Ён даведаўся, што памрэ, у той самы дзень, калі карані ўпершыню пасля зімовага нябыту, спачатку насцярожана, а потым усё больш прагна пацягнулі з адталае зямлі яе бунтоўныя п'янкія сокі, і тыя пабеглі вышэй і вышэй, да галін і галінак, да сучка, што з восені ўчэпіста трымаў выпетраны бурштынавы лісток, які можна будзе скінуць толькі тады, калі пупышкі радасна і ўрачыста пырснуць новай пяшчотна-клейкаю зелянінай.
Салодкая дрыготка прабегла па ўсім яго агромністым целе, і клён прачнуўся. Ён страпянуў веццем і ўсцешана ўбачыў са сваёй высачыні тое, што сніў усю доўгую завейную зіму: жоўта-блакітную, як ясны восеньскі дзень, хату, сядзібу, усю невялікую, багатую на сады вёску, поплаў з белымі плямамі гусей і няроўны лілавата-зялёны мур лесу, дзе ён, клён, калісьці нарадзіўся і адкуль прыйшоў летась ласы на садавіну вожык, прыйшоў ды, зладзіўшы ў ямцы непадалёк кубло, так і застаўся ў садзе зімаваць - порсткі колкі клубочак, маленькую кволую цеплыню якога клён адчуваў скрозь сон у зімовую халадэчу.
Захмялелы малады вецер, напоены таемнымі напаўзабытымі ляснымі пахамі, лашчыў ягоныя галіны. У небе цурчэў цененькі струменьчык жаўруковае песні, а ўнізе, пераходзячы ад яблыні да яблыні, гаспадар збіваў шастом чорныя леташнія гнілякі, і ад гэтага маўклівага карчавітага чалавека ў зашмальцаванай скуранцы ішло лагоднае цяпло.
І раптам клён адчуў нешта нядобрае, дыхнула холадам, як быццам на сонца набегла хмара. Але неба было чыстае. Клён зірнуў долу і згледзеў каля сябе суседа.
- Здароў, сусед! - пачуў ён глухаваты голас гаспадара, які закурваў, ссунуўшы на патыліцу велікаватую кепку. - Што добрага скажаш?
- А тое скажу, што каціная ў цябе, сусед, памяць. Яшчэ на Каляды абяцаў гэтую махіну спусціць, а ўжо, между прочым, хутка Вялікдзень.
- Чым жа ён табе замінае? - памяркоўна спытаў гаспадар. - Вішню глушыць, дык абірай маю, хоць сабе вунь тую, акурат твая.
Магутнае клёнава цела на імгненне зрабілася нейкім страшэнна лёгкім, нібы карані пакінулі трымаць яго і нават слабы ветрык мог кінуць яго вобзем і пакаціць, пакаціць некуды туды, дзе няма ні вясны, ні сонца, няма нічога.
- Ты мне зубы не загаворвай, - зноў пачуўся надтрэснуты суседаў голас. - Не па закону гэта. Стаіць на мяжы, а ўвесь цень, между прочым, на маіх сотках. І карэнне ўсё там. Каторы год бульба па гарэху родзіць.
- Колькі мяхоў не дабіраеш? Бяры ў мяне.
- Ты са мной не жартуй. - Клён бачыў, як суседаў твар пакрысе наліваецца чырванню. - Я цябе па-добраму прашу, па-суседску.
Гаспадар дыміў цыгарэцінай, пазіраючы некуды ўбок.
- Болей паўтараць не буду, - з пагрозаю прамовіў сусед і пасунуўся да сваёй сялібы. Кажанаваты, клышаногі і даўгарукі, ён быў падобны да мядзведзя-недаростка, апранутага ў ватнік і разбітыя валёнкі з галёшамі. На паўдарозе сусед азірнуўся і з прыдыханнем выгукнуў:
- Не спілуеш - мы на цябе лейцы знойдзем! Я, между прочым, вецеран калхоза!
Ён праклыпаў міма, і на клён зноў павеяла нечым настылым.
А да гаспадара подбегам кіравалася гаспадыня - невысокая круглявая кабета ў плюшаўцы.
- Што гэта Сымончык прыходзіў? Зноў?
- Але. - Гаспадар кінуў недакурак і затаптаў яго ботам.
- Не дам!
- Не дурніся, Ганна. Не будзем праз дзерава з чалавекам заядацца. Які ні ёсць, а сусед.
- Не дам!
Гаспадар перамаўчаў.
- Ну што маўчыш, як той клён?
- Прыедуць хлопцы, трэба пілаваць.
І клён зразумеў, што гэта - апошняе слова.
Начамі, калі вёска засынала кароткім вясновым сном, ён успамінаў.
Клён усё памятаў. Яму здавалася, што ён памятае яшчэ той час, калі быў семкай-крылаткай на галіне свайго разлогага бацькі з шырознымі далонямі лісцяў.
Ён памятаў той далёкі-далёкі дзень, калі ў лес прыйшоў чалавек з рыдлёўкаю і, асцярожліва падкапаўшы кволыя карэньчыкі, панёс яго ў вёску, каб стаць яго першым гаспадаром.
Клён падымаўся ўжо вышэй хаты, калі аднойчы прачнуўся ад ляманту сваёй першай гаспадыні і ўбачыў, як нейкія людзі вывелі гаспадара на падворак, збілі з ног і доўга, з асалодаю дратавалі яго ботамі, раз-пораз выгукваючы: «Бе-ла-рус! Пся крэў!» Яны забралі гаспадара з сабою, і клён больш не ўгледзеў яго на дарозе, якою вярталіся з горада.
Яго цяперашні гаспадар быў тады белагаловым накольнікам, з якім ён дзяліўся ўвесну сваім салодкім сокам. Яны раслі разам. Яны разам бачылі, як аднаго дня паўз вёску, у той бок, куды ўвечар апускаецца сонца, ішлі танкі з чырвонымі зоркамі і як праз два гады стуль паўзлі іншыя танкі з чорнымі павукамі. Клён памятаў, як гарэла вёска і ў начным чарноцці хаты цвілі велізарнымі і жудаснымі чырвонымі кветкамі.
Але найчасцей яму чамусьці прыгадваліся тыя дзіўныя патайныя ночы, у якія малады гаспадар пільнаваў сад у пастаўленым пры самым камлі будане і штоночы з цемры ўзнікала зграбная, як рабінка, дзявочая постаць. Гаспадар браў дзяўчыну за рукі, яны сядалі поруч на шаматлівае сена, і клён узрушана і шчасліва адчуваў сябе сведкам нейкай найвышэйшае таямніцы і, поўны нязвыклага хвалявання, баяўся нават шапацець лістотаю.
А пасля ў яго зялёнай засені падвешвалі ў летнія дні калыску: спярша са старэйшым, Волесем, а тады з малодшым, Вацем. Потым тыя навучыліся лазіць па ім, і клён неяк светла і падмалоджана чуў цеплыню іхніх дзіцячых рук, слухаў іх падобныя да шпачыных галасы і гадаў, каторы з малых стане яго трэцім гаспадаром.
Ён памятаў і дзень, як услед за старэйшым братам з пашарпанаю валізкай выправіўся ў вялікі свет малодшы, Вацік, і ён, клён, зразумеў, што трэцяга гаспадара ўжо не прычакае.
Клён усё памятаў.
Суботняга вечара клён пачуў, як гаспадар з сынамі выйшаў на ганак падыміць перад сном.
- Кляновіку яшчэ няма? - Было цёмна, але клён адразу пазнаў голас Ваціка.
- Не падсочваў... - неахвотна адгукнуўся гаспадар, і клён здагадаўся, што гаспадар яшчэ не казаў сынам пра тое.
- Магазін у вас, ацец, заўтра адкрыты? - Гэта старэйшы, Волесь.
- Робіць. Купіць што хочаш?
- Піўца трэба будзе ўзяць.
- Возьмеш... - і, памаўчаўшы, гаспадар сказаў: - Работа, хлопцы, ёсць на заўтра. Клён пілаваць будзем.
- Нашто яго пілаваць? Хай стаіць, красавéц, - пазяхаючы, азваўся Волесь.
- Навошта, тата? - прамовіў Вацік. - Гэта ж па дзеду памятка.
- Сымончыку ён як бяльмо на воку. Скардзіцца гразіўся...
І клён зразумеў, што гэта будзе заўтра.
Раніца была ясная, але стылая ад ночы, і жаўрукі заліваліся на ўсю шчырасць, грэючыся ад цяпельцаў сваіх песенек. Клён слухаў іх і чакаў.
Судьбе не раз шепнем:
Мерси боку...
- Ну пачалі, ці што, - абарваў на паўслове сваю песню Волесь. - А то першачок скісне.
Клён заўсёды здзіўляецца, слухаючы старэйшага гаспадаровага сына. Яму здаецца, што гэта не Волесь, а нейкі іншы, адно падобны да яго бялявы хлапчук калісьці ціха, употайкі размаўляў з ім, клёнам, апавядаючы пра свае дзіцячыя радасці і крыўды, пра ровар, які бацька абяцаў яму купіць да дня нараджэння, як быццам гэта нехта іншы горкімі слязамі плакаў пад ім, калі гаспадар спляжыў у садзе старую грушу...
А гаспадар марудзіў, то пазіраючы пад ногі, то мераючы яго, клён, вачыма.
Вацік падняў пілу да плечука, стрэльнуў усцяж палатна вокам і з прыхаванаю надзеяй сказаў:
- Не возьме.
- Возьме! Давай, ацец! - прыспешыў Волесь, забіраючы пілу. - Як гаварыцца, раней сядзем, раней выйдзем.
Клён чакаў. Ён не баяўся, бо пражыў дастаткова для таго, каб не страшыцца смерці. Ён чакаў, уяўляючы, як карані яшчэ будуць роспачна гнаць з зямлі салодкі сок, а шырокае пнішча ўжо ўсцешана і густа абсядуць задаволеныя стракатыя мятлушкі, але ён ужо не пабачыць гэтага, бо сталёвыя зубы ўгрызаюцца ўсё глыбей і глыбей, штоімгненне абрываючы некалькі нітачак-повязяў, якія яшчэ лучаць яго з зямлёю, з жыццём.
- Вунь і памочнічак ідзе. - Волесь выпрастаўся і ацёр з ілба пот.
Да пільшчыкаў цюпаў сусед.
- Ага, надумаліся ўсё ж. - Ён секануў рубам далоні па стаўбуры, і гэты дотык здаўся клёну страшнейшым за пілу.
- А што, дзядзька Сымон, у вас ужо не вітаюцца? - спытаўся Вацік.
- Здароў, здароў, сусед. Нешта ты ніяк па-гарадскому, между прочым, гаварыць не навучышся.
Вацік не адказаў.
- Давай пацягаю, - задаволена прапанаваў сусед Волесю.
- Прашу, - з гатоўнасцю адгукнуўся той.
- Не трэба. - Вацік пераняў у брата пілу.
- Іш ты, пеўнік малады!..
- Ішоў бы ты, Сымон... - сказаў гаспадар.
- Глядзіце, каб на свае соткі завалілі.
Сусед з блукліваю ўсмешачкай на твары пацягнуўся прэч.
- Куды гэта маць падзелася? - мяняючы праз колькі хвілін бацьку, запытаў Волесь.
- У Тэклінай дачкі ў адведках, - азваўся гаспадар.
- Знайшла дзень. Не каб чэсным тружанікам чарку паднесці, не адхадзя ад касы.
Клён убачыў, як Вацік адпусціў пілу, разагнуўся, збіраючыся штосьці сказаць, але толькі плюнуў. А старэйшы брат, муркаючы сабе пад нос, нават не змеціў нічога, і клёну падумалася, што ён так і не паспее зразумець, што адбылося з Волесем.
Повязяў з каранямі амаль не засталося.
Вось перарвалася апошняя нітачка, і клён адчуў, што ў ягоным целе ўжо няма бязлітаснага сцюдзёнага жалеза. Некалькі імгненняў, і ён страціць прытомнасць, каб ніколі больш не вярнуцца да яе. Але якраз у тым баку, куды яго ўсё мацней хіліла, пад шапкаю жухлага леташняга лісця спаў вожык, і клён з астатніх сіл трымаўся.
- Давайце хутчэй! - Голас Ваціка зазвінеў. - Не магу глядзець, як ён спілаваны стаіць.
Гаспадар з сынамі ўпёрся ў стаўбур трыма жардзінамі, і апошняе, што адчуў клён, была вострая шкадоба да невінаватага вожыка...
- Кубы два дроў будзе, - сказаў старэйшы сын, паляпаўшы па камлі. Але клён ужо не пачуў настыласці, якая ішла ад шырокай Волесевай далоні.
1982