1
Град пабіў усё на полі,
сонца рэшткі дапаліла.
Супраць гэткай горкай долі
не паможа нават сіла.
Вёскі ўсе асірацелі,
зарабляць пайшлі мужчыны.
Хто застаўся, тыя елі
хлеб бульбяны ды з мякінай.
Гэта казка больш на праўду,
хоць і горкую, падобна.
Век яе не памінаў бы
пры жыцці сучасным, добрым.
Але каб мы лепш цанілі
тое ўсё, што зараз маем,
мы аб той страшэннай хвілі
і цяпер успамінаем.
Тры сыны раслі ў мамы,
тры сыны раслі ў таты.
Разумелі ўжо і самі,
што пара шукаць занятак.
Бо адкуль бацькі старыя
будуць браць для іх спажытак?
І суседзі гаварылі
ім пра гэта ўсё адкрыта.
Вось аднойчы, нейкім святам,
пры сняданні тата кажа:
- Бедна, хлопцы, наша хата
і нясмачна наша каша.
Ад адной худой кароўкі
малака ўсім не хапае.
Не памогуць нам гаворкі,
трэба рада тут другая.
Трэба вам ісці у людзі,
пабываць вам у народзе.
Хто пытае - той не блудзіць,
хто шукае - той знаходзіць.
Справа ясная, як сонца.
Спрэчак жадных быць не можа.
Падняліся зразу хлопцы
рыхтавацца ў падарожжа.
Сын старэйшы просіць тату:
- Дай пінжак ты мне ў дарогу.
Бачыш сам - халаднавата,
будзе ўсё ж мне дапамога... -
Усміхнуўся тата сыну:
- На, сынок, хоць ён апошні.
Больш работай грэй ты спіну
ля варштата ці на пожні. -
Сын сярэдні у матулі
на разжыву просіць так жа:
- Дай мядзяную каструлю,
есці ў ёй смачней насмажаць.
- Хоць адну каструлю маю, -
забяры яе з сабою.
Толькі ўсё ж табе параю:
спадзявайся не на тое.
Калі будзеш працавітым,
знойдуць людзі частаваць чым.
Будзе стол заўжды накрыты,
не спытаюць посуд матчын... -
Сын малодшы не пытае
у сваіх бацькоў нічога.
- А табе, сынок, якая
трэба з хаты дапамога?
- Калі вы дасьцё дазвол мне,
цвік адзін хацеў бы ўзяць я,
каб пра хату нашу помніць
і на вас не забывацца... -
Задзівіўся крыху тата:
вельмі просьба ўжо малая!
А браты смяюцца з брата:
«Галава яго дурная!»
- Што ж, сынок, - бацькі гавораць, -
мы табе ў тым не адмовім.
Выбірай які-каторы,
нас не ўспомні дрэнным словам...
- Я вось той вазьму, што вешаў,
кладучыся спаць, адзежу.
Для мяне ён самы лепшы,
будзе памяткай мілейшай!
Абцугамі цвік ён вырваў
на ўспамін і дапамогу.
А браты з усмешкай хітрай
паглядзелі на малога...
Развітаўшыся з бацькамі,
ў свет пайшлі ад іх сыны ўсе.
А малодшы, меншы самы,
на пагорачку спыніўся.
Шапку зняў і глянуў моўчкі
на сваю старую хатку,
дзе хусцінкай церла вочы
па сынах-вандроўцах матка...
Падышлі да раздарожжа.
Там спыніліся ўсе трое.
Кажуць большыя варожа:
- Сцежкай ты ідзі другою!
Мы усё ж ткі маем нешта:
я - пінжак, а ён - каструлю.
Хоць прадаць іх можна, зрэшты,
калі будуць плечы муляць.
А з цвіком - які ты дольнік?
Ён нічым не дапаможа.
- Што ж, браточкі, у наваколлі
многа сцежак і дарожак...
2
Меншы брат ідзе ад ранку.
Сонца стала на абедзе.
Бачыць - перад ім фурманка
па дарозе торнай едзе.
Раптам адляцела кола,
пакацілася з дарогі.
Вось схілілася дадолу,
чырканула, як нарогам.
Тут адразу коні сталі.
Злез фурман. А хто не злез бы?!
Толькі крэкча: «Крыху б сталі
ці кавалачак жалеза!»
Ані лесу, ані вёскі -
толькі поле ды каменне.
«Вось загвоздка дык загвоздка!» -
Стаў фурман у задуменні.
Падыходзіць хлопец: - Дзядзя!
Не гаруйце. Цвік я маю.
Зараз з вамі ўсё наладзім! -
І з кішэні цвік вымае.
- Толькі вас папераджаю:
цвік мне дораг, з роднай хаты.
Вам яго я пазычаю,
будзе ён назад узяты.
Засмяяўся падарожны:
- Хлопец, бачу, ты - гарэза!
Цвік аддаць, бясспрэчна, можна,
ў кузні знойдзем мы жалеза...
Падкацілі хутка кола.
Тым цвіком замацавалі.
Стаў ізноў фурман вясёлы:
- Ну, сядай, паедзем, малец!
Мы у кузні ўсё падправім.
А табе, сынок, падзяка!
Вельмі добра выйшла справа!
І дадумаўся б не ўсякі! -
Толькі ён крануў за лейцы,
коні зразу поўным ходам.
Так даехалі да месца
без ніякае прыгоды.
3
Кавалю маленькі клопат:
мерку зняў, адсек жалеза,
напаліў. У рукі молат -
і загвоздка ў вось палезла...
А малы ўсё разглядае.
Тут яму усё цікава.
Кажа: - Музыка якая!
Эх, і добрая ў вас справа! -
Засмяяўся майстар гучна:
- Гэта так табе здаецца!
Калі хочаш, стань падручным,
ёсць якраз пры мне і месца.
Сын ляжыць мой у бальніцы,
покуль выйдзе - ты пабудзеш.
А пачнеш пры мне вучыцца -
рамяство сабе набудзеш.
Будзе харч табе, кватэра,
дам і грошы за работу. -
Хлопец нават не паверыў.
Згоду даў з усёй ахвотай.
Ля мяхоў кавальскіх стаў ён,
ля кавадла памагае.
Працавіты хлопец, спраўны,
што пабачыць, што спытае.
Стаў каваць памалу дробязь.
А драбніц патрэбна многа.
Ён і вучыцца, і робіць,
на сваю ўзышоў дарогу.
Хоць не майстар, але можа
зарабіць кавалак хлеба.
А яму у падарожжы
большага пакуль не трэба.
Але скончылася рата,
трэба некуды падацца:
майстраў сын прыйшоў дахаты,
з бацькам стаў ізноў на працу.
Атрымаў хлапчына грошы,
даў падзяку за навуку.
Зноў пайшоў у падарожжа,
клунак свой узяўшы ў рукі.
4
Многа ён прайшоў ці мала -
хто тут лічыць або мерыць? -
Сонца ўжо на захад стала,
адчыніла ночы дзверы.
Бачыць хлопец: ля дарогі
невялікі дом якісьці.
А пры доме, ля парога,
дзед стаіць і куртку чысціць.
Нечакана куртка тая
з рук звалілася ў травіцу.
- Трэба вешалка б якая, -
кажа хлопец. Дзед сварыцца:
- Ад зямлі ўсяго тры пядзі,
а мяне вучыць прыйшоў ты!
- Мы, дзядуля, ўсё наладзім,
будзе месца для работы!
Хлопец цвік дастаў з кішэні,
камень зручны ўзяў на доле.
Цвік убіў ён у прысценне,
дзеда зразу задаволіў.
Той аж засмяяўся нават,
як на цвік павесіў куртку,
бо сваю закончыў справу
за адну ўсяго мінутку.
- Вось дык хлопец! Скуль ты гэткі?
Ну, зайдзі ж да нас у хату,
будзеш нашым госцем, дзетка.
Ты - не дрэнны памагаты! -
А у хаце гаспадыня
і вячэру згатавала.
Павячэраў хлопец з імі
не занадта і не мала...
Распытаў дзед падрабязна:
- Як, адкуль, куды, чаго ты? -
Быў адказ кароткі, ясны:
- Я іду шукаць работы...
- А рабіць што-небудзь можаш?
- Я каваль. Кую, што хочаш.
Засмяяўся дзед: - Ой, божа!
Насмяшыў мяне ты, хлопча!
Малады яшчэ ты дужа
падымаць у кузні молат.
Рамяство маё адужаць -
гэта іншая размова.
Я кравец. Вучыся шыць ты.
Заставайся жыць са мною.
Тут і цёпла, тут і чыста,
развітаешся з бядою...
Прапанове хлопец рады.
Працаваць пачаў на золку.
Не цяжкія ўсе прылады
у краўца: напарстак, голка.
Пры пачатку новай справы
не мінеш ніколі грэху:
то прышыў не так рукавы,
то няроўным швом праехаў.
Але ўсё ж даходзіць толку,
пазнае ўсё лепш работу.
Неслухмянай той іголкай
ён штаны ўжо шые з корту.
Сам кравец спачатку кроіў,
заглядаў на ўсе драбніцы.
А цяпер сваёй рукою
хлопец кроіць не баіцца...
Час мінуў так немаленькі,
ды бяда прыйшла аднекуль:
захварэў кравец старэнькі,
а пасля спачыў навекі...
Не паможаш тут слязою
і ніякім іншым чынам...
Развітаўся з удавою
і пайшоў у свет хлапчына.
Выдраў цвік ён свой з прысцення,
што прынёс сюды калісьці,
палажыў яго ў кішэню
перад тым, як з хаты выйсці...
5
Хлопец зноў прайшоў нямала,
трэба недзе і спыніцца.
Як на тое, набягала
з небакраю навальніца.
Бачыць ён такую справу:
з хаты выбегла бабуля
да сваёй бялізны жвава,
бо і ў хаце гром пачулі.
Ветрам цвік якраз зламала,
на якім канец вяроўкі.
Ухапіла, затрымала,
але мала ў гэтым толку!
Падбягае хлопец: - Будзе
вам, бабуля, дапамога!
Каб бялізну не забрудзіць,
цвік прыб'ю замест старога. -
Борзда цвік дастаў з кішэні,
падхапіў на доле камень
і забіў у вокамгненне
цвік той спрытнымі рукамі.
А пасля канец вяроўкі
заматаў, на вузел сціснуў.
- Вось уся вам і гаворка.
Пачынайце браць бялізну. -
Просіць юнака старая:
- Памажы насіць мне, хлопча.
Хлопец добра справу знае:
замарудзіш - дождж намочыць...
Гаспадыня пачастунак
для памочніка рыхтуе.
Кажа: - Вешай, хлопча, клунак,
бо у нас і заначуеш.
Гаспадар - шавец вясковы.
Пачалася ў іх бяседа.
А пасля і прапанова
за бяседай вышла следам:
- Бачу, што ты хлопец здольны.
Заставайся жыць у нас ты.
Ёсць якраз варштацік вольны,
насукаем заўтра дратвы...
Ты спачатку будзеш латаць,
потым - шыць пачнеш памалу.
З рамяством не будзеш плакаць -
хлеба будзеш мець кавалак.
Павячэралі, паспалі,
раніцой за працу селі.
Ўсё было - і шыла ў палец,
і цвічкі у столь ляцелі...
Трэба толькі мець ахвоту
і упартую натуру.
Навучыўся шыць ён боты,
хоць псаваў спачатку скуру.
Пояць, кормяць, а ў дадатак
і рубель які падкінуць.
Пачынаючы ад латак,
з часам стаў шаўцом хлапчына.
Кажа майстру ён аднойчы:
- Мне пара дамоў вяртацца. -
Майстар хлопцу: - Што ж, сыночак,
добра ў свеце, лепш пры матцы. -
Накупіў юнак тавару
і пашыў сам чаравікі.
Чаравічак гэтых пару
панясе праз свет вялікі.
Прынясе, аддасць матулі:
- Шыў табе сваёй рукою! -
А яна яго прытуліць
і падзякуе за тое...
Развітаўся ён сардэчна
і з шаўцом, і з гаспадыняй.
Клунак свой узяў на плечы
і пайшоў з сям'і гасціннай...
Не забыўся цвік узяць ён.
Захаваў яго ў кішэні -
успамін аб роднай хаце,
успамін пра ўсе здарэнні...
6
Ён ішоў дамоў паволі,
дзе далінай, дзе праз гору.
Начаваў і пад ялінай,
над якой зіхцелі зоры...
Вось і горад блізкі самы,
і да вёскі недалёка.
Уваходзіць ён у краму,
на тавары кінуў вокам.
Бачыць: там пінжак знаёмы,
той, што брат узяў у таты.
Брат прадаў яго, вядома, -
ён на тое быў узяты.
Адкупіў пінжак хлапчына,
перайшоў да новай крамы.
Перавёў разок вачыма:
рэч знаёмая таксама!
Там мядзяная каструля -
матчын дар другому брату.
Меншы сын сваёй матулі
прынясе яе у хату.
Закупіўшы падарункі,
ён пайшоў, урэшце, двору.
Хоць ісці нялёгка з клункам,
але ў добрым ён гуморы...
Падышоў да роднай вёскі,
вось і хата выглядае.
Праз акно - святла палоска:
«на камінку корч палае».
Бо на газу не ўзабрацца...
Ля стала бацькі сядзяць там.
Каля іх два абадранцы:
брат сярэдні з большым братам.
Не знайшлі нідзе работы, -
так яны бацькам гавораць, -
пазбівалі толькі боты,
каштавалі многа гора...
- Ах, мае вы галубочкі, -
каля іх бядуе маці, -
дасталося вам, сыночкі,
не лягчэй і ў нашай хаце.
Гаравалі ў белым свеце
і разуты, і раздзеты...
Смалякамі ў хаце свецім,
дачакаць нам цяжка лета...
Суцяшаюць маму хлопцы:
- Мы вясной усё здабудзем!
Як прыгрэе добра сонца,
пойдзем зноў тады мы ў людзі.
Нам каб зімку перабіцца! -
Ды бацькі сынам не вераць...
Меншы сын, не чуўшы быццам,
адчыніў раптоўна дзверы.
З клункам ладным цераз плечы
ён ідзе адразу ў хату.
- Добры вечар, добры вечар,
дарагія мама, тата!
Я да вас прыйшоў, урэшце,
прынімайце падарункі!
Цяжка іх было данесці,
натрудзіў я плечы клункам.
Вось вазьмі пінжак свой, тата!
І мядзяная каструля
зноў вярнулася у хату, -
прынімай яе, матуля.
Чаравічкі - дар мой, мама.
Іх пашыў сваёй рукою.
Грошы вам прынёс таксама,
каб не знацца вам з бядою.
Я - каваль, кравец, шавец я.
Звык да ўсякае работы.
Зараблю, як мне здаецца,
каб не знаць старым вам клопат...
Вось і цвік, што ўзяў ад вас я.
Ён памог мне і нядрэнна!
З ім пра вас не забываўся,
з ім я згадваў нашы сцены...
Малаток узяўшы ў рукі,
цвік ізноў забіў на месца.
А якая тут навука,
кожны сам хай разбярэцца.
7
Гэта казка больш на праўду,
хоць і горкую, падобна.
Век яе не памінаў бы
пры жыцці сучасным, добрым.
Але каб мы лепш цанілі
тое ўсё, што зараз маем,
мы аб той нялёгкай хвілі
і цяпер успамінаем.
Вам адкрыты шлях вялікі
да навукі і да працы.
Вам не трэба з нейкім цвікам,
як хлапцу таму, цягацца.
Рамяство даюць у школе,
каб лягчэй дайсці да мэты.
Але, дзеці, ўсё ж ніколі
не забудзьце казкі гэтай!