю крокі, спіной адчуваючы пустыя, цёмныя вокны хаты, быццам чыйсьці пусты, цёмны позірк — зацята-настойлівы позірк услед. Гэта нагадвае ўцёкі. Я разумею. І нічога не магу зрабіць або змяніць: невядомая сіла, невядомы страх гоняць мяне прэч. Далей і далей. У бок станцыі. Назад. Да звыклай, даўно здабытай для сябе бяспекі і ўтульнасці.
Зноў гэты няўлоўны, зацята-настойлівы позірк! Хто, адкуль заўсёды сочыць за мной, адумысла не адпускаючы ні на хвіліну? Што ні зраблю, што ні скажу ці толькі падумаю — тут жа заварушацца, пабягуць па спіне халодныя ліпкія мурашы. Азірнуся ж — ззаду прыкрытая засланкай печ. Або ўрослае ў бэзавы куст акно. Або сцяна і на ёй фотаздымкі, зашклёныя чыёйсьці — не маёй! — памяццю. Або вялізнае, пад самую столь люстэрка ў чорнай разной драўлянай раме, набытае недзе маткай.
Прычына, відаць, якраз у гэтым люстэрку. Ці мо ў маёй пагардзе да яго, да яго роўнай бліскучай паверхні, якая аднолькава абыякава адлюстроўвае ўся і ўсіх, чый цень на яе патрапіць, да яго зацятай праўдзівасці і ўмення выгледзець кожную рыску, кожную радзімку або гарбінку, хоча таго чалавек ці не хоча, да яго шырокай чорнай рамы, якую кожны тыдзень, па загаду маці, праціраю анучкай, змочанай у керасіне, а яна ўсё роўна відочна старэе і пакрываецца дробнымі белымі кропачкамі. І няхай старэе. Хутчэй рассыплецца, хутчэй асыплецца дробнай пацярушкай. Бач, узяло за звычку назіраць за мной!
Ведама, прычына толькі ў ім. Недарэмна матка яго так любіць, як ні сядзе, дык усё так, каб пераглядвацца з ім, — зловіць, што я пагардліва ўсміхаюся, ажно закалоціцца ўся: «Не маеш, чым заняцца? Прэч адсюль!» А адкуль — адсюль? З вачэй? З хаты? З сям’і? Дык я ж і так ледзь не ўвесь час на вуліцы.
Сям’я! Гучыць зусім як «сем я». Праўда, нас не сем, а шэсць. Нават пяць, калі не лічыць мяне. А мяне можна не лічыць. Я неяк непрыкметна для ўсіх — ды і для сябе самой — выпала. Не старэйшая і не малодшая з дзяцей. Не сын — прозвішча і тое не захаваецца. Не красуня, каб хваліцца мной, як прыгожай лялькай, перад гасцямі і суседзямі.
Не красуня? Ды чаго там! — брыдкае качаня. Нельга ж гэтага не разгледзець у такім аграмадным люстэрку. Бачу. Не маленькая. Ат! Усё гэта як за плот... Лепш бабулю слухаць. І чакаць. Чакаць, пакуль вырасту і тады ўжо... О, тады ўжо я сама сабе вызначу ролю. Вялікую. Ганаровую. Самую ганаровую! Такую, для якой не важна, даўгаватыя ў мяне твар і нос ці не, мяккія хвалістыя валасы, ці каляныя і непаслухмяна тырчаць за вушамі, выбіваючыся з тонкіх, чыста казіных коскаў. Чалавека, урэшце, вызначаюць не нос і не твар. І не валасы. Не пазірае ж ніхто на бацькаў нос або на яго залысіны над ілбом, калі прыходзіць да яго па справе. Ну, а калі ўжо ён у судзе прысуд чытаў!..
Я магу стаць гэткай, як бацька. Я і па характару пасачыла яго, і з твару — зусім як ён: і лоб, і нос ягоныя, і падбародак гэтакі ж непрапарцыянальна малы, як да ўсяго доўгага твару. Нават у косці шырокая, як бацька. Нават ростам яго даганяю. Высокая і вострая ўся: плечы сабе тырчаць, локці сабе, каленькі сабе... Зрэдку, як зараз, калі нікога ў хаце няма, я ўсё ж узіраюся ў люстэрка, чаго там! І бачу, што нічога не паправіш. Толькі што высалапіць, паказаць язык можна. Люстэрку. Ці свайму адбітку ў ім...
— На месца іконы ніхто ніколі люстэрка не чапляў, — ціха, як сама сабе, прамаўляе ў мяне за спіной бабуля, і, калі я азіраюся (злавілі!), строга ківае галавой і смешна, па-птушынаму, узмахвае рукой у бок люстэрка. — Робіце што хочаце!
— Ты несправядлівая, ба. Я б хацела запусціць у гэтае люстра як не каменем, дык хоць каменьчыкам. Дзынь! — і пасыпаліся б зіхоткія асколкі.
— Бог з табой! І не ўздумай, Ляксандра, — хмурыцца яна. — Не ўздумай зрабіць гэткае ўзапраўду. Чаго добрага потым маці...
— Толькі і чуеш скрозь: маці, маці, маці! Маці сказала... Маці хацела... Маці загадала... — успыхвае ва мне калючы, злосны агеньчык: я нават не даслухала таго, што памкнулася сказаць бабуля. — А чаго яна камандуе ўсімі: бацькам, мной, табой. Ты ж у гэтай хаце гаспадыня, ба! Ты, а не яна.
— Што гэта за тон, Ляксандра? Як ты можаш асуджаць яе? За што? Яна — твая маці.
— Маці? А што гэта такое — маці? Чаму я павінна паважаць маці ў жанчыне, якая, нарадзіўшы мяне, мяне не любіць? Не любіць... і саромеецца мяне.
Бабуля маўчыць. Сумна, з балючым сумам у вачах узіраецца ў мой счырванелы ад узрушэння твар і маўчыць. А я, адступіўшы крыху ад яе пагляду, ужо не магу спыніцца.
— Так, так, не любіць. І саромеецца. І ты маўчыш, бабуля, бо не ўмееш схлусіць: ты адна ў гэтай хаце ніколі не хлусіла мне. А яна... Яны... Мне схлусілі ўжо тады, калі далі мне жыццё: нікому не патрэбна было маё нараджэнне. «Брыдкае качаня, якое ніколі не стане лебедзем...» — вось што яна сказала нядаўна пра мяне пузатаму Шатэрніку. Як жа! Яна — светлавалосая прыгажуня з зялёнымі, як у вядзьмаркі, вачамі, а дзеці — у бацьку: гарбаносыя і даўгатварыя! А навошта было нараджаць нас? У мяне спыталі, ці хацела я нарадзіцца? Можа, я не хацела?
Адчуваю, што мае словы нейкім чынам крыўдзяць бабулю — не ёй іх трэба выказваць. Але хто б яшчэ выслухаў мяне — маю злосць, маё злоснае бяссілле? Злосць даўно душыла мяне, не давала спаць па начах, не давала дыхаць, і, калі раптам зачапілася за яе, пацягнула нітачку слоў, мне здалося, што разам са словамі я магу выдраць з сябе і яе — вызваліцца, нарэшце.
— Вы ўсе думаеце, што я малая, што я нічога не бачу, нічога не разумею. Лепш бы і сапраўды, пазычыўшы ў сабакі вочы, не бачыць нічога і не разумець. Дык не! Кожны ў вочы, у вушы, у душу лезе, а адбівацца, хоць бы адгарадзіцца неяк — не смей! Глядзі! Слухай! Прытварайся, што шчаслівая ўсім, што бачыш і чуеш! А ў мяне спыталі, ці шчаслівая я? Можа, я і на свет з’яўляцца не хацела...
Слоў раптам не стала. Схавацца ж, шмыгнуць за парог не дае бабулін позірк. Цяжкі, упершыню ледзь не да капца згаслы (толькі недзе на самым дне яго ледзь-ледзь свеціцца шэрань), позірк скоўвае мяне, прыкоўвае да падлогі — я не магу зварухнуцца, не магу зварухнуць губамі.
— Ты засмуціла мяне, Ляксандра. Глыбока засмуціла, анягож? Воляй бога ці воляй выпадку, як зараз пішуць, адзін нараджаецца сярод шчаслівых людзей у шчаслівы час, другі — сярод спакутаваных горам людзей у горкі для ўсёй Айчыны час. Не ўсякая маці сваім дзецям роўна. Але маці і Айчыну не выбіраюць. Той жа, хто адмаўляецца ад маці або ад Айчыны, адмаўляецца ад чалавека ў сабе. Гэта высокія словы, Ляксандра, і калі ты дарасцеш да іх, ты зразумееш, што не кагосьці, а сябе, душу сваю ты таптала зараз. Вось толькі не табе забалела, а мне, старой. Анягож?
— Але ж я...
— Сказала праўду? — яшчэ больш выпростваецца, вышэючы ростам, бабуля. — А ці ўся гэта праўда, ты ў сябе запыталася? Каб судзіць чалавека, трэба яго палюбіць. Анягож? Трэба любіць яго, ведаць усё жыццё яго, пачынаючы з маленства, а не толькі тое, што на вачах. А маленства ў тваёй маці, Ляксандра, было галоднае — яна і двух класаў пачатковай школы не скончыла. Спаткала маладою Стася, пакахала, за сваёй душой пацягнулася — вайна прыйшла, пажарамі ды крывёй усё затапіла. Жыццё не забрала — маладосць забрала... Слабая ж душа з-пад гнёту ўспамінаў і мар няспраўджаных вырвацца не можа.
— А мы, ба? А я? — разгубілася я ад яе слоў: ніколі гэтак сур'ёзна, па-даросламу, не гаварыла яна са мной.
— Жыць трэба. Чытаць трэба больш, Ляксандра. Вучыцца. Анягож? Краса да вянца, а жыццё да канца. Жыццё нас усіх рассудзіць.
Бабуля раптам адводзіць пагляд, якім утрымлівала мяне ля парога, і нечакана цяжка апускаецца на крэсла. Як абвальваецца на яго. Крэсла жаласна рыпіць, і ў хаце становіцца так ціха, што нават гадзіннік на сцяне сцінаецца, аціхае: я не чую яго гучнага, зацятага пашчоўквання. Чую, як дзесьці на вуліцы, за тры двары ад нашага, пастукваюць калёсы, а ля ганка, невядома чаму здзіўляючыся, кудахча курыца. Чую, як за колькі крокаў ад мяне няроўна, натужна дыхае бабуліна сэрца. Дыхае цяжка, з сябе...
Пяшчота, сорам, боль, шкадаванне, незразумелая віна, удзячнасць — усё разам уздымаецца ва мне, абуджанае гэтай хвілінай, падштурхвае, кідае да бабулі. Грукаюць аб падлогу каленькі — і вось я ўжо ўткнулася тварам у яе спадніцу, вось ужо шапчу штосьці няўцямнае, просячы прабачэння, вось ужо плачу, баючыся, што бабуля заўважыць, што я плачу, і зразумее... Не словам яе веру, а ёй: жыццё — большае за чалавека, яно ўсіх нас рассудзіць. Магчыма, не лепшым чынам рассудзіць, але ў гэту хвіліну я чамусьці наперад пагаджаюся з яго судом, з яго правам судзіць нас. Мо таму і плачу, мо таму і баюся паказаць бабулі заплаканы твар, свае слёзы, што слёзы быццам і не дзіцячыя. Гарчэйшыя. Даўжэйшыя...
Чым бы я апраўдвала Яна, калі б мне давялося — калі б я захацела яго апраўдваць? Апаленым вайной маленствам? Але ж гэткім яно было для цэлага пакалення людзей. Нялёгкім жыццём? Але ж лёгкім ніхто сваё жыццё не назваў бы. Старой нянавісцю да чалавека, які, магчыма, па самой натуры сваёй мярзотнік? Але ж нянавісць, хоць бы і да мярзотніка, не апраўдвае злачынства. Хваробай?
Думкі перашкаджаюць засяродзіцца, засяродзіць увагу на папцы з дакументамі следства, што Фёдар Ануфрыевіч, следчы, моўчкі, не адвёўшы акружаных зморшчынкамі (яны відаць нават з-пад дужак акуляраў), выцвілых да самага донца вачэй, у якіх лёгка чыталася спачуванне, паклаў перада мной колькі хвілін таму. Хоць і не меў права гэтага рабіць. Як я не мела права прыехаць у раён, прыйсці да яго, ведаючы, што ён любіць мяне, што ён не адмовіць... А мо і не думкі перашкаджаюць, а гэта адчуванне сваёй неправаты, сваёй здрады? Бо што ж гэта, калі не здрада — вось так раптам, з-за глыбока свайго асабістага, парушыць этыку адносін, парушыць адно з непарушных правіл у часе следства?
Мо адкласці, не чытаць пратаколы? Усё ж і так ясна. Цяжкія цялесныя пашкоджанні, якія прывядуць да смерці... Сто шосты артыкул... І потым — гэта спачуванне старога, усімі паважанага Ануфрыевіча... Я ж не хачу нічыйго спачування! Ні-чый-го. Мінулае дастала — дагнала! — мяне, і адзінае, што я магу: паслабіць удар. Не адвесці, а толькі крыху паслабіць. Каб усё-ткі ўстаяць. Выстаяць.
Позірк слізгануў па разлінаваным аркушы: «Сведчанні Ганны Шэлег». Шэлег... Шэлег... А! Гэта ж, пэўна, старая Шэлежыха, што ўсё жыццё прабегала за сваім мужам, раўніва высочваючы яго яўных і ўяўных паклонніц. Часцей уяўных... Чаго яна раптам патрапіла ў сведкі? Няўжо ўсё яшчэ працуе буфетчыцай? За маёй жа памяццю — ледзь пралазіла за сваю стойку...
Схіляюся над сталом, разгортваю пратакол. Прапускаю добрую палавіну напісанага — усё, што тычыцца высвятлення асобы сведкі: асоба вядомая, нічога новага і важнага ў анкетным апытанні не знойдзецца. Вось!
«— Радзінскага даўнавата ўжо не было відно. Я нават падумала, што яго зноў у больніцу сілком уклалі: тоўкся ж раней паблізу дзень у дзень... Аж не! З’яўляецца. Не выпімшы, не. Не скажу. Учарнелы нейкі, але цвярозы. Налі, кажа, Адамаўна, — гэта я, значыць, — сто грам. Я і ўгледзела, што ён учарнелы нейкі, што пад вачамі ў яго ацёкі, як мяшкі, быццам яму чэрці з вечара пелі, бо зірнула больш уважліва: апошнім жа часам «пладоваягаднага» хапала, а тут — сто грам! Па мне, таварыш следавацель, зусім бы гэтай гары горкай не было, аніякай, — але ж работа... Разбагацеў, пытаюся, ці як, што душа іншага папрасіла? Разбагацеў, кажа. А сам і не зірнуў на мяне.
— Так і сказаў: разбагацеў? А ў чым гэта праявілася? Грошы ў яго вялікія былі?
— Да не! Адкуль у яго вялікія грошы? Чырвонцам разжывецца — вось і грошы. У аднэй і тэй жа світцы колькі гадоў хадзіў... Адумысла сказаў, бо расплаціцца меў чым.
— І расплаціўся?
— Спачатку гэты другі, з азызлым тварам, — Шатэрнік — падкруціўся. Зыбаўся ўжо, як на вяроўках, а туды ж! «Мо б і мне на твае грошы палегчала, Ян?» Гэта ён так — Радзінскаму. Той, праўда, змоўчаў. Моўчкі кульнуў свае сто грам. А стары ўсё зыбаецца ля яго.
— Шатэрнік?
— А то хто ж! Стары, сапсеў увесь — кіслым ад яго верне, а туды ж! — скрозь у бутэльцы нос мачыў. Бывала, і канючыў перад кім, не саромеўся. Вось і тады. Учуў гаворку — і захадзіў вакруг, зазыбаўся. З аднаго боку зазірне, з другога боку пад руку таму падлезе, а ў самога не тое што рукі трасуцца... Радзінскі на яго перш не зважаў. Вазьмі грошы, Адамаўна, кажа, і давай сюды ўсю пляшку гарэлкі. І яшчэ «чарніла» — гэтаму... І галавой павёў.
— І вы падалі ўсё, што ён прасіў? Так?
— А як жа! Грошы ж былі заплочаны! Адкуль мне ведаць, што паміж імі бойка выйдзе і бутэлька на іншае спатрэбіцца? Я буфетчыца. Я грошы бяру, а за грошы...
— Як усё здарылася?
— А хто ж іх ведае! Выпілі. Гарэлку абодва пілі, віно і не адкаркавалі яшчэ. А потым — як за чэрці яго ўзялі — малады нечага захадзіўся.
— Радзінскі?
— Але. Ён. Загневаўся нечага і ўсё лупіў па стале кулаком і крычаў.
— Што крычаў?
— Больш нецэнзурнае, таварыш следавацель. У нас, канечне, гэта, як і ўсюды, забаронена. Я так і сказала. Усе вам пацвердзяць, што сказала: дома, халера на вас, мацюкайцеся. Так і сказала. Ды што я ім — указ?
— У сталоўцы ж былі і іншыя наведвальнікі?
— Былі. Ды хто гэта палезе ў п’яную сварку? Ці мала хто калі лаяўся! Натрапіць чорт на д’ябла, зальюць вочы і... Мо каб ведалі, што крывёй скончыцца, дык і зрабілі што якое гуртом. Але ж не ведалі, аніяк не думалі.
— А з-за чаго яны пасварыліся, Ганна Адамаўна? Чаго яны не падзялілі?
— Хіба што мацюкоў. Я дужа не ўслухвалася: звыклыя да ўсяго вушы, а ўсё ж спакайней не слухаць. Дзе ж гэта вытрымаеш усіх слухаць! А тут яшчэ — малады са старым... Са сваяком, лічы.
— Са сваяком?
— Дык гэта ж усе ў пасёлку ведаюць: Волька, матка Янава, з Шатэрнікам гуляла. Да самай смерці, царства ёй нябеснае, пад бок таму клалася. Году пасля мужавай смерці — харошы быў чалавек! — не счакала, ні дзяцей, ні свякрухі не пасаромелася — дзіця ад хахеля панесла. І нарадзіла! Суду людскога не збаялася. Дык і тое, як няма божага, дык людскога суду не страшна... Вось і сваякі!»
Чытаць непрыемна. Агідна. Быццам супраць сябе сведчанне чытаю, і словы бруднымі масляністымі плямінамі прыстаюць да рук, да шчок... Увесь бруд, ужо прышэрхлы, зляжалы, скаламуціў брацік! Колькі выбіралася з гэтай гразі, колькі чысцілася, юнацтва, жыцця свайго не шкадуючы, — на табе! Зноў зачэрпнуў з самага дна і па твары маім размазаў!
«Сведчанні Міхаіла Кручка». Кручка? Не ведаю такога. Не прыгадваю. З прышлых, напэўна. У звестках пра яго: інжынер... з трыццатага года... з Магілёўшчыны... камандзіраваны на завод пластмасавых вырабаў...
«— Вы прысутнічалі пры тым, як за адным с суседніх сталоў усчалася сварка?
— Так. На жаль, прысутнічаў.
— Чым выклікана ваша шкадаванне?
— Не люблю, калі чалавек, хто б ён ні быў, становіцца быдлам і кідаецца на другога, каб абламаць адрослыя раптам рогі.
— Можа, вы растлумачыце, пра якія рогі гаворка?
— Гэта вобразна сказана.
— А калі не вобразна? З чаго ўсчалася сварка?
— З чаго ўсчалася, не чуў. А калі маладзейшы, з тварам былога інтэлігента, перайшоў на крык, шчодра перасыпаны салёнымі словамі, гаворка ішла пра стары рахунак.
— Грошы?
— Не. Здаецца, штосьці ў плане подласці.
— Канкрэтней, калі можна.
— Штосьці пра сталінскую суку, прабачце, і пра пераведзеную на гнуснасці паперу... І яшчэ — пра кругламордага Іуду, па якім усе гэтыя гады плакала вяроўка. Вось і ўсё.
— А яго... субяседнік — што ж? Нічым не адказваў?
— Мармытаў спачатку: «Паслухай, Ян! Паслухай, Ян!», а потым толькі брыдка лаяўся ў адказ.
— Вы не спрабавалі спыніць сварку?
— Я?! Ну, што вы! З чаго б раптам? У мяне дома сям’я...»
— Шурачка, ты занадта блізка да душы ўсё прымаеш. Я разумею... Але ж на табе твару няма, без перабольшання, і я ўжо шкадую, што дазволіў зараз... Так і да бяды недалёка, — абняў мяне за плечы, падышоўшы зусім нячутна, Фёдар Ануфрыевіч.
— Не магу чытаць — і чытаю, — міжволі прыкрываю я далонню лісты пратакола. — Лепш бы не варушыць усё — трымацца ўбаку, збоку. Сама сябе не разумею, Ануфрыевіч! Занадта глыбока паласнула мяне тое, што здарылася, — нутро выварочвае. Запіхваю, запіхваю былое назад, а яно зноў вылазіць.
— Гэта нервы, Шурачка.
— Гэта несправядлівасць, Ануфрыевіч. Несуразная. Жахлівая менавіта сваёй несуразнасцю несправядлівасць: мінулае, здавалася б, даўно адпрэчанае, пераможнае ўсім маім жыццём, усёй маёй работай, усімі маімі намаганнямі, усё ж дастала — дагнала! — мяне, і я нічога не магу зрабіць. Нічога!
— Ты пра брата?
— Я пра сябе.
— Ну, ну, ну! — ціха пастуквае ён мяне па плячы, шукае яшчэ нейкія словы і, не знаходзячы, зноў адыходзіць да акна, папраўляючы акуляры.
Я застаюся з пратаколамі. Не магу чытаць далей — не хачу! — і ўсё ж машынальна перагортваю колькі старонак: мо трапіцца знаёмае прозвішча? Штыхаў... Медзвядзюк ... Чарнуш... Чар-нуш?! Але ж ён нічога не казаў... Я ж толькі сёння з ім размаўляла! — перад тым як паехаць сюды, у раён, дзе столькі гадоў калісьці прапрацавала ў судзе. Юзік — праходзіць як сведка?!
Абмінаю першую старонку, шукаю пытанне, якое падвядзе да галоўнага. Вось!
«— Вы знаходзіліся ў зале сталоўкі ў той час, калі ўсчалася бойка?
— Не. Я зайшоў да Адамаўны, у буфет, прапусціць кілішак. Пасля лазні. Як звычайна заходжу па суботах.
— Але ж буфет, па сутнасці, не аддзелены ад залы?
— Па сутнасці, не аддзелены.
— Значыць, вы не маглі не бачыць, што адбывалася ў той момант у зале, ля аднаго са столікаў?
— Позна ўжо было.
— Што — позна?
— Позна было як-небудзь перашкодзіць таму, што адбылося. Гэта ж адно імгненне нейкае.
— Раскажыце, што вы бачылі ў тое кароткае імгненне.
— Па суботах там часта бывае тлумна. Неяк і не зважаеш на шум зазвычай. І гэты раз я не ўзіраўся асабліва (пасля ж не адчапіцца ад каторага!), а падышоў напрамкі да стойкі. Да Адамаўны. Яна ўжо наліваць стала: норму маю ведае... І тут — грукнула аб падлогу перакінутае крэсла, заглушаючы крык, вокліч: «Ах, ты, паскуда!»
— Хто крычаў, пазналі?
— Радзінскі крычаў. Я як адчуў нядобрае — рэзка павярнуўся, гатовы падысці, падбегчы, калі што якое... Але позна ўжо было.
— Што адбылося?
— Глуха, страшна закрычаўшы, Ян у той жа момант, адначасова, зрабіў і непапраўны рух: перш чым Шатэрнік падхапіўся з крэсла, ён жахнуў яго па галаве паўлітэркай. Той як сядзеў, скурчыўшыся, відаць, так скурчаны і абваліўся.
— А што Радзінскі?
— Радзінскі? Ведаеце, у той момант я не пазіраў на Радзінскага. Здранцвеўшы, не мог адарваць вачэй ад скурчанага старога, які ляжаў на падлозе, аплыўшы крывёй, ад лужынкі віна ці крыві ўжо... Ачомаўся — Адамаўна званіла ў бальніцу і ўчастковаму.
— Што было далей?
— Далей Адамаўна, пэўна, не дазваніўшыся, распарадзілася сама. Дала Мядзведзюку, шафёру з пластмасавага, — ён яшчэ нейкім далёкім сваяком ёй даводзіцца, — чысты ручнік перавязаць старога і папрасіла завезці таго ў бальніцу, тым больш што машына стаяла пад вокнамі.
— А вы ніяк не ўдзельнічалі ў тым, што адбывалася?
— Якое там удзельнічаў! Перш ногі як звялі, а потым мітусіўся, як усе астатнія. Дзверы прытрымаў, калі
Шатэрніка выносілі. Ужо і выпіць расхацелася! Думаў пайсці дадому, але згадаў пра Яна — на яго быццам забыліся ўсе ў тыя мінуты. Павярнуўся: той сядзіць за тым жа столікам, дзе яны ўдвох сядзелі перад гэтым, падпёр рукамі галаву і сядзіць, утаропіўшыся ў сцяну насупраць, — позірк пусты, халодны. Як мёртвы.
— І вы падышлі да Радзінскага?
— Не, не падышоў. Сам не ведаю, чаму не падышоў. Стаяў ля стойкі і пазіраў на яго — чакаў, каб ён загаварыў, устаў ці хоць бы зварухнуўся. Але Ян так нерухома і праседзеў, пакуль не прыйшоў участковы...»
— Ён жа не пераносіў крыві, — ціха прамаўляю, быццам адказваючы Юзіку, і зноў адчуваю плечуком руку Фёдара Ануфрыевіча.
— Ты пра брата, Шурачка?
— Пра Яна...
Спектакль вось-вось пачнецца. Наросхліст адчыненыя вароты даўно перацягнуты вяроўкай і завешаны дзвюма пасцілкамі. За імі, як за заслонай, расстаўлены стол і тры табурэткі. Ля адной з табурэтак — трызубец (звычайныя вілы, перавітыя папяровай стужкай). Ян з хлопцамі завяршаюць падрыхтоўку, я... Мяне выгналі б, напэўна, бо Ян не прымае мяне ў спектакль, але заступіўся Эдзік Шумілін, яго сябра, і вось я то выглядваю праз шчыліну на вуліцу, дзе проста на траве расселіся ўсе, хто прыйшоў паглядзець, то зноў кідаюся да Яна або да Эдзіка:
— Ну, няўжо нельга знайсці маленькай, самай малюпасенькай ролі? А, Ян?
— У нас усяго чатыры ролі. І дзяўчынак нам не трэба. Будзеш адкрываць заслону.
— Але у жыцці гэтак не бывае, каб без дзяўчынак! — спрабую знайсці я хоць адзін доказ.
— У нас жа не жыццё, а суд, Лёкса. Суд над гісторыяй, — паблажліва тлумачыць Эдзік, прыладжваючы на свой непаслухмяны віхор зубчастую карону з бліскучай фальгі.
— А ў судзе... а ў судзе патрэбна ісціна! — чапляюся я за апошняе імгненне.
— Ісціна?
— Ісціна мне знайшлася! — зіркае спадылба Ян, і я міжволі абцягваю сукенку, каб хоць як прыкрыць пазбіваныя каленькі.
— Ісціна, кажаш? — спыняе яго Эдзік. — Зараз падумаем!
— Час пачынаць, — бурчыць брат.
— Чакай, Ян. Штосьці тут ёсць! Помніш, у кнізе пра старажытную Грэцыю... Бяжы па бабчыну хустку, бяры чым большую! — без усякага пераходу паварочваецца да мяне Эдзік.
Мяне як ветрам здзьмула. За паўхвіліны абярнулася: каб хоць не перадумалі! Якія буду іграць ісціну, я не думаю. Неяк сыграю. Абы іграць. І вось ужо Эдзік перакідае мне цераз плячо прынесеную хустку, завязвае яе на спіне і, падумаўшы трохі, адломвае невялікую галінку вішні і ўтыркае яе мне ў валасы.
— Залазь на табурэтку, — камандуе. — Ды на край накідкі не наступі, а то, чаго добрага, грымнеш уніз — слёз потым усе разам не пазбіраем.
— Што я, маленькая?
— Ну, ну!
— Давай лезь! — неахвотна падае руку Ян, незадаволены, пэўна, тым, што не ён гэта ўсё прыдумаў пра ісціну. — І не ўздумай рот раскрыць! Стой, слухай і пасля майго прысуду павольна падымай над галавой правую руку і гэтак жа павольна апускай. Зразумела?
— Так, Эдзік? — знарок перапытваю я ў яго сябра.
— Так, так. Стражэй трымайся, вось і ўсё.
Папраўляю хустку, наструньваюся. Ян бярэ ў рукі трызубец. Яша Чмыр ссоўвае ў бакі дзве пасцілкі, і тут жа малыя (яны бліжэй да нас) пачынаюць пляскаць у ладкі. Я ўжо хачу ўзяцца за край накідкі і грацыёзна прысесці — спыняе злосны Янаў шэпт:
— Не ўсміхайся! Ты ж ісціна...
Чаму ісціна не можа ўсміхнуцца, я не ведаю — не запытаешся ж зараз! — але паслухмяна хаваю ўсмешку і застываю на сваёй табурэтцы, вышэй за ўсіх.
— Гады складваюцца ў дзесяцігоддзі, і іх паглынае гісторыя, — пачынае Ян, ссоўваючы на нос зробленыя з дроту акуляры і папраўляючы надзетую брылём назад шапку. Мінаюць дзесяцігоддзі, і летапісец пазначае на календары новае стагоддзе.
— А летапісец — гэта хто? — пытае хтосьці з гледачоў.
— Летапісец — суддзя, і ён судзіць гісторыю. Тую, што вы яшчэ будзеце вывучаць у старэйшых класах, — ніколечкі не губляецца Ян і працягвае: — Гэткі суддзя — перад вамі, і судзіць мы сёння будзем цара, недабітага буржуя і фрыца.
Я падымаю правую руку.
— Рана... — сіпіць, апускаючы галаву, каб незаўважна, Ян (я хуценька хаваю руку за спіну) і гучна аб’яўляе: — Цар-крывасмок!
Яша выпіхвае да стала Эдзіка ў кароне: той недаўменна круціць галавой, нервова скубе пальцамі край кашулі, потым рашуча падыходзіць да заслоны, сцягвае адну пасцілку, акрывае ёй, як світкай, плечы і адразу становіцца спакойным, упэўненым, і адразу ганарліва ўскідвае галаву.
— Ух, ты! — рэагуе публіка.
А Эдзік папраўляе сваю світку, садзіцца на краёк табурэткі і паварочваецца да Яна, на яго голас:
— Адказвайце на пытанні прама, без хітрыкаў. Ваша імя, імя па бацьку і прозвішча?
— Цар. Хіба табе не відаць, мілейшы? Я — цар! — каўзануўся на табурэтцы Эдзік.
— Сацыяльнае паходжанне?
— Што?! Якое паходжанне? Царскае, кручкатвор. Я ж сказаў: я — цар.
— Ваш занятак?
— Не разумею.
— Бач, не разумее! Тады я скажу. Спрадвечны занятак — піць людскую кроў.
— Фэ! Фэ, мілейшы! Цару піць кроў?
— І не толькі. Гнаіць усіх чэсных людзей у турмах, раз. Рабаваць тых, хто пот пралівае ў полі, каля станка, два. Хадзіць у золаце ў той час, калі тысячы людзей пухнуць з голаду, тры. Загадваць страляць у кожнага, хто хоча справядлівасці, чатыры. Яшчэ пералічваць ці хопіць і гэтага?
Эдзік усё вышэй нацягвае пасцілку, вось ужо і галавы з-пад яе не відаць.
— Шаноўная публіка, чаго заслугоўвае гэты царкрывасмок? — звяртаецца Ян да ўсіх.
— Смерці! — крычу я, ускідваючы ўгору руку.
— Смерць цару! — падхопліваюць усе з вуліцы, і Эдзік-цар, з галавой захутаны ў пасцілку, павольна валіцца на зямлю, перакідваючы табурэтку.
Яго праводзяць воплескі. На мяне ніхто не зважае, і я пачынаю ёрзаць на сваім пастаменце: што гэта за роля, калі трэба ўвесь час маўчаць? Ніхто, напэўна, і не ведае нават, што я — Ісціна. Стаю як ёлупень...
— Стой, калі напрасілася, — цэдзіць праз зубы Ян у мой бок, а сам тройчы стукае віламі — трызубцам з пяццю зубцамі — аб зямлю. — Народ скінуў цара. Ура народу!
— Ура-а! — радасна закрычала ўся грамада.
— Ура... — запішчаў, вылазячы з-за варот, Віця Воўчык, і так круглы змалку, а пасля таго, як яму Эдзік падушкі на жывот падвязаў, чыста пузыр на дзвюх кароткіх нагах.
На міг усталявалася цішыня, і тут жа грымнуў рогат, такі дружны, такі гучны, што Воўчык памкнуўся быў назад за вароты, але Ян трызубцам загароджвае яму шлях.
— Ку-ды?! Адказвайце грамадзе: хто такі? Як завуць?
— Бур... буржуй я... — лапоча Воўчык, забыўшыся на вывучаныя словы.
— Буржуй — гэта мянушка, — апускае Ян трызубец. — А імя і імя па бацьку як?
— Цыліндр Цыліндравіч, — падказваю я шэптам.
— Цыліндр Цыліндравіч, — паўтарае за мной Воўчык, а сам учапіўся абедзвюма рукамі ў падушку, быццам яе хто выдзірае ў яго.
— А дзе ж цыліндр згубіў. Уцякаючы ад Чырвонай Арміі?
— Цылі-ндр?
Воўчык на міг забывае пра падушку на жываце і ліхаманкава абмацвае голую, падстрыжаную пад машынку галаву. Рогат ужо не змаўкае. Рагоча, залягаецца ўся вуліца. І я рагачу, забыўшыся на сваю ролю, забыўшыся, што стаю на хісткай табурэтцы.
— Адправіць буржуя ўслед за яго цыліндрам?
— Адправіць!
— Туды яму і дарога!
— Бач, раз’еўся!
Воўчык бокам, бокам, валюхаючыся, як гусь, праціскаецца назад. Ян падпіхвае яго трызубцам.
— Туды яму і дарога! — падхопліваю я вокліч, падскокваю і раптоўна губляю апору.
Калі я, хапаючы рукамі паветра, грымнула з табурэткі пад ногі Воўчыку-буржую і той, пераляцеўшы цераз мяне, распростваецца жыватом-падушкай угору, становіцца ясна, што заслону трэба закрываць. Рагоча нават Ян. Утыркнуў свой пяцізубы трызубец у зямлю і рагоча, размахваючы драцянымі акулярамі.
— Артыстка! Ну і артыстка!
— Я не артыстка! Я Ісціна! — крычу, каб не заплакаць, хоць ужо ўскочыла на ногі і спрабую сарваць з сябе назграбна завязаную хустку. — А так, як ты, не судзяць, не судзяць! Ты не судзіш, а смяешся з усіх. Ты сам артыст!
Крык мой тоне ў рогаце і ў радасным гуле малечы з усіх прылеглых да Савецкай вуліц і завулкаў.
— Ура-а! — коцяцца хваля за хваляй, і я ніяк не магу зразумець, з чаго б гэта столькі шуму выклікаў мой канфуз...
Шум не аціхае. Нават расце. Адарваўшыся ад сваіх думак, у першы момант не магу ўцяміць, як я сюды трапіла: кафэ перапоўнена, агучаныя магутнымі мікрафонамі, брынчаць гітары самадзейнага ВІА, шаснаццаці-семнаццацігадовыя хлопцы і дзяўчаткі таўкуцца на свабодным ад сталоў пятачку.
Зіркаю на гадзіннік: штосьці каля дзевяці... У гэтакую пару я звычайна сюды не заходжу. А сёння... Дзень як пачаўся недарэчна — з размовы з сябрам маленства, — так недарэчна і заканчваецца. Вось і тлумачэнне. З гадзіну як прыехала, зайшла паесці. Недаедзены біфштэкс усё яшчэ ляжыць на талерцы... Біфштэкс як біфштэкс. Толькі есці ўжо не хочацца. Адно што мушу дачакацца афіцыянткі.
Чакаю. Абводжу позіркам невялікую залу: сталы застаўлены талеркамі і, яшчэ ў большай ступені, бутэлькамі. І не толькі бяскрыўднымі бутэлькамі з-пад піва. Шампанскае, віно, каньяк... Колькі вось гэткіх — падобных! — маладзят, разбэшчаных дабрабытам і бацькоўскай слепатой, бяздумных, бязвольных ва ўсім, што тычыцца іх будучыні, іх будучай працы, прайшло за гэтыя гады, асабліва за апошнія гады, цераз залу суда, ужо і не палічыць. Ужо і не прыгадаць. Усе на адзін твар — спешчаныя лянотай і добрымі харчамі, з першымі слядамі распусты і злоўжывання алкаголю, усе — чужыя сваім бацькам, часцей за ўсё сціплым, працавітым людзям.
Гукнуць бы афіцыянтку! Не, у гэткім тлуме, пэўна, не дагукацца. Пачакаю. Мо не закладзе вушы, а пазіраць — можна і не пазіраць... Можна і не пазіраць... Перачакаць колькі гэтых імгненняў, не зважаючы на іх. Мо ўдасца не зважаць? — сёння ж усё не так, як зазвычай, як заўсёды. Хатні тэатр згадала, суд над гісторыяй, Яна — у ролі суддзі... Божа мой, калі тое было? Ды і ці было наогул? Не могуць жа самі па сабе знікнуць любоў і разуменне, не могуць жа самі па сабе абарвацца повязі роднасці, пакінуўшы ў сэрцы толькі няўцямны боль!
Род Радзінскіх. Дом Радзінскіх! Усё трымалася, пакуль яна трывала, на бабулі. Усё. А лічылася ж, што Радзінскія — гэта мы. Бацька, самы паважаны ў пасёлку чалавек — суддзя, потым — былы суддзя. Маці, пасля яго перамяшчэння змушаная пайсці працаваць білецёрам у невялікім дашчаным кінатэатры, што побач з грачыным скверам. Ян, за нейкі ўчынак, які ад мяне з Лёнай зацята ўтойвалі, выгнаны ў пятнаццаць гадоў з дому, кудысьці на Украіну, у шахцёрскі гарадок. Я. І Лёна.
Малюнак, канечне, вельмі невыразны. Прыблізны. Каб скласці больш поўны партрэт сям'і, трэба было б не толькі пра бабулю расказаць, а і прыгадаць незнаёмага мне дзеда па матчынай лініі, што, як і ўсе з яго роду, быў селянінам, меў беднаватую (па ўсіх мерках) гаспадарку і таму не трапіў пад раскулачванне — трапіў на вочы п'янаму фашыстоўцу ў час акупацыі і не падняўся са скрываўленай лавы, да якой, па загаду таго, дзеда прывязалі і дзягамі з шырокімі бляхамі і выбітымі на бляхах словамі «З намі Бог» вучылі пакоры... Трэба было б згадаць і другога — па бацькавай лініі — дзеда, чые продкі на працягу цэлага стагоддзя імкнуліся ўліцца ў шляхту, пасылалі сыноў у гімназію і потым жанілі іх на непрыгожых дзеўках-пярэстарках, дочках шляхцічаў, — калі б я магла што-кольвечы згадаць пра таго, каго не помніў нават бацька: дзед скруціўся з нейкай заезджай цыганкай і згінуў, не дачакаўшыся сынавага нараджэння...
Ды гэта ўсё згадваецца з чужых слоў. Я пра гэта нічога не ведаю. Чула і то не помню ўжо ад каго. Напэўна, ад Яна. Даўно... Ніводнага разу дасюль і не згадвала. Анкеты гэтых звестак не патрабавалі, а тое, якой галінкай на нашым генеалагічным дрэве пазначаны мой лёс, мяне не цікавіла. Не зацікавіла. Гэтае старое, замшэлае дрэва расло ў нейкім іншым, не маім, часе: мой час належыць да тых, у якія пачыналася выпілоўка не нейкіх там асобных дрэў — цэлых бароў на дзялянках мінуўшчыны.
Мой час... Вось і гэта кафэ, і гэту гучную, пошлую музыку, і гэтыя юныя, ужо крыху асалавелыя ад выпітага віна твары не адпрэчыць ад яго, ад майго часу. І што я — нават я, столькі гадоў аддаўшы ахове законнасці! — магу запярэчыць? Устань я зараз з-за стала, скажы на ўсю залу, што гэта — кепская, пошлая музыка, што ў іх узросце трэба ставіць рэкорды, улюбляцца, пісаць вершы, іграць у пастаўленых па сваіх уласных сцэнарыях спектаклях, што віно можа прывесці да згубы ці да злачынства, мяне папросту падымуць на смех: старая, маўляў, песня! Старая. Новай, на жаль, няма. Новую павінны скласці яны. Ці складуць?
Падымаю позірк. Узіраюся ў шматтвары, безаблічны натоўп. Хвіліну. Другую. Пакуль усё не пачынае нагадваць мігатлівы россып каляровых шкельцаў у дзіцячым калейдаскопе: сіняе, зялёнае, чырвонае! Сіняе, зялёнае...
— Вы хацелі разлічыцца?
Дзень ніяк не хоча адпускаць мяне. Здаецца, і дагарэў жа ўжо даўно — нават вокны ў доме цераз вуліцу ні на адным з яго дзевяці паверхаў не свецяцца, а вось жа адцягвае і адцягвае назад стрэлкі гадзінніка. Як ні зірну — усё дванаццатая гадзіна... Ці мо што занадта часта зіркаю ў той бок?
Трэба слаць пасцель. Час! Вадзім так і не зайшоў. Не знайшоў, пэўна, вольнай хвіліны. Ці раней заходзіў, калі мяне не было. Гэта і да лепшага. А то і яму давялося б штосьці тлумачыць. Што тут тлумачыць? Была Аляксандра Станіславаўна Радзінская і няма. Ёсць сястра Яна Радзінскага, які знаходзіцца пад следствам і будзе асуджаны за забойства... О ўжо гэты недарэка лёс! Не змог усё-ткі адбіцца ад мінулага. Сам не змог і мне не даў.
Шкада і Яна. Хоць не. Па-сапраўднаму шкада толькі сябе: так настойліва ісці — дайсці! — каб усё так недарэчна страціць... З-за яго нястрыманасці. З-за яго п’янай нянавісці. І ніхто, і нішто нічога не зменіць і не адменіць. І менш, чым хто б там ні было, я сама.
І справа не ў паламанай кар’еры. Не, не! Вывучала законы развіцця грамадства, хацела і хачу не толькі ведаць, не толькі апраўдаць прызначэнне чалавека на зямлі, а і сцвердзіць яго — хоць бы сваім жыццём! — як высокае прызначэнне. Ці ж гэта адно імкненне да кар'еры, да больш высокай пасады? Вышэйшая пасада адкрывае большую прастору для дзейнасці, для пошуку. Гэта проста маленькая перавага. Шукала ж я ўсе гэтыя гады прычыну існавання ў свеце зла. Шукала і спрабавала змагацца з ім. І змагалася... Праўда, так і не зразумела, чаму чалавек вечна пакутуе ад самога сябе, так і не вытлумачыла да канца, чым ён можа быць шчаслівым, чаму нават мінутная асалода абарочваецца гадамі болю і шкадавання. Дагэтуль спрабую вытлумачыць...
Звоняць? Гэта Вадзім! Мо не падыходзіць да дзвярэй? Позна ўжо. Занадта позна ўжо для візіту ўрача. Мо папросту не адчыняць? Не адчыніць?
А сама ўжо — каля дзвярэй. Рука, апярэджваючы позірк, намацвае замок. Ён шчоўкае — адступаю на крок, прачыняю дзверы: Вадзім. У халаце. Яшчэ б! Адпусціла б яго Соня, нанач гледзячы! Магла б — хвастом да яго прышпілілася і не тое што жанок, пагляды б іх адмятала.
— Прабач, я прыходзіў днём... Можна?
— Перад людзьмі ў белых халатах дзвярэй не зачыняюць, — недаверліва ўслухваюся я ў раптоўна збуджаны згадкай пра Соню душэўны пратэст, бездапаможны пратэст супраць гэтай сустрэчы, супраць сваёй няўцямнай радасці.
— Я дзяжуру. Да шасці гадзін раніцы.
— І вырашыў падкараціць ноч са сваёй пацыенткай? Гэтак трэба разумець позні візіт, Вадзім Пятровіч? — зачыняю дзверы, не пазіраючы на госця.
— Чаму? Не... Навошта ты так? Я думаў...
— Думаў — што? Што я сяджу і чакаю? Што даволі нейкай выпадковай прычыны: укол спатрэбіўся! — і ўсё пойдзе адваротным ходам, усё і найперш — гады? — пратэстуюць словы.
Адчуваю: штосьці я не тое кажу, не так. Бо раптам абрываецца, правальваецца кудысьці ў немату, у цішыню сэрца. Словы яшчэ не адгучалі, а сэрца аціхла. Як абмерла. Не чую ні яго штуршкоў, ні яго ўздыхаў. Зусім як тады (калі гэта было? — мільгае і адступаецца ўстрывожаная думка), калі я ўпершыню назвала Вадзіма Вадзімам Пятровічам і развіталася, каб пры сустрэчы, з таго часу толькі выпадковай, трымацца з ім, як з усімі іншымі, з усімі чужымі.
— Думаў, што патрэбна мая дапамога. Відаць, памыліўся.
Да Звонава, быццам і ён згадаў колішняе расстанне, вярнулася ўласцівая яму ўпэўненасць: казаў — як цвікі заганяў. Рашуча. Без боязі зачапіць мяне якім словам. І мне чамусьці адразу стала лягчэй. Чаго, запытацца, ускінулася? Сама ж дазволіла прыйсці. Сама ж паабяцала: буду рада... Вось ён, той міг, калі трэба радавацца. Радуйся! — злосна паддражніваю сябе ў думках. Сябе — чаго саромецца? Хацела ж, каб Вадзім зайшоў. Чакала, што зойдзе. Чаго, запытацца, ускінулася? Прыйшоў і пойдзе. Нават паспрабуй я ўтрымаць — не ўтрымаю. Нават паспрабуй, пажадай я...
— Відаць, я памыліўся.
— Не памыліўся, Вадзім Пятровіч, — жэстам запрашаю яго прысесці і, запаліўшы верхняе святло, апускаюся ў крэсла насупраць. — Толькі ты не зможаш мне дапамагчы. І ты не зможаш. На жаль.
— Я ўрач. Добры ўрач, на думку маіх калег, — молада, на ўсе зубы ўсміхаецца ён. — І на маю ўласную думку.
— Ты ўрач, а не гасподзь бог.
— Што здарылася, Лёкса? Сэрца ў цябе патрабуе лячэння, але ж небяспекі няма. Трэба, канечне, легчы ў клініку, абследавацца...
— Чаю, Вадзім Пятровіч? — не вельмі гасцінна перапыняю я яго дзяжурныя сумненні.
— Ты не адказала на пытанне.
— Прасцей — і прыемней! — абысціся без пытанняў. Ты не думаеш? Пытанне — адказ, пытанне — адказ... Зусім як у судзе. Гэта сумна. Гэта не гаворка. А мы даўно ўжо не гаманілі, проста не гаманілі.
— Гэта папрок сабе? Ці мне?
— Жыццю.
— Э, не! Ты папросту хаваешся за жыццё. Жыццё ідзе, як ішло. Як стагоддзі, як тысячагоддзі таму ішло. Абвінаваціць яго — самую прыроду чалавека абвінаваціць. Лагічна? Ды і якія з нас абвінаваўцы? Вось ты... Праўда, што тычыцца цябе, дык ты зараз — самое ўвасабленне суддзі, — пільна ўзіраючыся ў мяне, зноў шырока ўсміхаецца Звонаў. — Гэткая змрочна-ўрачыстая ўся!
Я не ўсміхаюся на яго словы, па яго ўсмешку, якая так не стасуецца з пільным, сур’ёзным яго позіркам, і гэта Вадзіма ніколькі не бянтэжыць. Бы ён і не чакаў, што я ўсміхнуся. Бы сказаў гэта, толькі каб перайсці да наступнага:
— Гасподзь бог жа, якога ты памянула, нарадзіўся і жыў сярод людзей. І калі была ў яго прафесія, то гэта была прафесія не суддзі, перапрашаю, а ўрача. Угу! І як ні павярні, усё атрымаецца, што я ўсё-ткі самы неабходны зараз для цябе чалавек. Не бог, а ўсё-ткі... Ты не згодна?
— Згодна, — спрабую я сагнаць хмурынку з твару. — Хто-хто, а ты, Вадзім Пятровіч, да ролі бога паставіўся б, як ніхто, сур’ёзна: спярша вылечыў бы, а потым перад страшным судом паставіў. Нягледзячы што не ты, а я — суддзя. Была...
Спатыкаюся на слове. Яно, нечакана вымаўленае ўголас, адразу як захрасла ў горле: апякаючы горла, пякучай кропляй коціцца назад — і вось ужо гарыць, палымнее ўва мне, б’ецца: была! была! была! Зразумела гэта даўно — адразу, а ўсвядоміла толькі зараз?
— Страшны суд, як і любы суд, — не што іншае, як суд сумнення, не табе, Лёкса, кажучы. Мы, кожны...
— Кожны?
— Кожны! — самі сябе гонім, валачом на гэты суд. Мы, кожны, самі насыпаем сваю галгофу, і тым — людзі. І тым — вечныя.
— «Зорнае неба над намі і маральны закон унутры нас...»
— Філосафы — гэта разумныя людзі. І кожны разумны чалавек, так ці іначай, — хоць крышачку філосаф.
— Пакрыўдзіўся?
— За што? За Канта? Глупства, Лёкса. Мукі сумлення ведаюць нават злачынцы. Ты гэта ведаеш лепш, чым я. Ды не пра іх я. Я пра нас... Дзень, які, здаецца, абярнуўся пад нагамі прадоннем, — простае выпрабаванне. Ён выпрабоўвае нас. Не больш таго.
Мне няма куды дзецца ад пільнага позірку Вадзіма — мушу сядзець твар да твару, мушу ўзірацца ў яго цёмныя, залаціста-карыя вочы, шукаючы ў іх тлумачэння яго позняга візіту, яго ледзь кранутай іроніяй сур’ёзнасці, яго прыхаванай трывогі.
— Ты ўсё ведаеш! — апераджае думкі здагадка.
Ён ківае.
— Не бог, а ўсё-ткі...
У пакоі ўсталёўваецца цішыня. Яна ўсё шчытней сціскаецца вакол нас — вакол кожнага паасобку, падзяляючы, размяжоўваючы нас яшчэ больш. Марна ўслухваюся я ў яе і ў сябе: ніводзін гук, ніводзін рух не нагадвае знаёмае, звыклае адчуванне дома, цеплыні, утульнасці. І я — адна ў гэтым аглушаным цішынёй пакоі. Нават побач з Вадзімам — адна. Таму і маўчу.
Заўважаю, што плачу, не адразу. Зноў і зноў бачу перад сабой стол, заліты чарнілам, якое расцякаецца, падцякае да самага краю, каб пераліцца, закапаць мне на калені, на сукенку... Болю няма. Толькі вусны балюча крывяцца, праз сілу прамаўляючы адны і тыя ж, ціхія, поўныя адчаю словы: за што?!
За што?! Мяне тата пагукаў з гарода!
Я добра-такі ўпрэла, полючы ў гародзе фасолю: самы ж санцапёк! А тут тата гукае:
— Лёкса! Кінь грады і добра вымый рукі. Ты мне патрэбна для іншай работы.
— Пісаць? — падхопліваюся ў тое ж імгненне і хуценька — атрэпваюся ад пяску: пісаць, перапісваць трэба заўсёды штосьці не вельмі зразумелае, але гэта ўсё ж лепш, чым па гэткай гарачыні калупацца ў градах.
— Пісаць. Ідзі вымый рукі.
Іду. Старанна тру рукі, плёскаючы на іх вадой з кадкі. Не выціраючы — высахнуць! — спяшаюся ў хату, куды пайшоў ужо бацька, адразу кіруюся да стала, за якім звычайна рыхтую школьныя ўрокі. На стале, з парога відаць, ляжаць падрыхтаваныя паперы — некалькі старонак, густа спісаных прыгожым бацькавым почыркам. Іх мне і трэба перапісаць на чыстыя аркушы, хоць я так і не вазьму ў толк, навошта: напісана ж усё роўненька, прыгожа, з мудрагелістымі закавыкамі, пералётамі літар адна да адной так імкліва, што нават хвасты ў самых хвастатых з іх, «у» і «д», нагадваюць ластаўчыныя хвасты. У мяне так не атрымліваецца. Я спрабавала.
— Акуратна перапісвай. Што не зразумееш, лепш перапытай. Я прылягу, — нічога не тлумачачы (не аднаго ж разу рабіла гэту работу), кіруецца бацька на другую палавіну хаты, дзе ў прасценку паміж вокнамі стаіць вялікая, абабітая чорнай скурай канапа, і, ступіўшы колькі крокаў, захлынаецца кашлем — ніяк не можа стрымаць, суцішыць натужны, калючы кашаль.
Мне робіцца шкада яго: зараз жа колькі доўгіх хвілін будзе адкашлівацца, заціскаючы рот насоўкай. Хвароба, відаць, нейкая навалілася (я ж чула, як бабуля! яму выгаворвала!), а слухаць нікога не хоча і да дактароў не ідзе. Нават матку не слухае...
Уздыхаю. Абмакваю пяро ў чарнільніцу.
«У судзебную калегію абласнога суда ад грамадзянкі Бокуць Сцепаніды Захараўны», — старанна выводжу я на паперы, у правым верхнім кутку лістка, спрабуючы ўявіць гэту грамадзянку — старую, нямоглую, пэўна: сама ж не напісала заяву — бацьку папрасіла! Пішу. Стараюся не прапусціць якую літару, не зрабіць памылку, бо перапісваць давядзецца. А заява даўжэзная:
«Народны суд Рудзенскага раёна ў складзе народнага суддзі Шатэрніка М. С. і народных засядацеляў Кондрусь Н. К. і Сарокіна У. П., разгледзеўшы крымінальную справу па абвінавачванні ў наўмысным злачынстве калгаснага кладаўшчыка Юркевіча Івана Ізотавіча, прызнаў яго вінаватым і прысудзіў да двух гадоў зняволення. Звяртаюся ў абласны суд с просьбай перагледзець гэта рашэнне.
Калі ўжо хто і вінаваты ў тым, што адбылося, дык я, удава загінуўшага за Радзіму ў 1944 годзе Бокуця Івана Іванавіча — Бокуць Сцепаніда Захараўна, маці дваіх пакуль яшчэ жывых дзяцей, калгасніца. Юркевіча абвінавацілі ў тым, што ён, будучы калгасным кладаўшчыком, выдаў мне чатыры кілаграмы зерня, калгаснага збожжа. Прызнаюся: не вытрымала я, не змагла ў той дзень глядзець у галодныя, амаль згаслыя ўжо вочы маіх дачушак (дваіх жа дзяцей ужо страціла!) і пайшла да кладаўшчыка, да Івана Юркевіча: ён з мужам маім ваяваў на адным фронце. Прыйшла, у ногі яму пакланілася, ратуй дзяцей, апошніх маіх крывіначак, кажу. Па дзве нормы цягнуць у калгасе буду, каб адрабіць гэтыя кілаграмы зерня. І адрабіла б, няўжо ж?
У ногі пакланілася Івану, заплакала... Вось і пашкадаваў ён мяне і дзяцей маіх. І не ён, таварышы суддзі, вінаваты, а я гаротная. Не ў адной жа мяне дзеці з голаду пухнуць, а пайшла папрасіла. Мяне і судзіце...»
Ад старання, а яшчэ ад спачування гэтым чужым людзям, пра якіх пішу, цішком шморгаю носам. Адно што чужыя яны — як у кніжцы, калі чытаеш, — а то б і слёз не стрымала: бедныя яны, бедныя!
— Закончыла?
Я яшчэ раней пачула татава набліжэнне (не па кроках — табакай яго горкай запахла), але не паварочваюся. Складваю паперкі.
— Бачу, што закончыла. Кляксаў не наставіла? —усміхаецца ён, беручы лісткі ў мяне з рук.
Я асмельваюся:
— Тата, пухнуць з голаду — гэта паміраць? А чаму ж мы не паміраем?
Ён павольна, цяжка падымае позірк ад акуратна перапісаных мной лісткоў на мяне.
— Бачыш як: у нас жа ў сям'і цэлых тры кармільцы, Лёкса. А Сцепаніда адна з чатырма дзецьмі пасля вайны засталася. Бачыш як.
— А вы б... вы б не судзілі гэтага Юркевіча?
— Закон адзін для ўсіх, Лёкса, — згорбіўшыся, закашляўшыся адварочваецца ад мяне, ад стала бацька, і ў гэтым яго руху, у гэтых яго словах столькі балючай бездапаможнасці, што я не перапытваю, што я і слоўка больш не кажу, хоць на языку ўжо круціцца злосна-разгубленае: «Навошта ж тады заява?»
Бразгае клямка. Калыхаецца за плячамі гарачая хваля паветра. Я ўжо хачу павярнуцца: бабуля, напэўна, прыйшла...
— Ах, ты поскудзь шкадлівая! Ах, ты, зараза!
Голас балюча сцебануў па плячах. Я сціскаюся на табурэтцы ў балючы камячок і ў тое ж імгненне разумею, што гэта не голас, што гэта дубец паласнуў па спіне — раз і другі. Са стогнам падхопліваюся: матка! За што?!
— Воля, ты што, ачмурэла? — кідаецца паміж намі бацька.
Дубец са свістам апускаецца на яго руку, на тую, якой ён імкнецца перахапіць наступны матчын рух, і я — праз слёзы — яшчэ заўважаю, як наўскос, да самага бацькавага, дакуль падкасаны рукаў палатнянай сарочкі, локця, успухвае, наліваецца чырванню тоўсты рубец... Ужо ад дзвярэй чую: гнеўна, перамагаючы новы прыступ кашлю, бацька выгаворвае матцы:
— Зноў выпіла? Ці мо ад спёкі ачмурэла, што на дзіця кідаешся? ёй жа дзевяці гадоў няма...
Мне здаецца, што я не заплакала. Што я не плачу, уткнуўшыся ў горкую, жорсткую траву на пусташы за агародамі, хоць рубцы на спіне і на плячы смыляць, нясцерпна гараць і, відаць, зусім такія ж, набрынялыя чырванню, як у бацькі. Хвіліна мінае ці значна больш, — я надта не ўслухваюся, але раптам, быццам вяртаецца свядомасць, адчуваю, што не адна, што хтосьці ўвесь час быў побач. Падымаю галаву.
— Бабскія слёзы лёгка цякуць. Нарумзалася?
Ян. Высачыў жа неяк маё сховішча!
— Скідай сукенку, — камандуе. — Халодныя лісткі крываўніку прыкладзём. Лекі невялікія, а ўсё лягчэй стане.
Я маўчу.
— Штосьці з маленства прыгадала? — перапыняе імгненні Вадзім.
Я насцярожана зіркаю на яго і, супакоеная яго пацяплелым, добрым тварам, ківаю.
— Усё наперакасяк пайшло. Прыгадваецца тое, што і помніць даўно забыла. Адхіснулася ж ад усяго, асудзіла... Як магла, падсаджвала сябе ўвесь час крышачку вышэй, імкнучыся расці, вырасці! А атрымалася: без мінулага і сягонняшняе — адна бачнасць. Крані — і рассыплецца. Рассыпалася ўжо.
— І гэтак разважаеш ты, Лёкса? Ты, усё жыццё цвёрды, непахісны чалавек? Нешта я тут не разумею. Што — адна бачнасць? Што — рассыпалася? Не хочаш жа ты сказаць адно тое, што сказала? Не хочаш жа ты пераканаць мяне ў тым, што свет твой трымаецца ці трымаўся толькі на тонкай нітачцы службовага росту?
— Не толькі. І ўсё ж, у значнай ступені, — не вытрымліваю я яго ўзрушанага, запытальнага позірку і апускаю вочы на рукі — рукі ледзь прыкметна ўздрыгваюць, пакручваючы, перастаўляючы з месца на месца лёгкую керамічную попельніцу. — Магчыма, я толькі зараз гэта ўсведамляю.
— Глупства, Лёкса. Гэта момант такі. Дні такія! Адзіна правільную прафесію для сябе ты выбрала. Адданая ёй усё жыццё. Сам чуў: жартам цябе Ісцінай Станіславаўнай твае калегі называюць. Падумай, колькім людзям, якія заблыталіся ў сваіх жаданнях і ўчынках ты дапамагла!
— Брату — не дапамагла.
— А ты магла, змагла б яму дапамагчы?
— Не ведаю, Вадзім. Ад гэтага і пакутую, што не ведаю. Можа, і змагла б. Калі б ён чужым мне быў, не братам. А то...
— А то?
— А то нібыта і ўзапраўду запэцкацца аб яго баялася: гадамі не бачыліся, пагаварыць не сабраліся... Ён жа добры, мяккі, Ян. Піць пачаў пасля таго як жонка яго кінула. Усміхаўся на мае папрокі.
— Дзе ж тут твая віна, Лёкса? Не бачу, — спакойна перапыняе мяне Вадзім не толькі словамі, колькі рухам рукі — дужымі, упэўненымі пальцамі кранаецца маіх нервова мітуслівых рук.
І я адгукаюся на яго рух, цягнуся да яго паглядам. Словы ўжо хлынулі, прарваўшы ўсе запоны недаверу і перасцярогі.
— Я асудзіла яго за бязволле і адвярнулася. П’е — і няхай п'е, сабе ж горш робіць! Дарослы чалавек, старэйшы ў сям’і... Не няньчыцца ж з ім! Не паверыш, якія недарэчна простыя былі мае разважанні: ну п’е... ну, сап’ецца ў выніку... І гэта я, Вадзім, гэтак разважала, я! — чалавек, які выслухаў за гэтыя няпоўных дваццаць год столькі прызнанняў у розных грахах, у свядомых або несвядомых злачынствах, што павінна была б хоць крыху ведаць зло! Хоць крыху... Разумееш, можна быць аднолькава, роўна добрым, чэсным на працягу многіх гадоў, а то і ўсё жыццё, але нікому не дадзена — ніхто не здольны! — утрымацца на адным узроўні зла. Ніхто! Бацька траіх дзяцей, чыю дабрыню адчувае не толькі яго сям'я, але і ўсе, хто яго ведае, пачынае піць — і становіцца жорсткім. Усімі паважаны чалавек, улюбёны ў сваю справу і сваю жонку, неспадзявана сутыкнецца з падманам — і, ачышчаючыся ад яго, гразне ва ўласным падмане, гразне ў распусце. Пр аўдалюб, зацяты змагар за чалавечую справядлівасць у гневе забівае чалавека — і непазбежна пачынае лгаць... Ці ж мне не ведаць гэтага, Вадзім! Выходзіць: кепска ведала. А цяпер... цяпер, калі гэта зачапіла і мяне, мяне асабіста, я з болем .азіраюся назад. Далёка назад — у маленства. І ўсё спрабую зразумець штосьці, усё пытаюся ў сябе, ці ёсць у мяне права судзіць Яна, ці ёсць у мяне права судзіць мінулае. Мажліва, у Яна было на гэта нават большае права.
— Права судзіць... Я ведаю яго цяжар, Лёкса. Гэта самае цяжкое права, яно можа сагнуць чалавека, а то нават і разгнесці.
— Ды ўжо ж. А раптам памылішся... Раптам я памылялася, Вадзім? — вырываецца ў мяне разам з балючым уздыхам.
— Табе нельга так хвалявацца!
— Раптам я памылялася? Раптам прагледзела ў сваім жыцці штосьці галоўнае, штосьці самае сваё? Мне важна, мне жыццёва важна гэта ведаць. Разумееш? Каб выжыць. Каб жыць далей.
— Урачы, як і вы, юрысты, не застрахаваны ад памылак. Толькі здаецца мне, што ты — пра іншае.
— Пра іншае, Вадзім. Судзяць не толькі суды і кансіліумы ўрачоў — тут хоць бы прафесійная падрыхтоўка дапамагае! Судзіць любы — кожны, хто знаходзіць у сабе гэта права. Вось як Ян. Ці як я ў выпадку з Янам... І тады памылка абарочваецца чалавечай трагедыяй. Ты разумееш?
— Я разумею: Я н — твой брат. І ўсё ж, што тычыцца гэтага выпадку, — пры чым тут ты?
— Ты не разумееш. І я, і Ян — кожны паасобку і кожны па-свойму — асудзілі мінулае. За бацькаву смерць, за матчыну здраду яго памяці і ўсім нам, за багадзельню, у якой памерла бабуля, асудзілі. І вось мінулае судзіць нас. Не адно яго судзіць, але і мяне.
— Ну, ну! Не трэба гэтак змрочна, гэтак змрочна-ўрачыста, Лёкса, — мякка сціскае мае рукі ў сваіх пальцах Вадзім, падшукваючы нейкія іншыя, лягчэйшыя словы. — Цябе — за што ж?!
— Не ведаю, — адымаю я рукі і хаваю іх, апускаю на калені. — Мо за тое, што вось шукала прычыну існавання ў свеце зла, вывучала чалавека, а сама ўвесь час нібы адасабляла сябе ад яго, а сама не магла ды часта і не хацела паставіць сябе на яго месца, зрабіць ці не зрабіць тое, што зрабіў ён. Нібы збоку на яго пазірала. Збоку і крышачку-крышачку зверху... Яно і незаўважана было для старонніх, а я... Я была пераканана: ісціна вышэй за ўсё. Ды і зараз пераканана. Толькі зараз думаю: вышэй за ўсё зусім не азначае: вышэй за чалавека.
Змаўкаю. Маўчыць і Вадзім. Спачувальна маўчыць.
І мне раптам робіцца не па сабе: столькі часу мінула — паўтара, амаль два гады не сустракаліся! — а мне нечакана зарупіла душу яму адкрыць. Ледзь што не выганяла напачатку, а тут слоў не стрымаць...
— Ты занадта затрымаўся ў мяне, Вадзім. Прабач, я доўга і бязладна гаварыла, а цябе, напэўна, чакаюць, — праводзячы далонню па твары, быццам сціраючы з яго нядаўняе ўзрушэнне, звяртаюся да яго, прыціхлага, насцярожанага.
— Выганяеш?
— Ты на рабоце.
— Кубачак кавы выпіць я яшчэ паспею, калі ты згатуеш. Сцяпан, шофер, пазваніў бы, калі б што якое... Калі б выклік быў. Мы з ім дамовіліся.
Даслухваю яго тлумачэнні ўжо на кухні, рыхтуючы ўсе неабходнае для пачастунку. Рукі, якія нарэшце, знайшоўшы занятак, супакоіліся, звыкла шчыруюць над сталом і плітой. Думкі стомлена вяртаюць занятаму кавай позірку воблік нечаканага, такога доўгачаканага госця: высокую, гнуткую постаць яго, дужыя рукі з тонкімі, як вытачанымі пальцамі, злёгку прадаўгаваты, правільнай формы твар, асветлены залаціста-карымі ўсплёскамі ўважлівых, добрых вачэй... Менавіта ўсплёскамі! — гэта ўражанне ствараюць лёгкія частыя ўзлёты доўгіх, распушаных веек, крыху цямнейшых, чым валасы колеру спелага лёну...
Учуўшы набліжэнне Вадзіма, наструньваюся: зараз жа паміж намі няма стала, які падзяляў, аддаляў нас адно ад аднаго!
Не паварочваю галавы. Вадзім спыняецца за якога паўкроку ад мяне, міг-другі стаіць нерухома, назірае, услухваецца ў маё напружанае дыханне і — робіць нечаканы рух: не падымаючы рук, пяшчотна, ледзь чутна прыхінаецца да мяне, да маіх валасоў ілбом. І маўчыць. Бясконца доўга маўчыць...
Вар’яцтва і адчай заслугоўваюць патолі. Не помню, калі першы раз сярод ночы згадала я гэтыя словы, але, згадаўшы, ніяк не магу ад іх адчапіцца. Вар’яцтва і адчай... Якое вар’яцтва? Чый адчай?
Гэта ўсё — бяссонне. Цэлую ноч не звяла вачэй: то ад думак пра злачынства, то ад думак пра каханне адбівалася. Уключала настольную лямпу — пляміна святла, хіснуўшыся, застывала на падлозе і праз хвіліну ўжо нагадвала лужыну крыві, у якой, быццам твар мінулага. калыхаўся круглы твар Шатэрніка. Выключала лямпу — раптоўная палёгка праз якую хвіліну змянілася новым прывідам: з цемры, усё набліжаючыся, узіраліся ў мяне залаціста-карыя вочы — і вось ужо спаўзала з пляча начная сарочка, вось ужо дужыя мужчынскія рукі патрабавальна лашчылі цела... І я зноў уключала лямпу, зноў пазнавала і не пазнавала твар мінулага...
Досыць! Праспект даўно прачнуўся і рытмічнымі роўнымі звівамі калон транспарту між зялёнымі і чырвонымі бліскамі светафораў тузаецца, ірве павадкі правадоў, імкнецца з аднаго капца горада ў другі і назад, нервова, скрыгаючы тармазамі, перамігваючыся каляровымі лямпачкамі, равучы ўсімі сваімі маторамі. Быццам не горад будзіць, а ранак, захутаны ў змрок і золь. Быццам гэтыя змрок і золь яму не перашкода, і ён перакананы, што нікому — і мне — не павінна гэта перашкаджаць.
Рашуча падымаюся, уключаю не настольную лямпу з яе абрыдлым занач, інтымным цёмна-ружовым святлом, а ярка-матавы свяцільнік над галавой і прыступаю да ранішняй фіззарадкі. Каб падбадзёрыць сябе. Каб разагнаць кроў у жылах і растаптаць, разгнесці начныя думкі, начныя страхі і спадзяванні. Хоць так — дзейнічаць!
Калі ляскаюць за спіной фанерныя дзверы пад’езда і я лёгкім кіўком галавы вітаюся з насупленым ранкам і гэткай жа насупленай дворнічыхай, ніводная з перажытых, перадуманых хвілін ночы ўжо нават не абзываецца: фіззарадка, душ, два кубачкі пеністай кавы вярнулі мяне ў рэчаіснасць, у якой жыву, з якой мушу лічыцца, якую не магу адпрэчыць, як адпрэчваю недарэчнае сёння жаданне спакою. Які тут спакой, калі брат у турме, а я, па сутнасці, адхілена ад сваёй звыклай, звыкла-напружанай работы, па-за якой не бачу сябе, не ўяўляю? Не да спакою... Няхай не як належнае прыняць тое, што адбылося і адбываецца, але ж неяк трэба, пэўна, прыняць. Прыняць і — самой — штосьці вырашыць. За сябе. І за сваю будучыню. Гэта ж я разумею!
Нічым, хачу таго ці не хачу, я не апраўдваю Яна. Можа, і сябе не апраўдаю. Нездарма ж азіраюся назад, узіраюся ў дзяўчынку са збітымі каленькамі і калючымі агеньчыкамі бяссільнай нянавісці ў вачах. Нездарма мераюся з ёй ростам. Хіба я не вырасла з той нянавісці? Хіба толькі нянавісць была ў маім сэрцы? Вось жа прыгадала таго, з перапісанай у маленстве заявы, Юркевіча, як віну перад ім адчуўшы. Хіба ён быў больш вінаваты, чым любы з нас сённяшніх? Ён гору паспачуваў, ён дабрыні сваёй не запярэчыў, а быў асуджаны. Па законах часу, хай сабе і жорсткіх з адлегласці гадоў, асуджаны за перавышэнне сваіх правоў: не сваё аддаў — дзяржаўнае. Цяпер — яшчэ больш чым тады, — думаю, што завялікае пакаранне ён панёс (здаецца, пасля перагляду справы суд нават павялічыў меру пакарання), а судзі я яго не сёння, а тады... Закон на тое і закон. Закон адзін для ўсіх. Адкуль жа тады пачуццё няўцямнай віны? Навошта — і перад кім? — я апраўдваю таго Юркевіча? Або Яна?
Ян — не злачынца... Магчыма. Напэўна! — датуль, пакуль не падняў руку на чалавека, думаючы, што вершыць правы суд. Суд яго кваліфікуецца як самасуд і прыроўніваецца да злачынства. І гэта справядліва. І гэта не можа разглядацца інакш.
Ян — злачынца... Магчыма. Для ўсіх будзе відавочна! — пасля смерці Шатэрніка і суда. І я адразу апынуся — ды чаго там, апынулася ўжо! — за рысай свайго яшчэ толькі ўчарашняга становішча, а то і за рысай свайго лёсу. Давядзецца ўсё пачынаць спачатку. І гэта — справядліва, колькі б я ні мучылася несправядлівасцю. Справядліва?
Перапыняю свае разважанні: гэтак чорт ведае да чаго дадумаешся! Вінавата — не вінавата... Ёсць неабвержны факт. Ёсць неабвержнае правіла: калі пад суд трапляе хтосьці з самых блізкіх сваякоў — суддзя падае ў адстаўку. Ёсць, урэшце, першая заява ў сумачцы — заява на адпачынак, на дні роздуму і пошуку прыстойнага выйсця. Хоць дзе яно, тое прыстойнае выйсце? Ну, ды гэта потым...
— Потым — гэта калі? Гэта ніколі? А, Лёкса?
— Адчапіся ты!
— Я запыталася ў бабулі, яшчэ ўчора, калі можна будзе есці тое, што наварылі, а яна сказала: потым. Я ў мамы запыталася...
— Бяжы яшчэ раз запытайся, можа, па носе ўхопіш!
Бачыш жа: у хаце — чужыя людзі, — спрабую я адчапіцца ад Лёны, што, як смала, прыліпла да мяне з раніцы і то хныкае, то балбоча пад вухам абы-што якое: нічога за ёй не ўчуць. — Цікава, што яны так хмура выпытваюць у нашых?
— Хто? — лезе пад руку сястра.
— Тыя, што прайшлі паўз нас, у кіцелях, гэткіх жа, які ў бацькі быў! Нікому не дазваляюць у хату заходзіць і ўсё пра нешта гавораць і гавораць там з маткай. І з бабуляй... Падслухаць бы!
— Падслухваць брыдка. Тата казаў.
— Ужо не скажа... — ледзьве прамаўляю я, і словы раптам робяцца цяжкімі і ліпкімі: кожнае — як вялізны камяк смалы.
Лёна зноў пачынае хныкаць. Мне здаецца, што яна ўсё-ткі не да канца разумее, што бацька памёр — памёр і яго ніколі не будзе! — і хныкае, бо проста адчувае блізкасць чагосьці таямнічага, незразумелага і таму нястрашнага. Адчувае ўсё інакш, чым я, і ўсё-ткі адчувае. Вось і туліцца да мяне, шукаючы апору. А я і сама заплакала б, каб не гэты ліпкі, горкі камяк у горле: каўтаю яго сюды-туды, а ён ніяк не пракоўтваецца — захрас у горле і сядзіць. У мяне нават голас змяніўся: словы — кожнае! — усякі раз ціхенька ўздрыгваюць, абрываючы адну за адной тонкія нітачкі спакою. Абарваць бы іх усе разам і загаласіць на ўвесь двор, як бабуля... пазаўчора, калі ўсё здарылася...
Здарылася... Мы збіраліся снедаць, бабуля каля печы завіхалася, а тут маці ідзе з другой палавіны хаты. «Дзеці, — кажа, — ваш бацька памёр». Твар спалатнелы, спалоханы, але ні слязінкі на твары. Сказала і выйшла ў сенцы. І, відаць, самлела там, бо, калі на бразгат перакінутага вядра я кінулася да дзвярэй, яна, нязграбна ўткнуўшыся галавой у парог, ляжала на падлозе, адкінуўшы левую руку. І тут — загаласіла, запрычытала бабуля...
— Ян! Ян прыехаў! — верашчыць, як мне здаецца, на ўвесь двор Лёна, нецярпліва падскокваючы і выціраючы вочы кулачкамі.
Тузаю яе за руку: чаго верашчаць? Я ўжо і без яе бачу: прыехаў. Пасталелы. З тым жа партфелем у руцэ, з якім паехаў з дому. Мо назусім прыехаў?
Стараюся трымацца па-даросламу: я ж старэйшая! Я ж — не Лёна, якая ўжо вісне на Янавай шыі, хныкаючы і радуючыся адначасова. Павітацца таму не дала, абслюнявіла пацалункамі. Што, калі б і я...
Дадумаць, што, калі б і я, да канца не паспяваю. Адной рукой стрымліваючы радасць малодшай сястрычкі, другой рукой Ян моцна прыціскае да сябе, да пляча, мяне. І вось ужо я тыцкаюся тварам некуды яму пад паху, не дастаючы да пляча, вось ужо ўсхліпваю — наўзрыд плачу, быццам толькі зараз, побач з Янам, усведамляю, што адбылося непапраўнае, што мы застаёмся толькі з маткай, якая не любіць ні нас, ні бабулі, і нам яшчэ доўга-доўга расці, пакуль мы станем дарослымі.
— Ну, вось, усяго мяне слязьмі залілі, — усё мацней горне, туліць нас да сябе Ян, і голас яго ўздрыгвае, няйнакш, як у мяне зусім нядаўна. — Пойдзем у хату, да бацькі.
Я адхінаюся ад яго, успомніўшы, што не сказала, не паспела сказаць яму пра чужых дзядзькоў у кіцелях, якія дагэтуль не выходзяць з хаты. Працягваючы плакаць, адхінаюся даволі рэзка, так, што Ян адразу разумее: ёсць яшчэ штосьці, чаго ён не ведае.
— Што-небудзь не так, Лёкса? — зазірае мне ў заплаканыя вочы. — Бацьку ж яшчэ не выносілі?
— Не выносілі, — выціскаю з горла. — Але там...
— Што там?
— Там чужыя, — спяшаецца апярэдзіць мяне Лёна. — Чужыя. У кіцелях.
— Ты можаш штосьці растлумачыць, Лёкса? — зіркае на вокны хаты Ян, гатовы ступіць да парога, не дачакаўшыся майго адказу.
— Я не ведаю, што растлумачваць, — хлюпаю я носам, спрабуючы супакоіцца. — Яны не пускаюць нас у хату. Штосьці выпытваюць у маткі. І бабуля там. А нас не пускаюць.
— Да труны — не пускаюць? Хто ямы, каб распараджацца ў дзень пахавання.
— Не ведаю...
Ян ужо не слухае. Падхапіўшы партфель, рашуча кіруецца да парога. І не паспявае: адчыняюцца дзверы і з сенцаў, насустрач яму, выходзяць двое. Высокія, ладна збітыя (не тое што высахлы за апошні год бацька), у цёмных, чорна-зялёных кіцелях, наглуха зашпіленых да самых падбародкаў, яны абмінаюць Яна, адчужана, абыякава змерыўшы яго паглядамі, — і Ян не можа стрымацца.
— Што вам трэба ад мёртвага?
— Ян, сыночак! — кідаецца да яго маці, якая выходзіць следам за незнаёмцамі. — Маўчы, сыночак, маўчы!
Я пазіраю не на маці і не на Яна, які моршчыцца, як ад болю, а на тых двух: ніводзін з іх не тое што не адказаў — галавы не павярнуў у бок Яна. Прайшлі цераз двор, да самых весніц, і паўз купку людзей, што сабраліся ля двара і зараз адступіліся, даючы ім дарогу, з зацятымі, як скамянелымі тварамі — і каб слова, каб рух у чыйсьці бок!
— Што ім трэба было ад вас? Чаго яны прыходзілі? — непрыязна і не хаваючы гэтай непрыязнасці, вырываецца Ян з матчыных рук.
— Потым раскажу, сын. Людзі ж прыйшлі! Трэба ж, каб усё, як у людзей! — усхліпвае тая, усхліпвае занадта гучна, бы спецыяльна для людзей, што сабраліся, каб праводзіць бацьку.
Прытвараецца! — мільгае ў мяне думка, і я палохаюся гэтай страшнай думкі...
Згадка не адпускае. Я ўсё азіраюся на яе, быццам спрабую лепей разгледзець твары: Янаў твар, матчын і тых двух, што ў кіцелях, а яны, гэтыя твары, распаўзаюцца, размываюцца адлегласцю, і. няўцямная трывога расце. За ўсе гэтыя гады я ніколі не спыталася ў Яна, што ён ведаў пра тыя падзеі, што сказала яму матка ці бабуля. Мне здавалася, што я ўсё ведаю і так. А што я ведала? Што яшчэ я магу згадаць сёння, апроч Янавага прыезду, вакол якога бездапаможна кружаць зараз думкі. Бабуліны галашэнні? Доўгі-доўгі шлях да могілак і дождж, што пачаў накрапваць у тыя апошнія хвіліны, яшчэ больш азмрочыўшы іх?
Дождж... Тады, як усе гэтыя дні запар, церусіў дробны дождж. Я яшчэ падумала: зараз не будзе відаць, хто плача, а хто проста супіцца і думае сваё...
— Лёкса! Ідзі развітайся з бацькам, — тузае мяне за руку старая Антоля, суседка. — Сіроткі вы цяперака. Нага-ру-ецеся!
— Ніякія мы не сіроткі! — хачу агрызнуцца, а губы ніяк не варушацца. Не вельмі слухаюцца і ногі, калі я хачу крануцца з месца: нябачны аграмадны цяжар наваліўся раптам на плечы і гняце, уціскае мяне ў зямлю, падгінае ў каленях ногі — другая правальваецца ў мокры, занадта яркі сярод аднастайнай шэрані пясок. Ступаю крок, другі. Спатыкаюся. Спалохана азіраюся на людскі натоўп: усе чагосьці чакаюць. А чаго?
— Я не хачу! — крычу — спрабую закрычаць, а губы па-ранейшаму не варушацца.
— Я не хачу без бацькі! Ён быў добры, ён быў самы лепшы, хоць і хворы, — вы ніхто не ведалі яго! — не магу я выпіхнуць гэтыя словы, гэты крык з грудзей, і таму вырываецца з грудзей сэрца.
І вырвалася б! — калі б не бабуля, не яе далонь, якой яна мякка прыкрывае мне бязгучны рот, быццам пачула, адчула мой задушаны крык і спалохалася.
— Пойдзем, дзетка. Пойдзем, Ляксандра. Анягож? У такую хвіліну няможна пра сябе думаць.
І я паслухмяна іду за ёй. Спыняюся там, дзе яна спыняецца, не ўсведамляючы, чаму, навошта. Спыняюся, пазіраю на бацьку ў труне — не на васковы твар яго, які, схіляючыся, цалуе бабуля, а на рукі. На недарэчна складзеныя на грудзях, нерухомыя, нежывыя бацькавы рукі, у якіх заціснута белая паркалёвая насоўка. І думаю: чаму раптам — насоўка? Бацька ж звычайна пяро ў руцэ трымаў, альбо лісткі паперы, спісаныя яго прыгожым почыркам, альбо дакументы.
Апошняе, што чую: бабулін гучны шэпт.
— Божа, божа, за што ты пакараў яго і караеш нас? Мо няма цябе, божа, калі смерць ад людзей ён прыняў, калі смерць забрала яго, а не мяне, старую...
Апошняе, што бачу: пачынае распаўзацца грудок занадта яркага сярод аднастайнай шэрані пяску, хістаецца і ўсплывае ўгару і ўбок ад майго пагляду абабітая чорным крэпам труна і з перакошанага яе края з жалобным звонам падаюць на пясок бацькавы медалі. Адзін, другі, трэці...
— Скажы, грамадзяначка, дзе тут самы галоўны музей?
Страпянуўшыся, паварочваюся на голас: дзядок — невысокага росту, у шытай вясковым краўцом світцы і магазінным капелюшы, у хромавых, добра начышчаных ботах, з лёгкім, відаць, паўпустым рэчмяшком у руцэ.
— Пэўна ж, у горадзе руху не пазычаць. Усё некуды бягуць, штурхаюцца — і за руку каторага не спыніш. А ты, так зразумеў, дочка, не спяшаешся нікуды, калі прыпынілася. Дай, думаю, папытаю, каб не блудзіць сярод людзей. У лесе б я не заблудзіўся, не, а сярод людзей... Усе бягуць, штурхаюць адзін аднаго. Спяшаюцца!
— Вы нешта спыталіся, дзядуля?
— Ага. Пытаўся. У самы галоўны музей я прыехаў, дочка. З Лунінца. Казалі: недзе тут ён, музей, у цэнтры.
— Гэта ж які такі галоўны музей? — з цікавасцю разглядваю старога, урэшце вырваўшыся са згадкі.
— Як гэта які? Музей вайны. Хіба што не ведаеш...
— Чаму ж! Ведаю. Усе ў горадзе гэты музей ведаюць.
— Вось жа і кажу, — задаволена хмыкае ён, — галоўны музей. Хіба не гэтак назваў?
— Гэтак, гэтак. Хадземце, я вас праводжу. Тут недалёка.
— Дзякуй, дочка. А то я й разгубіўся па-свойму, павясковаму: гэта ж ні з кім словам не перакінуцца, усе як чужыя.
Міжволі ўсміхаюся ў сабе, слухаючы дзеда: не відаць, каб ён дужа разгубіўся! Жвавы, не згорблены ні гадамі, ні нягодамі, ён крочыць побач упэўнена, не мітусіцца, разглядваючы праспект і людзей вакол, зрэдку, спадылба, хітравата зіркае на мяне і штосьці сам сабе думае ўвесь час.
— Вы што ж, з Лунінца спецыяльна ехалі музей Вялікай Айчыннай вайны паглядзець? — пытаюся.
— А як жа! — адразу абзываецца. — Раней не сабраўся, бо ўсё не выпадала. Ніяк не выпадала: баба мая дужа хварэла... Акрыяла трохі, ды і работы якраз у гаспадарцы паменела — паеду, кажу. І паехаў. Анягож?
— Цікава ці інтарэс нейкі свой маеце?
— Цікавага ў вайну мала было, дочка. Гэта ў кіно паглядзець катораму цікава, як на «ўра» немца бралі. На «ўра» не заўсёды атрымлівалася, я так думаю. Магіламі, касцьмі ўся зямелька засеяна.
Бач, як ён мяне! — адзначаю ў думках. З павагай адзначаю. Няпросты дзядок трапіўся, казённымі пытаннямі гаворкі з ім не адбудзеш. Так павярнуў, што і сказаць няма чаго.
— Скрозь, дзе ні паедзеш, — магілы. І ў кожнай як не дзесяткі, дык сотні людзей. Штабялямі, няйначай, складалі... А ты кажаш: цікава, — працягвае дзядок, перакідваючы рэчмяшок з адной рукі ў другую. — Якая ж цікавасць у тым, што не па-людску і не па-божаску? А?
— Прашу прабачыць мне: не так сказала... — нічога лепшага не знаходжу я ў адказ.
— Ужо ж, не так сказала. Абыякава. І тым мяне, старога, угнявіла, — кашлянуў ён, не пазіраючы больш у мой бок. — Лёгка ў вас, сённяшніх, усё: было — мінула, трывожыць — абыдзецца... Ні да людзей, ні да сябе не прыслухваецеся. Спяшаецеся. Нібыта час вось-вось за хвост ухопіце... А я вось прыехаў сыноў сваіх шукаць. На той вайне шукаць, памяць пра якую ў галоўны музей зямлі нашае адусюль звезлі і знеслі. Знайду, як думаеш?
— Знойдзеце. Калі шукаеце — знойдзеце.
— Вось і я сваёй старой сказаў: знайду.
Ён уздыхае і доўга, да самай плошчы, да якой мы набліжаемся, маўчыць, затрымліваючы позірк на кожным, хто абмінае нас, бегучы да аўтобуснага прыпынку. Хачу запытацца ў яго, хто ён будзе і хто яго сыны (мо я дапамагла б яму чым?), і не пытаюся, згадаўшы суровае: «Магіламі, касцьмі ўся зямелька засеяна». Трыццаць пяць пасляваенных гадоў не пакідаюць надзеі...
— Вось ён, Дзяржаўны музей Вялікай Айчыннай вайны, дзядуля, — паказваю на шэрую камяніцу ў дальнім кутку плошчы.
— Вось і добра. Вось і дзякуй, дочка, — заспяшаўся адразу стары.
— Толькі музей яшчэ зачынены. Зарана вы прыйшлі.
— Што зарана, не бяда. Пасяджу. Пачакаю, пакуль адчыняць. Спраў жа пільных у мяне няма, апроч гэтай. Пасяджу... Пачакаю...
Не азірнуўшыся, быццам ужо і забыўся на мяне, дзядок тупае далей, цераз плошчу, і я ледзь не да ўсходцаў у музей праводжу яго позіркам. Бач, чым папікнуў: «Лёгка ў вас, сённяшніх, усё...» Каб жа ўсё лёгка!
Зіркаю на гадзіннік: дзевяць, без чвэрці. Трэба бегчы: спазняюся...
— Трэба прымусіць народ жахнуцца сябе самога, каб удыхнуць у яго адвагу. Чые вы, думаеце, гэта словы? Карла Маркса! Маркса, Аляксандра Станіславаўна. Цытую даслоўна. А ён, як вядома, што марна не казаў.
— Ён жа гэта не ў сувязі з п’янствам казаў.
— Не ў сувязі. Толькі вось згадваецца і ў сувязі... Можна, канечне, і далей жыць, заплюшчваючы вочы на ўсе праявы п’янства, не бачачы ў ім пагрозы, страшнай пагрозы для грамадства, для будучыні. А тое, што ледзь не тры чвэрці ўсіх злачынстваў, у тым ліку самых цяжкіх, — на долі тых, хто злоўжывае алкаголем, на што спішам? А і гэта ж — не самае страшнае. Выраджаемся, мілейшая Аляксандра Станіславаўна! Не так ужо і прыхавана перараджаемся... З-за знешняй небяспекі не бачым унутранай. Мажліва, не меншай.
Пазіраю на добры, блізарукі, напалову закрыты вялізнымі з тоўстымі шкельцамі акулярамі і ад таго яшчэ больш невыразны твар Рыгора Цітавіча, нязменнага на працягу апошніх дзесяці гадоў старшыні суда, і спрабую здагадацца, да чаго ён хіліць: і двух слоў не даў мне сказаць, каб растлумачыць, з чым я ішла да яго. Ведае ж, безумоўна, з чым ішла, а гаворку завёў пра іншае, пра тое, што толькі за вушы можна прыцягнуць да майго выпадку: гэта ж толькі агульныя словы — пра заведама невырашальную ў сённяшніх умовах праблему.
— Вось вы думаеце зараз: чаго гэта старога Цітавіча да філасофіі раптам пацягнула? Думаеце, думаеце, мілейшая Аляксандра Станіславаўна! — заўважыўшы нязгоду ў маім хуткім руху насустрач яго словам, перапыняе ён сам сябе і мяне — гатовыя ўжо вырвацца ў мяне словы. — І вось што я вам на гэта скажу. Мы ўсё больш губляем адчуванне часу. Так, так! Пры ўсім тым, што спасылаемся на яго так часта. Адбываецца, як мне здаецца, непапраўнае: мы ў масе сваёй страчваем уменне мысліць — засяродзіўшыся, адасабляцца ад знешніх падзей, ад гаворак, ад мітусні, калі душу трывожыць не дробязнае, не толькі пачутае або перажытае, а вечнае — тое, што звязвае душу з вечнасцю, чалавека з народам. Гэта высокія словы. Згодны. Але ж у страху перад пустатой такіх вось высокіх, неаднойчы паўтораных слоў, мы, на маю думку, адхіснуліся ад таго, што за імі, — здраджваем самаму галоўнаму ў сабе, таму, што належыць вечнасці і складае самую сутнасць чалавека. Духоўную яго сутнасць.
— Вы пра духоўнасць і бездухоўнасць? — чамусьці закранутая яго безлічным «мы», спрабую адасобіцца я ад сваёй трывогі і падтрымаць гаворку.
— Пра прагу духоўнасці. Пра прагу духоўнага ўзбагачэння, пра якую мы гаворым так рэдка, што ўсё часцей узнікае трывожная думка: ці не закранула, ці не захліснула і нас, інтэлігенцыю, гэта масавае ап’яненне жыццём, гэты гон у імя прэстыжу і розных даброт? А? Гэта, пэўна ж, звабліва — акружаць сябе моднымі прыгожымі рэчамі...
— Перш рэчамі, а потым словамі, — не стрымліваюся я.
— Так, так, — не заўважае ён маёй нястрыманасці, думаючы пра штосьці сваё, і мне становіцца няёмка ад адной думкі, што зразумей ён падтэкст сказанага, пакрыўдзіўся б.
— Прызнаваць самую вялікую каштоўнасць у духоўнай культуры, а не ў матэрыяльнай лягчэй, чым сцвердзіць яе, — кажу. — Патрэбны нейкія новыя рашэнні, нейкія новыя законы, Рыгор Цітавіч.
— Магчыма, патрэбны і новыя рашэнні, і новыя законы. Згодны, мілейшая Аляксандра Станіславаўна. Але ж рашэнні прымаюцца, і законы пішуцца для людзей. Для людзей, на жаль, ужо дарослых, у кожнага з якіх ужо склаўся нейкім чынам лёс. Нейкім чынам... З горыччу гэта кажу, бо мы — і мы з вамі, Аляксандра Станіславаўна, — часцей гаворым пра людзей, а не пра чалавека. Чалавека ж заўважаем толькі тады, калі ён здзейсніць подзвіг. Або, як у нашым выпадку, злачынства. Бачыце, які аграмадны прамежак — паміж подзвігам і злачынствам — запоўнены пустатой! Пустатой, назва якой — абыякавасць.
Яго словы адгукаюцца ўва мне болем. Болем глыбокім, які перашкаджае адказаць, не пагадзіцца: мы ж, судзейскія, якраз маем справу не з людзьмі наогул, а з чалавекам, кожны раз з канкрэтным чалавекам, якому павінны дапамагчы. Дапамагчы, нават пакараўшы. Пра што ж тады ён?
— Вы не прымаеце, відаць, шчырую высокаўзнёсласць маіх слоў?
— Не, не! Што вы, Рыгор Цітавіч!
— Дык вось пра чалавека... Чалавек павінен паважаць самога сябе не за тое, што ён мае, а за тое, што аддае. Грамадству. Свайму народу. Чалавеку побач. Найперш, чалавеку побач. Любіць кагосьці — многіх! — каго не бачыш, не ведаеш і ніколі не сустрэнеш, так лёгка, так зманліва! Тым больш што і ахвяраваць нічым асабліва не трэба, і сумленне нібыта чыстае — так чыста падманута... Дапамагчы ж чалавеку побач цяжэй. Хоць толькі ў гэтым — яго сапраўднасць, яго годнасць. І яго разуменне, што ён варты найвысокага. Вы не згодны? — зноў заўважае ён мой нецярплівы рух.
— Толькі ўсё чалавецтва разам з’яўляецца сапраўдным чалавекам. Гэта ж таксама ісціна, — не хачу я адступацца ад якойсьці няўцямнай і балючай нязгоды з ім, з сабой, з цэлым светам, хоць заўсёды — раней! — думала амаль гэтак жа: прызнаць сябе вартай найвысокага...
— Аляксандра Станіславаўна, мілейшая, ды вы ж нічога не зразумелі!
— Не зразумела?!
Я нечакана крыўджуся, у думках нават чорта лысага памінаю, маючы на ўвазе шырокую, цераз увесь чэрап, плешыну старшыні: сам скача ад адной думкі да другой, ніводную не даводзячы да яснасці, а мне папікае. Чалавек... А я што, не чалавек? Са справай да яго прыйшла, а яму сваё рупіць — няйначай, свой чарговы трактат на мне правярае!
— Вы не зразумелі. Я ж пра сілу чалавечага памкнення — пра прагу духоўнасці, якой гэтак не хапае многім і за якую мы з вамі, мілейшая Аляксандра Станіславаўна, павінны змагацца ў кожным чалавеку.
— Мы змагаемся за прафілактыку правапарушэнняў, — буркаю.
— Вось, вось! Вы пачынаеце разумець. Замест таго каб выказаць — у любым выпадку — чалавечнасць сваёй прыроды і сэрца сваё, чалавек становіцца адно адбіткам свайго занятку ці сваёй навукі, — усе іншыя здольнасці занядбаны ім дзеля адной, на яго думку, галоўнай: той, якая дае, набліжае ўшанаванні, узнагароды — простую ўвагу, урэшце! І гэта не толькі прыстасаванства: з ім мы б неяк управіліся! Не, тут не толькі прыстасаванства. Заўважаем жа мы таго, хто здзейсніць подзвіг. Або злачынства. Парадокс? А разабрацца: усё проста. Усё да крыўднага проста, мілейшая Аляксандра Станіславаўна.
— Пасля трыццаці гадоў работы ў органах юстыцыі вам, Рыгор Цітавіч, уяўляецца гэта простым? — не хаваю я недаўмення. — Гэта ж, магчыма, адна з самых складаных і невырашальных праблем: індывід — і грамадства, асоба — і народ.
— Індывід неаддзельны ад грамадства, асобу вылучае народ... Дзе ж тут мяжа, у чым — процістаянне? — блізарука жмурыцца ён, неяк незнаёма прыглядваючыся да мяне. — З моманту нараджэння свет уплывае на нас. Ды што там уплывае! Паспрабуйце ўявіць чалавека без людзей, без яго акружэння... Тое і яно. Што, мілейшая Аляксандра Станіславаўна, мы можам назваць уласна сваім — апроч энергіі, сілы, жадання? А?
— Лёс.
— Ну, гэта ўжо штосьці з метафізікі!
— Род... — нечакана губляю я ўпэўненасць, хоць неаднойчы чула разважанні старога "Цітавіча менавіта вакол родавых, генетычных асаблівасцей людзей і цэлых народаў.
— Род — народ — прырода! Нават словы маюць адны карані, што ж да нас, смертных... Вы ж самі сказалі, мілейшая Аляксандра Станіславаўна: толькі ўсё чалавецтва разам з’яўляецца сапраўдным чалавекам. Я прадоўжу: і кожны з нас, смертных, можа толькі тады знайсці сваё прызначэнне і радасць у тым, калі ён валодае мужнасцю — так, так, мужнасцю! — адчуваць сябе ў гэтым цэлым, адчуваць сябе частачкай гэтага цэлага. А мужнасці якраз і не стае. А мужнасці — гэткай мужнасці! — чалавека якраз ніхто і не вучыць. Цяпер вы разумееце, пра што я казаў колькі хвілін таму?
Адчуваю, што чырванею: і Рыгор Цітавіч, як учора Вадзім, завёў гаворку, адзіна думаючы, што тым ратуе маю душу, а я добрай паўгадзіны спрабую даўмецца, да чаго ён хіліць, з чаго гэта ён пачаў раптам філасофстваваць у гэткі не адпаведны для гэтага момант. Задужа на сабе засяродзілася: душа слепнуць пачынае...
— Згодна антычнаму міфу, — працягвае Цітавіч, цярэбячы рукой дужку акуляраў, — багіня мудрасці Мінерва нарадзілася з галавы Юпіцера ў воінскіх даспехах, з дзідай і шчытом. І ў гэтым глыбокі сэнс, мілейшая Аляксандра Станіславаўна. Мудрасць з'яўляецца не для таго, каб даношваць аднойчы здабытыя лаўры, а для таго, каб змагацца. Змагацца за чалавека ў чалавеку. Штодзень. Штоміг. Вы не згодны?
— Згодна, Рыгор Цітавіч. Толькі...
— Што — толькі? ёсць пярэчанні?
— Гэта не пярэчанні, гэта са свайго асабістага... Нельга ж бясконца чэрпаць сілу з самога сябе, са сваёй душы. Я, відаць, няясна кажу, — падшукваю я неабходныя словы, каб выказацца ясней і ўсё-ткі не сказаць нічога з таго, што прыадкрыла б самае патаемнае, самае маё: добры, мяккі чалавек наш старшыня суда, але адлегласць паміж намі, і дагэтуль вялікая, зараз вырасла ўдвая, а то і ўтрая. — Заўсёды прыходзіць такі міг, такі дзень, калі трэба, жыццёва трэба адчуць побач, поплеч сябра... сяброў... каб выстаяць. І калі не знаходзіш... Я ўдзячна вам, Рыгор Цітавіч!
— Ну, ну! Проста мне, старому, здалося, што вы вось-вось пачнеце папракаць жыццё. Але ў чым жа можна папракнуць жыццё, мілейшая Аляксандра Станіславаўна? У тым, што яно не даецца нам дарма? Не даецца лёгка?
Роўны, без націску на націскныя галосныя голас старога старшыні гучыць нават тады, калі ён замаўкае. Я ведаю гэту яго здольнасць (калісьці нават спрабавала пераняць яго гучанне), і ўсё ж кожны раз узнікае паўза на некалькі імгненняў: я працягваю слухаць адгучалыя словы і спазняюся з адказам. А Рыгор Цітавіч чакае, не прыспешвае мае думкі, быццам усе яго справы на сёння — вось гэтая, мажліва, апошняя наша з ім гаворка.
— Я не жыццё папракаю. Ніхто мне такога права не даваў і не дасць ніколі — папракаць жыццё, няхай сабе і ёсць у мяне, за што, — зазначаю сумна. — Я сябе зараз папракаю, Рыгор Цітавіч. Не ўсё, далёка не ўсё рабіла і зрабіла, каб што-кольвечы ў ім, у жыцці, змяніць. Вось што засмучае.
— Не збядняйце, мілейшая Аляксандра Станіславаўна, таго, што зрабілі і робіце. Не заўсёды можна ўлічыць непрадбачанае. Не заўсёды. На жаль.
— Дзякуй вам за разуменне! — не хаваю ўзрушанасці, адгукваючыся на яго ціхія словы. — Дзякуй, Рыгор Цітавіч!
— Я гаварыў у міністэрстве... — адводзіць ён позірк і, дастаўшы насоўку, уцірае спатнелы лоб. — Ёсць пуцёўка ў санаторый. З наступнага тыдня. Адпачнеце.
Падлечыцеся. Што-якое потым знойдзецца... Для вас. Вас паважаюць і цэняць, і вы гэта ведаеце.
Голас яго затухае. Разумею, што гаворка закончана. Што ён, Рыгор Цітавіч, адстойваў штосьці маё ў міністэрстве і не адстаяў. Што тлумачыць ні яму, ні каму іншаму нічога не давядзецца. Што дні роздуму, дні пошуку нейкага выйсця наступілі, а дзень сённяшні і ёсць тая мяжа, якую я мушу пераступіць, — сама, і з годнасцю.
Развітваюся і, пакінуўшы сваю заяву на стале, выходжу з кабінета. Пуцёўка ў санаторый... Саслаць хочуць. Далей ад падзей і маёй трывогі. Саслаць...
— Яго маглі саслаць туды, дзе беды зімуюць, — і былыя ваенныя заслугі перад Радзімай не дапамаглі б. Ужо хто-хто, а я гэта ведаю, Оля.
Шатэрнік! — яго шапялявы, заўсёды з нейкім салодкім прысвістам голас я пазнаю з першых слоў. Бач, зноў з’явіўся! Зноў гугніць нешта матцы... Ненавіджу! Абаіх ненавіджу. Магла б — кінулася б на яго ці на матку, галавой білася б у яе твар, у грудзі: як яна можа?! Як яна смее?! На могілкі ніводнага разу не схадзіла за гэтыя чатыры месяцы, на нас — на мяне і на Лёну — ніводнага разу не зірнула лагодна... Як жа! Усё гэтага пузатага, няйначай, выглядвае. А бабуля ў закутку за печчу плача. Плакала... Я чула... Гэтак жа выразна чула, як зараз чую гнусны шэпт гэтага... І ніякі ён не суддзя, хоць і сядзіць днём у судзе! Суддзёй быў тата. а гэты...
— Адкуль ты ведаеш, Міша?
«Мі-ша!» перадражніваю ў думках маці: яшчэ б Мішачкам назвала, аблашчыла.
— Кажу — значыцца, ведаю. Папера на яго была. Што вораг народа. Што розным злосным элементам пасабляў.
— Стась — вораг народа? Стась — розным злосным элементам пасабляў? Ды ён нават тым, на што права меў, ніколі не пакарыстаўся. Сам не пакарыстаўся і мне не даў. А то ты гэтага не бачыў! — смяецца маці.
Яна смяецца!
— Бачыў. Але ж сёння не чалавеку вераць, а паперы. А на паперы чорным па белым напісана: вораг народа. Так і памёр твой Стась ворагам народа. Таму ім і адпаведныя органы цікавіліся. Мной нябось не зацікавяцца...
— Ты! Ты! — улятаю я ў пакой, не помнячы сябе: гэта ж пра бацьку яны! гэта ж з бацькі смяюцца! — Ты і мізінца бацькавага не варты... Вы абое! Ён чэсны быў. Ён, а не ты, суддзёй быў: суддзі не бываюць такімі гнуснымі!
— Лёкса! — кідаецца да мяне маці, пагражальна ўскінуўшы руку. Але мне ўсё роўна: няхай стукне! няхай б’е! — я ўсё адно скажу, усё адно скажу ёй — ім! Слёзы, злосныя слёзы нянавісці і бяссілля цякуць па твары — няхай цякуць! Я скажу...
— Людзі не павінны быць такімі гнуснымі! У іх жа не толькі рукі, ногі, твар... У іх жа сэрца ў грудзях, у іх жа дабрыня і любоў у сэрцы! Тата такім быў, а не ты! не вы, абое!
— Змоўкні, Лёкса!
— І не падумаю! — крычу, не паварочваючы галавы ў яе бок: чаму ж, замахнуўшыся, не стукнула, чаго чакае? — Прывесці ў дом, які бацька будаваў для бабулі, гэтага... гэтага таўстапузага... магла толькі сляпая, аслепленая самой сабою жанчына!
Запінаюся — і ўсё ж дагаворваю. Сцінаюся, чакаючы ўдару. Але матка за спіной не зварухнулася — маўчыць, не абзываецца. Хапае ротам паветра і Шатэрнік, не могучы выгаварыць, вымавіць штосьці няўцямна злоснае, — толькі круглыя вочы яго яшчэ больш пакруглелі, наліліся вадзяністай чырванню і зацята, злосна ўпіраюцца ў мой позірк.
— Бацька быў добры, не роўня табе! — крычу ў гэты ненавісны твар, у гэтыя круглыя вочы. — Такі добры, што гэткую гадзюку ў сваёй хаце не задушыў, не растаптаў у час!
Матку я не бачу — Шатэрніка як токам працяла: затузаўся ўвесь, мармытнуў штосьці праз зубы, ступіў да мяне. Калі яго рука, на міг толькі апярэджваючы шапялявае, з прысвістам: «Прэч адсюль!», учапілася ў маё плячо, каб падштурхнуць, выпіхнуць з пакоя, я, вырываючыся і перамагаючы раптоўную гідлівасць, упіваюся ў гэту чырвоную, пульхную руку зубамі. І яшчэ заўважаю, як другая, гэткая ж чырвоная і пульхная набліжаецца...
— Адпусці дзяўчынку.
Словы прагучалі так ціха, што я падумала спачатку: здалося. Але чырвоная, ліпкая ад поту рука, ужо крануўшыся майго вуха, нечакана адхінаецца — ніхто мяне не трымае. Не разумею, чаму мяне б’е калатун і я ніяк не магу сцяцца ў камячок, змагчы яго. Гэта ж бабуля ўвайшла ў пакой. Цяпер жа ўсё ясна: словы прагучалі. І гэта бабуля стаіць у парозе. І гэта яна толькі што сказала: «Адпусці дзяўчынку», і пульхная, ліпкая ад поту рука Шатэрніка адразу абвяла, адхінулася.
— Пойдзем, Ляксандра, — па-ранейшаму спакойна, не павышаючы голасу, кажа бабуля.
І я ступаю колькі крокаў у той бок, адкуль прагучаў голас. І, мокрай ад слёз шчакой адчуўшы дотык бабулінай шурпатай далоні, азіраюся. Спадылба зіркаю на матку — на іх абаіх: Шатэрнік, хаваючы за спіну рукі, бязгучна жвакае ротам паветра, матка, прыстылая да падлогі, не адводзіць ад яго твару, ад яго налітых вадзяністай чырванню вачэй спалоханага, нерухомага позірку...
— Добры дзень, Аляксандра Станіславаўна. Я не спазнілася, я была...
— Да, да, Зоя. Я ведаю, — адказваю кіўком галавы на вітанне сакратаркі. — Зойдзеце да мяне, мы падрыхтуем колькі спраў да перадачы.
— Вы...
— У мяне адпачынак. З заўтрашняга дня, — апярэджваю я Зоіна пытанне і праходжу ў кабінет.
Не абмінаючы стол — не дайшоўшы да свайго месца за сталом, цяжка апускаюся ў крэсла. Абводжу позіркам пакой, праводжу далонню па цёмнай паліраванай паверхні стала. Раз і другі. Быццам чакаю каго: вось зараз зойдзе ён, сядзе ў крэсла насупраць, і я буду доўга-доўга маўчаць, адпачываючы ад сваіх балючых думак, млява разгладжваючы позіркам кожную зморшчынку на родным твары, кожную хмурынку...
Злёгку ўздрыгваю на рэзкі, як заўсёды сярод цішыні, тэлефонны званок (шкада, не папярэдзіла Зою з паўгадзіны ні з кім мяне не злучаць), цягнуся рукой да апарата, маруджу яшчэ нейкі момант і пасля новага званка ўсё ж здымаю трубку.
— Слухаю.
— Добры дзень, Лё... Аляксандра Станіславаўна. Гэта Чарнуш з ва... з табой гаворыць, — чую праз лёгкае пашчоўкванне ў трубцы (відаць, з тэлефоннай будкі гаворыць) і чамусьці не здзіўляюся таму, што звоніць Юзік Чарнуш, што нават на кароткае імгненне не зачапіла думка пра тое, як дазнаўся ён нумар патрэбнага тэлефона. Так, мільганула думка і згінула.
— Я слухаю, Юзік.
— Прабач, што нечакана турбую. Мне здалося, што табе гэта будзе не проста цікава, што табе гэта спатрэбіцца. Алё! Ты чуеш, Лёкса?
— Я слухаю, Юзік, — абзываюся.
— Справа ў тым, што прыехаў малодшы Радзінскі.
— Хто прыехаў? — не разумею.
— Мікалай. Мікалай Радзінскі, Шатэрнікаў сын. Нейкім чынам твой брат, Лёкса.
Незадаволена хмыкаю ў душы на гэтае яго «твой брат» (яшчэ адзін брацік!), але не перапыняю Юзіка.
— Ён прыехаў па выкліку: ты ж ведаеш, што Шатэрнік калісьці ў свой час хацеў нават перавесці Мікалая на сваё прозвішча — у яго ж толькі дзве дачкі было. Хацеў, ды Мікалай сам, хлапчук тады яшчэ, не пагадзіўся. Але па выкліку Тамары ІПатэрнікавай (ты павінна яе помніць: даўгалыгая такая нязграба!) усё ж прыехаў. Быў і ў Рудзенску. Я гаманіў з ім. ён у Мінску, у гасцініцы «Беларусь» спыніўся. Ты б пагаварыла з ім, Лёкса!
— Пра што?
Юзік не адказвае. Разгубіўся, напэўна, на гэта маё абыякава-спакойнае: «Пра што?» А чаму тут здзіўляцца? Я — мы ўсе! — ніколі не прызнавалі Мікалая за брата: непрыязнасць, дзіцячая нянавісць да маці перайшлі на хлопца, і той гэта адчуў — адчуваў змалку. Бач ты, заслуга! — прозвішча не памяняў. А якое ў яго права на гэта прозвішча?
Адчуваю, што думкі збудзілі ў душы даўнюю, бяздумна-жорсткую злосць: гэты новаяўлены Мікалай — адно горкі напамін пра скалечаную, разбураную сям’ю!
— Мне няма пра што з ім гаварыць, Юзік, — злосна прамаўляю ў трубку. — Пра што? Пра Шатэрніка? Пра Яна, якога ён практычна не ведаў? Пра сябе?
— Гэта ты павінна ведаць, Лёкса. Я хацеў як лепей.
Хачу з’едліва падзякаваць за турботу — спыняе гучнае, манатоннае: пі-пі-пі... Адстаўляю, здзіўленая, трубку, пазіраю на яе: як? Юзік павесіў трубку? Сам абарваў размову? Ці мо проста перарвалася сувязь, не спрацаваў тэлефон-аўтамат?
Нейкую хвіліну, паклаўшы трубку, яшчэ чакаю, што Юзік перазвоніць, хоць ведаю, адчуваю, што чакаю марна. Ат, чорт! Аднекуль жа кожны раз з’яўляецца гэта пагарда, калі гаворка ўсчынаецца пра сям’ю! — з’явіцца, збудзіць душэўны пратэст, зблытае думкі, зробіць жорсткімі словы. Юзік немаведама што пра мяне думае...
«Не сэрца хворае, душа хворая ў вас, мілейшая Аляксандра Станіславаўна!» — думаю пра сябе словамі Рыгора Цітавіча. Горка думаю — нават у роце горыч з'яўляецца, быццам балючыя, нявымаўленыя ўголас словы загарчылі.
Павольна падымаюся, абедзвюма рукамі праводжу па гладка зачасаных і сабраных на патыліцы ў невялікі вузел валасах, азіраюся на дзверы. І рашуча кіруюся да свайго крэсла; на стале чакаюць раскладзеныя з раніцы паперы.
Цішыня пакояў, у якіх захоўваюцца архівы, асаблівая. Пах дрэва, пах старой, зляжалай паперы, ледзь улоўны пах пылу, няўлоўны шолах, які, здаецца, тоіцца ў самой гэтай нерухомасці, некранутасці, спалучаючыся, зліваючыся, і становяцца цішынёй — паветрам, якое ўдыхаю. Асцярожна ўдыхаю, нібыта і ўзапраўду дыхаю паветрам мінулага, гэткім жа зляжалым, як і бясконцае мноства папер, папак, асобных і сшытых у кнігі.
— Шурачка, я знайшла.
Не хаваю нецярпення, ступаю насустрач Веры Якаўлеўне, невялічкай жанчыне, добра раздабрэлай, падобнай на шчытна абцягнуты шаўковай сукенкай ружовашчокі пузыр, з роўна падстрыжанымі і высока над ілбом забранымі грэбенем сівымі валасамі: яна мякка, нячутна перасыпае нагамі — як коціцца між шчыльна пастаўленых паліц. У руцэ ў яе — дзве тонкія, амаль бязважкія папкі, і я пазіраю не столькі на круглы, заўсёды ўсмешлівы твар яе, колькі на гэтыя папяровыя папкі, у якіх захоўваюцца ў архіве дакументы, звязаныя з судзейскай дзейнасцю бацькі, даваеннай і пасляваеннай, і яго асабовая справа.
— Вось тут у крэсла сядайце, Шурачка, і пагартайце. Папер няшмат, за якія дзесяць — пятнаццаць хвілін управіцеся.
— Дзякуй, Вера Якаўлеўна, — адгукаюся больш па звычцы, яшчэ на хаду разгарнуўшы адну з пададзеных папак.
І вось ужо сяджу ля невялікага століка, пільна ўглядаюся ў даваенны здымак, знаходзячы і не знаходзячы ў твары на здымку свае рысы. Я, як і Ян, падобна на бацьку, які памёр маладзейшым за нас. Памёр... Здымак зроблены ў трыццаць восьмым... Пазіраю на яго так доўга, што на міг пачынае здавацца: гэта Ян, такі, якім ён прыехаў з Данецка ў Рудзенск. Вось толькі ў позірку бацькавым штосьці незнаёмае: апроч упэўненасці — яшчэ і насцярога. Ледзь заўважная. Ледзь адчувальная. І трывожнае пачуццё, узнікшы, ужо не пакідае мяне: адкуль у бацькі гэта прыхаваная насцярога? Ад неразумення таго, што чакала яго наперадзе? Ці наадварот — ад разумення?
Сціслая мова дакументаў нічога не тлумачыць. Год нараджэння, сацыяльнае паходжанне, адукацыя, воінскія ўзнагароды, сям’я... Марна я спрабую за словамі, напісанымі прыгожым яго почыркам — літары пералятаюць адна да адной так імкліва, што хвасты ў самых хвастатых з іх, «у» і «д», нагадваюць ластаўчыныя хвасты, — убачыць штосьці яшчэ, штосьці неразгаданае. Анкета як анкета, з усімі патрэбнымі звесткамі і тлумачэннямі. Да анкеты прыкладзены характарыстыкі, акты праверак работы, даведкі аб праходжанні курсу перападрыхтоўкі народных суддзяў у Мінску. У трыццаць дзевятым накіраваны ў Заходнюю Беларусь, у час вайны змагаўся ў атрадзе імя Варашылава, з сорак чацвёртага па сорак дзевяты — народны суддзя ў Рудзенску. Апошнія паперы: бацькава тэлеграма ў Мінск, што з-за хваробы не можа працягваць вучобу, і загад аб адлічэнні яго са складу групы, якая займаецца на шасцімесячных юрыдычных курсах. І ўсё. І нічога больш. І — ніводнай згадкі пра змяшчэнне або перамяшчэнне бацькі. Марна я спрабую зразумець больш таго, што прачытала і магу зноў перачытаць.
— Колькі можна перачытваць адно і тое ж пісьмо? — нецярпліва адмахваюся ад Лёны. — Я яго ўжо на памяць ведаю.
— На памяць? Ты скажаш! — недаверліва і ўсё ж з захапленнем пазірае яна на мяне: сама ж толькі-толькі чытаць не запінаючыся навучылася.
— Не верыш? Сачы па лістку.
Я адсоўваю падручнік па рускай мове, заплюшчваюся, прыгадваючы Янаў невыразны, расплывісты почырк, і пачынаю:
— «Мілыя сястрычкі! Як вы там жывяце-расцеце? Як вучыцеся? Напісаў бы: старайцеся, шчыруйце! — калі б не ведаў, што вы ў мяне і так старанныя. І я змог, нарэшце, выйсці ў перадавікі: норму сваю цяпер штодня перавыконваю. У шахце ж — ці ты вугальны пласт адолееш, ці ён цябе... Ды і ў жыцці гэтак: ці ты пераможца, ці жыццё. Вось і вучуся перамагаць.
Калі не возьмуць увесну ў армію, абавязкова забяру вас на канікулы да сябе. Шахту пакажу. Хоць не... Лёну ў шахту пускаць, канечне, рана: яна мышэй і пацукоў баіцца, а тут яны страчаюцца. Ну, ды пра гэта гаворку будзем весці, калі прыедзеце. Хутчэй расціце!»
— Як па пісаным! — не можа стрымаць захаплення Лёна. — І пра шахту, і пра мяне... Я нават сачыць не паспявала.
— Ведама ж, цяжкасць! — расплюшчваю я вочы і зноў бяруся за падручнік.
— Табе, канечне... — уздыхае тая, і мне робіцца яе шкада: малая ж яшчэ.
— І ты навучышся, — кажу. — Падрасцеш і ўсё-ўсё будзеш умець. Усё на свеце.
— Усё не буду, — расцягвае яна словы і, быццам згадаўшы што, пытае: — А куды бабуля збіраецца, Лёкса?
— Бабуля? Чаму ты ведаеш, што яна некуды збіраецца?
— Яна рэчы ў куфры перабірае.
— Ну і што? — абыякава абзываюся, хоць адчуваю, што ад нядобрага прадчування пачынае сцінацца ўсё ўнутры і дрыжыкі па спіне пабеглі.
— Дык яна ж не толькі перакладвае іх, а выбірае што якое і ў хатулёк складвае.
Я ўжо не слухаю. Падхопліваюся з табурэткі і кідаюся ў другі пакой, на другую палавіну хаты, дзе за шафай стаіць бабулін куфар: няўжо я, зачытаўшыся, прагледзела, як туды прайшла бабуля?
Гучна бразгаюць за спіной дзверы, раз і другі, бо за мной шчэміцца і Лёна. А бабуля — яна стаіць, прываліўшыся бокам да высокай з палічкамі спінкі канапы, — як не чуе. Нават не зварухнулася. І калі я, адолеўшы некачанае здранцвенне, ступаю ад парога, ашчапервую яе сухенькае цела абедзвюма рукамі, яна толькі апускае на мяне позірк, поўны ціхіх, балючых слёз.
— Ба, ты чаго? Ты чаго? — тармашу я яе.
— Ба-бу-ля! — пачынае хныкаць, горнучыся да яе, і сястра.
Бабуля неяк спалохана, бы толькі зараз згледзела нас, зміргнула, і слёзы пераліліся цераз край і ціха паплылі, папаўзлі па яе маршчыністых шчоках. І так балюча пазіраюць на іх, што я, не могучы заплюшчыцца і не глядзець, тыцкаюся тварам у бабуліну кофту і адтуль, з мяккіх складак кофты, усё паўтараю, усё шапчу:
— Ба, ты чаго? А?
Мінае хвіліна, другая. А мы так і стаім усе ўтрох, шчытна прыгарнуўшыся адна да аднае, адчуваючы, што гэта хвіліны расстання, незразумелага, непатрэбнага, несправядлівага. Бо якая ж справядлівасць у тым, што расстацца павінны мы — мы і бабуля, калі мы любім яе і ведаем, што яна любіць нас?
— Дзеці, — пяшчотна адхінае, адрывае нас ад сябе яна. — Не асуджайце мяне стражэй, чым я сама сябе асуджаю. Няма ў мяне сілы пазіраць на ўсё, жыць, як я жыву, у гневе, пры думках пакутных. Шкадую вас, дужа шкадую: па маіх жа руках вы выраслі! — ды моцы больш няма трываць. Вочы мае не глядзяць...
— Ты з-за маткі, ба? З-за таго, што з пузам яна ходзіць?
Яна зірнула на мяне з нямым папрокам — паглядам яго выказала — і адказваць не стала: словы мае, відаць, грубаватымі здаліся. А якія ж яны грубыя: сказала ж не тое што праўду — праўду, якую ведаюць усе. Усе ў пасёлку. І мы з Лёнай.
— Быў бы тата жывы...
— Ляксандра, ты старэйшая. Табе я кажу. Не давай разрасціся злосці ў душы: агонь адмсціцца, як яго ўквеліш... Шукай і знайдзі ў сабе не злосць, а разуменне. Разуменнем усё перабудзеш. Разуменне дасць табе сілу любіць.
— Лю-біць?! Каго? Што ты гаворыш, бабуля? Ты ведаеш, як называюць у пасёлку матку? Ды ўсе толькі і гавораць пра нас, па вуліцы не прайсці! — праз сілу ўтрымваю я на языку іншыя, больш жорсткія і балючыя словы.
— Вось і цябе не змагла я ўсцерагчы, Ляксандра, — душу тваю змякчыць, і Алену не падгадавала... Маці не выбіраюць, дзеткі. Але яна — ваша маці, помніце гэта. І асуджаючы, трэба любіць чалавека. Анягож?
— Вазьмі нас з сабой, бабуля! Мы будзем слухацца, праўда, Лёна?
— Мы будзем слухацца, — шморгае ўжо носам тая.
— Няма як мне вас узяць. Няма куды. Я ж у дом састарэлых еду. Прыют такі для старых і інвалідаў. Месца далі, па маёй просьбе, сэрца маё пашкадавалі. Няма як мне з вамі туды.
Яна прамаўляе гэта так ціха, такім згаслым голасам, што сэрца ў мяне болем заходзіцца: я ўжо не пра сябе. не пра нас з Лёнай думаю, а пра бабулю, пра невядомы прыют той, куды збіраюць старых, пакінутых, нямоглых... Бабуля ж наша не нямоглая!
— Ты з-за іх... Ты з-за маткі! — усхліпваю зусім як Лёна, хоць мне, не раўняючы, ужо адзінаццаты год і хлюпаць носам нібыта і не выпадае: не малая ж. — А мы, ба? Як мы без цябе?
Бабуля горне мяне, нас абедзвюх, да сябе, гладзіць па валасах — штосьці нячутна прыгаворвае і гладзіць, гладзіць па валасах. Мінае хвіліна, другая. А мы так і стаім усе ўтрох, шчытна прыхінуўшыся адна да аднае, не хаваючы гора, не хаваючы слёз...
— Вы плачаце, Шурачка? — спалохана ўскідваецца са свайго месца Вера Якаўлеўна. — Я спадзяюся: нічога сур'ёзнага не здарылася? Я спадзяюся...
— Не, не! Прабачце, Вера Якаўлеўна. Парушынка трапіла ў вока — і ўвесь клопат! Неасцярожна абышлася з ёю — адразу слёзы аднекуль узяліся.
— Тут у мяне люстэрка. Хадзіце сюды, Шурачка! — мітусіцца яна, зіркаючы на мой размыты згадкай твар не адно са спагадай, як мне, здаецца, а і з недаверам.— Я і сама паглядзела б, ды маімі пальцамі не дужа зграбнымі... У вас гэта лепей атрымаецца, Шурачка!
Папікаю сябе ў душы за тое, што спакваля страчваю ўменне стрымлівацца, трымаць сваё ў сабе: пачынаю ўспамінаць былое і на сябе сённяшнюю забываюся — і хто я, і што я, і дзе я. Быццам напраўду вяртаюся ў гады маленства. Быццам сцяна гадоў робіцца празрыстай, а то і зусім знікае, агаляючы мае балючыя думкі, — і кожны раз любы можа ўсміхнуцца: «У вас гэта лепей атрымаецца!»
— З-за гэткай дробязі вас непакою, Вера Якаўлеўна. Вы ўжо прабачце, калі ласка.
— Што вы, што вы, Шурачка!
— Вазьміце, калі ласка, дакументы на століку. Мне і трэба было ўсяго — зверыць адну дату. Зверыла. Дзякуй.
Дзякую шчыра. Хоць нічога новага для сябе не вычытала. Ці, можа, і ўдзячна таму, што нічога новага не вычытала і не тое што паспакайнела — зняла яшчэ адно пытанне, крышачку адсунула трывогу. Недалёка, ненадоўга адсунула, і ўсё ж... Цікава, што сказала б, ці падумала Вера Якаўлеўна, ведай яна пра маю трывогу!
— Дзякуй, Вера Якаўлеўна! — яшчэ раз дзякую ад парога, павярнуўшыся да жанчыны, міжволі ўсміхнуўшыся (яна як кацілася з праходу між паліц!), і ціха прычыняю за сабой дзверы.
Што ж, нічога не здарылася, апроч таго, што здарылася. Лёс — няхай гэта і катэгорыя метафізікі — ёсць лёс. Мо б і патаргавалася з ім, ведай я, як да яго падступіцца. Ды не! Павярнуўся спіной — і быццам цэлы свет адвярнуў. Нават у звычайным звычайнае не пазнаю. Нават сярод знаёмых, блізкіх мне людзей — чужая. Перад адной бабуляй — была б яна жывая! — і выплакалася... Уткнулася б у яе калені, як маленькая, і плакала, плакала! Ад бяссілля. Ад болю, які вяртае згадкі. Ад таго, што не зрастаецца, а расце, глыбее балючы злом у душы. Бабуля зразумела б. Яна знайшла б тыя мудрыя словы, што змірылі б мяне з сабой і з прысудам, які вынесла мне жыццё. Яна знайшла б. Калі і была на зямлі хоць адна святая, то гэта яна, бабуля. Толькі побач з ёй цішэла мая нязгода, толькі любоў да яе вынішчала ўва мне атрутныя парасткі нянавісці...
— Вадзім... Пятровіч? — натыкаюся, падымаючы позірк, на Звонава і тут жа спрабую схаваць разгубленасць. — Часам не перанеслі ваша міністэрства бліжэй да нашага, што мы на рагу, ля самых дзвярэй яго, пачынаем сустракацца?
— Не перанеслі, хоць і някепска было б: усё адзін да аднаго прыглядваліся б больш пільна. Добры дзень, Лёкса.
— Добры, — не прыпыняюся я, і ён не марудзіць — ступае следам, лёгка падбіраючы адпаведныя маім крокі.
— Ты не рада, што надараюцца такія выпадковасці?
Паварочваю галаву, але не адказваю: недарэчнае, па ўсіх мерках, пытанне. Рада не рада... Не высвятляць жа гэта штодня!
— Бачу, што рада, — усміхаецца.
Я не ўсміхаюся на яго словы (хлапчук, дый годзе!), але пачынаю вальней дыхаць: унутранае напружанне спадае, адпускае знясіленую думкамі душу.
— Тлумачыцца ж проста. Званіў — сказалі: пайшла ў міністэрства, ужо не будзе, ужо ў адпачынку.
— З заўтрашняга дня.
— Перапрашаю, з заўтрашняга дня, — пацвярджае, злёгку кранаючыся рукой маёй рукі. — Дай, думаю, з гэтай нагоды прапаную Аляксандры Станіславаўне паабедаць за адным сталом са мной. Вось і прапаную! Як?
— Я не ведаю...
— Значыцца, прапанова прынята! Дзякуй, — зноў кранаецца ён маёй рукі і цішэй, з ледзь прыхаваным смуткам дадае: — Дзякуй, Лёкса. Мне так хацелася пабыць з табой гэту гадзіну.
Мякка абрываецца і ўсплывае, вырываючыся са свайго палону, сэрца — не знаходжу, чым адказаць на гэты смутак, на гэты Вадзімаў рух.
З цікавасцю аглядаю рэстаран: вітражы, гэткія своеасаблівыя вітражныя сценкі-перагародкі з металічных сцяблін і лісцяў і шкляных, з каляровага шкла, кветак і птушак, надаюць памяшканню святочнасць, святочную ўрачыстасць, і неяк немагчыма ўявіць, што і тут па вечарах поўна маладзят у джынсах і гэткія ж маладыя ў гэткіх жа падчэпленых на стракатых падцяжках джынсах хлопцы, трасучыся, трасучы ў рытм, які адбіваюць барабаны, галавою, крычаць у мікрафоны штосьці, накшталт «Мясоедовская улица моя...». Хоць, напэўна, крычаць, бо вунь жа, у кутку, крыху прыкрытая калонамі, пустая зараз эстрада з цёмнымі, цёмна-бліскучымі скрынямі апаратуры.
— Не была тут раней? — заўважае маю цікавасць Вадзім. — Адзін з лепшых рэстаранаў у горадзе.
— Ведаеш, не хаджу ў рэстараны. Ні ў горшыя, ні ў лепшыя. Так што няма з чым параўноўваць. Ды і чым ён можа быць лепшы? Лепшае асвятленне? Лепшае афармленне? Лепшы выбар він? Усюды — той жа тлум, тыя ж пустыя, хмелем, як смугой, зацягнутыя вочы, тыя ж горы посуду і распітых бутэлек штовечар. Не люблю, як было напісана ў адным з прачытаных мной нядаўна пратаколаў, калі чалавек, хто б ён ні быў, становіцца быдлам.
— Не занадта строга, Лёкса? — задумліва абводзіць залу позіркам Вадзім.
— Ды якая гэта строгасць? Не люблю — гэта простая нязгода, а не пратэст. А тут бы пратэставаць, крычаць... Гэтулькі злачынстваў, гэтулькі паламаных лёсаў, Вадзім! Ведаеш, у мяне раней ніколі не было страху. Дапамагала ўпэўненасць, вера ў тое, што мы — і я! — зможам, адолеем зло ў чалавеку, што светлыня, духоўная сіла ў кожным невычарпальная і трэба толькі збудзіць, зрушыць яе словам. А зараз... Зараз мне часам робіцца страшна. І за слова, такое бездапаможнае, нават калі яго вызначае закон. І за самае светлае ў чалавеку — хоць бы і ў сабе! — якое так незаўважна і так уладна зацягвае якаясьці разбухлая за апошнія гады каламуць. Не ведаю, чым гэта выклікана, чым тлумачыцца.
— Не можам жа мы заплюшчыць вочы на тое, што робіцца ў свеце, Лёкса. Жыць адным днём — гэта не проста мяшчанскае жаданне: тады б з ім і змагацца было лягчэй! У гэтым жаданні — яшчэ і свядомае ці падсвядомае адчуванне кожным небяспекі, якая тоіцца ў любой, дакладней — за любой газетнай інфармацыяй. Амаль за любой...
— Я ўжо некалькі дзён не праглядвала газеты, — прамаўляю ўголас тое, што раптам прыйшло ў галаву.
— Гэта натуральна.
— Натуральна? — пратэстую, не хаваючы смутку. — Натуральна сваім асабістым адгароджвацца ад свету? Думаць, што твая бяда большая за ўсе беды на свеце і таму засланяе іх? Чакаць нейкай палёгкі для сябе, усё роўна, за які кошт? Не, гэта страх... Страх за сябе, Вадзім, пра які я толькі што казала. Ён не адпускае гэтыя апошнія дні...
— Ты пра сваю работу?
— Я — пра сваю душу.
— Лёк-са! — з жартаўлівым папрокам перапыняе мяне Вадзім, прыўздымаючы над сталом рукі. — Гэта рукі хірурга, які дзесяць гадоў працуе на станцыі «Хуткай дапамогі». Загадай — і яны знойдуць і вынуць усё лішняе.
— Угу! — не даю яму дагаварыць. — Ужо ўявіла, як ты вымаеш з мяне душу і ўшываеш штосьці пластмасава-мёртвае.
— Ну, навошта ж пластмасава-мёртвае? Сваю душу аддам, не пашкадую. Як? Падыходзіць?
Не адказваю. Спрабую стрымаць, не даць захліснуць мяне якойсьці цёплай кісла-салодкай хвалі раптоўнай пяшчоты, што, дай я ёй волю, размые, змые месяцы ўзніклай было паміж мной і Вадзімам раўнавагі — адчужанасці, і зноў я буду жыць чаканнем, пакутным чаканнем тэлефоннага званка, кароткай сустрэчы, слова, усмешкі... Не, не! Я адмовіла ў гэтым праве і сабе, і яму, і не трэба адступацца, варушыць старое. Незабытае яшчэ не азначае не адпрэчанае. Апошнія нашы сустрэчы і размовы значаць роўна столькі, колькі значаць любыя сустрэчы і размовы паміж людзьмі.
Ён як чытае мае думкі, бо калі падымаю на яго позірк, то не бачу на твары Вадзіма і следу ўсмешкі, якая толькі што асвятляла яго. Сур’ёзны, злёгку журботны твар са слядамі стомленасці... Лашчу позіркам гэты твар, знаёмы да непрыкметнай зморшчынкі над правым, крыху вышэйшым брывом...
— Калі ласка. Усё, што прасілі. Грыбы, смажаныя ў смятанным соусе. Зялёныя салаты. Лангеты... Што-небудзь яшчэ?
— Мінеральнай, як ёсць. Пакуль будзе кава гатавацца, — дзякуе Вадзім зграбнага, абыякава ўважлівага афіцыянта, злёгку павярнуўшы да яго галаву.
— Адну бутэльку? Дзве? — пазірае той паверх яго галавы.
— Дзве... Піць дык піць.
Гэта Вадзім — ужо мне. Усміхаючыся. І лёгкімі, вытанчанымі рухамі беручы са стала відэлец і нож. Зусім, відаць, як свой інструмент, — мільгае параўнанне, і мне чамусьці не падабаецца гэта параўнанне. Суплю бровы і не пазіраю больш на Звонава. І, не здзівіўшыся згадцы, прыгадваю, што з самай раніцы, пасля тых двух невялікіх кубачкаў кавы, якія глынула нашча, нічога не ела.
Хлеб прывозілі звычайна апаўдня, бліжэй да вечара. Усе гэта ведаюць, але ўжо з раніцы ля крамы таўчэцца народ, і жывая чарга то разбухае, калі сыходзяцца жанкі, каб падмяніць на якія паўгадзіны дзяцей, то зноў сцінаецца, калі, утрымліваючы якуюсьці нябачную і, як мне здаецца, непатрэбную лінію, застаёмся чакаць той яшчэ няблізкі час толькі мы, дзеці, і колькі старых. Трымае не столькі месца ў чарзе — хто згадвае пра гэта месца, калі прывозяць хлеб і Галена Восіпчыкава, дзябёлая, з пабітым воспай тварам і добрымі цялячымі вачамі прадаўшчыца, пускае ў магазін? — трымае страх, што хлеба не хопіць і ўся сям’я застанецца галоднай.
— Колькі дзён мінула, уга-а! А голад не адступае, палёгкі народу няма, — зноў забурчала сабе пад нос старая Антоля.
Звычайна я не зважаю на яе словы (вечна ж бурчыць нешта сабе пад нос), а тут, мо таму, што ўжо з паўгадзіны не магу прыдумаць што вартае, каб адагнаць дакуку, пачуўшы гэта яе: «палёгкі народу няма», пачынаю разважаць. Уголас. Каб Юзік уступіў у гаворку (а то набычыўся, раззлаваны маёй дражнілкай, і ўжо колькі часу сядзіць на зямлі, абхапіўшы рукамі калені). Каб разгаварыць яго і знайсці новую зачэпку для жарту: змаглася ж ужо маўчаць.
— Няйначай, Антоля і сябе народам лічыць. А народ — гэта штосьці вялікае. Аграмаднае. Як сама зямля. Праўда, Юзік?
— Народ і ёсць народ, — не падымае той вачэй.
— А калі прыгледзецца? — не адступаюся. — Калі блізка-блізка стаць? Пра каго гэта — народ?
— Пра ўсіх. Пра ўсіх разам, — цэдзіць праз зубы Юзік, сплюнуўшы ў пясок пражаваны, абсмактаны камячок цёмнай вішнёвай смолкі.
— Цябе паслухаць, дык і старая Антоля, што вечна бурчыць і суе нос у любую шчыліну, народ. І нямая. Дуська Павучыха са станцыі, што ходзіць з жабрацкай торбай з вёскі ў вёску. І валацуга Пашка, якога нават сонца не можа разбудзіць пад Марусьчыным плотам.
І Маруська з вывадкам дзяцей немаведама ад каго. Усе — народ? Так?
— Ну, а куды ж іх? — недаўменна зіркае ён на мяне.
У мяне і ў самой з’явілася сумненне: не падзеліш жа людзей на — гэта народ, а гэта не народ... Але ж народ — штосьці вялікае, аграмаднае. Народ стагоддзямі цярпеў царскі прыгнёт. Народ вяршыў рэвалюцыю. Народ перамог у вайне з фашыстамі. А тут — нямая Павучыха, Маруська...
— Куды іх? — знарок перапытваю, хуценька перагортваючы ў памяці старонкі падручнікаў. — На задворкі эпохі. Вось куды.
— На чые задворкі? — улазіць у гаворку старая Антоля, не дачуўшы, відаць, што якое.
— Э-по-хі. Чулі пра такую?
— Чуць не чула, не раўняючы з вамі, вучонымі. Мудрэй за старых сталі, як жа! Хто ж вам, анціхрыстам, увядзе калі ў вушы — у душу! — што смяяцца з людзей — грэх? Вялікі грэх.
— А хто ж смяецца, баба Антоля? — нехаця падымаецца з пяску Юзік. — Вы спыталіся, вам адказалі. Правільна адказалі.
— Бач, памагач! Адка-за-лі... А вы ведаеце, што гэта з вайны Дуся нямая, што немцы яе катавалі, скуру палосамі спускаючы, — як толькі і выжыла? А вы ў Пашкі спыталіся пра яго жонку і двух сынкоў, якія пад бамбёжкай загінулі? А вы Марусін медаль, які ёй, дзяўчынцы тады, за падарваны мост далі, бачылі? Не? А туды ж, пра народ... Мудрэй за старых сталі, як жа!
Я счырванела ўся і ўсё спрабую адвярнуцца, схаваць вочы. Здаецца, усе, хто стаяць у чарзе, прыслухваюцца да Антоліных слоў і ківаюць галовамі: мудрэй за старых сталі, як жа! Быццам ужо і сказаць нічога няможна... Я ж не ў крыўду каму сказала, я ж не ведала...
— Хлеб вязуць! — перапыняе непрыемную гаворку Юзік радасным воклічам, і хоць усе адчуваюць, што яшчэ не час, што яшчэ з гадзіну трэба чакаць, пакуль прывязуць хлеб, але ціснуцца шчыльней да дзвярэй, выцягваючы шыі і спрабуючы ўгледзець з-за павароткі Ахрэмавага буланага каняку, падводу, пастаўленую на падводу самаробную драўляную скрыню, у якой возяць з пякарні хлеб.
— У-у, сараматнік! — зноў пачынае бурчаць старая, прыхінаючыся да сцяны. — Людзі злякаліся, а ён...
Але Юзік не слухае. Нават не азіраецца на яе голас. Стараючыся падкрэсліць сваю абыякавасць, ледзь чутна прапануе:
— Збегаю прынясу колькі яблыкаў з Антолінага саду?
— Не трэба! — адмаўляюся нечакана рэзка і, уздрыгнуўшы на свае рэзкія словы, цішэй дадаю: — Хутка і праўда хлеб будуць везці.
І вось ужо расце натоўп, і вось ужо чуваць няспешнае пацокванне капытоў. І вось ужо людзей пахіствае гарачы пах хлеба, свежаспечаных буханак, якія па драўляным жалабку, устаўленым у прыадчыненую дзверку акна, пасоўваюцца ў магазін, да спрытных Галеніных рук. Нядоўга стаяць хлебу ў магазіне на шырокіх дубовых паліцах — умомант расхапаюць яго, душачы адзін аднаго, людзі.
Кожны раз, задоўга да таго, як хлыне ў магазін натоўп і мне, заціснутай у натоўпе, абавязкова трэба далезці, дапяць да прылаўка, адчуваю, як да горла падступае горкая, даўкая млосць. Вось і зараз я змагаюся з млосцю, упіраючыся локцямі ў жывую людскую сцяну: нельга ж, каб мяне адцяснілі, адпіхнулі далёка ад дзвярэй — тады ўжо не прабіцца! І Юзіка побач няма: далей, бліжэй да дзвярэй прадзіраецца, дзе пад рукой чыёй, дзе паўз ногі чые... Я не магу гэтак. Здаецца, схілі я галаву, угніся — і зблажыць, не адно зялёнай слінай зблажыць, а і гэтым потным, ліпкім пакалыхваннем шчыльна сціснутых людскіх тулаваў, гэтым галодным, гарачым пахам хлеба, гэтым страхам быць выцесненай, выпхнутай з натоўпу. Не, не! Трэба трымацца. Трэба трываць. Недзе ж матка павінна была падысці, — будзе з-за спін, цераз натоўп Галене гукаць: «Тут я, Галена, і на мяне адпускай!»
Учора шмат каму хлеба не хапіла (прывезлі меней, ці што?) і сёння, відаць, падушацца ля прылаўка. Думаю пра гэта надзіва спакойна, хаця млосць не адступае, а ціснуць усё мацней з усіх бакоў. Думка не адступае, зноў і зноў даводзіць: падушацца. Мо таму, што ціснуць усё мацней, што натоўп затузаўся, скрануўся, пачаў шчаміцца ў дзверы, і я перастаю адчуваць сваё цела — не сваёй воляй, воляй натоўпу кратаюся з месца, тузаюся, шчамлюся ў вузкія дзверы магазіна.
— Не душыцеся! — узлятае над устрывожаным гулам дзясяткаў людзей Галенін крык. — Сёння ўсім хопіць хлеба!
Крык узлятае і падае, коцячыся па галовах, а людзі ўжо хлынулі ў магазін. І ва ўсіх — як у мяне, дык дакладна — адзін клопат, каб не збілі з ног, каб толькі не збілі — затопчуць!
Мяне ўносяць, уціскаюць у памяшканне, шпурляюць да драўлянага прылаўка: край прылаўка балюча ўразаецца недзе якраз пад грудзьмі — боль, узнікшы, не адпускае. Я цярплю, упіраюся што ёсць моцы ў прылавак рукамі, а рукі слабеюць, слабеюць...
— А-а-а!! — немым крыкам вырываецца з мяне боль.
— Лёк-са!
Мне здаецца, што крычыць матка, дзіка крычыць, і я спрабую сцяць рот, стрымаць боль, змагчы мігценне ярка-чырвоных плямін перад вачамі.
— Лёкса, я тут! Я зараз! Пусціце!
— Дзіця задушылі!
— Адхлыньце, ашалелі зусім...
Галасы зліваюцца, дзе чый не разабраць, але натоўп быццам сцяўся раптам, на колькі міліметраў, на ўздых адзін, адпусціў мяне. І вось ужо са мной побач маці з няўцямным, шалёным позіркам, вось ужо калыхаецца над раптоўнай цішынёй гнеўнае Антоліна:
— Бог ад нас, няйначай, адступіўся: людзі — няйначай, звяры. Дзяцей сваіх не шкадуем.
І вось ужо распараная гарачынёй і гневам Галена совае нам у рукі цёплыя буханкі хлеба, вось ужо сцінаецца, выпускаючы нас, натоўп.
— А ў нас што, не дзеці? Учора без хлеба былі...
— Азвярэеш тут, як тры дні хлеба не пакаштуеш.
— Адной лебядой жывы не будзеш!
— Усё вайна, праклятая, адрыгаецца.
Здаецца, не з натоўпу я выбіраюся ўслед за маткай, а з гулу галасоў, і калі ступаю раптам за парог, на паветра, і ўпершыню глыбока ўздыхаю, — боль вяртаецца. Нечакана вяртаецца, перарваўшы дыханне і ўгінаючы, згінаючы мяне папалам. Хлеб выслізгвае з рук, падае на ўтаптаную нагамі, цвёрдую, як камень, зямлю, і я пужаюся, што ён знікне, згіне і мне зноў давядзецца шчаміцца ў магазін, да зашмальцаванага, гладкага прылаўка з вострым краем. Нязграбна, галавой уніз, валюся на зямлю, хоць болю не адчуваю больш — нічога не адчуваю.
— Дачушка! Што ты, дачушка?
Спалоханая, расплюшчваю павекі і блізка-блізка бачу ўчарнелы матчын твар, яе вочы — два зялёныя азерцы пакуты і страху... Страху за мяне? — мільгае недаўменне, недаўменная думка, і я хачу прыўзняцца, устаць на ногі. Яе рукі дапамагаюць.
— Што ты, дачушка? Нічога не ела, мусіць... Пойдзем. Зараз устанеш, і пойдзем дамоў.
Я прымаю матчыну дапамогу, але позіркам шукаю хлеб, дзве цёплыя буханкі хлеба, што мы вынеслі з магазіна, і знаходжу іх не адразу. Хоць яны ляжаць зусім побач, за якога паўкроку, проста на зямлі, зліваючыся з зямлёй...
— Дагэтуль бачу дзве гэтыя буханкі хлеба. На зямлі. Колеру зямлі самой.
— Гора не забываецца.
— Гора? — падымаю на Вадзіма вочы, чамусьці не здзіўленая тым, што ён зразумеў, пра што я, быццам сапраўды толькі што расказвала яму ўсё, быццам не думала, а расказвала. — Не, гэта штосьці іншае. Большае.
— Штосьці большае, чым гора? Што?
— Што? Жыццё.
— Ну-у, Лёкса! — з усмешкай супіць бровы Вадзім, паклаўшы відэлец і адсунуўшы прыбор. — Ты зноў хочаш уцягнуць мяне ў філасофскую спрэчку. Я паеў, я магу выслухаць, канечне, але...
— Што выслухаць? — адсоўваю і я талерку. — Тое, аб чым я прамаўчу?
— Ты ніколі не маўчыш са мной, Лёкса. Ніколі. Толькі я марна ўслухваюся: ніводнай думкай ты не закранаеш мяне — мяне ў табе няма... І не было.
— Вадзім! — квола пратэстую я, не так супраць слоў пратэстую, як супраць смутку ў гэтых словах.
— Угу. Я ведаю, Лёкса. Я сам вінаваты, што не ўмею забываць, што не забываю.
— Забудзеш. Жыццё дужэйшае за нас, як казала некалі бабуля. Яно, жыццё, для нечага дадзенае кожнаму з нас, і дыктуе ўсё — і думкі, і рашэнні, і ўчынкі. І нікому нічога не тлумачыць. Гэта мы ўсё спрабуем растлумачыць. Сабе. І іншым. Пасля таго, як звароту назад няма.
— Куды назад, Лёкса? Там, у мінулым, — тое ж, што тут, сёння: я кахаю цябе.
— Такую сухую, уціснутую ў сухія догмы, жанчыну? Такую непрыгожую? — хачу звесці ўсё на жарт, не зважаючы на сур’ёзны, напружаны Вадзімаў твар.
— Гэта ты — непрыгожая? Ты — заціснутая ў сухія догмы? Ды я дасюль уначы, сярод ночы, прачынаюся, убачыўшы цябе ў сне на беразе Мінскага мора, асветленую, адагрэтую сонцам і маёй пяшчотай!
— Вадзім!
— Што — Вадзім? Ты і гэта апратэстуеш? — ледзь стрымлівае ён пацяжэлы свой голас. — Тады зірні правей: з цябе ўжо добрых паўгадзіны малады афіцэр вачэй не зводзіць. Я нават нервавацца пачынаю. Што за манеры? Зірні, зірні!
— Яшчэ чаго! Я шкадую, што...
— Не трэба, Лёкса, не дагаворвай. Не зважай на мае словы, калі яны табе непрыемныя: я проста не ведаю, што казаць, што сказаць.
— Хіба абавязкова штосьці казаць?
Я шкадую, што пагадзілася прыйсці сюды з Вадзімам. Што не павінна слухаць яго, а слухаю, хачу слухаць — і пра сябе, і пра дні, асветленыя сонцам і... пяшчотай, і пра толькі што прыдуманага афіцэра. Невялікая радасць, а радасць. Адпусці я зараз гэту радасць — яна апусцілася б на плячо Вадзіма галубкай.
Пра галубку я дарэмна: так, чыёсьці пошлае параўнанне згадалася. А радасць — са мной, бо не-не і чую то салодкае казытанне ў горле, то цёплае пакалыхванне паветра паміж сабой і Звонавым, адкуль ніяк не выберацца мой позірк. Дапамагчы Вадзім хоча — быць побач ці хоць бы непадалёку ўсе гэтыя дні. А мне боязна. І за сябе боязна. І за яго. Міне гэтая гадзіна — і радасць адхлыне. Застануцца балючы смутак і прысмак віны. Гэты вечны, горкі прысмак віны! За што? Перад кім? Перад Соняй? Але ж Соня — шчаслівая, а я...
А што — я? Я нават шчаслівейшая. Адчувала яшчэ змалку, яшчэ дзіцёнкам, што свет для мяне занадта малы, занадта цесны! Скрозь адчувала і хацела як-небудзь рассунуць яго межы, прымусіць іх рассунуцца. Хоць для мяне. Хоць для мяне адной. Можа, у гэтым памылка? Бо хіба не гнала мяне ўсё жыццё, з году ў год, прага вучыцца, працаваць, працаваць упарта, працаваць як змагацца? Усё жыццё я вучылася, па Янавым вызначэнні, перамагаць. Перамагаць сябе, свой характар і абставіны. І — тупік?! Не, не. Яшчэ ёсць час. Яшчэ ёсць вера ў тое, што выйсце знойдзецца. Яшчэ ёсць Вадзім, і ён не адступаецца, ён...
Вадзім так напружана сочыць за чымсьці ці за кімсьці, што я бачу, як тоненька ўздрыгвае жылка ў яго на шыі. Што там? Музыкі з’явіліся? Паварочваю галаву — да нас, да нашага століка набліжаецца высокі малады афіцэр. Зграбны. Падцягнуты. Прыгожы... Дык яго не выдумаў Вадзім? Ён і ўзапраўду сядзеў непадалёку і цікаваў за намі?
— Аляксандра Станіславаўна? — ледзь чутна шчоўкае зведзенымі абцасамі афіцэр, спыняючыся за крок ад стала і кароткім прыгожым жэстам галавы вітаючыся перш са мной, а потым з Вадзімам.
Я яго ведаю! — кальнула мяне раптоўная думка, але я ад яе адмахваюся. Адкуль я магу яго ведаць? Спакойна аглядваю маладога чалавека, няспешна адводжу пагляд.
— Аляксандра Станіславаўна Радзінская, калі вам гэта пра што-небудзь гаворыць.
Не сказала б, што дужа люблю вясну. Не. Мне заўсёды шкада снегу, яго чысцюткай белізны, яго марознага водару, яго крохкасці, якойсьці крохкай казачнасці. Колькі ўзораў, колькі зорак патрушчыш, зрабіўшы адзінадзіны крок! Адзін крок, другі. Аднаго кагосьці крокі, другога... І вось ужо блытаныя, неразборлівыя ўзоры слядоў на снезе. А зачараваныя хараством дрэвы! А закутая ў лёд рачулка!
Не, зіму мне заўсёды шкада. Як ні мерзну ў сцюжу ў сваім лёгкім паліто, як ні абрыдне лямпа з самаробным абажурам за доўгія, бясконцыя зімовыя вечары, а ўсё праводжу яе са шкадаваннем. Нездарма ж нават нарадзілася зімой. Гэта мая пара года. Прывяжу лыжы — а то і без лыж, вышэй каленяў правальваючыся ў снег, — на Маціеўскую гару (граду пагоркаў вакол яе гэтак мы называем). І блукаю там, а то, знерухомеўшы, стаю зачараваная хараством наўколля. Хораша вакол. Ціха, чыста на душы. Ніводная крыўда не прыгадваецца, ніводнае чужое слова не кранае думак — плывуць яны, лёгкія, свабодныя, плывуць, рассоўваючы, адсоўваючы далягляд, абяцаючы ўсё, чаго я жадаю. Усё, і нават крышачку больш. Бо дадае ж кожны перабыты дзень штосьці да таго, пра што марыцца. Несумненна, дадае. Нават калі нічога не здарыцца — здарыцца цэлы дзень жыцця.
— Лёкса, куды ты ўвесь час узіраешся? Пра што думаеш? — нецярпліва тузае мяне за рукаў Юзік. — Індык думаў-думаў...
— Індык — якраз той, хто не думае, — агрызаюся. — Надзьмецца, распушыць пер’е і праходжваецца на вачах у цікаўных, увесь важны, увесь наліты шыпеннем. А пужані яго — куды і форс дзенецца!
— Гэта ж прымаўка такая.
— І прымаўкі трэба да месца ўжываць, — не даю яму бараніцца. — А то зашмат індыкоў развялося.
— Ты што, Лёкса! Ты пра мяне? — крыўдзіцца.
— Цьфу! Я яму — пра індыкоў, а ён — пра сябе. Індык мне знайшоўся! Спачатку што якое з апярэння гэтага прыдбай ды пуза, як у Шатэрніка, адгадуй.
— Кінь ты пра гэтага Шатэрніка! Сто разоў на дзень памінаеш, — буркае Юзік. — Мы ж хацелі на крыгах паплаваць.
— Ну, дык пайшлі. Чаго ты топчашся ўкруг мяне?
Кажу і першаю ступаю са шляху на снежны цалік.
Снег, канечне, ужо не ранейшы, не зімовы, падтаў, асеў, пачарнеў, але ступаць па ім прыемна. Буркі правальваюцца неглыбока (адно трэба сачыць, каб галёшы не згубіліся), снег парыпвае, сляды ззаду заплываюць вільгаццю і таму цёмныя, выразныя, як адціснутыя на мяккай паперы. Можна было б і сцежкай пайсці — уздоўж крайніх гародаў, да самага мастка, а там павярнуць, збочыўшы, да рачулкі, але сцежкай любы пройдзе. Я ж сябе да любых не адношу ды і Юзіка, хоць і радзей, таксама. Нам зручней там, дзе мы самі шлях выбіраем, дзе я выбіраю.
— Ты ненавідзіш Шатэрніка?
Пытанне такое нечаканае, такое не Юзікава...
Мо пачулася? Паварочваюся ўсім тулавам, запытальна пазіраю на сябрука: мо мне здалося, што ён пытаўся пра Шатэрніка?
— Ты так моцна ненавідзіш яго? — зацята паўтарае ён.
— Каго? Шатэрніка? Яшчэ чаго! На чорта ён мне здаўся, гэты таўстапузы? Работы ў мяне другой няма, ці што?
— Не гэткі ён ужо і таўстапузы.
Я нямею. Абурэнне сябрам, яго словамі, гнеўнае і нястрымнае, адняло мову. Лыпаю вачамі, жвакаю ротам штосьці няўцямнае — і каб слова з губ! Не гэткі таўстапузы?! Не гэткі...
— Не гэткі ён і таўстапузы, — як здзекуецца Юзік, паўтараючы толькі што сказанае. — За нешта ж яго ўпадабала твая матка.
— Ма... матка? — пракаўтнула, глынула я, нарэшце, гаркоту, якая заляпіла была рот, не даючы выліцца майму абурэнню. — Ды яна... Ды яе людзі сучкай бясхвостай называюць! Ды з-за яе ўвесь сорам, і бабуля...
Раблю невялікую паўзу. Каб стрымаць, не даць пырснуць балючым слязам — гэтага Юзік ад мяне не дачакаецца! — і набраць, на поўныя грудзі ўдыхнуць паветра. Гэткай кароткай паўзы хапае, каб заўважыць спалоханы, перакошаны болем твар сябрука і, заўвашыўшы, адвярнуцца.
— Не Шатэрніка я ненавіджу, а матку... За Шатэрніка, — сплёўваю я горкія словы пад ногі і, пераступіўшы іх, насупленая, зніякавелая, крочу прэч, у бок рачулкі.
Юзік, перачакаўшы нейкі момант, ступае следам. Я чую яго незадаволенае пасопванне і цяжкія, знарок цяжкія крокі. І злуюся. На яго. І на сябе. Шатэрнік, Шатэрнік! Куды ні ступі — усё аб гэта імя спатыкнешся. Ледзь не пасварыліся з Юзікам, а з-за чаго? З-за таго, што жыццё такое, якое ёсць? Што я ніяк не магу вырасці і пайсці, з’ехаць з дому, каб знайсці сябе ў іншым жыцці? Пасопвае, снег нагамі разграбае... А чаго палез са сваім дурацкім пытаннем? Чаго, запытацца? Ідзём жа на крыгах катацца. Вунь ужо сёй-той катаецца!
Паварочваю крыху правей, туды, дзе калупаюцца з нечым на беразе хлопцы. Трое. Адзін — Пеця Восіпчыкаў. Адсюль відаць. Каго-каго, а яго ні з кім не зблытаеш — даўгалыгі і плоскі, як дошка, — што ў паліто, што без паліто.
— Дзевак не прымаем, — піскнуў з-за Восіпчыкавай спіны Стасік з шостага «б», па мянушцы — Мурзік.
— Я табе што, дзеўка? Прыхлопну, як камара, калі пішчаць будзеш, — адказваю, нават не зірнуўшы ў яго бок. — Мы з імі ці самі сабе плот выберам?
Гэта я — да Юзіка, які, валочачы па снезе ногі, падыходзіць да берага. Але адказвае не Юзік, а Восіпчык:
— Слухай ты Мурзіка! Мы ж ужо амаль расчысцілі фарватэр, Лёкса. І шост запасны маецца. Якраз збіраліся на крыгу пераходзіць.
— Доўга збіраецеся, — саскокваю я на тую крыгу, што бліжэй да берага, і калі яна здрыганулася, нахіляючыся, тонучы адным канцом у ледзяной вадзе, адчуваю, як салодка сцялася сэрца.
Ступаю бліжэй да сярэдзіны — плот выраўніваецца, сэрца супакойваецца.
— Кідай шост, — камандую. — Я падам крыгу да самага берага.
Пакуль усе, апроч Мурзіка, размяшчаюцца на крыгах, балансіруючы і перакідваючыся словамі, аглядаю затоку. Крыгаход яшчэ не пачаўся, хоць лёд на рачулцы і патрэскаўся, і хлопцы, відаць, нямала пашчыравалі, каб абламаць лёд па краях затокі і расчысціць дзесятак метраў, каб крыгі маглі плаваць у затоцы, як у возеры, сутыкаючыся адна з адной і натужна парыпваючы. Крыгі не сказаць каб тоўстыя, але ўстойлівыя, не абломваюцца нават па краях, і калі не падступаць занадта блізка да краю, небяспекі амаль ніякай. Трэба быць Мурзікам, каб баяцца ступіць на крыгу. Ну, ды што з яго возьмеш!
Чыстай ад лёду вады малавата, крыгі раз-пораз сутыкаюцца, і трэба добра папрацаваць шостам, каб адпіхнуцца, адплысці. А калі шырэйшымі краямі счэпяцца дзве крыгі, то і шост не вельмі дапамагае. Як зараз. Юзікаў плот зашчаміла між Восіпчыкавым і маім, і марныя ўсе намаганні. Мо пасунуцца бліжэй да краю, каб крыга злёгку пахілілася і зачэрпнула вады?
— Лёкса, а на каго ты матчынага байструка пакінула? — зноў задзіраючыся, крычыць Мурзік, і хтосьці з хлопцаў заціскае далонню хуткі смяшок.
— Што?! — паварочваюся я, ужо зрабіўшы крок. — Ды я з цябе кішкі...
Ні дагаварыць, ні ўсвядоміць, што здарылася, не паспяваю. Крыгі сыходзяцца над галавой, і я захлынаюся пякучым холадам, халодным змрокам і жахам. Змрок на імгненне радзее, і я ліхаманкава чапляюся за краёк цьмянага святла, чапляюся, ужо захлынаючыся, з жахам — самім нутром! — усведамляючы, што гэта канец, канец усяму.
Жах хутка знікае. Усё знікае, апроч адчування пякучага холаду. А рукі шкрабуцца па лёдзе — і вось ужо, кімсьці падхопленая зверху, хапаю ротам паветра, вось ўжо ўліваю пазногці ў пададзены шост і павольна ўспаўзаю жыватом на крыгу, вось ужо, усцягнутая на крыгу, бачу перапужаных хлопцаў, якія — ланцужком, счапіўшы рукі і ўпіраючыся самым доўгім шостам у дно затокі, — утварылі лёдавую сцежку да берага, па звязаных рукамі, іх намаганнямі крыгах.
— Смялей, Лёкса! Ступай! Мы счапілі крыгі, — падбадзёрвае мяне Юзік, і голас яго дрыжыць.
Холад скоўвае мяне (вады, мусіць, не паспела наглытацца), але я, перамагаючы здранцвеласць і страх, ступаю крок, другі, трэці... І ўжо на беразе адчуваю, як б’е мяне калатун.
— Хутчэй! Бягом, Лёкса! Давай руку, — тузае мяне Юзік.
І я паслухмяна іду, бягу, за ім у накірунку пасёлка, бягу ўсё хутчэй і хутчэй, ледзь паспяваючы за ім. Апратка задубянела, перашкаджае, але з рухам вяртаецца жыццё, абуджваецца няўцямная яшчэ радасць: жывая! не захлынулася!
— Можа, да нас? — крычыць Юзік, перасільваючы, стрымліваючы разгарачанае хуткім бегам дыханне.
— Не... Дамоў...
Трэба ж скінуць усё, пасушыцца — не ў чужых жа людзей гэта рабіць! Дома — Лёна, з малым сядзіць. Яна дапаможа і шкіпінарам натрэ. Юзік — малайчына, ён усё разумее. Мо каб не ён...
Думаць цяжка. Гэтак, як і дыхаць. Але мы ўжо ўбеглі ў пасёлак. Зараз пераскочым шашу і па Пралетарскай, праз дзесятак хат, будзе наш двор. Восіпчыкава хата, Міхайліхі, Шуміліных...
— Дзя... дзякуй, Ю-юзік... — з цяжкасцю прамаўляю я: зуб на зуб не трапляе.
— Ты на печ адразу! — адпускае ён маю руку і ўзмоклы, распараны, спыняецца на правулку, дыхаючы гэтак жа цяжка, як і я.
Я не азіраюся. Я потым усё яму скажу! — мне нельга прыпыняцца, мне трэба дамоў, мне холадна. Лёна спалохаецца, канечне, але ўсё зробіць, як загадаю. Давядзецца прыдумаць што-небудзь, вартае моманту. Больш для маці, чым для Лёны, якая і так прыпіша гэты выпадак да іншых маіх геройстваў. Геройства! На Мурзіка, на піск ягоны павярнулася!
Бразгае клямка, бразгаюць за спіной, зачыняючыся, вырваўшы мяне з холаду, дзверы.
— Гэта ты, Лёкса? — гукае з другога пакоя Лёна.
Я не адказваю. Стрымліваючы клацанне зубоў, пачынаю сцягваць з плячэй цяжкое, задубелае зверху паліто.
— Бо... божа! — усоўвае галаву ў дзверы, усплёсквае рукамі сястра, нагадаўшы гэтым жэстам матку. — Хто цябе гэтак абліў?
Я не адказваю і на гэта: чаго, запытацца, лезці са сваім «хто цябе...» у гэткі момант? Лепш бы дапамагла, бо сама я з рукавоў да маркоўчыных загавін не выцераблюся. Бач, утаропілася! — а тут слова ў роце не сабраць...
— Давай я сцягну! — кідаецца тая нарэшце да мяне, быццам пачуўшы, адчуўшы маю злосць, маё злоснае бяссілле. — Табе на печ трэба, Лёкса! Я зараз!
Цяжка падае на падлогу паліто, потым пададзетая пад яго камізэлька. Сапучы ад натугі, здзіраем з ног мокрыя, як квачы, буркі (дзіўна, што нават галёшы на месцы, не саслізгнулі ў ваду). Далей пайшло лягчэй, і Лёна бяжыць да шафы, па ручнік, мітусіцца ў пошуку шкіпінару (ніхто ім, апроч маткі, не карыстаецца), нецярпліва совае мне ўсё ў рукі.
— На печ! Лезь на печ! — просіць. — Я толькі раскладу, развешу неяк апратку і буду дапамагаць табе расцірацца. Шкіпінар ванючы, але ён дапамагае. Мама ім нават Міколку нанач расцірае. Калі ён пачынае кашляць.
— З... змо... змоўкні... — вырываецца ў мяне няўцямна-злоснае. І Лёна спалохана адступае, змаўкае.
Паскідаўшы з сябе ўсё, што на мне было. — набраклая холадам і вадой груда апраткі застаецца на падлозе і табурэтцы, — лезу на печ. Ссоўваю ўбок пасцілку, прыпадаю голым, дрогкім цельцам да гарачых цаглін і не магу стрымаць глухі, амаль жывёльны нейкі стогн.
— Ты што, Лёкса?
Вокліч павісае ў цішыні, і я чую яго чыста знешне, чыста гукава, не дабіраючыся да сэнсу. Усім целам, усёй істотай услухваюся я ў цяпло, што пачынае паколваць цела, пачынае расцякацца па ім, не саграваючы, пакуль што толькі здымаючы напружанасць, якуюсьці здранцвеласць. Зубы па-ранейшаму клацаюць, адбіваюць непрыемны, агідны нават танец-калатун, дрыжыкі па-ранейшаму скаланаюць мяне раз-пораз, прыціскаючы да гарачых цаглін печы, але чую я і цяпло, маленькія астраўкі яго, якія кратаюцца, счаплтюцца адзін з адным, расплываюцца, зусім як крыгі ў затоцы.
Згадка пра крыгі халодная, я адпіхваю яе, чапляюся рукамі за скручаную, ссунутую ў куток пасцілку. Балюча ўздрыгваю, пачуўшы на спіне ледзь чутны дотык далоні: Лёна са сваім шкіпінарам ушкраблася на печ. Што ж, няхай трэ, расцірае! Мне б толькі дрыжыкі суняць, калатун гэты змагчы — і тады да прастуды не дойдзе. Колькі я там была ў той ледзяной вадзе! — наглытацца не паспела.
У Лёны слабыя рукі: трэ, трэ, а я іх амаль не адчуваю. Праўда, астраўкі цяпла сталі рухацца хутчэй, клацанне зубоў пацішэла. Яшчэ хвіліна-другая — і салодкая млявасць пераможа холад, і можна будзе накінуць на плечы пасцілку або нават коўдру з ложка і адагрэцца. Адагрэцца па-сапраўднаму.
— Вы на крыгах каталіся ў затоцы, так? — здагадваецца і выгаворвае мне, карыстаючыся момантам, Лёна. — І хтосьці спіхнуў цябе ў ваду? Хто? За што?
Я і не думаю адказваць. Я ўслухваюся не ў словы, а ў рухі яе далоняў, якія раскочваюць, расціраюць па маім тулаве цяпло, хоць і пачынаю ў душы злаваць: усё ўсім скажы, усё растлумач! А яна не адступаецца.
— За што, Лёкса? З-за чаго? — паўтарае раз, і другі, і трэці.
— З-за байструка матчынага, вось з-за чаго, — цаджу я скрозь зубы, каб неяк адчапіцца ад яе.
— Ну, які ж Міколка бай... байструк? ён жа малюпасенькі, ён жа такі бяскрыўдны, такі прыгожы! — не спыняе Лёна расціраць мне плечы, але штосьці ўва мне ўжо спружыніла, вырываючы з бяссілля, з бяссільнай млявасці.
— Прыгожы?! Ён — пры-го-жы? — рэзка паварочваюся я на спіну і адпіхваю Лёніны рукі. — А што з-за яго ўвесь пасёлак смяецца з нас, гэта як? А што яму наша прозвішча матка дала, сораму не збаяўшыся, гэта як?
— Міколка ж невінаваты.
У мяне нават дыханне заняло: невінаваты?!
— Я Мікалай. Мікалай Радзінскі.
Вунь яно што, думаю: не хацела гэтай сустрэчы — выпадак, атрымліваецца, дапамог! Думаю амаль абыякава, хоць і наструнілася ўся, натапырылася. На новаяўленага Мікалая не пазіраю, пазіраю на Вадзіма, які разгубіўся (не дзіва: і слыхам жа пра таго не чуў!) і пераводзіць позірк з капітана на мяне, з мяне на яго, не хаваючы недаўмення.
— Аднафамілец? Ці радня...
— Знаёмцеся, — перасільваю сябе. — Мікалай Радзінскі. Брат. Па маці... А гэта Вадзім Пятровіч Звонаў.
Вадзім падымаецца, імклівым рухам адсоўваючы сваё крэсла ад стала, робіць крок да Мікалая, падае руку.
— Рад. Шчыра рад. Мне Аляксандра Станіславаўна казала.
— Няўжо? — не хаваю я насмешлівых нотак.
Моўчкі абменьваемся позіркамі: Мікалай — запытальна — зіркае на мяне, я — з папрокам — на Звонава, той — сур’ёзна — на нас абаіх. Позіркі не адразу, але разбіваюць узніклую напружанасць, бо мужчыны раптам усміхаюцца адзін аднаму (о гэта вечная мужчынская салідарнасць!) і з усмешкамі паварочваюцца да мяне.
— Рад. Шчыра рад, — паўтарае Вадзім.
Як папугай, няйначай! — адзначаю ў думках.
— Вы мяне не праганяеце, Аляксандра?.. — злёгку запінаецца і ўсе ж не прамаўляе, адкідае імя па бацьку Мікалай.
— Не праганяе, не праганяе! — спяшаецца апярэдзіць мяне Звонаў. — Вам трэба пагаманіць, а ў мяне, на жаль, перапынак заканчваецца. Трэба ісці.
Ён абмінае стол, яшчэ не закончыўшы гаварыць, лёгенька кранаецца майго пляча пальцамі, нахіляецца і вачамі просіць прабачэння, вачамі просіць: не будзь рэзкай, не будзь жорсткай... Адгароджваючыся ад яго позірку, ад яго нямой просьбы павекамі і калі падымаю іх — Вадзім ужо развітваецца з Мікалаем.
— Я пазваню, Аляксандра Станіславаўна, — схіляе ён галаву, заўважыўшы, што я назіраю за ім, за імі, і ідзе да дзвярэй.
— Вы дазволіце?
— Сядай. Чаго ж цяпер! Не хацела я гэтай сустрэчы, шчыра скажу. Ну, але як сустрэліся — лёс, відаць! — дык не кідацца ж адно ад аднаго. Сядай. Прынясуць — разам каву вып’ем.
— Дзякуй, — апускаецца ён у крэсла, тое, што побач з Вадзімавым. — Я хацеў, каб мы сустрэліся, і ўдзячны выпадку ці лёсу... Я жыву тут, у гэтай гасцініцы.
Пра гэта я не падумала, ідучы сюды з Вадзімам, — мільгае запозненае шкадаванне, але я нічым яго не паказваю. Разглядваю Мікалая. Шукаю якіясьці знаёмыя рыскі. Шукаю і не знаходжу. Твар не круглы, хутчэй выцягнуты, як ва ўсіх нас, і валявы. Колькі яму? Дваццаць шэсць... А на пераноссі глыбокі рубец, ад якога разбягаюцца пакуль што яшчэ ледзь прыкметныя зморшчынкі, і светлыя валасы, радзець пачынаюць — залысіны пазначаюцца. Вось хіба толькі вочы... Так, вочы ў яго чужыя. Не насцярожаныя, як у Шатэрніка, але гэткія ж, як у яго, цёмныя, глыбокія. Мікалай Радзінскі! Прыгожы, з першага позірку, а калі прыгледзецца...
Штосьці, відаць, адбілася ў мяне на твары: Мікалай сцепануў плячамі і, хаваючы гэты рух, адкінуўся на спінку крэсла.
— Не адпавядаю таму, што ты хацела ўбачыць, — бадзёрыцца і таму, напэўна, падкрэслена рэзка пераходзіць на «ты»: брацік, як жа!
— Я не хацела цябе ўбачыць.
— Я ведаю. Але не разумею.
— І не зразумееш. Для гэтага трэба быць Радзінскім.
Ён усміхаецца. Даволі нечакана для мяне. Куды толькі ўся нядаўняя няёмкасць яго адразу дзелася! — сама ўсмешка перада мной.
— Незаконнанароджаны — яшчэ не вырадак, Аляксандра.
— Я не гэта мела на ўвазе.
— А што?
Ён працягвае ўсміхацца, і я ліхаманкава шукаю ў думках нейкае тлумачэнне гэтаму. Мікалай, безумоўна, не хлапчук, ды і капітанскае званне не прысвойваюць у дваццаць шэсць гадоў за шырокую ўсмешку. Лётчык... Склалася б усё іначай, гэткага і за брата прызнаць было б не грэх! А так няма чаго размагнічвацца. Не ўсміхацца ж мне ў адказ на яго ўсмешку!
— Ты не збоку ведаў сумную гісторыю нашай сям’і, цяпер ты ведаеш і трагічны фінал гэтай гісторыі, — абрываю я ўзніклую паўзу, адчуваючы, як напружваецца, становіцца халодным, жорсткім мой голас. — Не думаў чаму? Таму што нічога не вырастае на гнілым корані, таму што нічыё шчасце не выбудуецца на злачынстве. Гэта разумелі яшчэ ў старадаўнія часы.
— На злачынстве? Ты згушчаеш фарбы, Аляксандра, — пасур'ёзнеў Мікалай. — Любоў, няхай сабе і такога кшталту, — не злачынства.
— Любоў, нелюбоў... — рэзка абрываю я яго. — З гэтым хтосьці іншы няхай разбіраецца! Я пра злачынства. Пра данос, пра данос на бацьку, які пісаў Шатэрнік.
— Пісаў? І ёсць доказы?
— Былі б доказы, не зараз і не гэткі быў бы фінал.
— Адкуль жа тады...
— На ўсё мог бы адказаць Ян, — не выпускаю я ініцыятыву, хоць гавару з ім прафесійна непісьменна: доказаў у мяне сапраўды няма. — Мог бы адказаць, калі б захацеў.
— Значыць, ты апраўдваеш Яна, Аляксандра? — выпростваецца ён у крэсле.
— Не. Нічога гэта не значыць. Я не апраўдваю яго, я яго разумею. А гэта розныя рэчы. Судзі я Яна — асудзіла б у адпаведнасці з нашым заканадаўствам. Але ж мы не на судзе.
— О, я пачынаю разумець! Закону служаць не дзеля таго, што ён сцвярджае, а таму што закон? Так? — ціха гаворыць Мікалай. — Седзячы за сталом суддзі, ты асудзіла б яго за забойства, а ў жыцці — не? А як жа наконт сумлення?
— Ян — мой брат, — не знаходжу я нічога лепшага, заблытаная яго пытаннямі і сваімі сумненнямі.
— Зусім як у адным італьянскім фільме, — не хавае ён насмешкі, — дзе камісар паліцыі, перакананы ў сваёй праваце, становіцца забойцам, — плюнуўшы на закон, проста страляе ў таго, каму не можа з-за недахопу доказаў прад’явіць нават абвінавачанне. Ты ж юрыст, Аляксандра! Трыццаць год мінула, амаль трыццаць год.
— А мне часам здаецца, як зараз здаецца, што ўсё было толькі ўчора.
Мікалай, зіркнуўшы на мяне, задумваецца: гартае, напэўна, назад дні, гады свайго жыцця. Хоць што ён можа помніць? Што ён можа згадаць сёння?
Вецер... Вецер не сціхае ўжо колькі дзён. ён не па-зімоваму голы, бясснежны — проста пераносіць, перасыпае прамерзлы, сыпучы, як рачны пясок у спякоту, снег з месца на месца, змушаючы кожнага, каго заспее на вуліцы, угінацца, чапляцца рукамі то за каўнер, то за крысо свайго паліто, каб неяк захінуцца ад холаду. Спыніцца хто, стане да ветру спіной, услухаецца — вецер не завывае, як звычайна, а тонка, злосна высвіствае. І свіст гэты часам нагадвае здзеклівае, злоснае: «с-су-кіны с-сыны...», як вызначыў Шатэрнік, скардзячыся матцы на холад. І я помсліва ўсміхаюся штораз, згадваючы яго словы: вецер ведае, каму што высвістваць. Я таксама спынялася, слухала: свіст як свіст — і я гэтак умею. Толькі ў мяне кароткі свіст, а вецер свішча колькі хоча. Доўга на гэткім ветры не ўстоіш, канечне: скразняк, проста такі ўсясветны, б’е пякучым духам, ну, ды і скардзіцца мне на яго ў галаву не прыйшло б. На тое і зіма, каб холад. На тое і вецер, каб зямлю прадзьмуць, паветра ачысціць. А то ходзяць розныя-ўсякія, плююцца то злосцю, то гадасцю...
З ветрам добра размаўляць дома, ля грубкі: не я з ім размаўляю — агонь, але думкі мае сплятаюцца з іх галасамі і набываюць іншае, мацнейшае гучанне. Яны ўжо нібыта і не мае — мне да іх дацягвацца, дарастаць трэба. І гэта не палохае. Дарасту! Налета пайду ў наш прамкамбінат прасіцца на работу. Не на канікулы, а на тыя два гады, якія мне давучвацца ў школе трэба; школа ж працуе і вечарам, для рабочай моладзі. Паўгода не дацягну да шаснаццаці, але калі пераканаць начальства... Там жа Юзікава маці працуе. У бухгалтэрыі. І яна дапаможа.
— Лё-ка!
— Табе чаго? — адпіхваю, адсоўваю рукой малога, нават не зірнуўшы на яго: не падумаць за ім!
— Мама казала, што ты казку пачытаеш, — перамагае добра чутныя ў голасе слёзы той, другі раз не набліжаючыся, баючыся наблізіцца да мяне.
— Чаго ж мама табе не пачытала? Дужа занятая?
— Мама казала: ты...
— «Мама казала: ты...» — перадражніваю малога: бач, смэркі павесіў! — Мне толькі з казкамі тваімі сядзець, галаву сабе дурыць!
— Лёка!
— Адчапіся, сказала!
Ён усхліпвае, глытаючы слёзы: яны так і не пакаціліся па шчоках, малы — з характарам! Заўважаю гэта нейкім дзесятым пачуццём, але сорам у душы ўсё ж зварухнуўся: зусім жа малы, і не смаркаты, і не слязлівы... Адно што чужы. Як падкінуты ў сям’ю. І таму мне няма чаго саромецца. Матка ж не саромелася яго нарадзіць, падкінуць нам! Казку, казала, яму пачытаць? Што ж. Знойдзецца і адпаведная казка.
— Дык што? Матка казала, каб я табе казку пачытала? — паварочваюся да малога.
— Казала...
— Ідзі сядай на канапу і слухай. Ведаю я адну казку.
Той паслухмяна, шмаргануўшы рукавом па сухіх вачах, ступае да канапы. Доўга, лёгшы на край жыватом, караскаецца на яе. Узлазіць. З сур’ёзным — ніякай радасці — тварам глядзіць на мяне. Чакае.
— Ну, дык вось. Жылі ў вясновым сонечным лесе птушкі. Многа птушак. Самых розных. І кожная ганарылася сабой і сваім заняткам: дзяцел — тым, што лячыў дрэвы і прыносіў карысць лесу, сарока — тым, што папярэджвала лес і яго жыхароў аб з’яўленні любога чужака, салавей — тым, што пеў і песняй сваёй ахоўваў яго ад злых чар. Адна зязюля нічым карысным не займалася — гуляла сама з сабой і цэлым светам у хованкі, і ўсё. Пракувае сваё «ку-ку» і хаваецца, на іншае месца пералятае. Быццам усе так адразу і кінуцца яе шукаць! Здаралася, хтосьці шкадаваў яе: сівая, адзінокая... Але тут жа сумняваўся: чаму адзінокая! Штогод жа яйкі адкладвае! Значыцца, ёсць у яе гняздо, ёсць дом, толькі глядзець яна яго не хоча. Адкладзе яйкі, з якіх птушаняты малыя павінны павыводзіцца, і тут жа разнясе іх, падкідваючы ў чужыя гнёзды, у гнёзды іншых птушак. Няхай, маўляў, выводзяць, няхай глядзяць потым, кормяць. А сама зноў лятае па лесе, сумна кувае, гукаючы таго, хто будзе гуляць з ёй у хованкі. Таму і не любіў яе ніхто: убачыць яе якая птушка ля свайго гнязда і прэч гоніць. Ды гнаць гоніць, а таго не ведае, што чужое яйка выседжвае і з’явіцца ў хуткім часе з таго яйка пражэрлівае, непрыгожае птушаня, якое задушыць яе ўласных дзетак?
— Задушыць? — крывіцца твар, круглеюць вочы ў малога.
— Не задушыць? У той казцы, што я расказваю, не задушыць. Не паспее. Таму што ў гняздзе івалгі нарадзіліся разумныя птушаняты: яны адразу зразумелі, што побач з імі — не іхні брацік, што побач чужы. І аднойчы, сабраўшы ўсю сілу, ухапіліся дзюбкамі за крыльцы зязюлінага сынка і выкінулі яго з гнязда.
— І ён паляцеў, Лёка?
— Ён яшчэ не ўмеў лятаць. Ён чмякнуўся аб зямлю — і канец яму прыйшоў.
Памешваю ў грубцы прагарэлыя дровы, падкідваю палена, з’едліва пытаю:
— Як? Цікавая казка?
Той маўчыць. Усміхаючыся, паварочваюся да канапы — малы сядзіць, як і сядзеў, толькі ручкі сашчапіў на каленях і па шчоках цурком слёзы цякуць: моўчкі, не ўсхліпваючы, зусім па-даросламу плача.
— Чаго ты? — злосна, каб заглушыць раптоўнае шкадаванне, кідаю малому.
— Сын... сынка шкада... — шэпча.
Чамусьці вельмі выразна, вельмі ясна чую, як тонка, злосна высвіствае за вокнамі халодны лютаўскі вецер.
— Нянавісць, як іржа, — яна раз’ядае душу, — урываецца ў мае думкі голас Мікалая. — Раней мне здавалася, што гэта ў табе, Аляксандра, дзіцячая жорсткасць, а цяпер бачу: не ты яе змагла, а яна — цябе.
— Хто ты такі, каб судзіць мяне?
— Хто? Адказаў бы: брат, калі б для цябе гэта штосьці азначала калі. Чалавек я. І, як усе людзі, жыву, думаю, разважаю, параўноўваю. Больш за ўсіх усё жыццё я паважаў цябе, Аляксандра, цяпер, сустрэўшыся пасля столькіх гадоў, больш за ўсіх буду шкадаваць.
— Шкадаваць? За што гэта, цікава? — свідрую яго позіркам, адчуваючы, як балюча лопаюцца, ірвуцца ва мне нейкія важныя неабходныя нітачкі.
— За жорсткасць тваю, скіраваную не адно на людзей, а і на сябе. Ты ж спапяляеш ёй усё ў сваёй душы! — успыхвае, ускідваецца ён.
— Душу маю ты не чапай, хлопчык: я неяк сама з ёй разбяруся, — нечакана амаль супакойваюся я. — І за людзей ніхто табе права не даваў гаварыць: не адзін чалавек за тыя пятнаццаць гадоў, што я працавала ў судзе, застаўся мне на ўсё жыццё ўдзячны. А што да жорсткасці маёй... Можа, ты мне скажаш, як іначай магла я выжыць — духоўна выжыць! — у той гразі, сярод тых п’яных оргій, якія пазначалі кожны прыход твайго бацькі? Можа, ты ведаеш, чаго мне каштавала мая вучоба, чаго каштавала мне мая дарога?
— Я ведаю, Аляксандра. Таму ніколі і не павярнуўся ў мяне язык папікнуць цябе, што ведаю.
— Што ты можаш ведаць! Малы ты быў, каб усё зразумець. Плакаў — і з-за мяне таксама, — дык скрозь жа слёзы табе было каму ўціраць. А ў мяне і слёз не было — выгарэлі! Ды і заплач я — хто б пашкадаваў?
— Мама любіла цябе.
Мне здаецца, што Мікалай сказаў: «Мама любіла цябе...» Здзіўлена гляджу на яго. У любы іншы момант засмяялася б. І тут — хачу засмяяцца. І не магу.
— Яна любіла цябе, — не адводзіць балючага позірку той. — Сама казала мне. Перад смерцю. Любіла і баялася тваёй зацятасці. Ведала, што ты ніколі не даруеш ёй. Што ніколі нічога не даруеш. Зусім, як бацька. Так яна казала.
— Такога ніхто не даруе.
Мікалай не абзываецца, і я пачынаю думаць, як, чым завяршыць гэту непатрэбную гаворку, каб льга было падняцца і пайсці.
— Два кофе. Усё ўжо аплочана, — ставіць на стол два кубачкі кавы афіцыянт і, не зірнуўшы на нас, адыходзіць.
Я згадваю Вадзіма, і становіцца крыху лягчэй. Вальней. Быццам зноў бачу яго злёгку ўстрывожаныя вочы і просьбу ў вачах: не будзь жорсткай!
— Ці шчаслівая ты, Аляксандра? Мне хацелася б памыляцца...
— Я была б шчаслівая, калі б мяне не даганяла, не дагнала, урэшце, мінулае. І хопіць аб гэтым. Ты ж не з-за гэтага падышоў, каб спытацца, ці шчаслівая я!
— Якраз з-за гэтага. Іншае мне Чарнуш расказаў.
— Што іншае? — не хаваю я недаўмення.
— Усё. І пра жыццё тваё, і пра работу, і пра становішча пасля таго, як Ян...
— Божа мой! — міжволі павышаю я голас, абураная гэтым «усё», і азіраюся: у рэстаране ўсе ж! — А ён адкуль усё гэта ведае: і пра жыццё, і пра работу, і пра становішча?
— Я не пытаўся. Ён, як і я, любіць цябе, Аляксандра, і я кажу табе аб гэтым толькі таму, што баюся: другога выпадку ў мяне не будзе, другой нашай гаворкі, мяркуючы па сённяшняй, ты папросту не дапусціш.
З цяжкасцю глытаю ягонае: «ён, як і я, любіць...», а Мікалай працягвае і, па ўсім адчуваецца, не дасць сябе перапыніць.
— Я разумею: ты, змушаная шукаць, прабіваць сваю сцежку самастойна, адна, бо аднойчы, не перамогшы крыўды, аднесла да чужакоў усіх, усіх агулам, не магла змірыцца ні з намі, ні з сабой. Так, так! — заўважае ён маю спробу аспрэчыць сказанае. — І з сабой. Змалку я не спускаў з цябе вачэй, пераймаў тваю манеру гаварыць, горда, не схіляючы, паварочваць галаву да таго, з кім гаворыш, нават моршчыць лоб, насупіўшыся... І толькі з гадамі зразумеў: штодзень, штохвіліну ты згладжваеш, выпраўляеш заблытаныя адносіны з самой сабой, углядаючыся, разглядваючы свет і людзей у ім з глыбіні сваёй выраслай індывідуальнасці, — і балюча моршчышся, прачытаўшы ў нечых вачах яе непрызнанне.
— Усё? — пытаю, укладваючы ў слова ўсю іронію, на якую здольна зараз.
— Не, не ўсё, — стараючыся гаварыць мякчэй, адзываецца ён. — Ты вось сказала, што была б шчаслівая, калі б цябе не даганяла, не дагнала, урэшце, мінулае. І схлусіла. Не мне схлусіла — што я для цябе! — а сабе. Бо ніколі ты не адпускала ад сябе мінулае далей, чым за крок. Я хачу сказаць: з галавы ў цябе не выходзіла, што там, у Рудзенску, ты з’явілася на свет. Я хачу сказаць — ад іх дваіх, ад бацькі, якога ты запісала ў святыя, і маці, для якой ён святым не быў. Я хачу сказаць: ты ўвесь час адшукваеш сябе ў іх, у іх абаіх, любячы і ненавідзячы. І ведаеш: так будзе заўсёды, колькі б гадоў ні мінула. Чым бы ты ні займалася, ты будзеш імкнуцца пазбавіцца ад гэтых думак, і не зможаш пазбавіцца... Гэта твае карані, Аляксандра. І нашы, хочаш ты таго ці не хочаш. Мы ўсе быццам сплецены адно з адным. Хочаш ты таго ці не хочаш. Адсюль — і твая нянавісць, і твая пакута.
— Ах, які ты ў нас разумнік! Вось ужо і ўявіць не магла, што побач са мной рос мой будучы абвінаваўца.
Іронія мая з нейкім горкім прысмакам: якая-ніякая праўда ўсё ж у словах Мікалая, магчыма, і ёсць. Няўтульна мне робіцца, не па сабе. І раззлавацца — устаць і, не развітваючыся, пайсці — штосьці не дае, і адпор, варты чаго-небудзь большага, чым нязгода, даць новаяўленаму браціку не магу: лагічна разважае, і праўда якая-ніякая ў яго словах ёсць.
— Хіба я цябе абвінавачваю? Ты не зразумела, Аляксандра, — апускае Мікалай вочы па некрануты кубачак даўно халоднай кавы і, быццам толькі зараз згледзеўшы яго, пачынае пакручваць на адным месцы. — І табе, і сабе спрабую растлумачыць тое, што развяло, раз’яднала ўсіх нас. У табе, дзяўчынцы, нібыта была сканцэнтравана ўся воля, на цябе кожны з нас міжволі азіраўся. Нават Ян... Мне так здаецца.
— Што ж, дагаворвай. Можа, і руку Ян падняў на чалавека скараючыся маёй волі?
— Думаю, ён шкадуе аб тым, што зрабіў. У Шатэрніка...
— Менш за ўсё мяне хвалюе зараз Шатэрнік! — вырываецца ў мяне, і я са страхам адпіхваю думку: нянавісць у маёй душы — яго, Мікалаева, праўда!
— Вось табе яшчэ адзін доказ таго, што ўсё сплецена, зблытана, што ўсе мы знітаваны адно з адным жывымі, жыццёва важнымі повязамі: маці, Ян, ты, я...
— А табе чаго хвалявацца? Ты ж...
Я недагаворваю. Утаропліваюся на яго пагоны (і блізка ж не ведаю, дзе ён служыць, як паўплывае на яго службу, на яго кар’еру гэты судовы працэс, хоць якраз яго ён і не павінны быў бы закрануць), адчуваю, што да шчок прыхлынула чырвань. А Мікалай быццам здагадаўся, што я недагаварыла і чаму, ціха, неяк вельмі даверліва тлумачыць:
— Я лётчык-выбрабавальнік, Аляксандра. Я хачу лятаць. І баюся толькі аднаго: мне могуць не даверыць новыя самалёты.
— Лёна, прымаеш гасцей? — адступаю ў бок ад дзвярэй, прапускаючы, даючы магчымасць увайсці ў прыхожую Мікалаю.
— Мі-калай, — гучыць недаверліва, і тут жа хлынула, затапіла ўсё радасць: — Міколка!
Кідаецца яму на шыю — я, і не азірнуўшыся, ведаю і міжволі ўздыхаю: вось жа ніколі не мучаць сястру родавыя знакі, пляміны, непаразуменні. Маці для яе — гэта маці. Ян — гэта Ян. Нягледзячы ні на што. Мікалай — гэта Міколка... Ды і ўсё, што адбылося, для яе — проста гора. Наша агульнае гора. І ўсіх ёй шкада, усіх яна шкадуе. Ёй і ў галаву не прыйшло б згадаць тых герояў Дастаеўскага, хто дазваляў сабе праліць чалавечую кроў і апраўдаць свой учынак сумленнем. Кроў па сумленню... І не скажаш жа, што гэта глупства: ёсць сапраўды ў чалавека права абараняць сваё жыццё, забіць ворага зямлі сваёй, пакараць здрадцу — няхай часцей у ваенны час, але ёсць. І я не магу пазбавіцца ад гэтай думкі, адрачыся ад яе. Здаецца, асудзі я Яна, прызнай я яго да канца вінаватым, мне, як гэта дзіка ні прагучыць, было б лягчэй. А так — і асуджаю, і апраўдваю адначасова. І гэта я, суддзя, які не ведаў у душы сумненняў!
Усміхаюся на гэта сваё «суддзя, які не ведаў...» ці мо не на свае, а на якіясьці Лёніны словы: пра мяне яна згадвае мімаходзь, занятая Мікалаем, размовай з ім.
— А дзе ж твае ўсе? — пытаю.
— Бацьку ў кіно павялі. Тры дні яму галаву дурылі, што фільм прыгодніцкі, што яго ўжо ўвесь горад паглядзеў... І мяне ўгаворвалі, ды мне — што той іхні Зора?
Тлумачыць яна не мне, а Мікалаю. Я дужа і не ўслухваюся. Іду на кухню. Апаласкваю і набіраю чайнік. Уключаю пліту. Падсаджваюся да акна, за якім — на сем паверхаў ніжэй, праз вуліцу — Палац шлюбу. Нейкі час узіраюся ў картэж машын, аздобленых стужкамі і каляровымі шарыкамі, спрабую ўявіць маладых. Бачу ж чамусьці не святочную залу Палацу шлюбу і маладых, акружаных сябрамі і сваякамі, а будзённую, казённую залу суда, дзе ідзе шлюбаразводны працэс. Бачу залу суда і тых, хто, як і гэтыя сёння, кахалі адно аднаго і разыходзяцца. Хоць, можа, і не кахалі... Можа, і не ўмее сёння ніхто кахаць. Я ж вось не ўмею...
Мне не дужа падабаецца гэты пераход, пераскок думкі на маю асобу — адварочваюся ад думкі, і ад акна, і ад Палаца шлюбу за акном. Няма чаго ўглядацца. Без гэтага млосна. І сядзіць жа ўва мне змалку нейкая халера! — не-не і парадуецца злоснаму ўменню бачыць, убачыць людзей такімі, якія яны на самай справе, больш таго — якія яны ў іх самай патаемнай сутнасці. Яны... Быццам я — не адна з іх! Ды і потым, што датычыцца ўмення. Сказаць, што гэта прафесійнае ўменне, яшчэ можна, а што прафесійная радасць... Не, прафесію тут лепш не чапаць. Нават мая прафесія не можа апраўдаць гэту ў нечым подленькую радасць разгадкі, прадбачання, прадчування. Як хочаш называй! Мажліва, у судзе яно і дарэчы, а ў жыцці занадта ўжо нагадвае штосьці мярзотнае, безымяннае. Штосьці, накшталт разумовага стрыптызу.
Разгадка, прадбачанне... Свет — такі, які ён ёсць, які я знаходжу штораніцы, прачынаючыся і ўступаючы ў яго, і не трэба нічога ў ім выдумляць, тасаваць, адмяжоўваць. Хацець бачыць свет лепшым зусім не азначае адпрэчыць яго, свет, такі, які ён ёсць. Ды і не адпрэчыш, колькі не адпрэчвай.
— Лёкса! Што ты там забавілася на кухні?
— Чай паставіла. Зараз завару і прыйду. Гаманіце!
Няхай гамоняць. Не хачу падпускаць да сябе Мікалая бліжэй — і так занадта блізка падпусціла, прызнаўшы якуюсьці яго правату. Якуюсьці... А якую? «Мы ўсе быццам сплецены адно з адным, хочаш ты таго ці не хочаш...» Хай сабе і сплецены, знітаваны. Усе адзін 'з адным знітаваны, свае і чужыя, блізкія і далёкія: зямля задужа маленькай стала — на фотаздымку ўмяшчаецца, і край свету зусім побач. Побач з кожным. Бо нават зараджанае ружжо на сцяне ад доўгага чакання само страляе. А тут не ружжо, а ядзернае начынне. Небяспека заўсёды збліжае людзей. Заўсёды.
Гэта ж і мы з’ехаліся, сышліся, калі паленым запахла. Ян... Трывога, калі разабрацца, — зусім не пра Яна. Проста атрымалася: водсвет яго ўчынку, крывавы і страшны, упаў на кожнага з нас. Вось і затузаліся, вось і дзейнічаем: Лёна кінулася да Яна, Мікалай — да мяне, я... Круг, няйначай, замыкаецца на мне. Ад мяне чагосьці чакаюць. «Ты верыш у тое, што робіш?» — «А ты?» — «Я веру...» ён верыць! Як жа! Будучыня належыць тэхніцы і тым, хто ёй валодае і авалодвае. Ледзь не азбучная ісціна на сённяшні дзень. Звышгукавыя, звышдальнія самалёты важней за адвечныя пытанні жыцця і смерці. Ужо ж. Жыццё — вечнае. У гэтым неяк не ўзнікае сумнення. Нягледзячы ні на што. Нягледзячы на атамную пагрозу. А калі жыццё — вечнае, дык што тады — смерць? Чаго яе баяцца? Пазнаю цябе, чалавек, і ў табе — сябе! Паміж смерцю і жыццём — адно з а кол, на ахове закону — дзясяткі, сотні тысяч гэтакіх, як я. Усё замыкаецца на мне. А я...
Я сяджу і перабіраю свае сумныя думкі. І думаю, што, калі маральная сіла страчваецца, закон мёртвы.
— Лёкса!
— Іду.
Пачынаю збіраць посуд для чаю, а ў кухню ўжо ўлятае (калі можа такая мажная жанчына, як Лёна, уляцець у такія вузкія кухонныя дзверы) сястра, узрушаная размовай, прысаромленая тым, што не яна, гаспадыня, а я шчырую на кухні. Улятае — і «вось ужо шырока прачыняецца халадзільнік, вось ужо на стале звычайныя магазінныя прысмакі, вось ужо пыхкае завараны ў мяне з-пад рук чайнік. І ўсё гэта — за тыя імгненні, што гучыць яе мяккі, зараз крыху прыглушаны голас:
— Хіба я сама не зрабіла б? Ты як спецыяльна хаваешся, Лёкса. Няёмка ж. Гэтулькі год Міколку не бачылі! ён і да капітана даслужыцца паспеў, і ажаніцца, і сына займець — Аляксандрам яны яго назвалі... Як ляцяць гады! Божа мой, як ляцяць гады! Можа, мне ў магазін адскочыць, а Лёкса? Мы ж у хаце не трымаем нічога выпіць, ты ж ведаеш.
— Чаго ты мітусішся? Не п’е ён. Мы ж з ім у рэстаране пасядзелі перад гэтым, — спрабую я спыніць яе. — Кожны асобна паелі, а каву хацелі разам выпіць і не выпілі: схаладнела зусім, пакуль адносіны высвятлялі. Так што чай дарэчы будзе.
— Няёмка. Госць жа ў хаце. І Міша, як на грэх, сышоў з хаты, і ты хаваешся...
— Не выдумляй, — абрываю сястру. — Ідзі накрывай столік, а я чай прынясу.
Яна з недаверам зіркае на мяне, але, узяўшы абрус і чысты льняны ручнік, вяртаецца ў пакой. І ўжо адтуль гучыць яе голас — апраўдваецца:
— Хацела ў магазін адскочыць, віна якога купіць, ды Лёкса не параіла. Не п’еш, кажа. Зусім не п’еш, Міколка? Пр авільна.
Я не ўслухваюся. Наперад ведаю ўсё, што скажа, — змалку над ім квахтала: Міколка! Міколка! І адкуль у ёй столькі дабрыні? На ўсіх хапае: і на мужа, і на дзяцей, і на мяне... Магла б — усіх пад крыло сабрала. Лёна, Лёнка, белая маслёнка! Чаму маслёнка, адкуль дзіцячая гэта мянушка, нязлосная, але незразумелая, узялася, ужо і не помню. Гэта цяпер Лёна раздабрэла (траіх усё-ткі нарадзіла!), а была ж, як і я, як і ўсе мы тады, худая — рабрыны на спіне палічыш...
— Цяжка табе, відаць, Лёкса?
— Што цяжка? — раблю выгляд, што не разумею Яна: занадта нечакана ён, дэмабілізаваўшыся, заехаў на адзін дзень — праездам у свой Данецк, да сваёй нявесты, занадта абыякава цікавіцца маёй работай і вучобай.
— Цяжка табе, відаць, працаваць і вучыцца? Я ж вось, паступіўшы, кінуў тэхнікум... — нехаця тлумачыць ён, услухваючыся ў штосьці сваё, далёкае.
— Ты хочаш, каб і я кінула школу?
Ян зіркае на мяне больш уважліва — учуў ноткі непрыязнасці. З адказам жа нейкі час марудзіць. Абдумвае, напэўна. А што тут абдумваць! Дарадцаў, што параілі б мне, калі б пасмелі, кінуць школу, і тут хапае. Толькі ні ў чыіх парадах у мяне патрэбы не ўзнікае. Ды нікога б я і не паслухала: яшчэ чаго! У мяне — свая дарога. У мяне хопіць сілы ёй пайсці. Я буду, як бацька, суддзёй. Буду. Дарма што зараз шыю купальнікі на тлустых, звыклых да ляноты жанок. Не раўняючы з ім, Радзінскім ужо дзякуючы адно свайму нараджэнню: нарадзіўся мужчынам, а ўсяго мужчынскага — жаданне хутчэй абзавесціся жаночай ласкай і пасцеллю.
Думаю з непрыязнасцю, нават не хаваючы яе. Старэйшы з нас, Ян за тыя пяць гадоў, пражытых асобна, далёка ад дому, стаў чужым: два, тры пісьмы на год, два кароткія прыезды...
— У мяне язык не павярнуўся б сказаць табе: кідай вучобу. І ты гэта ведаеш, Лёкса. І марна хочаш балючэй укалоць мяне, — папраўляе на галаве пілотку Ян. — Калі б у мяне была магчымасць дапамагчы табе... вам — табе і Лёне! — я зрабіў бы гэта, павер. Вучыся. Дапамагу, чым змагу. Як толькі стану на ногі. Як толькі вырашу ўсё са сваёй жаніцьбай.
— А ты яшчэ не вырашыў? — з’едліва ўсміхаюся.
— Ты стала калючай, Лёкса. Калючай і злоснай.
— Па-твойму, стаяць убаку, чужым, абыякавым да таго, што бачыш і не хочаш бачыць, лепш?
Ян дасюль ніводным словам не абазваўся пра матку. І пра бабулю. Ён наогул не пацікавіўся тым, як мы жылі ўсе гэтыя гады, як жывём. «Цяжка табе, відаць,,Лёкса?» Не, лёгка! Яшчэ лягчэй было б, калі б і хвіліны не заставалася для дома, калі б я магла кінуць дом, як кінуў некалі ён. Ды вось не магу. Пакуль што — не магу.
— Можа, і праўда Рудзенск стаў мне чужым. Як і дом, дзе я рос, — задумліва прамовіў Ян, хоць смутку ў яго задумлівасці я не пачула і насцярожылася. — Але ж і ты, Лёкса, і Лёна — мае сёстры. Мае любыя сястрычкі!
Ён яшчэ смяецца! І абняць за плечы спрабуе! Гульня ўсё. Прыехаў — і сёння ж едзе далей. З цэху мяне выклікаў, каб сказаць, што я стала калючай і злоснай.
Бяссільныя, балючыя слёзы пачынаюць ускіпаць у душы. Каб Ян нейкім чынам не адчуў іх (мне ўжо шаснаццаць, а не дванаццаць, як у яго мінулы прыезд!), адхінаюся ад яго рукі, ад яго ласкі.
— Я для цябе чужы! Зусім чужы, Лёкса?
— Не, — выціскаю з сябе, перамагаючы слёзы.
— Я ў нечым вінаваты?
— Вінаваты, невінаваты... Не ў тым справа.
— А ў чым справа, Лёкса?
— Ты прыехаў і паедзеш. Ты можаш дазволіць сабе не любіць наш дом, не любіць маці, гадамі не бачыць мяне і Лёну. Ты верыш, што ніколі не вернешся сюды.
— Ніколі! — міжволі горача вырываецца ў Яна, вырываецца з такой сілай, што змякчыць вокліч немагчыма, што і дурню стала б ясна: ён не вернецца.
— Вось бачыш, — кажу.
— Але ж і ты, Лёкса, вырваўшыся адсюль, ніколі не памкнешся назад, — быццам апраўдваецца Ян. — Хіба не праўда?
— Праўда, — пацвярджаю, падымаючы на яго вочы (бач, пачырванеў!). — Толькі я бацьку, ягонай справе не здраджу. І прытварацца не буду, што міру ў сваёй сям’і хачу. Няма ў нас сям’і.
— Лёкса!
— Не трэба, Ян. Не прытварайся. Давай не будзем прытварацца адно перад адным. Ты цудоўна ведаеш, што сям’я развалілася яшчэ да смерці бацькі. Потым жа... Я не маленькая. І хоць расла на вуліцы, сёе-тое бачыла і помню. Бацька — святы чалавек, вера ў гэта дапаможа мые стаць такой, як ён.
— Ты зусім дарослая.
— Я ніколі не была дзіцем!
Рука Яна, якой ён усё спрабуе яшчэ зрэдку абдымаць мяне за плечы, балюча ўздрыгвае. І ён адводзіць яе. І спалохана зіркае на мяне. І калі я апускаю вочы, дзвюма рукамі рашуча паварочвае мяне да сябе.
— Лёкса, што я мог зрабіць інакш? Тры гады службы... І раней... Я ж толькі-толькі асвоіўся на шахце! Што я мог?
— Я нікога не абвінавачваю.
— Не, ты абвінавачваеш. Усім сваім выглядам. Тым, што такая калючая і злосная. Тым, што не хочаш мяне зразумець.
— Чаму ж не хачу? Проста мне раней здавалася, што і ты ва ўсім імкнешся паходзіць на бацьку. На жаль, толькі здавалася.
— І бацька — не святы. Марна ты так думаеш, — супіць бровы Ян, адступаючыся, відаць, бо пачынае абцягваць гімнасцёрку і папраўляць бляху на рэмені.
— Для мяне — святы, — падкрэслена адчужана кажу і азіраюся на гадзіннік, што вісіць на сцяне над прахадной: няхай бачыць, што я чалавек заняты і не даражу нашай сустрэчай, гэтак жа, як і ён.
— Што ж, сястрычка, кожны сам сабе выбірае святых. Ты — выбрала добрага: ён даў нам жыццё. Бывай!
Ян, перамагаючы ўзніклую паміж намі адчужанасць, ступае да мяне, знарок грубавата абдымае адной рукой, на міг прыціскае да свайго пляча і цалуе ў шчаку.
— Калі будзе дужа цяжка, напішы. Дапамагу, чым змагу, — кажа, паварочваючыся ўжо ісці: не чакае майго адказу, быццам ведае, што я адкажу, калі адкажу.
Я не адказваю. Моўчкі пазіраю, як шырака, цвёрда ступае Ян па заасфальтаванай дарожцы і, перайшоўшы шашу, не азірнуўшыся на мяне, кіруецца не ў бок дома, а ў бок станцыі. Не адчуваю нават горычы расстання. Чамусьці зацята думаю, што нічым ніколі Ян ні мне, ні Лёне не дапаможа, што ні я, ні Лёна ніколі не звернемся да яго за дапамогай.
«І бацька — не святы...» ён яшчэ смее гэтак пра бацьку! Кожны сам сабе выбірае святых.
— Вось і чай, — уваходжу ў большы Лёнін пакой, які служыць і гасцёўняй, і спальняй уначы, а зараз усімі сваімі рэчамі і двума люстэркамі буфета, поўнага розных шкляных мадэлей самалётаў і караблёў, узіраецца ў строгага, падцягнутага госця ў вайсковай форме. — Перад дарогай чай якраз дарэчы.
— Перад дарогай? — Лёна пераводзіць позірк з мяне на Мікалая. — Ты сёння і едзеш, Міколка?
— Лячу. Праз дзве няпоўных гадзіны — мой самалёт.
— І не пабыў у нас! І з Мішам сваім я цябе не пазнаёміла: ён жа не быў на пахаванні, калі ты прыязджаў, — з дзіцем хворым быў. І дзеці будуць шкадаваць — не павераць, як раскажу пра гэткага героя! Што ж гэта, Міколка? — замітусілася Лёна, выціраючы мокрыя ўжо вочы і расстаўляючы на століку посуд. — Толькі прыйшоў і ўжо збірацца пачынаеш!
— Ты ж не прызнаваў Шатэрніка за бацьку! Што ж па тэлеграме прыехаў? — знарок рэзка абрываю Лёну (яе не спыні, так і правохкае да канца гаворкі!) і зусім ужо няветліва звяртаюся да Мікалая: — Новую радню знайшоў?
Лёна знямела. Знерухомела. А ён (відаць, звыкся за час нашай гаворкі ў рэстаране з маім тонам) спакойна адказаў:
— Дзякуй за прызнанне.
— Якое яшчэ прызнанне?
— Новая радня можа быць толькі калі ёсць старая. Лагічна? — усміхаецца ён.
— Лёкса! — вяртаецца голас да сястры. — Я цябе прашу...
— А як цябе адпусцілі? Радзінскага — да Шатэрніка? Ці мо растлумачыў усё камандзіру? — не зважаю я на Лёну: цяпер мая чарга падтрымліваць гаворку з госцем!
Мікалай трымаецца з годнасцю — гэта я і раней адзначала, але ж сёе-тое і дазнацца не грэх, калі ўжо выпала нам сустрэцца і пагаманіць.
— Ці мо водпуск далі па сямейных абставінах?
— Два дні паміж палётамі скарыстаў: у тэлеграму асабліва ніхто не ўчытваўся — так паглядзелі, а я... Вас усіх хацелася ўбачыць. Ды і Шатэрнік, як бы я да яго ні ставіўся ўсё жыццё, бацькам даводзіцца. У Яна, няйнакш, была прычына, але ж таму было ўжо за шэсцьдзесят...
— Шэсцьдзесят шэсць, — ціха абзываецца Лёна, і я зіркаю на яе з цікавасцю: адкуль ведае?
— Ты быў у яго?
— Не, Аляксандра. Ездзіў. Не пусцілі. І да памяці не прыходзіць, і не памірае — гэтак сказалі. І не пусцілі ў палату.
— Божа мой, божа мой! Трэба ж было гэткаму здарыцца! І ад Яна цяпер усе адвернуцца, — па-ранейшаму хітаецца ў крэсле Лёна.
— А што ж яго, слязьмі абліваць, як ты? Чаго заслугоўвае, тое і мае.
— Лёкса! — усплёсквае яна рукамі. — ён жа твой брат!
— Быў?! Ты ўжо адраклася ад яго, Лёкса? — падымаецца з-за стала Лёна. — Ты ўжо, можа, пахавала яго?
Узрушаная, са слязьмі ў вачах і гнеўным недаўменнем на твары, яна выбягае з пакоя, і ў пакоі становіцца ціха. Так ціха, што чуваць, як у кухні капае з крана вада.
— Яну зараз цяжэй, чым табе. Чым усім нам, Аляксандра, — падымаецца Мікалай. — Я ўвесь час хацеў табе гэта сказаць.
Змяркаецца. Які кароткі, які доўгі дзень пражыты! Азірнуцца — ранку не ўгледзіш за гадзінамі, за людзьмі, за грудамі сказаных і пачутых слоў. Упершыню так ясна адчуваю, заўважаю, як многа мы гаворым. Бясконца. Па справе і без справы, з ветлівасці і са злосці, з гневам і з любоўю, пераканана і абыякава, урачыста і зацята... Такое адчуванне, што са слоў наша быццё і злеплена, на іх трымаецца. Ат! Гэта стома гняце, аграмадная душэўная стома, з якой я спрабую справіцца: як не адолець, дык хоць бы прыглушыць, прыцішыць яе як-небудзь, каб льга было расчуць што іншае, апроч яе цяжкога, гарачага гулу! Газеты перагледзела — у свеце тая ж страшная напружанасць, што і ўва мне. Што і ўва мне... Па-шкалярску трохі гучыць — задужа «я» вытыркаецца, ды куды ж мне ад гэтага «я» дзецца, куды схавацца? Яно маленькае, амаль нябачнае, ды чаго там! — нябачнае, калі ўздумацца і ўявіць аграмадны, супярэчлівы, раздзіраемы бясконцымі канфліктамі свет (куды ўжо раўняцца з гэткімі маштабамі!). Але яно вырастае да памераў самога жыцця, самога лёсу, калі ўслухвацца ў яго раптоўны боль, у яго сусветную — не меней — тугу. Тады і свет — не вакол, а ўнутры мяне, ува мне. Тады і душэўны боль мой можа на міг пераважыць водгук далёкай, чужой трагедыі. На міг, другі... Адзін раз, другі... І вось ужо здаецца, што ніколі з гэтых чэпкіх, моцных спратаў свайго болю не вызвалішся.
Не! Нельга ўвесь час углядацца, услухвацца ў сябе — у сваё былое ці ў сваю будучыню. Былое было, будучыні можа і не быць. Ці мала што. Я жыву. Дыхаю. Думаю! Значыцца, знойдуцца і патрэбнае рашэнне, і неабходная сіла. Заўсёды раней знаходзіліся. Толькі не трэба нічога драматызаваць, не трэба слухаць збуджаную згадкамі злосць. Яна, як іржа, раз'есць усё ўсярэдзіне. Хвілінамі ж чую, як раз’ядае — лёгка рушыць, трушчыць тое, што на працягу ўсяго жыцця я будавала, узводзіла... Не, не! Я сама загнала сябе ў круг, адразу ж рашуча не адасобіўшыся ад таго, што здарылася, — і бягу па крузе, загнаная згадкамі, думкамі, нейкімі бессэнсоўнымі апраўданнямі. Стома, душэўная змога — адсюль.
Бег па крузе... Ці ў крузе? Ну ды гэта ўсё роўна. Я — за загарадкай, і загарадку — усё вышэй — гараджу сама. Дзень і ноч гараджу, са сноў і згадак. Яны, як вялізныя люстэркі, як люстры ў чорных драўляных рамах, выгінаюцца ўздоўж майго шляху, уздоўж майго бегу: згадка — люстра, згадка — люстра! То пазнаю, то не пазнаю сябе ў іх, то ўсміхаюся свайму адбітку, то спрабую адвярнуцца ад яго — ад сябе, а ўсё цягнецца люстраная сцяна. Быццам мне ўжо ніколі не вырвацца з мінулага — як толькі паспрабую разбіць, прабіць яе, гэту сцяну, разаб’юся... Ат, чорт! Гэта стома гняце. Аграмадная душэўная стома. Якія люстры?
Не трэба нічога драматызаваць. Усё на сабе замыкаю я сама. Колькі спраў разгледзела за гэтыя гады ў судзе, лёсы колькіх людзей імкнулася выправіць, аддзяляючы хлусню ад праўды, боль ад нянавісці, злосць ад крыўды... З кім толькі ні зводзілі жыццё і работа! Каб уратаваць іх, я павінна была іх любіць. Павінна была — і не любіла. Разумела, хацела зразумець, так! Але ніколі не змушала сябе любіць іх. Як толькі справу закрывалі — тут жа выкрэслівала ўсё са сваёй свядомасці. Поўнасцю. Да самай апошняй рыскі. І гэта было справядліва — толькі так можна было жыць, працаваць: на стале ж ужо ляжала новая справа, у мяне з надзеяй, з непрыязнасцю, а то і з нянавісцю ўзіраўся са старонак пратаколаў хтосьці іншы, яшчэ незнаёмы, каму трэба было дапамагчы, каго трэба было змусіць задумацца над сваім жыццём, над сваім учынкам. У мяне было роўна столькі часу, каб разабрацца ў справе, — ні хвіліны больш. У мяне не было часу калупацца ў сваіх адчуваннях.
Канечне, Ян — не хтосьці іншы... Ён сваім учынкам ударыў непасрэдна па мне, і не так гэта проста — аддыхацца, адысці пасля гэткага ўдару. І ўсё ж... Усё ж, Яну горш зараз, чым мне, — праўда Мікалая. Як ні злуйся, як ні апраўдвай я сваю злосць, а праўда — у словах Мікалая. Гэтак выходзіць. І яшчэ выходзіць, што, не прымаючы яго словы, я не прымаю, адпіхваю праўду. Нават з Лёнай пра яе паездку да Яна не пагаварыла...
Рашуча падымаюся з канапы, набіраю Лёнін нумар.
— Алё! Лёна?
— Чаму ты мяне не дачакалася? Ты ж хацела дачакацца мяне, Лёкса. Я ж і не забавілася дужа. Пасадзіла Міколку на тралейбус і хуценька дамоў...
— Пачакай! Ты мне не пра Міколку расказвай, ты скажы, чаго цябе ў раён панесла? Чаму ты мне пра свой намер нічога...
— Ты адгаварыла б, Лёкса! — спалохана перапыняе яна мяне, не хаваючы жаласлівых нотак. — І я паслухала б цябе, як заўсёды слухала. А тут... А тут мне не трэба было цябе слухаць!
Ды што яны ўсе супраць мяне? — мільгае адчайнае, у нечым нават бездапаможнае: знайшлі злую волю!
Брата, бачыце, я асудзіла! А што ж яго па галоўцы за гэткае гладзіць?
— Ты пакрыўдзілася, Лёкса? Што ты маўчыш?
— Як... Ян? — спатыкаюся я аб сваю думку.
— Хворы... Не, не! Ён не ляжыць, — спяшаецца Лёна запоўніць узніклую, ледзь прыкметную паўзу. — Але ён хворы, Лёкса. Хворы нейкай страшнай нерухомасцю. Ён ніводнага разу не зварухнуўся, пакуль я з ім гаварыла. У яго хвілінамі нават павекі не ўздрыгваюць.
Яна ўсхіпвае. Мне здаецца, што я бачу, як, не выпускаючы трубкі, Лёна выцягвае з кішэні халата насоўку, уцірае мокрыя вочы: асуджае мяне, напэўна, за чэрствасць. А я не магу ды і не хачу, як яна, распускаць нюні. Не хачу і не буду.
— Не буду, не буду! Гэта я не табе, Лёкса. Гэта Сяргейка мой побач носам захлюпаў. Ідзі, сынок. Мама з цёцяй Лёксай пагамоніць. Ідзі гуляй!
— Што ты гаварыла Яну?
— Вой, Лёкса, я і не помню. Усё гаварыла. Што гэта на яго, відаць, зацьменне нейкае найшло з-за гарэлкі. Што мы... што я па-ранейшаму люблю яго. Што яму трэба папрасіць прыслаць доктара. Што Шатэрнік яшчэ, можа, выжыве... Трэба ж было нешта казаць!
— А ён? Ён што?
— Ён? — голас сястры зноў уздрыгвае, зноў намакае слязьмі, але яна не ўсхліпвае, стрымліваецца. — ён ніводнага разу не зварухнуўся. Пазіраў то на мяне, то паўз мяне, кудысьці ў сцяну, і вуснаў не расшчапіў. Не кіўнуў нават... Што ж гэта такое, Лёкса? Што ж ён з сабой учыніў?
— Ты яшчэ загаласі! — буркаю, не даючы прарвацца ў словы жалю і нейкай горкай разгубленасці: Яна, нягледзячы ні на што, шкада.
— Няўжо нельга нічым дапамагчы, Лёкса?
— Чым тут дапаможаш?
— Я не ведаю. Я разумею... Але ж так шкада Яна, так шкада, што і слоў, і слёз мала. Бедны ён, бедны!
— Дурань ён! — вырываецца ў мяне разам з цяжкім, балючым уздыхам.
— Лёк-са! — не хавае папроку сястра. — Навошта ты ўвесь час імкнешся здавацца горшай, чым ёсць? Ты ж мяне, калі я хварэла, тыднямі выходжвала, помніш? Ты ж нават Міколку, не прызнаючы нібыта, ад злосці матчынай бараніла, неаднойчы бараніла... Гэта словы ў табе злосныя, а ты... ты добрая!
— Ну, даволі! А то ты дагаворышся... — цішком глытаю я яшчэ адзін горкі ўздых. — Што Ян? Так нічога і не сказаў?
— Нічога. Аднойчы ўсяго і абзыўнуўся, калі я нечага пра цябе загаварыла.
— Пра мяне?
— Але. Я сказала, што ён мог бы табе ўсё растлумачыць сам пра сваю хваробу... Гэта ж хвароба, Лёкса? Гэта ж зацьменне нейкае на Яна найшло, а?
— Што ён табе адказаў? — пытаю, крыху паслабіўшы пальцы (пабялелі, сціскаючы трубку). — Што ён не хворы?
— Сказаў: «Лёкса не прыедзе».
— І ўсё?
— І ўсё. Больш нічога. Хацела пацалаваць яго на развітанне — адхінуўся. Неяк нязграбна адвярнуўся. І ўсё.
Паўза, якая раптоўна наступіла пасля Лёніных слоў, доўжыцца і доўжыцца. Чую дыханне сястры на другім канцы провада, чую, як ціха, цяжка б’ецца ў мяне ў грудзях сэрца, чую ліпкую, задушлівую цішыню гэтай хвіліны... Думак няма. Так, круцяцца апошнія Лёніны словы, падымаючы, варочаючы ў душы нейкія іншыя словы, цяжкія, як камяні. Нейкія іншыя словы, не яе і не мае.
— Ты паедзеш да Яна, Лёкса?
Гэта Лёна спытала? Ці мо мне здалося? Трубка ж, сціснутая дрогкімі пальцамі, па-ранейшаму маўчыць, діха дыхае мне ў вуха і маўчыць...
— Ты не паедзеш да Яна? — пытаецца Лёна: цяпер я выразна чую яе голас.
— Не ведаю.
Не развітваюся з сястрой, проста кладу на месца трубку і апускаюся на канапу: я не ведаю, ці паеду да Яна, ці хачу яго пасля ўсяго, што адбылося, бачыць. Хутчэй за ўсё, не хачу. Пуста ў маёй душы. Толькі якіясьці чужыя словы, цяжкія, як камяні, ледзь чутна варочаюцца, варушацца на самым дне, будзячы боль, балючыя згадкі...
Які ўжо раз дзіўлюся рэзкаму кантрасту: выскокваю з тралейбуса на люднай, амаль заўсёды тлумнай плошчы (тут падыходы не толькі да вялікіх прамтаварных магазінаў, а і да Батанічнага саду і да парку Чалюскінцаў — іх алеі пачынаюцца ледзь не ад тралейбуснага прыпынку), пераходжу на другі бок яе і ста метраў не прайду па вузкай, забудаванай старымі двухі трохпавярховымі дамамі вуліцы Калініна, як трапляю ў ціхі, зарослы высознымі кустамі бэзу і язміну двор. Двор пампезнага, з калонамі і штучнымі порцікамі асабняка на два паверхі, які займае зараз дом для састарэлых і інвалідаў. Раней падобныя дамы называлі багадзельнямі, і для багадзельні месца было выбрана кімсьці сапраўды шчодрым і міласэрным: асабняк мог служыць якой заўгодна ўстановай — быў на ім той знешні, хай сабе і не вельмі дыхтоўны лоск, што ўражваў з першага позірку. Уражанне гэта падтрымлівае, нават паглыбляе сам двор-сад: старыя, магутныя ліпы, высозныя, ледзь не да самых акоп другога паверха кусты, паміж якімі пятляюць засыпаныя яркім асеннім лісцем сцяжынкі, — усё гаворыць аб адметнасці гэтага месца, усё пакрыта нябачным налётам невядомасці, невядомай таямніцы. Хоць, напэўна, пажадай я, і было б няцяжка дазнацца, калі, кім і для каго будаваўся гэты асабняк: вельмі старых будынкаў у Мінску не захавалася — захавалася мала, большасць з іх пазначаны гэтым векам, другой паловай яго. І гэты асабняк меў, хутчэй за ўсё, нядоўгую і зусім звычайную гісторыю. Мне ніводнага разу не захацелася яе аднавіць. Можа, таму, што мне падабалася якраз таямнічасць гэтага месца, падабалася, што я нічога пра гэты дом не ведала.
Падабалася... Гэта адзінае, што прываблівае мяне тут. Бо ледзь заходжу я ў гэты двор, у гэты дом, як сэрца сціскаецца жалем, і пачуццё нейкай маёй незразумелай віны гляне так моцна, што я з цяжкасцю ўдыхаю і выдыхаю кіслае, застаялае паветра калідораў і пакояў. Быццам менавіта я і вінавата ў тым, што тут уладарыць гэты нічым невынішчальны пах старасці і тлену, што пакінутыя, агароджаныя высокім каменным плотам, ад горада, ад жыцця людзі, чужыя, незнаёмыя мне, так радуюцца кожнаму майму прыходу да бабулі, што не толькі неадступна сочаць за мной, за кожным маім рухам, а імкнуцца загаварыць, крануцца мяне, бы незнарок, рукой, ці плячом, ці хоць бы голасам: я для іх — адтуль, з-за агароджы, з маладога, поўнага надзей і руху жыцця. Я і сама тут, сярод гэтых людзей, адчуваю, што я — адтуль, і гэта паглыбляе маю віну перад імі. Хоць што я магу? Я нават бабулю забраць з гэтага дома да сябе не магу: жыву ў студэнцкім інтэрнаце — пяцёра ў адным пакойчыку, жыву на адну стыпендыю, і зноў трэба чакаць, пакуль вывучуся, стану юрыстам — стану суддзёй, як бацька. Чакаць, чакаць... І не проста чакаць — упарта працаваць, вучыцца, набліжаючы той дзень!
Вось і зараз, пакуль не зарыпелі, не зачыніліся за мной цяжкія, як вароты, дубовыя весніцы, упускаючы ў цьмяны, базрадасны, хоць і строга дагледжаны сад чужой старасці, я думаю пра той дзень, абавязкова светлы і ўрачысты, пра сябе і сваю першую прамову ў судзе, пра тое, як здзівіцца бабуля, як яна абрадуецца, калі я прывязу яе ў сваю новенькую, абстаўленую простай мэбляй кватэру і скажу: «Тут мы з табой, ба, і будзем жыць».
Кожны раз, падыходзячы да каменнай агароджы, да весніц у гэтай агароджы, думаю пра адно і тое ж, адны і тыя ж словы прамаўляю ў думках...
Піхаю рукой і потым плячом весніцы, чакаю і ўсё ж уздрыгваю, калі яны рэзка, непрыемна рыпяць за спіной, вітаюся з сухім, невысокім дзядком у заечай шапцы-аблавусе з апушчанымі краямі, што як прырасла да яго галавы — і ўлетку ў ёй, помніцца, хадзіў, ківаю на ягонае: «Да Каці? Ну, ну...» і, адхінаючы рукой галіны язміну з парудзелым, парадзелым лісцем, прыцярушанай гэтым лісцем алеяй іду да ўвахода ў дом, не да цэнтральнага — той, забіты, і, відаць, ніколі за апошнія гады не адчыняўся, а да бакавога, чорнага, як сказалі б даўней. Які момант яшчэ маруджу і рашуча штурхаю дзверы. Моршчуся, раблю намаганне — чапляюся рукамі нават за складкі плашча, — каб міжволі не заціснуць нос, пакрыўдзіўшы гэтым каго-небудзь, хто мяне мог бачыць. Паварочваю да лесвіцы, спрабую дыхаць неглыбока і нячаста, падымаюся на другі паверх — там, за якіх дзесяць крокаў ад лесвіцы ў кутнім пакойчыку чакае мяне бабуля. Гаманіць мы з ёй будзем не ў пакоі, а ў калідоры, прысеўшы на старую скураную канапу, — хоць і на вачах ва ўсіх, ды ўсё ж суседку бабуліну, Агаф’ю Ціханаўну, падслепаватую, вечна ўсім незадаволеную і змрочную, не патурбуем. Ды і нікога асабліва не патурбуем, бо гамонім звычайна нядоўга і нямнога: мяне праз пяць — дзесяць хвілін апаноўвае такі сум, што чэзне, знікае голас і на вочы наварочваюцца слёзы, неяк самі сабой, і бабуля, заўважыўшы гэта, пачынае мяне выправоджваць. Трэба вучыцца стрымлівацца і не выказваць сваіх пачуццяў: бабулі і без маіх слёз тут не салодка даводзіцца, напэўна, — увесь час на вачах чужых людзей...
— Добры дзень, Агаф’я Ціханаўна! — вітаюся са старой, якая сядзіць ля акна і насцярожана павярнула вуха да дзвярэй, пачуўшы мой стук, і стараючыся не зважаць на яе акружаныя чырвонымі падцёкамі вочы і дрогкую галаву, на яе незадаволенасць, бездапаможную і такую жаласную, што немагчыма глядзець (бабуля расказвала, што яна па просьбе дачок прадала сваю хатку недзе на Асіпоўшчыне і, не мінула і трох гадоў, апынулася, урэшце, тут, у гэтым доме). — Як ваша здароўе?
Адказу яе не чую — мо яна і не адказвае, бо ў гэты момант ужо абдымаю плечы бабулі, прыціскаюся да яе, ласкава шапчу ёй сваё вечнае: «Як ты, ба? Сумавала?»
— Пойдзем, Ляксандра, — спрабуе надаць свайму голасу строгасць бабуля. — Ты як маленькая...
І вось мы ўжо сядзім на канапе, і я штохвіліну адрываюся ад нашай нягучнай гамонкі, каб адказаць на вітанні старых, якія праходжваюцца па калідоры знарок, як мне здаецца, непадалёку ад нас, і я не адрываюся ад бабулінага пляча, не адводжу ад яе шчаслівага зараз твару вачэй.
Студэнцкія навіны кароткія: не расказваць жа бабулі пра тое, як я вучуся канспекціраваць лекцыі дробным почыркам, каб надаўжэй хапіла агульнага сшытка, як з’ядаю часта па два малочныя крупнікі ў сталоўцы, бо крупнік таннейшы за катлету, як баюся заводзіць з кімнебудзь блізкае знаёмства, каб не быць нікому абавязанай і не паказаць, што расцягваю дваццаць сем рублёў стыпендыі на цэлы месяц. Бабуля і так перажывае, што не можа мне якія пяць — дзесяць рублёў падкінуць (не выплачваюць ім тут пенсіі), і то пра матку, то пра Яна запытае, пра іх цікавасць да маёй вучобы. А якая цікавасць? Матка задаволена, што я пакінула дом і не свідрую яе і яе Шатэрніка злоснымі позіркамі, а пра тое, чым дапамагчы мне, і не згадвае: не загадвала ж ісці ў горад вучыцца, маўляў, была ж някепская работа ў камбінаце, маўляў... Ян? Ён і пісьмы два разы на год піша. Пахваліў за імкненне да вучобы...
— Ты б сама напісала Яну, Ляксандра! Брат ён твой. І старэйшы ў сям’і, ужо на сваім хлебе. Цяжкі ў яго хлеб, гэта праўда, ды зарабляюць жа шахцёры нядрэнна.
— Бабуля! Я ж прасіла цябе... — крыўджуся я. — Ты ж абяцала не думаць больш пра гэта. Дзяржава плоціць стыпендыю, і мне хапае гэтых грошай. Я ж казала табе. Колькі сукенак і паліто справіла да паступлення ва універсітэт, да прысмакаў, ты ж ведаеш, не прывучана змалку.
— Худзенькая ты дужа, — уцірае бабуля вочы, цішком, хаваючыся ад мяне. — Я тут сабрала табе масла...
— Якога масла?! — палохаюся, чырванеючы ўжо ад балючай здагадкі, і азіраюся на калідор, на інвалідную каляску, акружаную чатырма сівенькімі жанчынамі, што раз-пораз зіркаюць у наш бок.
— Я зараз, зараз, — заспяшалася яна. — Ты пасядзі, Ляксандра, пачакай. Я хуценька.
— Не трэба, бабуля! — з роспаччу хачу я яе спыніць, чапляюся нават за яе руку, як малая, але яна толькі з папрокам пазірае на мяне і знікае ў сваім пакоі.
Паднялася б, пабегла ўніз па лесвіцы, каб не ведала, што глыбока пакрыўджу бабулю, што не змагу потым паглядзець ёй у вочы. Ёрзаю, тузаюся на канапе, ледзь утрымліваю сябе на месцы. Устаю насустрач ёй, насустрач яе руху.
— Вось, вазьмі, Ляксандра. Цэлы тыдзень адкладвала, у слоіку з вадой трымала, так што масла не сапсавалася, добрае. Мне залішне, мне хапае тут, а ты з’ясі.
— Нашто ты, бабуля?! — адгароджваюся я рукамі і адчуваю, як цяжка яны ўздрыгваюць. — Нашто? Я ж не паміраю з голаду. Я...
— Ты не можаш не ўзяць. Гэта ўсё, чым я багатая на сённяшні дзень, Ляксандра. Нічога іншага мне для цябе не здолець.
Яна трымае перад сабой невялічкі, лёгенькі пакуначак, і слёзы цякуць па яе маршчыністых шчоках.
— Хачу ўбачыць цябе вучонай, Ляксандра. Суддзёй... Хачу дажыць і ўбачыць, што ты заменіш свайго бацьку. Ты зможаш, я ведаю.
Ногі ў мяне падкошваюцца. Нікога, нічога няма ў цэлым свеце, апроч нас дзвюх, мяне і бабулі, апроч горкіх нашых слёз. Стоячы перад ёй на каленях, абдымаю бабулін стан, прыціскаюся палаючым тварам да казённай, калянай яе спадніцы і не магу астудзіць яго, каб ільга было падняць угару вочы.
— Што ты, Ляксандра? Ты ж не маленькая, — гладзіць яна мае валасы, мае плечы, што ўздрыгваюць на кожны пяшчотны дотык яе далоні. — Ты ж не хочаш, каб я потым плакала цэлы тыдзень, згадваючы гэтыя хвіліны?
Я не хачу, каб бабуля плакала, каб плакала з-за мяне і збіраю ўсю сваю волю, і падымаюся, зглынуўшы цэлы камяк слёз, і цалую яе маленькія, цяжкія ад пакручаных жыл рукі, перш чым бяру з гэтых рук акуратна загорнутыя ў паперу бязважкія кубікі масла, сабраныя для мяне ў часе сняданкаў. Нічога і нікога не бачу, кіруючыся па калідоры да дзвярэй, што вядуць на лесвіцу. Пакуначак пячэ мне пальцы, а я не магу, не маю права, разняць, паслабіць іх. Азіраюся ад дзвярэй на бабулю — і не бачу яе: размытае слязьмі, пякучае святло сцякае па маіх шчоках...
Таропка праводжу па шчацэ далонню — далонь мокрая. Разгублена ўзіраюся ў яе, у рэзка прачэрчаныя на ёй глыбокія і ледзь прыкметныя лініі, у якіх запісаны, калі верыць хірамантам, мой лёс, так, быццам хачу ўбачыць не гэтыя лініі, а размытую слязьмі пляміну святла і ў ёй — прадаўгаваты, як у святых на іконах, пасечаны складкамі і зморшчынамі бабулін твар, атулены белай у дробную гарошыну паркалёўкай, завязанай пад барадой, яе шэрыя выцвілыя вочы, пяшчоту і трывогу ў гэтых вачах. Не дажыла бабуля, не прычакала майго дыплома... Так ніколі і не змагла я аддзячыць яе за любоў!
Прыкрываю мокрай далонню вочы: даўно не слухала музыку, даўно не памінала бабулю — адсюль і горыч. Адсюль і роспач перад прыпамінамі, што вяртаюцца і, вяртаючыся, прыгнечваюць, гнятуць, а не ачышчаюць душу. Ніхто мне не замяніў бабулю, ні перад кім не дазваляла я сабе плакаць пасля яе смерці — плакала пад гукі скрыпкі, сама, адна з сабой. Палёгкі гэтыя слёзы не прыносяць, але не было б гэткіх хвілін, душа ачарсцвела б, акамянела — і я не змагла б яе несці ў сабе: завялікі цяжар не аддадзенай нікому пяшчоты, і любові, і змогі...
Ах, як светла плача скрыпка Ойстраха ў накцюрне з першага скрыпічнага канцэрта Шастаковіча — светла і ачышчальна! І што такое жыццё, калі не гэта спалучэнне, узаемапранікненне і ўзаемазнішчэнне святла і адчаю, адчайнага разумення сваёй сілы і сваёй бездапаможнасці? І што такое жыццёвы шлях, калі не гэта вечнае імкненне са змроку сумненняў і страхаў да святла, да такога яркага святла надзеі, якое толькі і можа вытрымаць душа? Можа, і нельга ўбачыць сапраўдны воблік жыцця, можа, і нельга распазнаць яго нораў, але ж і прызнаць сябе яго пакорнай паланянкай, рабой, а не гаспадыняй, няхай сабе і часовай гаспадыняй свайго лёсу гэтаксама нельга. Адчай калі і перамагае, то на хвіліну-другую — перамагае, урэшце, святло, перамагае, павінна перамагчы надзея.
Ах, як светла плача скрыпка Ойстраха! — я не заўважаю горычы сваіх слёз. Здаецца, што як у маленстве, стаю на каленьках, уткнуўшыся тварам у бабуліну спадніцу, — і адступаюць, знікаюць роспач, роспачная злосць і недавер, і зноў са сколкаў патрушчанага крыўдай дня ўстае, падымаецца вакол дзівосны, бязмежны свет, асветлены сонцам і маёй надзеяй. І вось ужо ледзь заўважная ў высокім жыце пакручастая сцежка гукае мяне, бяжыць паперадзе, адводзячы ад майго твару каласы, бяжыць усё вышэй і вышэй на гару Маціеўскую, на самую выспу, дзе на цёплым, угрэтым за дзень валуне я буду ляжаць, шырока раскінуўшы рукі, адна, сам-насам з высокім небам. Сцежка пакідае мяне сам-насам з небам, па якім, ва ўсю шырыню майго пагляду, плывуць лёгкія белыя аблокі. Як аграмадныя белыя гусі, якіх лічыць не злічыць, колькі б на кожны дзесятак ні загінала я пальцы...
Святло пераліваецца ў мяне, пялёхкаецца дзесьці ў душы, і белымі, калючымі іскаркамі тонуць у гэтым святле цені аблокаў. Гэтыя цені, гэтыя іскаркі працінаюць мяне наскрозь, нябачнымі тонкімі ніцямі-промнямі прывязваючы да валуна і — праз валун — да зямлі, працінаюць і ідуць глыбока-глыбока, углыб гары, углыб зямлі, якая становіцца зараз мной, маім целам, маёй істотай. Ці гэта я станаўлюся ёй, зямлёй, адчуваючы шчаслівую блізкасць неба, блізкасць сонца? Ах, як спявае скрыпка, ах, як спявае! Голас яе, светла-ўрачысты і шчымлівы, не заглушыць аркестру, не заглушыць, не зламаць... Святло дужэйшае за цемру, надзея дужэйшая за адчай, заўтрашні дзень шчаслівейшы за сённяшні. Душа, ачышчаючыся, прагне гэтай веры і знаходзіць яе. Знаходзіць у сабе ж, сярод вечных сумненняў і страхаў. Знаходзіць, каб зноў развінуць нябачныя крылы і акрыць імі мяне, і маё мінулае, і маю будучыню.
Калі шчоўкае аўтастоп, спыняючы пласцінку, я балюча ўздрыгваю і чую: у дзверы звоняць, хтосьці націскае і націскае на званок. Кідаюся ў прыхожую, паварочваю ключ — дзверы ў той жа момант адчыняюцца.
— Вадзім?!
Плыць у спакойнай вадзе прыемна. Праўда, далей ад берага яна стала халаднейшая — глыбіня большая, але рухі мае па-ранейшаму строга вывераныя, упэўненыя: плаваць я люблю і плаваю добра. Няшмат вольнага часу, але, як выпадае, выязджаю, за адсутнасцю лепшага, сюды, на Мінскае мора. Часам — у кампаніі саслужыўцаў, часцей — адна. Адной вальней. Адной можна блукаць уздоўж берага і, адышоўшыся далей ад агульных пляжаў, слухаць ціхі пошум ветрыка ў траве або соннае пялёхканне вады ў аеры. Ды і вось так заплысці на сярэдзіну затокі, як зараз, можна толькі ў баку ад тлумнага людскога лежбішча і бела-сініх лодак выратавальнай службы за дваццаць — трыццаць метраў ад яго.
Плыць прыемна. Яшчэ больш прыемна — адчуўшы лёгкую стому, перавярнуцца на спіну, раскінуць рукі і пагойдвацца на вадзе, прыкрытай сінім бяздонным небам, неба такое нізкае, што я нават адчуваю яго сухія гарачыя дотыкі. А вось вада халаднаватая, і, азірнуўшыся на бераг (далёка заплыла!), я вырашаю кіравацца да пясчанага астраўка, крыху правей, каб адпачыць там, сагрэцца і тады ўжо вяртацца. Пачынае паколваць у пальцах правай нагі, і раптоўна ўспыхвае трывога: занадта далёка ад берага, — дапамога ў выпадку чаго не паспее...
Цьфу! Знайшла пра што думаць на вадзе. Галоўнае — не мітусіцца, не прыспешваць рухі, каб не збіць дыхання. Да астраўка недалёка, метраў сорак — сорак шырокіх узмахаў рукі, сорак штуршкоў. Я нават пачынаю ў думках лічыць: чатыры, пяць... Нагу пачынае зводзіць. Адчуваю, што нямеюць пальцы, і міжволі паскараю рухі. Вось гэтага рабіць не варта: грабок павінен быць шырокі, штуршок — моцны. Сем, восем... Адзінаццаць... Дыханне ўсё-ткі збіла. І боль нарастае, штуршкамі перадаецца тулаву. Трэба нешта рабіць. Што? Што ў такіх выпадках робяць вопытныя плыўцы? Было б што-небудзь вострае...
Спрабую перагнуцца, сагнуцца папалам і дастаць пальцы, каб заламаць іх угору, балючым рухам зняць сутаргу, — даю нырца і глытаю трохі вады. Вынырваю, адплёўваюся, зноў спрабую перагнуцца і ўшчыкнуць пазногцямі зведзеную сутаргай нагу — і зноў глытаю вады. Ат, чорт! Не тануць жа на самой справе.
Упершыню з?яўляецца страх. Нейкі вельмі спакойны страх. Ледзяны. Ён скоўвае рухі, і марна я спрабую падняць галаву і прыкінуць, колькі метраў застаецца да астраўка: нічога, апроч зеленаватай вады, не бачу. Быццам ужо апускаюся ў ваду, усё глыбей і глыбей... Раблю адчайнае намаганне і вынырваю — палоска зямлі блізка! Калі б не гэта зеленаватая, як бутэлечнае шкло, сцяна вады, мне трэба было б толькі зрабіць дзесяць — пятнаццаць узмахаў. Калі б не гэты холад, які скоўвае, ператварае мяне ў зеленаватую, як вада, лядзяшку.
Можа, закрычаць, загукаць? Мо пачуе хто і дапаможа? На астраўку звычайна нікога не бывае, але раптам? Раблю яшчэ адно намаганне — на кароткае імгненне выштурхваю з грудзей, з вады крык, адчайна чапляюся паглядам за блізкую палоску зарослай аерам зямлі, потым за светлую палоску неба... Аказваецца: тануць зусім не цяжка. Вось толькі грудзі занадта сціскае... Але вада раптам цяплее, не здаецца больш халоднай, чужой і страшнай: яна запаўняе мяне ці гэта я раствараюся ў ёй... Трэба зрабіць яшчэ адно намаганне, яшчэ адно! Не тануць жа на самой справе...
Вачэй я не заплюшчваю і таму не разумею, чаму раптам становіцца так цёмна, чаму я нічога не бачу. Грудзі, грудную клетку то сціскаюць, то адпускаюць якіясьці чорныя хвалі, пругкія і гарачыя, хутка яны пачынаюць калыхацца ўжо і ўва мне. Адчуваю, як растуць мяккія і моцныя штуршкі, ушыркі і ўгору, — вось-вось хлыне з мяне, выварочваючы нутро, вада. Яшчэ адзін штуршок... Яшчэ адзін... Боль разануў упоперак тулава, здаецца, разрываючы яго, імкліва рвануўся ўгару — горлам! — скаланаючы цела. На міг усведамляю, што хтосьці ўтрымлівае, падтрымлівае мяне, — і зноў толькі сутаргавыя ўсплёскі болю, калі ўсё, што адчуваю, — боль, рэзкі, нясцерпны ўжо: ледзь аціхае і зноў накочваецца, зноў скаланае мяне, — выдзіраючы вантробы.
Калі боль цішэе настолькі, што я пачынаю ўсведамляць, што жывая, што ляжу на цвёрдай зямлі і ад яе, ад зямлі, ідзе той калатун, які я ніяк не магу адолець, мне становіцца страшна. Па-сапраўднаму страшна. Я ж магла ўтапіцца — я ўжо танула! — і мне нічога не было шкада на гэтай зямлі... Нічога? Няўжо нічога? А сухія гарачыя дотыкі неба, калі ляжыш, шырока раскінуўшы рукі? Вось жа я чую іх зноў, гэтыя дотыкі! — менавіта яны і вяртаюць мяне да жыцця: мякка, пяшчотна ўціраюць у мяне, у маю скуру цяпло — і ледзь прыкметна аціхае калатун, нават боль аціхае...
— Што? Ачуняла?
Чаму я нічога не бачу, хоць вачэй не заплюшчвала? Хтосьці спытаўся ў мяне, ці ачуняла, а сам хаваецца. Павярнуцца, перавярнуцца б на спіну, ды перашкаджае слабасць. Ад слабасці горка, горка ў роце. І яшчэ холадна, вельмі холадна. Калі б не гэтыя мяккія, пяшчотныя рухі, што ўціраюць у мяне цяпло, я прымерзла б да вільготнай, слізкай травы, на якой ляжу. Гэта чыесьці рукі! — здагадваюся, і вяртаецца страх. І насуперак яму, агіднаму, жывёльнаму страху, гарнуся да гэтых дужых рук, да іх жывога цяпла.
— Вось мы ўжо і паружавелі! Яшчэ дзве-тры хвіліны масажу — і можна вяртаць жыццю, — усміхаецца голас, а рукі, знаёмыя, дужыя рукі крышачку прыўздымаюць мяне за плечы і пасоўваюць на сушэйшае месца, нагрэтае сонцам. — Яшчэ трэба трошачкі пацярпець.
Ува мне прачынаецца радасць, дзіўная, незнаёмая радасць цела, калі радуецца жыццю, цяплу, сонцу кожная тканка, кожная жылка. Адчуваю, што па твары цякуць слёзы, цякуць, змываючы ўсё толькі што перажытае, няўцямна страшнае і халоднае. І вось я ўжо бачу светлую палоску неба, якая шырыцца, якая ператвараецца ў яркае сіняе ззянне, у перапялёсіны сонца над ім, і... І добры ўсмешлівы твар — не тушачы гэтае ззянне, гэтае сонца, набліжаецца да майго твару чыйсьці добры, усмешлівы твар.
— Ачуняла? Лягчэй?
Я не ведаю гэтага голасу. Я не ведаю гэтага твару! Спрабую адвярнуцца, адхіснуцца — і адчуваю: чужыя і такія знаёмыя рукі адпускаюць мяне, адступаюцца. Я не чую больш іх рухаў, іх цеплыні... Не, не, я не хачу! Мне холадна, мне вельмі холадна...
Падаюся назад, хінуся да іх, прыкрываючы позірк вейкамі — і рукі паслухмяна працягваюць пагладжваць, масажыраваць маё дрогкае, кволае цела. Такіх рук не баяцца, такім рукам вераць. Думаю праз сілу і п?ю, п?ю цяпло рухаў, цяпло рук, занадта пяшчотных для мужчыны.
— Я не гасподзь бог. Я толькі ўрач, — адзываецца ён на мае думкі. — А ты прыгожая. Нават гэткая сінезялёная — прыгожая.
Няйначай, яго смех вяртае мне сілу, бо я раптам вырываюся з чараў моманту, са свайго здранцвення і, перамагаючы боль у жываце, саджуся. І зіркаю на яго, пакрыўджаная і разгубленая. Твар у мяне, відаць, добра перакасіла ад болю і крыўды, бо мой выратавальнік (хто ж яшчэ мог уратаваць мяне!) цяпер ужо не смяецца, а рагоча. На ўвесь астравок. Рагоча неяк вельмі добра, някрыўдна, па-дзіцячы шчыра і весела. Я ўжо гатова ўсміхнуцца ў адказ і тут заўважаю побач, на траве, свой ліфчык і палатнею.
— Адвярніцеся, — прашу, разгубленым рухам прыкрываючы рукамі грудзі.
— Ну, ну! — перастае ён смяяцца, заўважыўшы мой спалох. — Я ж добрых паўгадзіны рабіў масаж... І наогул, хаваць гэткую прыгажосць грэх.
Апошняе ён дагаворвае, ужо адвярнуўшыся, чакаючы, пакуль я спраўлюся з завязкамі.
— Дзякуй.
— За што? — жыва паварочваецца ён. — За тое, што вадзянікам не аддаў — сабе вырашыў прысвоіць? А?
— За ўсё, — з цяжкасцю прамаўляю, стараючыся стрымаць дрыжыкі: хапіла дотыку цяжкой, усё яшчэ мокрай тканіны, каб калатун вярнуўся з новай сілай.
— Э-э, ды ты зарана крыльцамі замахала! Гэтак уся мая праца прахам пойдзе... Падсаджвайся бліжэй.
— Не, не... Я сама, — пярэчу я: яшчэ чаго! цяпер жа я ўсё ўсведамляю!
Ну, вось што! Я ўрач. Хірург. Звонаў Вадзім Пятровіч. І калі ўжо вывалак вас з вады — паспеў! — дык будзьце ласкавы слухацца. Не ўтапіліся, дык ад запалення хочаце памерці? Не выйдзе. Гэта — без мяне.
Ён нечакана пераходзіць на «вы», на афіцыйны доктарскі тон, і гэта мяне калі не супакойвае, дык ацвярэжвае. Я не адхінаюся, калі ён падсаджваецца бліжэй, зусім побач, і горне мяне да сябе, замыкаючы ў моцным і, галоўнае, цёплым абдымку. Мне няёмка за свой калатун, за тое, што так гучна, як ні стрымліваюся, клацаю зубамі, але ў ім — цяпло, і я гарнуся да цяпла, стараючыся сцяцца ў як мага меншы камячок. Галаву паводжвае з боку на бок, і гэты нябачны, унутраны рух незаўважна пераходзіць у галавакружэнне. Цісне ў грудзях, баліць, здаецца, развальваецца надвое галава.
— Хо... холадна... — хачу я растлумачыць штосьці яму і сабе, — прабачце...
— Не адхінайцеся! — загадвае. — А я буду расціраць далонямі скуру. Ні спірту, ні хоць бы ручніка, на жаль, няма.
І ён зноў расцірае па тулаве, па нагах цяпло, і я скараюся яго рукам, і баюся толькі аднаго — страціць, як маладушная паненка, прытомнасць: здаецца, усё набліжаюцца цёмныя халодныя хвалі, якія закалышуць мяне, зацягнуць у якуюсьці бездань...
Калі расплюшчваю вочы, бачу ўстрывожанага доктара (так, быццам ён раптам засумняваўся ў карыснасці сваіх дзеянняў, — мільгае недарэчная думка) і нечакана ўсміхаюся. Усмешка кволая — і я сама адчуваю, але гэты Вадзім Пятровіч ловіць яе радасна, увесь твар яго, да залацістых агеньчыкаў у позірку, святлее.
— Ну, нельга ж так палохаць урача! Вось... ледзь не дадаў па звычцы: хворая. Вас як завуць?
— Лё... Лёкса. Аляксандра Станіславаўна.
Губы слухаюцца з цяжкасцю, але выгаворваю я словы выразна — я ляжу на траве, сухой, колкай, мяне ўжо не калоціць: відаць, масаж і сонца зрабілі сваё.
— Дык вось, Аляксандра Станіславаўна, нам трэба неяк з гэтага становішча выбірацца. А вы, баюся, не даплывеце ў такім стане. Кволасць перашкодзіць. Як?
Хачу сказаць: даплыву. Але пры адной думцы, што давядзецца зноў лезці ў зеленаватую халодную ваду, сцінаюся, дзеравянею.
— Вось і я кажу: не даплывеце. Падняцца можаце?
Я павольна падымаюся. Пільна сочачы за мной, за кожным маім рухам, падымаецца і доктар.
— Брава! Маладцом! — падбадзёрвае. — А зараз зрабіце колькі крокаў.
Паслухмяна ступаю крок, другі... Кружыцца галава, цела цяжкое і непаслухмянае. З таго свету, лічы, выцягнуў... Двойчы пашанцавала: і што ён апынуўся тут, на гэтым астраўку, і выцягнуў мяне з вады, і што доктарам аказаўся... Скажу яму...
— Маладцом! Цяпер, мяркую, самы час меры нейкія прымаць. А?
Насцярожваюся. Упіваюся ў яго паглядам, старанна адварочваючыся ад шырокай і цёмнай паласы вады.
— Зробім так, — пазірае ён на гэту паласу вады ў мяне за спіной. — Я паплыву. Пакіну вас...
— Не! — нечакана нават для самой сябе кідаюся я да яго — якаясьці сіла кідае! — я павісаю ў яго на шыі. — Не, не!
Ён, відаць, разгубіўся: не чакаў такой імклівасці. А я пачынаю разумець, што гэта за сіла падштурхнула мяне, — страх! Страх застацца адной, бездапаможнай, агароджанай ад берага, ад жыцця шырокай, цёмнай паласой вады. Страх, большы за мяне. Таму што я не адчуваю ні сораму, ні простай няёмкасці: толькі б утрымаць гэтага чалавека! толькі б ён не пакінуў мяне!
Доктар асцярожна абдымае мяне за плечы, не горне да сябе і не адштурхвае. Толькі мякка паўтарае: «Ну, ну! Ну, ну!»
— Вы не пакінеце мяне? Вы не кінеце мяне тут? — адхінаю я галаву ад яго пляча і зазіраю яму ў твар. — Не кінеце?
— Дурненькая! Які ж гэта ўрач кідае таго, каго ратуе? — сур’ёзна, вельмі сур’ёзна адзываецца той і цяпер ужо мякка і моцна прыціскае мяне да сябе, так мякка і так моцна, што я раптам захлынаюся незнаёмым п’янлівым цяплом, адчуваючы: у грудзях б’ецца нібыта не адно сэрца, а цэлых два — гэткі шум усчаўся.
— Востраў Наш... Гучыць! Давай назавём яго так, Наш?
— Лепш ужо востраў Тапельніцы, дакладней, — адказваю яму ў тон і чую, што чырванею: вішу на шыі ў чужога, незнаёмага, па сутнасці, чалавека, няхай сабе ён і доктар, і яшчэ жартую ў адказ на яго жарт.
Спрабую ціхенька, каб не пакрыўдзіць Вадзіма Пятровіча (сама ж кінулася на шыю!), вызваліцца з абдымку — ён паслабляе рукі, але па-ранейшаму горне мяне да сябе. Раблю яшчэ адно намаганне — маё напружанне перадаецца і яму.
— Што? Няўтульна? — пытае. — Ці былы недавер
вярнуўся?
— Мы як двое закаханых.
— Мы і ёсць двое закаханых. Закаханых у жыццё, у сонца, у лета. Пастаім...
Не знаходжу ў сабе сілы вырывацца. Ні сілы, ні асаблівага жадання (тады ж адразу трэба будзе нешта вырашаць!) няма, і ён адразу гэта разумее.
— Пастаім... Набірайцеся сілы. І цярпення дачакацца мяне з лодкай. Ці паплывём?
У адказ толькі шчыльней прыпадаю да Вадзіма Пятровіча, злёгку адварочваючы твар ад гарачага дыхання яго цела. Гэта страх. Гэта нейкі падсвядомы страх страціць апору, страціць цяпло. А можа, і яшчэ штосьці... Штосьці таемнае, незразумелае...
— Што-небудзь здарылася, Вадзім? — адступаю ад дзвярэй, прапускаючы яго.
— Я думаў... Мне пачулася, што ты гукала мяне, Лёкса. Што ты роспачна гукала мяне аднекуль здалёк, ледзь не з таго вострава, які помніць нас, шчаслівых выпадковай сустрэчай. І я кінуўся да цябе. Нават пра тэлефон не ўспомніў. Вось! — без перадыху выклаў тое, што яго трывожыла, што яго прывяло.
— З дому? — зачыняю дзверы і, не запрашаючы Вадзіма прайсці ў пакой, кіруюся з прыхожай, паўз яго.
Вадзім прытрымлівае мяне за руку, мякка вяртае, нібы падцягвае да сябе, абдымае.
— Сказаў, што задыхаюся ў доме, што мне трэба надыхацца свежым паветрам. Я, праўда, задыхаюся, Лёкса. Чуеш?
Яшчэ адзін міг, яшчэ адзін дотык яго вуснаў да маіх валасоў — і я не змагу, не здолею адхінуцца, адарвацца. Неяк вельмі балюча ўсведамляю гэта і пачынаю вызваляцца з палону яго рук, з палону яго пяшчоты.
— Што? Няўтульна? — пытае, не хаваючы смутку. — Значыцца, ты не гукала мяне. Мне проста пачулася.
— Мы як двое закаханых.
— Закаханы тут адзін.
— І гэта, канечне, ты! — вяртаецца да мяне неабходная душэўная сіла: ледзь не зблытала згадку з рэальнасцю. — Пойдзем, закаханы, чаем напаю. Ці свежае ў маім пакоі паветра, сам вызначыш, а чай свежы завару.
Іду прама на кухню: няхай Вадзім супакоіцца. Шчырую там хвілін пяць, мо крыху даўжэй, не ўслухваючыся ў тое, чым займаецца госць. Я рада, што ён прыйшоў, і не хаваю гэтага. Але ж не кідацца яму на шыю. Мінулася тое... Сям’я ў Вадзіма, дачка... Радасць сваю можна і не паказваць яму, сэрца сваё можна і не слухаць.
Паднос з посудам уздрыгвае ў руках: Вадзім з шэрым, мёртвым тварам (гэткі ён нерухомы!) і староннім, чужым позіркам сядзіць, згорбіўшыся, на канапе. У першы момант мне здаецца, што ён плача. Ступаю да століка, стаўлю — упускаю паднос, рассыпаўшы кавалачкі цукру. Кідаюся да Вадзіма, укленчваю перад ім, абхопліваю рукамі яго стан, прыціскаюся тварам да грудзей.
— Што ты, Вадзім? Так кепска табе? Так горка?
Ён быццам прачынаецца. Выпрамляецца, стараючыся не адштурхнуць мяне. Абхоплівае далонямі маю галаву, узіраецца ў мяне, цалуе вочы, апярэджваючы ціхія, горкія мае слёзы, і доўга шукае ў сабе ўсмешку. Нарэшце ўсміхаецца, і падымае мяне за плечы, і, не адпускаючы, усаджвае на канапу, і паўтарае мой нядаўні рух — апускаецца на калені, горнецца да мяне. І зноў цалуе. Цалуе вочы, шчокі, балюча сцяты мой рот. Прыкрыўшыся павекамі, бачу, што ён плача. Ці гэта я плачу, і слёзы трапляюць на яго губы... Калі я сама цягнуся да яго пацалунка, гладзячы, лашчачы яго валасы, адчуваю: пацалунак салёны.
Згадкі... Дні, што даўно належаць мінуламу... Адны з іх нічым ніколі пра сябе не нагадваюць: так, усякага кшталту старызна, вароніна пяро пад скручанай у жгут касынкай, бухматыя матылі над рамонкамі, воклічы, заблытанае ў зялёнай павуціне рэха, старыя каракулі, веласіпедныя колы, пісьмы з неразборлівымі подпісамі, розныя папрокі, шкадаванні, пабляклыя мроі, розныя пахі, закінутыя, парослыя крапівой сцежкі саду, самадзельныя дэкарацыі да сваіх жаданняў, штосьці, сама не ведаю што... Другія ж не проста нагадваюць пра сябе — нагадваюць патрабавальна, зноў і зноў вяртаюцца, нежаданыя, здавалася, забытыя, здавалася, пераможаныя, заслоненыя поўнымі спраў і мітусні буднямі, і афарбоўваюць сваім яркім і рэзкім, не прыглушаным гадамі святлом хвіліны роздуму. Ды што там афарбоўваюць! — паглынаюць. Вяртаючы пачуццё нейкай вінаватасці, нейкай віны. Сцвярджаючы сваё значэнне, ці сваю важнасць, ці сваё непадабенства: урэшце, усе іншыя дні і падзеі былі ці перад імі, ці пасля іх. Яны — адмеціны. Ад іх — адлік. Які адлік? Адлік чаго? Пра гэта няма ў каго запытацца...
Часам невыносна цяжка думаць, што гэтыя згадкі — усё, што засталося ад перажытага. І горш таго — усё вартае. Думка жахлівая, нават калі яе не прымаць: былі ж гады работы ў судзе, гады складанай, цікавай работы! Былі... Можна прыгадаць самыя неверагодныя выпадкі, самыя хвалюючыя працэсы... Які б прыгадаць? Ат! Колькі ні ўспамінай — цьмяныя абрыўкі чыіхсьці прызнанняў, стомленыя ці, наадварот, бліскучыя ад цікаўнасці вочы ў зале суда, параграфы кодэксу, спалоханы твар (менавіта твар, а не чалавек) на лаве для сведкаў, пракурорскае: «Я прашу вынесці самую строгую меру пакарання...» Хоць кожная мера — строгая, кожны прысуд абскарджваецца. Кожны. Апроч таго, які выносіш сабе сам.
Ян, канечне, свіння. Калі не сказаць больш. Але ж хвалюе мяне, па сутнасці, не той прысуд, які яму вынесуць на судзе (ён абсалютна відочны!), а той, які вынесены мне. З-за яго. З-за яго ўчынку. Хіба я гэткую меру заслужыла? Хіба заслужыла?
А тут яшчэ і згадкі... Іду назад, па сваіх слядах, ад згадкі да згадкі, і губляюся сярод іх — то знаходжу, то не знаходжу знаёмыя адмеціны, калісьці зробленыя памяццю засечкі-крыжыкі: згінуць і няма ніводнай, каб учапіцца, зачапіцца, усвядоміць хвіліны — хоць бы хвіліны! — паміж учора і тым, што было раней. Ці пазней...
Спрабую ісці назад, па сваіх жа слядах, і разумею: гэта марныя спробы, гэта спапялёныя сляды. Дзверы ў мінулае... Сцежка ў мінулае... Глупства. Несусветнае глупства! Ды калі б і былі такія дзверы, я забіла б іх, я заклала б іх цэглай і замуравала — сама, як бы ніхто іншы не ўзяўся! Ды калі б і напраўду існавала гэткая сцежка, я засеяла б яе дзядоўнікам, лесам засадзіла б нашмат кіламетраў уздоўж і назад: толькі б адступілася яна ад мяне, толькі б не змушала вярнуцца. Я не хачу вяртацца. Ні ў сваё маленства, ні ў сваё юнацтва. Вось бы ўжо ніколі не ўсклікнула: о, каб мне мае васемнаццаць год... Не, не. Адмовіцца ад мінулага, на жаль, нельга — я ж чую яго звярынае дыханне за спіной, але жыць, увесь час азіраючыся... Не, не! Не хачу. Не буду. Няхай сабе гэта толькі страх, ранейшы, заўсёдны мой страх, што мінулае, урэшце, не адступіцца — загоніць, зможа загнаць мяне назад, у свет хлусні, у свет задушаны злосцю, злосным неразуменнем дабрыні, той свет, які даўно нагадвае могілкі. Ды чаго там нагадвае? Ён і ёсць могілкі, на якіх ужо не раз і не двойчы зялёнай пенай перакіпала трава. Над бацькам. І над бабуляй. І над маткай...
Упершыню так балюча адчуваю тугу ў крыві. Быццам на мне сыходзіцца і закончыцца род Радзінскіх, на мне, на жанчыне, а я... А што я? Не прадугледзіш жа ўсё, што можа здарыцца. Усё, што хочаш, заўсёды магло здарыцца ў нашай сям'і: у кожным — штосьці ад шалёнай матчынай тугі. Вось гэтай тугі крыві, якая высмоктвае сэрца і цёмнымі, ліловымі кругамі праступае штораніцы пад вачамі, тугі, ні прычыны, ні тлумачэння якой я ў сабе не знаходжу.
Ну, еду я зноў у раён, да Фёдара Ануфрыевіча — да Яна! Нават цёплы світэр яму захапіла... Ян, канечне, свіння, калі не сказаць больш, але ж усім не растлумачыш. Фёдар Ануфрыевіч яшчэ мінулы раз пытаўся, ці не прыехала я наведаць брата, ці не збіралася пагаварыць з ім. Не збіралася. Тады гэтак і сказала. Я і сёння не збіралася — як падштурхнула што. Упэўненасць Янава, што я не прыеду. Ці згадкі, якія так лёгка перайшлі ў сон, што, прачнуўшыся, я доўга не магла супакоіць сэрца. Ці мо гэтыя кругі пад вачамі, якія так засяроджана паўтарае люстэрка.
Хаваю люстэрка ў сумачку, здымаю з крука плашч — прыехала. Платформа ў рэдкіх падцёках учарашніх лужын няспешна напаўзае на акно. Цягнік раздругі тузануўся і застыў. І я падымаюся, іду да дзвярэй, раздражнёна адганяю невядома адкуль узніклую ўпэўненасць, што бачыла на платформе Фёдара Ануфрыевіча, што ён мяне сустракае, — з чаго б яму раптам мяне сустракаць? Не з праверкай еду, не з місіяй, як бывала раней... Званіла яму, што прыеду. Дык не першы ж раз прыязджаю — не было ў яго гэткай звычкі. Машыну, калі прасіла, прысылаў... Мо што непрадбачанае здарылася? Мо Шатэрнік?
— Добры дзень, Шура.
Ён. Фёдар Ануфрыевіч. Адзін. Усё гэткі ж падцягнуты, маладцаваты. Толькі скроні зусім сівыя (мінулы раз чамусьці не заўважыла) ды ў вачах за шкельцамі строгіх акуляраў ледзь прыкметна ўспыхваюць і тут жа гаснуць трывожныя агеньчыкі. Незнаёмыя агеньчыкі... А і цёмна-сіні на тоўстай футравай падкладцы ягоны плашч і яго чорны капялюш усё тыя ж, добра знаёмыя: гэта яго стыль, колькі помню яго не ў форме.
Вітаюся. Падаю руку. Не выказваю здзіўлення. Можа, толькі больш пільна, чым звычайна, углядаюся ў яго твар, у светлыя, злёгку зеленаватыя вочы за акулярамі: відаць, штосьці ўсё ж здарылася.
— Нічога не здарылася, Шурачка. Нічога нечаканага, — адказвае ён на непрамоўленае пытанне. — Я рады, што ты ўсё-ткі захацела пагаварыць з братам. Мо і мне чым дапаможаш.
— Патрэбна дапамога? Чаму ж вы не сказалі?
— Радзінскаму, безумоўна, ніхто не можа забараніць гэтак жа зацята, як зараз, у часе следства, маўчаць і на судзе. Але ж гэта не дапаможа справе. Наадварот.
— Ён і з Лёнай, з сястрой, адмовіўся гаварыць.
— Я ведаю.
— Я не хачу яго бачыць. Я...
— Ведаю. I ўсё ж ты прыехала, і я рады. За цябе.
Мінулы раз мне здалося, што ты спалохалася. Як бы табе мякчэй растлумачыць... Спалохалася наперад той платы, якую з цябе возьме жыццё. Я разумею: гаворка ідзе пра тваё прызванне, ведаю — сам калісьці з цяжкасцю адмовіўся — пра зманлівасць кар’еры і твае ахвяры.
— Фёдар Ануфрыевіч, — слаба пратэстую я (прычына таго, што ён сустрэў мяне на вакзале аказалася простая: кабінет следчага — не месца для падобных гаворак). — Справа не ўва мне.
— Пачакай, паслухай, Шура. Я шмат перадумаў за гэтыя дні. І пра сябе. І пра цябе. Сам жа некалі паўтараў табе: расці! Расці, калі бачыш у гэтым сваё прызванне, казаў я. Нават тады, калі ты паехала, калі ты ў рэдкіх тэлефонных размовах пачала скардзіцца на вечныя ператамленні і адсутнасць па-сяброўску чыстых адносін з калегамі, я верыў, што ты справішся, што гэта проста — новая работа, большы маштаб, аб’ём яе, большая адказнасць, нарэшце. Я верыў, што ты справішся. А потым ты амаль перастала званіць. І ў голасе з'явіліся незнаёмыя сухія ноткі. І Марыі Антонаўне забывала перадаць паклон... Ты не падумай, Шура, што я і Маша на цябе ў крыўдзе. Ты не падумай. Мы любілі — мы любім цябе, гэта так. І не ў асуджэнне табе я кажу. З трывогай кажу. Вырашыў сказаць. Пасля таго як ты — ты, Шура, юрыст, суддзя, жанчына! — не захацела ўбачыць брата, я спытаўся ў сябе: што здарылася?
Мы ідзём па вузкім, няроўна выкладзеным цэментнымі, даўно вышчарбленымі пліткамі тратуары, і зрэдку, калі трапляецца купка школьнікаў, заклапочаная, абчапляная сумкамі гаспадыня, ці абыякавы, зранку хмуры, як гэты асенні ранак, рабочы-будаўнік у ссунутай на патыліцу ржава-рыжай касцы, Фёдар Ануфрыевіч толькі крыху запавольвае хаду, прапускаючы мяне наперад і прапускаючы сустрэчнага, і гэтак жа, як і раней, ціха працягвае:
— Ні я, ні Маша — ніхто з нашых — не заўважалі ў табе чэрствасці або прагі асуджэння. Ты не асуджала, ты — так, як патрабуе таго закон, — судзіла, шукала і знаходзіла справядлівае рашэнне. Мне здавалася, ты любіш людзей.
— Мая прафесія змушае мяне любіць людзей, — кажу і тут жа ўсведамляю, што кажу не тое, а ён ужо ўскідвае галаву і, ледзь зірнуўшы, адводзіць згаслы позірк.
— Змушае, Шура?
— Я не так сказала, — злуюся я на сябе і на яго: навошта гэта маралізатарства, калі душа і без таго прыгнечана? — Не так хацела сказаць, Ануфрыевіч, вось і прагучала недакладна. Не змушае — патрабуе, умову такую агаворвае... Хіба не прафесія, урэшце, вызначае паводзіны, а значыць, і адносіны да людзей, а значыць, і пачуцці? Хіба не прафесія вымагае пэўнай дзейнасці, пэўных слоў ва ўжытку? А?
Ён не адказвае. Глыбей засунуў рукі ў кішэні плашча, нахіліў крыху ўперад галаву, прыспешваючы крокі. Я помню гэту яго звычку ўпарта ўцякаць ад адказу, калі ён не задаволены, не згодны і не хоча выказваць сваю нязгоду, і шукаю больш пераканаўчыя словы.
— Кожны з нас у жыцці выконвае адведзеную яму ролю. Ці не так? Прадвызначэннем гэта яшчэ называюць. Або і прызваннем. Справа не ў назве. Справа ў тым, што адзін выконвае сваю ролю чэсна, напружваючы ўсе свае духоўныя сілы, а другі — абы з рук, абы дзень да вечара... А ўсё астатняе — словы. Словы, Фёдар Ануфрыевіч, цану якіх вы ведаеце гэтак жа добра, як і я. За што ж вы судзіце мяне?
— Я табе не суддзя, Шура. Ты ведаеш. Я хачу зразумець, што здарылася.
— Мой брат забіў чалавека, — не хаваю я горычы. — І гэта не так мала, каб рабіць выгляд, што нічога не здарылася.
— Твой брат няшчасны, хворы чалавек. Хоць гэта наўрад ці змякчыць пакаранне... — няўпэўнена пярэчыць Ануфрыевіч, і я дзіўлюся на гэту яго няўпэўненасць, на гэтыя спачувальныя ноткі ў яго голасе: ён жа зусім не ведаў Яна!
— Вы ж не ведалі яго, вы ж не ведаеце! — здзіўлена, глуха адгукаюся на яго словы, раз і другі раз зглынуўшы горыч.
Стала горача шчокам. Стала прыкра. Што ён думае, што ён перадумаў пра мяне за гэтыя дні? Што зразумеў пра мяне і пра Яна? Што я не любіла, не люблю брата? А за што мне яго любіць! Надараюцца хвіліны, калі я думаю: лепей бы забілі яго, Яна...
— Ты памыляешся, Шура. Я ведаю пра Яна Радзінскага столькі, колькі і ты, відаць, на сённяшні дзень не ведаеш, — работа ў мяне такая. Але я не пра яго, я — пра цябе... Адкуль гэтая чэрствасць у тваёй душы, адкуль гэтая жорсткасць, якая мяне ў табе палохае? Што здарылася, што яшчэ здарылася? Што высушвае тваю душу? Горад? Кар’ера? Няўдалае каханне? Адзіноцтва?
Заўважаю, што мы спыніліся. Што Фёдар Ануфрыевіч сціскае абедзве мае рукі ў сваіх сухіх, напружаных, прыемна цёплых далонях. Што ён з трывогай узіраецца ў мяне, у мой зніякавелы, мабыць, твар. Што мы ўсяго якіх трыццаць крокаў не дайшлі да месца і на ўсю вулічку — адны. Ён штосьці пытае?
— Што табе баліць, я чую. Што?
— Не ведаю, — выціскаю праз балюча сашчэпленыя губы. — Можа, гэта страх.
— Страх?! — злёгку адхінаецца ён, не выпускаючы маіх рук. — Ты баішся за сябе, за сваю кар’еру? Але ж ёсць добры дзесятак магчымасцей...
— Я баюся стаць безабароннай, як там, у мінулым... Я ненавіджу мінулае!
Ён выпускае мае рукі. Моўчкі, з цяжкой (мяне гняце яе непрыемны цяжар) пяшчотай глядзіць на мяне. Потым апускае вочы, нейкі міг разглядвае наскі сваіх чорных на тоўстай падэшве асенніх паўбацінак і, перамагаючы раптоўнае хваляванне, амаль спакойна вяртаецца да ранейшага тону ў гаворцы.
— Нянавісць высмоктвае сэрца. Павер мне, старому следчаму, Шурачка, якому даводзілася калупацца ў самых пустых душах. Не заслужыць чыёйсьці любові — усяго толькі няўдача, не любіць — няшчасце, і няшчасце аграмаднае. Сёння ўсе мы паміраем ад гэтага няшчасця... Стаць на ногі, стаць дужым, што б там ні было, што б ні здарылася — вось памкненне ледзь не кожнага з нас. А сіла... сіла не ведае адпачынку.
— Чаму вы гаворыце з такім смуткам? Хіба гэта кепска — быць дужай?
Пытаюся, адно каб перапыніць Фёдара Ануфрыевіча, каб перавесці гаворку на што іншае, лягчэйшае, больш агульнае. Як яму растлумачыш усё, пра што думаецца? Думаецца пра рознае. І пра тое, што вось нешта ў жыцці выпадкова супадае або не супадае, сутыкаецца з чымсьці іншым і ўсё псуе... і, калі хрыбетнік ламаеш, каб чагосьці дасягнуць, каб жыццё мела сэнс, аказваецца — усё ў ім залежыць не ад мяне, а ад мінулага, усё ідзе карэннем кудысьці ў далёкую далячынь, да няшчасцяў брата, да бацькоў, да бабак і дзядоў, так далёка, што сэрца абмірае. Можа, таму і радасці як не было.
Вось кінула Фёдару Ануфрыевічу сваё горкае: «А ўсё астатняе — словы. Словы, цану якіх вы ведаеце гэтак жа добра, як і я...», а што гэтым сказала? Кожнаму з нас — выключэнняў тут не бывае! — даводзіцца прайсці і праз гора, і праз пакуту, і, каб іх перанесці, трэба ўвесь час паўтараць сабе якіясьці словы... А то я гэтага не ведаю! Вось і зараз... пытаюся... Быццам не ведаю, што кепска быць якраз слабым, бязвольным, гатовым прыняць любую злыбяду.
А Фёдар Ануфрыевіч маўчыць. Даўно, відаць, маўчыць.
— Я што-небудзь не так сказала? — не вытрымліваю паўзы.
— Чалавек не ўвесь у тым, чым яго лічаць. Пэўна ж. Вось і ў табе я прагледзеў трагедыю, — спакойна, амаль абыякава адгукаецца той, і гэты спакой, гэтая абыякавасць у голасе так не пасуюць да трывогі, да балючай трывогі слоў, што я нават не спрабую схаваць здзіўленне.
— Трагедыю? Ува мне? Пра што вы, Ануфрыевіч?
— Маша заўважыла... Яна неаднойчы казала мне: «Прыгледзься! Якаясьці ўнутраная сіла змушае Шурачку трымацца прама, змушае ніколі і ні перад кім не згінаць спіны, а ў куточках вачэй стаілася пакутнае напружанне, глухі балючы нерв. Быццам яна і сама не можа зразумець, што гэта за сіла, што гэта за пачуццё, а таму і не знаходзіць ім выйсця, таму і не можа пазбавіцца ад напружання...» Маша казала, а я адмахнуўся. Вось і зараз амаль што адмахнуўся ад твайго прызнання.
— Я не разумею... — суплю я бровы, адчуваючы, як вось-вось захлісне мяне цёплая хваля пяшчоты: яны мяне любілі! яны мяне любяць! — і так стараюся справіцца з абуджаным пачуццём, што ў першы момант не заўважаю ў словах Фёдара Ануфрыевіча трывогі.
— Ты сказала пра свой страх. Ты сказала: «Я ненавіджу мінулае!» А нянавісць высмоктвае сэрца. Табе цяжка, табе балюча ад гэтага. Калі... калі ты не вырвеш яе з сэрца, ты прыйдзеш да прызнання, што ніколі... ніколі нікога не любіла, — запінаючыся, дагаворвае ён і мякка, быццам просячы прабачэння, зазірае мне ў вочы. — З нянавісцю ў сэрцы нельга жыць, Шура.
— А што б я змагла інакш? — я ўжо адолела раптоўную слабасць і гавару рашуча, падкрэсліваючы рашучасць слоў лёгкімі ўзмахамі рукі. — Ні для каго няма падрыхтаванага, гатовага месца. У мяне — не было! Я сама павінна была змагацца за сваё месца ў жыцці, сама павінна была кінуць у полымя гадоў, у полымя барацьбы сваю маладосць — і яна згарэла ў ім, спапялілася. Нікога з блізкіх не шкадавала, не пашкадавала? Але ж я не шкадавала і сябе, каб вырвацца са свайго акружэння, каб вырвацца з нядолі, з гразі. З гразі — я дапускаю, у якой захлынуўся хтосьці іншы. Што б я змагла інакш? Памяняцца з кімсьці сілай і застацца растаптанай? Даць жыццёвым абставінам сябе растаптаць, як яны растапталі Яна і топчуць дзесяткі, сотні людзей, занадта кволых, каб выправіць свой лёс? Што?
— Ты гэта сур’ёзна, Шура? — бездапаможным, нейкім старэчым рухам папраўляе Фёдар Ануфрыевіч акуляры.
— Куды ўжо сур’ёзней! — адмахваюся ад яго руху, ад яго жэсту. — Я не разумею, што можа звязваць такіх розных па духу людзей, як я і Ян... ці гэты... матчын Міколка. Што гэта за повязі, якіх не відаць! А вяжуць жа мёртвым вузлом, не вырвешся, як ні вырывайся. Год, два, тры, дзесяць гадоў мінае — нібыта адмерла ўсё, адвалілася... Аж не! Зноў штосьці зводзіць, зноў заблытвае дні, думкі, сцежкі. І цягне, цягне мяне кудысьці ўніз. Назад і ўніз. І нічым ад сваёй крыўды не адкупішся — хіба што ўсёй крывёй, у якой расплаўлены якіясьці крышынкі мінулага.
— Ты нічога не разказвала нам пра сваё маленства.
— Там адна нянавісць.
— Шурачка! У наш час... Няхай і цяжкія гэта былі гады...
— Лёгкіх гадоў не бывае, Фёдар Ануфрыевіч. І раны ў сэрцы пакідаюць не гады, а людзі. На жаль, у мяне гэта былі самыя блізкія мне людзі.
— І ты ніколі не захацела забыць, дараваць?
Зноў гэты бездапаможны, поўны прыхаванай роспачы жэст: рука яго слепа цягнецца да акуляраў... Я не адрываю ад яе вачэй, адчуваючы, што штосьці ўва мне абрываецца — абарвалася і пачало расці, шырыцца ў грудзях, сцінаючы дыханне, запавольваючы ўдары сэрца. Я яшчэ штосьці адказваю... вельмі гучна... амаль што крычу яму. «Хацела, хацела забыць! Ды не забываецца! А дараваць — не! Не хацела!» Я яшчэ паспяваю падумаць, што трэба напружыць усю волю, каб раптам не захлынуцца гэтымі словамі, гэтым сваім крыкам: надта ж пачарнела ўсё вакол, надта ж захісталася...
Пахіснулася сцяна. Акно плыве кудысьці ўгару і застывае высока скошаным вуглом недзе пад самай бэлькай, над распатланай матчынай галавой. Бачу толькі яркі ромб акна з пахіленым крыжам цёмнай рамы і гэтыя распатланыя залацістыя валасы тырчком вакол галавы. Твар расплываецца ў цёмна-сінюю ультрамарынавую, як сіняк у яе пад вокам, пляміну, і гэтыя два колеры, што адштурхваюць, адмаўляюць адзін аднаго, смяюцца адзін з аднаго, і складаюць сутнасць не толькі гэтага моманту, але і гэтай жанчыны, якую я павінна называць маці. Маці не выбіраюць... О, горкі смак гэтай ісціны я добра ведаю! Змалку ведаю. І праклінаю! Чаму мая маці — вось гэтая п’яная жанчына ў пакамечанай, выцягнутай спераду спадніцы з распатланымі, не часанымі пасля качання ў ложку валасамі і вялізным сіняком пад правым вокам (рэзнулася, няйначай, аб спінку, падымаючыся)? Чаму мяне нарадзіла менавіта яна? Стаіць, хістаецца, вярзе нешта пра мацярынскае сэрца... Быццам яна была камусьці з нас маці!
Сплёўваю ад агіды, спрабую позіркам вярнуць на месца перакошанае маёй злосцю, маёй нянавісцю акно, адпіхваю яе рукі, бо яна зноў пачынае чапляцца за мяне са сваім п’яным: «Дачушка! Дачушка!», — адпіхваю раз і другі.
— Дай прайсці! — сіплю.
Але яна ўсё чапляецца за мяне, драпаючы пазногцямі, і, калі раптам ушчаміла маю руку ў сваіх, павісае на мне ўсім цяжарам, дыхае ў самы твар перагарам, горкім пахам тытуню і яшчэ чымсьці кіслым. Млосць падступае ў мяне да горла, я спрабую вырвацца, адпіхваю яе локцем і другой рукой. Я ўжо амаль вырвалася, як яна ўпілася раптам пазногцямі ў маю руку і залямантавала:
— Сучка! Драная даўганосая сучка ты! Усё шпіёніш за мной! Усё выглядваеш і морду перакошваеш! Як жа... Яна, бачыце, чысценькая, а маці гуляе... А хто вас корміць, а? Хто вас корміць, я пытаю?
Я задыхаюся. Ад перагару. І ад яе слоў. Раблю непасільнае намаганне і адрываюся ад яе. Страціўшы апору, яна ледзь утрымліваецца на нагах, але робіць колькі крокаў і зноў загароджвае мне дарогу — я не паспяваю зглынуць млосць і праслізгнуць паўз яе. І вось яна ўжо ідзе на мяне. З кулакамі. З крыкам. Крыку я не чую. Бачу толькі яе перакошаны крыкам рот. Калі кулак яе злосна апускаецца на маё плячо, штосьці ўва мне абрываецца. Я ўгінаюся, быццам пад цяжарам гэтага нічым не заслужанага ўдару, і, угнуўшыся, раптам бачу зусім побач, пад нагамі, штосьці цяжкое — сякеру! Рукі самі цягнуцца да яе, да сякеры, не ўсведамляючы свайго руху, свайго намеру...
— Дык гэтак ты з маці! Гэтак ты з маці, сучка! — малоціць яна па маёй галаве, па плячах, па спіне.
Не ведаю, адкуль бярэцца нейкая няўцямная, шалёная сіла — рэзка разгінаюся, з сякерай у руках:
— Пусці-і! Заб’ю!
Гэта не мой голас. Гэта хтосьці ува мне дзіка, перамагаючы боль і страх закрычаў: «Пусці-і!. Заб’ю!» Сякера — рукі мае, трымаючы сякеру, узлятаюць над галавой. У грудзях, злева, там, дзе павінна біцца сэрца, а зараз штосьці глуха, балюча звініць, нараджаецца новы страх. Ліпкі і халодны, гэты страх народжаны жахлівай думкай: калі яна не адступіцца — рукі апусцяцца, апусцяць сякеру на што трапіць...
Матка цверазее. Я зусім блізка бачу яе вочы. не спалоханыя, а раптоўна працверазелыя. Бы яна раптам адчула ўва мне, пятнаццацігадовай, нямую, шалёную сілу, бы раптам зразумела, якая бездань паміж намі, паміж ёй, маёй маці і мной... Міг мінае. Другі. Я не ведаю, колькі часу вісіць узнятая мной у паветра сякера. Калі матка адступае, не зводзячы з сякеры, з маіх рук вачэй, сіла мяне пакідае, рукі дранцвеюць, і сякера падае на падлогу. Падае цяжка: зноў пахіснулася сцяна, зноў узлятае кудысьці ўгару, пад самую бэльку акно з нахіленым управа крыжам цёмнай рамы...
— Табе лепей, Шура? Шура!
Свядомасць вяртаецца марудна: спярша ўрываецца аднекуль здалёк трывожны голас Фёдара Ануфрыевіча, потым адчуваю, што вось ён, голас, побач, над самым вухам, а я амаль вішу, абвісла, відаць, на падстаўленай Фёдарам Ануфрыевічам руцэ і спрабую выпрастацца, адчуць зямлю пад нагамі. Зноў гэта мінутная слабасць! І Фёдара Ануфрыевіча, няйначай, напалохала... Праводжу далонню па твары — твар халодны і чужы (мой твар — халодны і чужы!).
— Як? Адступіў боль? Ісці зможаш?
Не адказваю нават кіўком галавы. Толькі падымаю і тут жа апускаю павекі, апёкшыся любоўю, якую выпраменьвае знаёмы зеленаваты позірк.
Ян не павярнуў галавы на мае крокі, і, міжволі прыпыніўшыся, я ўзіраюся ў яго ненатуральна прамую, нерухомую постаць, як пераламаную папалам вузкай, зашмальцаванай бліжэй да стала лаўкай. Бясфарбна-шэры (такое ўражанне, што брудны) пінжачок яго — як бы сам па сабе, асобна ад плячэй і рук, — тырчком :таіць вакол тулава. Акуратна зачасаныя назад валасы акрэсліваюць, выразней падкрэсліваюць гэткія ж, як калісьці ў бацькі, залысіны, яшчэ больш падаўжаючы, выцягваючы твар. Калі б не абвостраны зараз і ад гэтага яшчэ больш няправільнай формы нос з ладнай гарбінкай, воку не было б за што зачапіцца на твары, выцягнутым у адну, злёгку закругленую над ілбом і ўздоўж падбародка лінію. Абыякавасць — нават не абыякавасць, а нейкая поўная адчужанасць ад уся і ўсіх, надае яго вобліку незнаёмыя рысы, і гэта трывожыць, гэта бянтэжыць мяне, змушаючы шукаць у думках словы, што праб’юцца, змогуць прабіцца да Яна, да яго свядомасці.
— Ты вось так і сядзіш цэлымі днямі?
Пытанне гучыць нечакана рэзка, нават злосна, быццам я лаўлю раптам Яна на тым, што ён спрабуе наладзіць перада мной спектакль, разыграць гэткага пакрыўджанага лёсам пакутніка. Пакутнік, ты ж разумееш! Раней трэба было над сваім жыццём задумацца. А цяпер... Цяпер няма чаго спадзявацца на чыесьці слёзы. На мае няхай не спадзяецца!
І даўняя крыўда, і нядаўняя горкая гаворка мая з Фёдарам Ануфрыевічам, і разгубленасць гэтых першых імгненняў быццам адступілі — не адступілі, перайшлі ў неадольнае жаданне разбіць, растаптаць гэту Янаву нерухомасць, адчужанасць — растаптаць, скрышыць, каб яму забалела, каб яму так забалела, што ён месца сабе не знаходзіў. Бач, пакутнік! А хто яго штурхаў? Хто яго прасіў? Сядзіць, як святы Іаан пасля вадохрышча, адно што лыпнуў на мяне вачамі... Не, я ўсё яму выкажу, усё скажу — хай выслухае, хай, нарэшце, працверазее!
— Мо чакаў, што са слязьмі на грудзі да цябе кінуся? Што пашкадую, над жыццём тваім горкім паплакаўшы? Ну, не! — старэйшы ў сям’і, мужчына, — ты ніколі не быў мужчынам, прадаўжальнікам роду. Ніколі! Матчыну хлусню не змог перамагчы. Нас, сясцёр, яшчэ па маладосці адцураўся, каб, крый божа, не ўзваліць на сябе цяжар нашых няшчасцяў. Вучобу кінуў, каб кралю сваю па рэстаранах вадзіць, а потым, як нагледзела яна кагосьці лепшага, здраду яе не мог перажыць. Сліні распусціў, нос у віне штодзень мачыў... А не, і гэтага табе было мала. Угледзеўшы залітымі гарэлкай вачамі пуза Шатэрніка, труну бацькаву ўспомніў і жыццё сваё, бязволле сваё апраўдаць захацелася. Зноў жа не адно за свой кошт — за кошт спакою іншых: маё жыццё, маўляў, пад адхон пакацілася, дык і на іншых няхай камяні пасыплюцца. Пасыплюцца! Гэтага ты дамогся. Гэтага ты і хацеў, няйначай. Толькі і цябе ў героі ніхто не запіша: невялікае геройства — старога мярзотніка, гэткага, як і сам, п'янтоса прыкончыць. Лепш бы на сябе азірнуўся, лепш бы ад цябе сын — два, тры сыны! — нарадзіліся, вартыя дзеда свайго, роду свайго! Ты думаў: ты, жыццё тваё — дакорам людзям, дакорам свету? Думаў: пашкадуюць цябе, сліні табе выціраць прыбягуць? А за што цябе шкадаваць? За слабасць? За маладушша? За нежаданне змагацца за сябе, за сваю душу? Ці мо за тое, што ты кроў чужую праліў, з танным віном яе змяшаўшы?
Кажу заведама жорсткія словы, і кажу амаль спакойна. Голасу не павышаю. Адно што на крэсла не апусцілася і стаю за два-тры крокі ад Яна ў позе суддзі. Не суджу яго, не! Няма каго судзіць: не Ян, а цень яго перада мной. Сэрца балюча сцялася, а я не зважаю на сэрца. Увесь боль гэтых дзён, усю горыч сваю на Яна выплёхваю. Падсвядома ж выразна адчуваю, што толькі вось так, вось гэткім націскам рэзкіх, спакойных пагардлівых слоў — кроў жа ў яго гэткая, як і ў мяне! — і можна збудзіць яго, скалануць, каб апамятаўся, каб усвядоміў, што зрабіў, у якую бездань коціцца. Я не ведаю, навошта мне гэтага дамагацца. Не ведаю, ці лепш гэта будзе для Яна. Я рашуча, усёй істотай сваёй не прымаю гэтую яго здранцвеласць, змярцвеласць: чалавек не павінны, не мае права памерці яшчэ пры жыцці, жывым! Чалавек павінны ўсведамляць сябе такім, які ён ёсць, павінны змагацца за сваю душу!
За ўсе гады работы ў судзе не бачыла я гэткіх згаслых, як зараз у Яна, вачэй: не тое што надзеі няма ў іх — нават ценю надзеі, якая адна і прывязвае да жыцця.
— Ты быў упэўнены, што я не прыеду, што я не схачу цябе ўбачыць. Я і не хацела. І не хачу. Мяне прывяла сюды кроў. Не тая, што ты праліў, уявіўшы сябе мсціўцам ці проста напіўшыся да чорцікаў у вачах. Мяне прывяла кроў бацькі, яго жыццё, пералітае ў нас абаіх, у нас траіх, якое мы так па-рознаму разумелі і карысталі. Ты аднойчы — не прыгадаеш, мусібыць! — кінуў мне, дзяўчынцы: «Кожны сам выбірае сабе святых!» Можа, скажаш зараз, каго, якога святога ты сабе выбраў, што нават пакута адступілася ад цябе.
Мне цяжка гаварыць. Здаецца: я даўно ўсё сказала. Кінуцца б зараз да Яна, ударыць, сціснуць у абдымку і потым біць, хвастаць яго па шчоках што ёсць сілы, пакуль на іх не выступіць балючы рдзень, пакуль яму не забаліць мая рука, мая прысутнасць! Галоўнае, што мне нельга змоўкнуць, нельга яго пашкадаваць... І чуе ж, чуе кожнае маё слова!
— Слон таўстаскуры, п’янчуга няшчасны! Годнасці ніякай, а туды ж! — уявіў, убіў сабе ў башку, што яго ніхто не любіць, што ён нікому не патрэбны, што ён можа абысціся з сабой, як з нікому не патрэбнай рэччу. Ну, канечне, што табе ўсе мы, калі ты ніколі намі, жыццём нашым — не тым, знешнім, якое падобнае на любое іншае, а духоўным, душэўным, у больках і ранах, — не пацікавіўся? На тое, што твае бяздарныя пісьмы з мноствам памылак усіх калібраў яны ведалі на памяць, хаваючы гэта адна ад адной, табе было напляваць. Шатэрніку ён бутэлькай у чэрап усадзіў! А колькі раз да гэтага піў з ім за адным сталом? Піў, а ці спытаўся ў яго хоць аднаго разу, хто пісаў той данос на бацьку?
— Ён пісаў, — амаль не расціскаючы вуснаў, глуха прамовіў Ян, здалося нават, што гэта мне толькі пачулася, але ў твары яго з’явілася напружанне, ледзь прыкметнае, амаль няўлоўнае, але напружанне, якое сведчыла пра тое, што ён сапраўды адгукнуўся, што словы мае скранулі ў ім штосьці, што трэба працягваць у тым жа, што і раней, тоне і выцягнуць з яго прызнанне: як не яму, Яну, то гэта мне потым дапаможа.
— А ты — бачыў? Ты ведаў? — пагардліва адгукаюся на яго словы. — Нябось нікому ніколі не заікнуўся пра гэта. Ці мала што можа здацца сп’яну! Любіць Шатэрніка, мякка кажучы, нам не было за што. Гэта так. Але сцвярджаць, што ягонай злачыннай рукой быў забіты бацька, не маючы доказаў... Чым ты лепшы за яго зараз, пасля свайго ўчынку? Не ў яго, не ў Шатэрніка, ты меціў, а ў мяне. Так і атрымліваецца. Так і ёсць.
— Ён засмяяўся, калі я сказаў, што я — Радзінскі.
— І гэта — усё?! — ледзь не зрываюся я на крык. — І гэта ўся яго віна?! Ды гавары ж, гавары, чорт вазьмі!
— Ён гэтак жа засмяяўся, калі клаў тую паперку ў шуфляду, — адвярнуўшыся ад мяне, ціха, абыякава гаворыць Ян.
— Якую паперку, Ян? Данос на бацьку? Гэта ж магло быць што заўгодна...
Ён пазірае паўз мяне. Быццам не чуе. Быццам не заўважае майго хвалявання. Упершыню мільгае думка: ён і сапраўды хворы, цяжкахворы — і гэта не нейкі там неўроз, а штосьці значна горшае, значна большае. Я адганяю думку, недарэчную зараз, — я не пачула яшчэ ад Яна самага галоўнага.
— Ты бачыў тую паперку? Ян, ты чытаў, што там было напісана?
— Там было напісана, што бацька — вораг народа.
— І ты... ты... ты, Ян, усе гэтыя гады маўчаў! Шатэрнік спаў пасля ўсяго з нашай маткай, а ты маўчаў?!
Не ўсведамляю ўжо, чаго ў маіх словах, у маім недаўменні больш: абурэння або жалю — якраз у гэты момант Ян нязграбна, усім ненатуральна прамым тулавам паварочваецца ў мой бок і я бачу, што твар яго яшчэ больш збялеў, калі можна яшчэ больш збялець, белы, без адной крывінкі твар.
— Ён спаў з маткай ужо тады.
— Калі... тады? — палохаюся я, адчуваючы, што падкошваюцца ногі. — Калі бацька быў яшчэ жывы?!
— За што, ты думаеш, мяне выгналі з дому?
Я павольна апускаюся на крэсла па другі бок стала. Усё стала ясна. Усё заблыталася так, што не тое што парваць повязь, якой я далучана да ўсіх падзей мінулага і цяперашняга, а і знайсці яе, тую повязь, сярод шматлікіх іншых, учапіцца хоць бы за канец, каб разблытаць свае думкі, свае бязладныя, горкія думкі нельга. Атрымліваецца: ва ўсім, што адбылося і адбываецца — я, усё перабытае і яшчэ не перабытае — ва мне. І гэта сведчыць аб маёй асобе гэтак жа, як і маё жаданне забыць мінулае — калі не дараваць, то хоць забыць. Колькі гадоў праляцела, а нянавісць у сэрцы... А мо і не нянавісць гэта, а толькі боль, і я марна наіўна верыла, што можна забыць пра свой боль, пра пякучы, нічым невынішчальны боль перажытай у маленстве несправядлівасці? Несправядлівасці, якая ўявілася некалі ледзь не ўсясветнай, а была выклікана звычайнай, як на сённяшні дзень, жыццёвай драмай.
Не, не! Мерка звычайнай жыццёвай драмы ўсё-ткі малаватая. Штосьці ж значыў і час, тыя першыя пасляваенныя гады. Ды і працяг старой драмы — Янаў учынак, блізкі суд — зусім не нагадвае меладраму. Нават праз слёзы не ўсміхнуцца... Якая там усмешка! Пазіраю на Яна ледзь не з жахам: жыць з гэтым?! Ніколі не сказаць усё нават мне?! Пазіраю на прамую схуднелую яго постаць і бачу постаць бацькі, бачу рукі яго, не тыя, жывыя, якімі ён хапаўся за грудзі, калі пачынаў кашляць, а тыя, кімсьці складзеныя на грудзях і нерухомыя, якія з цяжкасцю ўтрымлівалі насоўку. І не разумею, чаму з горыччу думаю аб тым, што мы, усе мы, Радзінскія, зусім не ведалі адзін аднаго. Штосьці адзін у адным бачылі, нават маглі растлумачыць, штосьці прымалі або рашуча не прымалі, а ніяк не ведалі. Вось і я з Янам...
Ян маўчыць. Па-ранейшаму абыякава, адчужана. Колькі чаму моўчкі сядзім мы, раздзеленыя сталом і гэтай адчужанасцю. Трэба б штосьці сказаць, трэба б працягнуць цераз стол руку і спачувальна крануцца Янавага пляча альбо рукі, а я ніяк не магу сябе перасіліць. Спрабую і не магу. Адчужанасць такая глыбокая, што, здаецца, краніся я шэра-бруднага пінжака брата рукой, хоць бы пальцамі — і пальцы натыкнуцца на пустату, і я закрычу ад жаху. Ад болю і жаху... А мо і не патрэбна зараз Яну маё спачуванне? Ну, канечне, не патрэбна! Я ж і гневам сваім яго душы не закранула, і пагардліва-злоснымі словамі хоць бы злоснага водгуку не збудзіла: дзясятак слоў з сябе Ян усяго і выціснуў. Каб не чаплялася. Каб зразумела ўсё да канца. Каб ведала, за што асуджала.
Божа мой, як цяжка судзіць, калі хочаш, калі рвешся апраўдаць! Апраўдаць... Чаму, чаму я не знаходжу ў сабе сілы пераадолець адчужанасць усіх гэтых гадоў? Чаму?
— Ты вось гэтак і сядзіш цэлымі днямі? — нечакана рэзка, нават злосна паўтараю ранейшае пытанне.
Ян не адказвае. Бы ў адказ на гэтыя словы адчыняюцца дзверы і сяржант Сітніца запытальна пазірае ў мой бок. Адгукаюся ж на стук дзвярэй і яго запытальны позірк не я. Ян апярэдзіў мой рух, апярэдзіў маё рашэнне — падняўся і, не азірнуўшыся, ступіў да сяржанта.
— Я прынесла табе цёплы світэр, Ян, — ліхаманкава пачынаю я разгортваць свой пакунак, бы нельга аддаць, перадаць яго вось у гэткім выглядзе, загорнутым у акуратны ліст паштовай паперы.
— Світэр мне ўжо не спатрэбіцца, сястрычка. Жыві!
Ён гаворыць: «Жыві!» замест «Бывай!» і выходзіць паперадзе сяржанта, так і не азірнуўшыся. Так і не азіраецца — ні на мае словы, ні на мой рух: я ўскочыла ў тое ж імгненне, ні на мае крокі. Колькі было тых крокаў — два, тры? Я чапляюся рукамі, нават позіркам за непрыняты Янам тоўсты мой спартыўны світэр, і ён паступова цяжэе ў маіх руках. Міг, другі — і я ўпускаю яго на падлогу, з раптоўнай нерашучасцю пераступаю цераз яго і, пераступіўшы ўжо, свядома раблю крок назад, намацваю яго нагон і з ярасцю тапчу яго, піхаю, быццам гэты світэр і ёсць прычына хворай адчужанасці Яна і майго паражэння, апошняга і самага вялікага паражэння за ўсе гэтыя пакутныя дні неразумення, чакання і барацьбы. Слёзы цякуць у мяне па твары. Я выціраю іх абедзвюма рукамі, а яны цякуць і цякуць, хоць далоні застаюцца сухімі і гарачымі.
Калі ў пакой (дзверы так і былі незачыненымі) заходзіць Фёдар Ануфрыевіч, я ўжо загарнула бясформенны, забруджаны ботамі світэр у паперу, узяла сябе ў рукі і гатова ісці, ехаць — ехаць у Мінск, у прапанаваны санаторый, чорт ведае куды яшчэ! — толькі б не быць адной са сваімі думкамі. За ўсе гады работы ў судзе не бачыла я гэткіх згаслых, як у Яна, вачэй. Што яшчэ ён ведае? Пра што ён маўчаў?
Яна хавалі адвячоркам. Два дні таму... У гэта амаль немагчыма паверыць, але медыцынская экспертыза ўстанавіла, што акту самагубства не было і памёр ён ад таго, што раптоўна спынілася сэрца. Раптоўна. Сярод ночы. З часу нашай сустрэчы, з часу нашай гаворкі мінула дванаццаць гадзін. Усяго дванаццаць! Калі ён гаварыў са мной, ён ужо ведаў. Не адчуваў, а пэўна ведаў. «Жыві!» — сказаў. І не азірнуўся. Ні на мяне, ні на сваё, пражытае ўжо, жыццё. Быццам і тады, і яшчэ раней — з той хвіліны, як ударыў Шатэрніка, — выразна бачыў гэту ноч, і камеру, і сябе ў ёй, і сваю смерць. Быццам ступіўшы ў цень смерці, так і застаўся ў яе цяні, за нейкай нябачнай і страшнай мяжой, якую не мог пераступіць. Не мог? Ці не хацеў?
Ах, Ян, Ян! Вось ужо трэція суткі сон бяжыць ад мяне, ад маёй пакуты. Нічога не сказаць мне, нічога! — у адказ на мае горкія бязладныя словы, у адказ на мае папрокі. Чаму? У каго цяпер запытацца, чаму ён гэта зрабіў? Мог жа жыць з гэтай памяццю столькі гадоў! Жыў. Ніколі не пашкадаваў аб былым, не паскардзіўся. Піць, праўда, пачаў. Дык гэта пасля таго, як яго жонка... як яго кінула жонка...
Бездапаможна хапаюся за апошнія словы, за наступную, спалоханую думку. Не! Пры чым тут... Пры чым тут параўнанне з маткай? Піць пачаў, таму што і жонка, як матка?.. Але ж тады выходзіць, што ён помніў усё. Помніў і, як і я, хацеў забыць, шукаючы свой шлях да забыцця. Жыў, помніў — да пэўнай мяжы, да той страшнай мяжы, за якой застаўся. Так выходзіць?
Баліць галава. Расколваецца. Дзе ўжо тут справіцца з балючымі думкамі! А тут яшчэ гэты голас... Вось ужо трэція суткі спрабую разабраць, пачуць у пустой, мёртвай цішыні чыйсьці глухі, невыразны голас, які яшчэ больш трывожна, чым удзень, гучыць уначы, глыбокай ноччу, як зараз, калі пакой асветлены, аголены яркім святлом і вісне ў бязмежжы горада, сярод пустых, скаваных непрабудным сном камяніц. Гучыць, гукае... Хто мяне можа гукаць? Адкуль? Адтуль, дзе Ян, не гукаюць. Ды і не Янаў гэта голас — хутчэй дзявочы, дзіцячы...
Сну няма. Усё вакол спіць, усё памерла да раніцы, а я ўслухваюся ў змрок, да звону ў вушах услухваюся ў ноч і ў сябе. Мы, я і гэта цёмная ноч, адно і супрацьстаім сну і смерці. Я і ноч... Над Янавым жыццём. Над яго магілай. А паміж намі, то спалучаючы, то падзяляючы нас, трымціць тоненькая, дрогкая нітачка дзіцячага голасу. Чый ён? Мой? Аднекуль здалёк, з маленства?
Націскаю пальцам на чорны гузік, выключаючы настольную лямпу, і моцна сплюшчваю павекі, аслепленая чарнатой. Аслепленая на адзін нейкі міг, бо ўжо ў наступны міг бачу хату, прыгорбленую пад цяжкой цэментавай чарапіцай, бачу, як павольна, спатыкаючыся і ўскідваючы поперак неба сваё пыльнае голле, ідуць паўз платы высокія таполі. І следам — не побач, а менавіта следам брыдзе дзяўчынка, і на ўсёй зямлі няма гэтулькі радасці, колькі б ёй хацелася...
Няўжо сапраўды дзецьмі мы пражываем усё, нам адпушчанае, усё, як ёсць — выпіваем нагбом, адным вялікім глытком, а потым усё жыццё тужым па гэтай смазе і паўтараем, паўтараем завучаныя змалку рухі, без мэты і без сэнсу, разбураючы сябе такіх, якімі стварылі нас прырода і наша маленства? Няўжо птушкі радасці адлятаюць на другі канец свету, каб ніколі не вярнуцца назад?
Не, не! Штосьці ж дапамагло, дапамагала мне ў самыя горкія хвіліны, калі здавалася немагчымым жыць далей, штосьці ж ратавала мяне! Можа, гэта была дзіцячая вера ў тое, што жыць яшчэ і жыць, што ад мяне, ад мяне самой залежыць, якім будзе маё жыццё. Памлела ўпэўненасці, паблякла з гадамі вера, але ж не знікла зусім, не пакінула мяне! Як жа мне ад яе адмаўляцца? А птушкі...
Калі хавалі Яна, неба было чорнае ад птушак — зграя крыклівых, растрывожаных чымсьці варон кружыла так нізка, што, здавалася, твар мой студзілі ўзмахі іх крылаў, падобныя на ўсплёскі аграмадных якіхсьці веек. Чорнае ад гругання неба і яркія, занадта яркія на цёмнай, амаль чорнай зямлі, — колькі кветак герані, асляпляльна крамяных, з першага позірку дзікіх і міжволі параўнаных мной з патаемнай нянавісцю, — вось усё, што засталося ў памяці. Птушкі. Кветкі. Ды яшчэ Лёніны спалоханыя і ад таго вялізныя, на ўвесь твар, вочы, у якіх пялёхкалася балючае неразуменне. Неразуменне смерці ці нават чагосьці большага, пра што ніхто з нас не здагадваўся. Ні яна, Лёна, ні я. Мо Ян ведаў больш. Пра штосьці ж ён маўчаў!
Не, трэба па парадку. Пра што ён мог маўчаць? Пра лясныя, выбухамі парослыя сцежкі? Пра пажары на паўнеба? Пра брэх аўчарак і холад, халоднае сіпенне гадзюк у балоце, дзе адседжваліся ў блакаду жанкі з дзецьмі? У сорак трэцім, калі ён з бабуляй трапіў за калючы дрот, яму было шэсць гадоў. І ён, адзін, пралезшы пад дротам, дабіраўся да лесу. І не плакаў, адвыкшы плакаць яшчэ малым, раз і назаўсёды. І потым доўга да крыку палохаўся сваіх сноў. І, падросшы, учыніў суд над гісторыяй. Гісторыю судзіў. А бацьку з маці, а Шатэрніка доўга не мог... Не мог чалавека судзіць. Пакуль мог трываць, пакуль мог насіць усё ў сабе, не асудзіў. А я... Я ж скрозь асуджала Яна за слабасць. Гэта — слабасць?
Бездань, якая ўсё-ткі бездань была паміж намі, паміж усімі. Род Радзінскіх, дом Радзінскіх... Быццам выбухнула ўсё знутры, глыбока знутры, адтуль, дзе няма ўжо ні імёнаў, ні твараў, ні ўспамінаў. Ні імёнаў, ні твараў, ні згадак — толькі чарната, толькі няўцямная нейкая страсць, якая не хацела мірыцца з няспешнай хадой дзён, якую ўсе мы скрозь імкнуліся прыкрыць і прыкрывалі — хто чым. Хто чым знаходзіў. Бабуля — любоўю і верай, бацька — служэннем ідэі, матка — граззю... І мы. І мы чапляліся кожны за сваё. Лёна за сям’ю і дзяцей, я — за бацькаву справу, якая стала маёй, Ян... А ён за што? За сябе? За нідзе ні ў кім не прысутную сваю любоў і глыбока прыхаваную вернасць сям’і? Для нечага ж ён вярнуўся пасля смерці маці ў старую нашу хату!
Так, мажліва, у гэтым разгадка. Разгадка і яго сілы, і яго слабасці. Хворай любоўю не выжыць. Дзецьмі, сям’ёй выжыць можна, справай сваёй — можна, а пакалечанай, хворай любоўю...
Ну, адкуль мне было ведаць пра Янаву любоў? Я і пра сябе не ўсё ведала. Пайшла следам за таполямі, якія ўскідвалі поперак неба сваё пыльнае голле. Бо шлях пагукаў. І зараз, калі магу азірнуцца і азіраюся, узіраюся ў сябе тую, самаўпэўненую і жорсткую ў гэтай самаўпэўненасці, за што мне сябе абвінавачваць? І тая залішняя самаўпэўненасць, і тая жорсткасць ратавалі мяне. Гэтак жа, як Яна ратавала яго незалежнасць. Кожны ішоў сваім шляхам, магчыма, прадвызначаным не толькі лёсам, але і часам. Мне было прадвызначана маё. Не прызнавацца ж сёння немаведама каму ці хоць бы мінуламу, што ўсе мае намаганні былі марнымі, што я магла пражыць іншае жыццё. Не магла я пражыць іншае жыццё. Не магла пайсці іншым шляхам. У мяне была і ёсць справа. Мая справа. Справай якраз і выжываюць. Гэта ведаў Ян. «Жыві!» — сказаў. І не азірнуўся назад.
Ах, як баляць думкі! Быццам увесь боль, выплеснуты ў апошнюю гаворку з Янам, зноў, наноў прарос у душы.
Колькі помню сябе, усё нутро балела, праз боль — болем! — прагнучы сілы, няйнакш, як галодны страўнік, што болем патрабуе свайго. Мне здавалася, што гэтага патрабаваў мой шлях. Ды і сам час. Не я ж адна была пераканана, што, калі нідзе не збочваць з прамога шляху, калі не збочваць і не адступаць, сустракаючыся з перашкодамі, няхай нават самымі неадольнымі, — дойдзеш, куды хочаш дайсці, даможашся таго, чаго хочаш дамагчыся. Трэба толькі ісці. Трэба толькі нідзе не збочваць і не шкадаваць сябе! Вось я і не шкадавала сябе. Сіла — не ведае адпачынку. Гэта дакладна заўважыў Ануфрыевіч. Толькі і ён, стары мой Ануфрыевіч, і ў думках не дапускае, што нічога іншага мне папросту не заставалася. Або ўніз — да п’янства і распусты, або кудысьці ўгару, далей і ўгару, невядома куды. Туды, куды клікала мара. Быць дужай — што ж яшчэ заставалася? Не жаліцца ж, не расказваць усім тое, якія незразумелыя, цёмныя глыбіні, дзе няма ні імёнаў, ні твараў, ні ўспамінаў, тояцца ўва мне! Ні імёнаў, ні твараў, ні згадак — толькі чарната, толькі няўцямная нейкая страсць, якую я ніяк не магла змірыць з няспешнай хадой будняў, страсць, якую я скрозь імкнулася прыкрыць і прыкрывала рашучымі словамі.
Прабіцца! Рашучае, жорсткае слова. Яно і патрабавала рашучасці. І ў мяне была яна, гэта рашучасць. Была, пакуль Ян... Ах, Ян, Ян! Мо і праўда словы не маюць ранейшай — хоць бы ранейшай! — сілы і не могуць перамагчы жыццё. Не могуць, якімі б прыгожымі, якімі б правільнымі ні былі. І не змогуць. І не адно час вінаваты ў тым, што разуменне гэтага прыйшло так позна. І нават зусім не час вінаваты, бо ён (усе гадзіннікі хлусяць, адмерваючы нам гады!) не мае межаў і ніколі не спяшаецца, ніколі. Ды і мы — часцей не там, дзе знаходзімся, а там, дзе сябе бачым: ні час, ні адлегласць не маюць значэння. Быццам мы так і застаёмся дзесьці ў маленстве, перад сваімі крыўдамі. Мы... Хто мы?
Уздрыгваю і, не адразу намацаўшы выключальнік, запальваю святло. Зіркаю на гадзіннік (ён не ў гэтым, у большым хлусіць!): шостая гадзіна раніцы. Хто б мог пазваніць гэткай ранню? Хіба што Вадзім?
— Лёкса? Я знаю, ты не спіш, — нягучна абзываецца на мой рух тэлефонная трубка. — У мяне заканчваецца дзяжурства. Мне прыехаць?
— Не трэба, Вадзім.
— Не трэба дык не трэба, — уздыхае. — Ты толькі помні, што я блізка, амаль што побач, і варта табе адно...
— Я помню. І сама знайду цябе, калі штосьці пэўнае вырашу. Я сама павінна вырашыць.
— Што вырашыць? Што яшчэ вырашаць?
Хвалюецца. Голас ледзь прыкметна зазвінеў ад напружання. І мне міжволі перадаецца яго хваляванне — на міг нават хочацца адкінуць усё перажытае, адкінуць асцярожнасць і загукаць у трубку, у гэта глухое начное бязмежжа: «Я люблю цябе! Я усё-ткі люблю цябе, Вадзім. Прыязджай. Назаўсёды прыязджай — я так доўга чакаю...» Пагукаць! А я маўчу. Каб нічым, ніводнай шчымлівай ноткай не выдаць сябе.
— Што ты хочаш вырашаць? — паўтарае ён, не хаваючы трывогі.
— Што рабіць са сваёй любоўю, — вырываецца ў мяне і, папікнуўшы сябе, нават нязлосна вылаяўшы ў думках, балюча закусваю губу.
— Са сваёй... любоўю? А з маёй? Ты не павінна нічога вырашаць адна. Ты ўжо аднойчы вырашыла...
Я маўчу.
— Можна я прыеду, Лёкса? Мо і не час гаварыць пра ўсё, а калі — час? І што такое час, як радасць скрозь абарочваецца незразумелай віной?
Я маўчу. Я думаю, што трэба пакласці трубку, і не кладу, па-ранейшаму прыціскаю яе да шчакі, нервова пагладжваючы пальцамі.
— Чаму ты маўчыш? Зноў хочаш схавацца ад мяне за маўчаннем? Мы дарослыя людзі, Лёкса!
— Я люблю цябе, Вадзім, — перамагаю я сваё хваляванне. — Люблю і таму нічога не хачу для сябе. Разумееш? Нічога! Мы позна сустрэліся. Няма ў тым віны, так. Але і трагедыі няма, колькі б і як бы ні давялося пакутаваць. Любоў не павінна нічога разбураць, адпрэчваць. Разумееш?
— А сябе, значыць, любоў можа адпрэчваць? Ты гэта хацела сказаць?
— Я сказала тое, што сказала: любоў не павінна нічога разбураць. Калі гэта любоў. Я толькі зараз... пасля ўсяго, што адбылося, зразумела.
— Але ж ты нічога не ведаеш! — з горыччу адгукаецца Вадзім. — Ты ж ніколі не хацела выслухаць мяне, ніколі не давала мне гаварыць пра сваё жыццё, пра сям’ю. Ты не ведаеш!
У мяне сціскаецца сэрца. Ад болю. Ці ад жалю. Ці ад таго і другога. Мне ніколі так, як зараз, не хацелася, каб Вадзім быў побач, заўсёды — побач! Але ніколі я і не ўсведамляла так ясна, што няма ў мяне такога права, няма і не будзе, колькі б я ні шукала яго ў сваім сэрцы.
— Мы пра ўсё пагаворым, Вадзім. Я абяцаю табе. Я выслухаю ўсё, што ты хочаш мне сказаць. Толькі не зараз, не сёння. Добра?
Боль паціху адпускае. Мо таму, што я ўсё правільна зрабіла, што сказала тое, што павінна была сказаць.
— Калі мне пазваніць?
— Я сама знайду цябе, Вадзім. Абяцаю!
Націскаю на рычажок, не развітваючыся, і яшчэ доўга пакручваю ў руцэ анямелую, гарачую ад маіх пальцаў трубку.
Любоў не павінна нічога разбураць. Вадзім зразумее. Магчыма, ён і разумее. Магчыма, ён заўсёды разумеў. Ён жа ўрач, хірург. «Калі і быў бог, то ён быў урач, а не суддзя», — неаднойчы даводзіў жартам. Што на гэта скажаш?
Законы жыцця і законы грамадства — не зусім адно і тое ж. Не супрацьлегла розныя, але розняцца. Суддзя — урач... Зманліва, канечне. І параўнанні пад рукой: лечым сацыяльныя хваробы, ратуем чалавека... Не. Усё ж, суд — іншае. Не лекі суддзя шукае, а доказы: вінаваты — невінаваты? Усе «за» і «супраць» на шалі кідаюцца — што пераважыць! Дзе тут месца любові? Любы суддзя крышачку над. Над спачуваннем. І над асуджэннем. Хоць, урэшце, і павінен асудзіць, прыняць рашэнне. Скрозь так, колькі суд існуе. І я, колькі ў судзе працую, гэтым кіруюся. Дзе тут памылка? І што такое любіць, як не разумець, як не да канца зразумець чалавека? Засумнявацца ў гэтым — азначала б не адно ў сабе, у сваёй рабоце і сваім жыцці засумнявацца, а і ў асновах грамадства і яго маралі. Не, не! Якія тут могуць быць сумненні? Без суда нельга. Закон ніколі не будзе знішчаны, таму што ў людзей, калі б яны адпрэчылі закон, не засталося б паратунку. Як іначай абудзіць сумленне?
Вось і Яна ўзяць... Ах, Ян! Колькі ні заліваў душу, колькі ні душыў яе гарэлкай, а яна жывая заставалася, а яна сваё спагнала. І віна яго ў тым. Вінаваты — і я б гэткі прысуд вынесла! — што ўчыніў самасуд: цярпеў, колькі мог, сябе загубіў, а потым — не па закону, адно па праву перажытага, ужо на краі ўласнай гібелі, перад смерцю, — судзіў чалавека, на смерць яго асудзіў. Слабога, мярзотнага душой чалавека, а ўсё ж, чалавека. І апраўдаць Яна нібыта лёгка, і не асудзіць нельга.
Ды чаго там! Што сёння ўсе апраўданні і асуджэнні? Няма Яна. Прыйдзі я да яго раней — яшчэ годам раней! — вырві я, выгавары я боль яго, і да забойства не дайшло б. Магчыма, не дайшло б. Тое, што брат ён мне, што не магла я не любіць яго, мне і пашкодзіла... Разумей як хочаш!
Зноў тэлефон?
— Лёкса, тваё акно асвятляе цэлы квартал, непакоячы паставых і закаханых!
— Хутка тралейбусы пойдуць, якія закаханыя, Вадзім?
— А я?!
— Мы ж дамовіліся! — пратэстую.
— Я ўсё раблю, як мы дамовіліся, — з гатоўнасцю адгукаецца той. — І хоць знаходжуся зусім блізка, побач, пад тваімі вокнамі, — не падымаюся наверх, бо ты сказала: «Не трэба». І не падымуся, хоць і рупіць, калі ты паабяцаеш выключыць святло і заснуць. Як?
— Спрабавала заснуць і не магу! — скарджуся і тут жа адразу тузаю, нацягваю нябачны павадок волі. — Ну, ды гэта не страшна. Бяссонніца — яшчэ не смерць.
— Лёк-са! Свет непарушна трывалы і застанецца такім заўсёды. І галоўная каштоўнасць яго — любоў! — не знікла і не знікне. Ты любіла Яна — любі яго ў кожным слабым, няшчасным чалавеку і ты сто, тысячу разоў апраўдаеш яго. Ты ўжо яго апраўдала!
— Госпадзі, адкуль ты ўзяўся на маю галаву, гэткі ўсязнаўца? І гэта ты ведаеш, і тое ты разумееш! Як ты можаш разумець тое, чаго я сама ў сабе не разумею?
— Табе перашкаджае боль, — голас Вадзіма супакоіўся і зрабіўся сумным. — А боль — па маёй частцы, Лёкса. Табе трэба заснуць. Жыццё ўсё паставіць на свае месцы, і не суддзі мы яму, жыццю, — ты ведаеш, пра што я. Мы можам асудзіць ці апраўдаць чалавека, хоць, павер мне, чалавек заўсёды — амаль заўсёды! — заслугоўвае апраўдання. Любы чалавек...
— I я? — вырываецца ў мяне, і я сцінаюся, чамусьці чакаючы смеху, чамусьці ўпэўненая, што Вадзім не можа не засмяяцца ў адказ на гэта няўцямнае прызнанне.
— Ты — больш, чым хто іншы. Бо ты самы лепшы чалавечак на свеце, — нават не ўсміхаецца ён, і ў мяне адлягае ад сэрца: дзесьці вельмі глыбока, пад цяжарам змрочных прадчуванняў і бяссоннай трывогі ўспыхвае якаясьці святлінка, пакуль яшчэ ледзь адчувальная, ледзь улоўная, а — на сэрцы цяплее.
— Абяцай мне, што ты зараз выключыш святло і заснеш!
Я кладу трубку і выключаю святло.
Ноч. Зноў навалілася ноч. Зноў вяртаецца адчуванне бяздоннай у абодва бакі чарнаты, з якой мне трэба, абавязкова трэба выбрацца, а я не магу. Змрок чорнымі цяжкімі хвалямі, ліпкімі ад задушлівай гарачыні, калыхаецца ўшчытную да твару — і я не магу адарваць галаву ад падушкі, не магу расплюшчыць вочы і бачу — бачу! — чорнае калыханне, і кароткія, на адзін перашчоўк гадзінніка, таямнічыя бліскі за ім, і гадзіннік... Надта ж дзіўны гадзіннік. Быццам і той самы, што вісіць на сцяне, у прасценку паміж вокнамі, — аграмадны, чорнага дрэва, з круглым гучным маятнікам і асветленым, падсвечаным аднекуль збоку цыферблатам, і ўсё ж іншы. Я не адразу і ўсведамляю, у чым іншы. Услухваюся, да рэзі ў вачах узіраюся ў яго і, нарэшце, разумею: гадзіннік б’е бесперастанку, і яго роўныя меладычныя ўдары расцякаюцца вакол, на шмат кіламетраў вакол чыстым, злёгку кранутым трывогай звонам — так, бы хто дзесьці ўгары, высока ўгары разгойдвае вялікі звон. Звон часу. Вось жа і на цыферблаце замест двайных рымскіх лічбаў — звычайныя чатырохзначныя: 1942... 1945... 1953... 1956... 1960... Мае гады? Дык тады недзе вышэй, завяршаючы круг, павінен значыцца і той год, той далёкі... апошні... Да рэзі ў вачах узіраюся ў цыферблат, у лічбы, але яны расплываюцца, знікаюць у новай хвалі чарнаты, і позірк зноў бездапомажна чапляецца за самыя першыя з іх: 1942... 1945...
Мільгануў год сёлетні — і ўсё зноў патанула ў змроку, хоць яго, гэты змрок, і разганяюць, адганяюць роўныя меладычныя ўдары. І гэта не ад падушкі я не магу адарвацца, а ад гэтага звону, ад гэтага часу, у які перацякае маё жыццё, перацякае незалежна ад мяне, ад маёй волі, бо ніякі іншы час выбраць я не магу, ды і наогул ніякі час я не выбірала — гэта ён, час, мяне выбраў. І ўсё, што я магла і магу, усё, што змагу, — сцвердзіць сваё імя, каб засталося яно, выбітае на простым надмагільным камені, сярод вялікага мноства іншых імён, імён маёй незлічонай радзіны — сваякоў, падобных і не падобных на мяне, з маім і не з маім прозвішчам.
Я так пільна ўзіраюся ў гадзіннік, у лічбы на цыферблаце, што яны пачынаюць рухацца — зварушваюцца і... і ўзлятаюць! І зусім гэта не лічбы, а птушкі. Чароды птушак. Самых розных. Самых розных форм і колераў, не падобных ні на адну з тых, якія я добра ведаю. Іх так шмат, што яны засланяюць цёмнае неба — здаецца, гэта неба і калыхаецца гарачымі цёмна-светлымі ўсплёскамі. «Гэ-эй! Адкуль вы ўзяліся?» — гукаю я ім, гукаю ў неба, задзіраючы галаву і нават не спрабуючы суцішыць у сэрцы радасць. Нейкую трывожную радасць.
— Гэта птушкі твайго лёсу, усіх чалавечых лёсаў, — спакойна прамаўляе хтосьці ў мяне за спіной. — Птушкі радасці, і птушкі сумоты, і птушкі адчаю.
Паварочваюся, на міг адпускаючы з пагляду птушак: маці. Стаіць, склаўшы, сашчапіўшы на грудзях рукі, і плечы акрыты старой, парудзелай ад часу плюшаўкай, і ў вачах — незнаёмы спакой, спакойнае нейкае здзіўленне. Я пазіраю — і здзіўленне неяк паступова змяняецца трывогай. Мо таму, што я бокам, спатыкаючыся, адступаю ад яе, усё хутчэй і хутчэй, пакуль не кідаюся бегчы, спалохаўшыся за сябе і за сваіх птушак, якія — усе! — паляцелі, ляцяць за мной.
— Куды ж ты?! — роспачна загукала яна мне ўслед. — Куды ж ты, Лёкса? Тут жа твая зямля, тут твой лёс!
Ніжэй апускаюцца птушкі (я чую, як чапляюцца яны за мяне крыламі), ніжэй апускаецца неба (я чую, як яно пачынае ціснуць на плечы), а голас, поўны роспачы і болю, усё гукае, усё гучыць.
— Куды ж ты, дачушка?
— Я вярнуся, — шапчу. — Я потым вярнуся.
І адступае раптам чарната. І вось ужо я бачу не толькі гарачае калыханне птушак на фоне цёмнага, чорнага неба — бачу першы тоненькі праменьчык сонца, бачу сонца ў прасвеце паміж аблокамі, і там, дзе лёг першы праменьчык, бачу шлях. Свой шлях...
Сон, нечакана вярнуўшыся, успыхнуўшы ў памяці, уяўляецца ледзь што не рэальнасцю: заўважаю, што я спынілася пасярод вірлівага вакзальнага натоўпу люду і ўслухваюся ў голас, які так настойліва ўварваўся ў даволі будзённыя думкі пра расклад цягнікоў, пра білет і свой ад’езд у санаторый. Ён усё яшчэ гучыць, гэты голас, і я не спяшаюся яго адпіхваць, не адгароджваюся нейкімі новымі думкамі і клопатамі. Услухваюся ў яго і ў сябе, знаходзячы ў душы не толькі стары і новы, нядаўні боль, але і штосьці незнаёмае — незнаёмую лагоднасць, сцішанасць. Бы душа, няхай і не вырваўшыся з мінулага, усё ж узнялася, вырасла — і ёй адкрыліся якіясьці новыя, іншыя далягляды, іншыя шляхі, над якімі гэтак жа, як птушкі сумоты і адчаю, кружаць і птушкі радасці. Калі, на якім пераходзе надарыцца радасць; адсюль не разгледзець, але ж надарыцца!
І не трэба баяцца балючых думак, не трэба адпрэчваць памяць, бо не бывае радасці без сумоты і гора без адчаю, бо ўсё мінае і ўсё застаецца, калі ёсць вера ў будучыню, вера ў тыя некалькі гадоў ці некалькі імгненняў, якія кожны павінен пражыць і пражыве з годнасцю.
Углядаюся ў ажыўленых і змораных чаканнем незнаёмых людзей — шукаю пацвярджэння сваім думкам і знаходжу: зморшчыны, часам падобныя на глыбокія рубцы, падведзеныя ліловым мяшкі пад вачамі — сляды нялёгка пражытага жыцця ні на адным твары не засланяюць іншага, галоўнага — перакананасці, што ніводнае, нават самае безнадзейнае намаганне не было марным, што жыццё, дадзенае не навечна і не задарма, вартае ўсіх намаганняў і страт.
Сцішаная, заспакоеная няроўным гулам галасоў і крокаў, я ўжо кіруюся да выхаду і не адразу разумею, за што, за каго зачапіўся раптам позірк. Лаўка, застаўленая сумкамі і чамаданамі. Рэчмяшок на каленях у сівагаловага дзядка... Чакай, дык гэта ж той дзядок невысокага росту ў шытай вясковым краўцом світцы, магазінным капелюшы і хромавых, добра начышчаных ботах, якому я паказвала дарогу да музея! Вунь і знаёмы капялюш побач з ім, на крайку лаўкі, і боты гэтак жа добра нашмальцаваны, як і мінулы раз. Быццам і не было гэтага тыдня...
Мне рупіць падысці, загаварыць да дзеда. Стрымлівае адно тое, што ён збіраецца палуднаваць — відаць, перад дарогай: на разгорнутым шматку газеты — кусман жытняга хлеба і нарэзаныя скрылікі сала. Я яшчэ вагаюся, калі дзядок падымае галаву і раптам, згледзеўшы мяне і прызнаўшы, здзіўлена гукае:
— Яй-бо, знаёмая! Дзіва што я ўсё ніяк да сваіх прысмакаў не дабяруся.
— Добры дзень, дзядуля, — раблю я крок да яго, заспетая ў сваёй нерашучасці. — Другім разам у горадзе ці мо не ад’язджалі дагэтуль?
— Перапрашаю, грамадзяначка, — звяртаецца той да сваёй суседкі, вастраносай (нават акуляры не прыкрываюць топкага, дзюбастага носа), няўсмешлівай кабеты, што ні на імгненне не выпускае з позірку два вялікія пузатыя чамаданы, раз-пораз намацваючы іх, то адзін, то другі, прыкрытым крысом паліто каленам. — Можа, вы пасунецеся трохі? Знаёмую напаткаў, сваячку лічы.
Тая косіцца на мяне, незадаволена папраўляе акуляры, падбірае паліто і крыху адсоўваецца, даючы месца, і мне нічога не застаецца, як, падзякаваўшы, сесці, хоць, праўду кажучы, у мяне і думкі падобнай не ўзнікала. Сеўшы ж, усміхаюся, нечакана радуючыся гэтай сустрэчы: штосьці ў гэтым дзядку выклікае безумоўны давер, штосьці ў ім — глыбока добрае, вечнае. Гэткае, як у маёй бабулі Кацярыны. І пазірае ён гэтак жа спакойна-ўважліва, як і яна...
— Як не ад’язджаў? Ад’язджаў, — тлумачыць. — Бабу адну на тыдзень не кінеш на гаспадарцы, анягож? Кволая яна яшчэ, хай перш акрыяе трохі. Вось частуйся, дочка. Свойскае сала, добрае.
Падае скібку хлеба, накрытую тонкім духмяным скрылікам, не слухаючы, бы не чуючы, маіх пярэчанняў і потым маёй падзякі. Няспешна адкусвае ад другой скібкі, перш, па даўняй сялянскай звычцы, адправіўшы ў рот сабраныя ў далонь крышынкі. Есць немітусліва, спакойна, гэтак жа, відаць, як робіць любую патрэбную работу (я міжволі стараюся рабіць, як ён). Пасля гэтак жа няспешна ўціраецца насоўкай, выцягнутай з шырокай кішэні світкі і, акуратна завярнуўшы рэшту ежы і свае няхітрыя прылады ў вузельчыку, ладкуе ўсё ў рэчмяшку.
— Знайшліся мае сыны, як жа! Таму і выклікалі мяне.
— Дзе... знайшліся? — разгубілася я і не адразу адольваю разгубленасць.
— У Польшчы знайшліся. Пад Варшавай галовы склалі. Абодва ў адзін дзень. І Чэсь і Ляксандра.
— Мяне таксама Ляксандрай бабуля звала, — немаведама чаму кажу я ў адказ, а спахопліваюся — трэба б іншае што сказаць! — дзядок згодна ківае галавой і пагладжвае (адным і тым жа рухам непаслухмянай рукі) добра паголеную шчаку: сачу за гэтымі яго рухамі і шукаю нейкія іншыя словы. — Тата ў мяне таксама герой вайны, партызанскі камандзір. Шэсць узнагарод у яго. Толькі ён нядоўга пасля вайны пажыў...
— Вайна дагэтуль людзей забірае, — уздыхае ён, пакасіўшыся на мяне.
— У вас нікога не засталося? — пытаю. — Зусімзусім нікога?
Рука яго на міг як прыстала да шчакі, і ў позірку адразу — недавер. Але, праўда, мільгануў і знік недавер, і зноў роўным мяккім святлом свецяцца вочы.
— Свае людзі вакол — вось і родныя. Вось і мяркуй тут сама. Мы з бабай адыдзем хутка: век жа, лічы, пражыты, а радня паўсюль застанецца, анягож? Пакуль людзі будуць народам звацца, застанецца радня. Гэтак я думаю.
Пазіраю на дзеда з павагай: так паверне, што і слова і не ўставіш, адно пагадзіцца і можаш.
— Ты, дочка, гора, бачу, перажыла.
Уздрыгваю: адкуль ён бачыць?
— Не трэба хаваць гора ад людскіх вачэй і слоў. Гора перабудзецца, а душа ім ачысціцца павінна, вось пра што помні. Мо і абвальваецца на чалавека гора, каб паменела ў ёй, у душы, злосці і неразумення. Анягож?
Я апускаю долу вочы.
Аб’яўляюць пасадку на дзедаў цягнік, а я ўсё не магу выціснуць з сябе ні слова. Пазіраю на дзядка, на яго немітуслівыя, спакойныя зборы і маўчу. І думаю пра тое, што надоўга, назаўсёды ўвайшоў ён у маё жыццё, а чаму, з якой такой прычыны, невядома. Ці мо і сапраўды па-ягонаму выходзіць: свой чалавек — вось і родны?
Перабіраючы паглядам нумары вагонаў, заўважаю, што на захадзе, недзе над гарадской ускраінай і далячынню за ёй, выдзіраецца з шэрані сонца. Спачатку бачу колькі нясмелых яго праменьчыкаў — наўскос па небасхіле, а праз момант у прагале паміж набрынялымі шэранню аблокамі з’яўляецца бліскучы вогненны шар. Ён здаецца цацачным, да яго можна дайсці, дацягнуцца... Разумаю, што гэта проста малюнак з маленства (цацачны шар!), але раз-пораз азіраюся на яго, прабіраючыся цераз натоўп мітуслівага вакзальнага люду.