Адаму Бабарэку
Пасылаў свае думкі не раз,
як дэпешы без адраса, ў далі.
У прасторах іх след не загас,
яны пошчак заўжды выклікалі.
Я цяпер перагледзеў свой шлях:
вось памылкі,
а вось —
дасягненні.
Хоць і добра быў вышыты шляк —
для будзённага ўсё ж ткі адзення.
Урачыстыя нашы гады,
пераможнае нашае заўтра
заклікаюць:
— Гартуйце рады
і гартуйце вы дух свой упарты!
Не зракаючыся хараства,
не пад слова біблейскіх прарокаў,
я кажу:
— Не працуе хто сам,
зневажае той працу наогул.
Творчы шлях мой нязменна адзін,
я шукаю для сіл сваіх выйсці.
Ты, Адаме, мне кажаш:
— Ідзі,
з пераломнага часу каб выйсці!
За натхненне табе прысвяціў
гэты твор пераходны, ламаны.
У жыцці давялося ісці
да яснот
праз імглу і туманы.
Калі сцісне дачасна імглой,
ты скажы:
— Хоць пагаслі зарніцы,
ды над нашай савецкай зямлёй
будзе вечна зіхцець Мілавіца...
Надышла і восень непрыкметна,
гаспадарыць на маскоўскіх скверах.
На курорты выехала лета,
на далёкі чарнаморскі бераг.
Дрэвы ў канфеці гуляюць з ветрам
на нястрыжаных з вясны бульварах.
Часам сонца усміхнецца ветла
засмучоным, малакроўным тварам.
Пагуляць не выйдзеш адвячоркам,
бо надвор’е дрэнна спланавана.
І на небе — хоць бы табе зорка,
і на небе — дываны з туману.
Месяц вельмі хоча асвятліць нас,
ды, відаць, не соладка самому:
вецер хмару на яго націснуў
і
— Не рыпайся,— крычыць,— ягомасць!
Журавы на поўдзень мілі мераць,
ад прастуды кашляюць з аддалі.
Ах вы, люмпен-крылыя стварэнні!
Аспірыну, мабыць, і не зналі?!
Гусі шэрыя спяшаюцца, гавораць:
— У далёкі край з свайго мы краю...
А гудок, так ласкава, над горад:
— Пачакайце!
Я вас запытаю...
Не спыняюцца яны ў прасторы,
развітальнае пяюць сталіцы.
З ліквідатарскім такім настроем
не магу ніяк я пагадзіцца.
Лепш за ўсё,
дамоў прыйшоўшы з працы,
у развазе з кнігамі сябрую.
Творцаў даўніх музыка пульсацый
паўстае,
праносіцца,
чаруе.
Галасы вякоў да нас прыходзяць
і знікаюць зноў за небакраем.
Нас хвалюе шчырая іх споведзь,
але мэту мы сваю шукаем...
Раптам —
стук у дзверы.
Падыходжу.
Госць жаданы,
лістаносец.
— Ліст вам!..
Незнаёмы почырк і жаночы.
Я чытаю,
ўспёршыся на ліштву.
«За вашай творчасцю даўно сачу
(наколькі падыходзіць слова «даўнасць»).
Пішу цяпер, жадаючы пачуць
адказ на некаторыя пытанні.
Адказу гэтага бадай няма
у крытыцы, у кругабежнай прэсе.
Канкрэтнага не кажучы,
яна
нагадвае туман у цёмным лесе.
Напішуць:
«Добра ўсё, у самы раз!» —
а заўтра:
«Брак настрояў пралетарскіх!»
Не крытыка, а нейкі самавар:
усё залежыць ад старонняй ласкі.
І ўражанне ствараецца само:
гуляе крытыка у «лішку-цотку»,
замкнула аб’ектыўнасць на замок
і задаволена на «сто адсоткаў».
Пра здавальненне нешта не чутно
у чытачоў, ды, пэўна, ў вас самога.
Мяне у вас цікавіла даўно
ідэалогія, кірунак, мова.
Чаму у песнях вашых нестае
адной маленькай справы —
чалавека?
Хіба пачуцці ўсе яго,
мае
не закранаюць вашыя павекі?
Знаходжу ў песнях кветкі, палыны,
рассыпаныя скрозь пялёсткі...
Любоў да нашай роднай стараны,
да саламяных стрэх і вёскі...
І так далей,
і так далей — адно,
або штодзённая прысяга Беларусі.
Ёй прысягалі шмат разоў, даўно.
Навошта зноў?
Дзіўлюся я, дзіўлюся!
Калі чытаеш песні вашы ўсе,
здаецца, што бязлюддзе у краіне,
што ветры буйныя паэта наш пасе
або на выспе у самоце гіне.
Калі ж людзіна ў песні мільгане,
дык так пададзена, што проста дзіва.
От, не раўнуючы, маўляў, даўней
моладзь на коляды «казу» вадзіла.
Не то жыве, не то рыпіць «каза»,
гаворыць тое, што крычаць над вухам...
І хочацца такое вам сказаць,
што нават сорамна самой мне слухаць...
Спытаюся, ці думалі калі
вы пра вагу узятых абавязкаў?
Ці бачыце, куды цяпер зайшлі,
ці бачыце, скажыце, калі ласка?
Чаму ўсё так? Ці доўга будзе так?
Жабрацтва духу — не вялікі гонар.
Аджа ж літаратура — не тартак,
не пагулянка з клёцкамі за горад...
А покуль што — на гэтым і канец.
Ад вас не вымагаю абяцанкі,
што будзеце пісаць адказ вы мне.
Бывайце!
Наста Нарутавічанка
Р. S.
У кожным разе — адрас у лісце.
За ваш адказ — удзячна буду вельмі.
Увосень, можа веры не дасце,
такі настрой, як у якой пустэльні...»
Даць адказ? — Перамажы ж віхуру!
А пакрыўдзіцца — няма прычыны.
Шмат гавораць пра літаратуру,
але гэта, гэтая дзяўчына...
Я пакінуў кнігі ў гэны вечар,
і спакой мяне зусім пакінуў.
Толькі крыўда захавана шэпча
і расце няўцямна, штохвілінна.
На каго? — Ды на сябе самога!
«Ці ж паэзія вам пагулянка?!»
Ах, сказалі праўды вельмі многа
вы, таварыш Нарутавічанка!
Адказаць вам думаў пра кірунак,
напісаць амаль трактат пра гэта.
Але ж час такі гаючы трунак,
усцішае палкасць і ў паэтаў.
Ліст паклаў у кніжку запісную,
дзень, другі — і гутарка старая.
Вашы словы, як праз сон, я чую,
а часіна вострасць іх сцірае...
Да вакзала пехатой прастую,—
так прыемна ў рокаце няспынным.
Ад Грузін праходжу на Цвярскую:
скрозь — жыццё, электрыка, машыны.
Заўтра Мінск... Расце ён разам з намі.
Хутка будзе горадам сапраўдным.
Упрыгожаць фабрыкі мурамі
яго выгляд, крыху старадаўні.
Па Савецкай прабягуць трамваі
у прадмесці, аж да вёсак бліжніх.
Гэта будзе памятка жывая
ўпартасці прыгнечаных калішніх...
Так іду і разважаю ў думках,
а навокала — Масква-красуня.
Ноч пяройдзе цераз горад хутка,
вуліцы ж нямоўчныя пульсуюць...
Шмат гадоў паветра п’е маскоўскае,
маладосць кунежана Масквой.
Нават пліты, пасля дожджу коўзкія,
ласкава нітуюцца з хадой.
Шум ліецца кволаю атрутаю,
кліча-вабіць ён на свой пасад.
Зачаруе, скорыць і ахутае...
Сэрца, ты не глянеш больш назад!
Сотні тысяч, з вуснамі гарачымі,
з зыркай палкасцю сваіх вачэй,
камяніцы нават перайначылі,—
неяк дыхаецца ў іх лягчэй.
Рух расце, мацнее, пашыраецца,
зоры дзівяцца з сваіх вышынь.
Ах, якое шчасце гэта раніца
і размах для творчае душы!
Дзедзічы няўдзячнай самай спадчыны
і удзельнікі вось гэтых дзён,—
мы эпоху хараством адзначылі,
мы адзначылі эпоху хараством.
Сотні тысяч, з вуснамі гарачымі,
з зыркай палкасцю сваіх вачэй,—
мы жыццё дашчэнту перайначваем,
перайначым жа яго хутчэй!
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
З пільнай увагай гляджу праз акно,
бачу знаёмыя месцы ізноў,—
Вязьма пахмурна глядзіць праз туман,
руху чамусьці у Вязьме няма...
Бачыш — праносіцца Дарагабуж,
горда трымае лясы на гарбу...
Вось яно, Ярцава — дугі святла,
фабрыкі ткальныя быццам са шкла.
Чорную ноч даканалі агні,
ператвараюць на светлыя дні.
Будучнасць наша з варштатаў і кол
кліча загадна: зірні навакол!
Свету старому мы вытчам дары:
саван магільны, каб шчыльна закрыў.
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
З гор паглядае прыгожы Смаленск
цераз прысады і вежы свае.
Замак і цэрквы ў даліны глядзяць,
новыя дні ім прыйшлося зазнаць.
Тут адбываліся бойкі не раз,
тут задрамаў, затрымаўшыся, час.
Сённяшняй бойкі не чулі вякі,
гэтакай моцнай не зналі рукі.
Грознай паводкай прайшлі па зямлі,
новы тастамант сусвету далі...
Сціх і скарыўся магутны Дняпро...
Вось Беларусі савецкай парог.
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
Я прыгадаў сваю вёску, лясы,
родныя песні і галасы.
Час захаваў мне размову адну,
я ўспамінаю, пакуль не засну.
«Ідуць гады, лятуць яны,
кладуць адбітак свой навокал.
Няўцямна прыйдзеш да труны,
здавалася б, яна далёка...
Лятуць гады над намі ўдаль,
як птушкі ў вырай, у прасторы.
І, непрыкметныя амаль,
крыламі шастаюць, гавораць.
За імі музыку чуваць,
у ёй і радасць, і самота.
У ёй і людзі, і трава,
і багуністае балота...
Сягоння ты жыццё пачаў,
маё ж усё — было учора,
адлюстравалася ў вачах
і знікне у нябыце скора...
А сонца будзе зіхацець,
як і раней, над белым светам,
правёўшы сёлетніх гасцей,
чакаючы другіх на лета.
Вось мы пытаемся калі:
чаму не так, а накш бывае?
Заўжды цікаўныя былі,
той і не блудзіць, хто пытае.
Казалі мне калісь даўней —
любіў адзін вось так пытацца.
Не дапытаўшыся ў людзей,
хадзіў да сонца у палацы...»
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
Час даганяем ці шчасце сваё?
Новую песню складаем-снуём...
Быццам пад сцягам іскрыстым, праз ноч
мкнецца цягнік і грукоча адно:
«Славу спявайце працоўнай сям’і —
перамагла яна цяжкасці міль...»
Колы ляскочуць, грыміць паравік,
зноў успамін нарадзіўся, узнік.
Байка разгортваецца ў цягніку,
думкі, як хвалі, няспынна бягуць.
«...Жыў чалавек адзін у нас,
цікаўны вельмі і дапытны.
Ён гэтым у зубах навяз,
пытаннямі усім апрыкраў.
— Чаму вось так, чаму не так? —
пытаецца ў людзей вясковых.
Не задаволіцца, дзівак,
на два ці тры якія словы.
Казалі людзі, хто што знаў,
а ўрэшце — дзе ж пра ўсё і ведаць?
— Чаго ты, кажуць, зажадаў?
Каб разумней быць за суседа?
Як ні старайся, а памрэш
ты дурнем, браце, гэта пэўна.
Няможна раскусіць арэх,
не сашчыкнуўшы яго з дрэва...
Аднойчы гэты дзендзівір
пачуў, а мо і сніў, знянацку,
што студню князь адну зрабіў,
ды вельмі ж неяк па-дзівацку.
І зруб звычайны — моцны дуб,
а дны — аж тры, на ліха тое:
мядзяным ён замкнуў ваду,
ніжэй — са срэбра, залатое...
Не спіць, не есць Цікаўны той,
пытае у людзей парады.
А тыя круцяць галавой:
былі б і самі ведаць рады.
Пасля адзін старэнькі дзед
парадзіў запытацца ў сонца:
яно над светам шлях вядзе
і многа ведае бясконца.
Дзяцюк усцешыўся тады,
паслухаў розуму старога.
Куды не дойдзе малады? —
Збіраецца ісці ў дарогу.
Акраец хлеба ў торбу ўзяў,
кавалак сала ўзяў для смаку.
Праводзіла уся радня
вярсту ці дзве, а можа з гакам.
Далёка адышоўся ён,
няма цікавага нічога.
Аж чуе нейкі дзікі стогн
за хвоямі, каля дарогі.
Бліжэй падходзіць — чалавек
сядзіць на камені, галосіць:
— Няўжо сядзець мне цэлы век,
няўжо цяпер ужо не досыць?
Падходзіць наш дзяцюк яшчэ,
пытаецца ў яго той самы:
— Куды ты, родненькі, ідзеш?
А мо ратунку мне дастанеш?
Сказаў дзяцюк, куды, чаго,
дакляраваў, як будзе змога,
спытацца ў сонца для яго,
ці доўга пасядзіць нябога.
Ідзе далей, аж бачыць зноў
яшчэ дзіўнейшую прыгоду:
стаіць, падпершы тын плячом,
якісьці дзядзя ля гароду.
Паслухаў скаргу і яго,
паабяцаў зрабіць што трэба.
А сонца смаліць, як агонь,
бо недалёка і да неба.
Ідзе далей і бачыць там
яшчэ дзіўнейшую падзею:
сядзіць якісьці важны пан
і піша, мабыць, эпапею.
Засопся ўвесь той небарак,
з ілба ад поту проста рагі.
Атрамант з бочкі набіраў,
быў гэты «каламар» з-пад брагі...
Перад сабой паставіў пан
люстэрка у жалезнай раме.
Ён піша, хваліць сябе сам...
Відаць, таксама пакараны...
Наўкол паперы той гара,
і, пэўна, цымусу ў ёй многа:
уважліва ў яе баран глядзеў,
задраўшы ўгору рогі.
Каля яго, на галаве,
стаіць яшчэ другі няздара.
— Усё на свеце,— ён раве,—
не параўнаць вось з гэтым дарам...
Не вытрываў Цікаўны наш:
— Скажыце, што гэта такое?
— Прашу мяне не турбаваць
і без дакладу не ўваходзіць...
Ну што парадзіш? — Гей авэк!
Ідзе Цікаўны «з’еўшы мыла».
Відаць, той пісар-чалавек
гарбатым пойдзе і ў магілу.
Ажно далей яшчэ дзіўней:
ў рацэ глыбокай дзве жанчыны
стаяць адна каля аднэй,
ваду ліюць, ліюць няспынна.
Зірнуў на іх і нацянькі
да сонца прэцца наш Цікаўны.
За лесам, вокам дзе ні кінь,
праменне, мур стаіць яскравы.
Ужо лічы, што тут як тут.
Аж на табе, яшчэ здарэнне!
Сядзіць якісьці баламут,
пераграбае смецце жменяй.
Няма калі займацца з ім,—
дайшоў да самага да месца.
Падзел тут неба і зямлі,
адсюль да нас і час ліецца...
Дарога — як і не была,
усё бліжэй ідзе Цікаўны.
Глядзіць на сонейкаў палац:
такі прыгожы ён і спраўны!
Ад бляску зіхаціць, гарыць,
на вежах стромкіх днююць зоры,
каб, дачакаўшыся пары,
плысці на сінія азёры...
Усё са свету хараство,
што адышло і што ў наступным,—
у гэты гмах чароўны свой
на схоў сабрала сонца рупна.
Адсюль да нас у добры час
паволі пасылае, дорыць,
каб аквячаць маглі не раз
мы дні і радасці і гора...
Час не спыняе бегу хваль,
глядзіць Цікаўны — ўжо не рана
пара палуднаваць амаль.
Ідзе на перламутны ганак.
У дзверы стукнуў ён кійком.
Адтуль чуваць жаночы голас:
— Каго там ліха прынясло?
Не бразгай так, бо клямку зломіш!
Цікаўны наш і не чапаў
той клямкі, залатой і гладкай.
Аж тут, як пава да курчат,
выходзіць сонейкава матка.
— Чаго ж прыйшоў ты аж сюды? —
Цікаўны кажа:
— За патрэбай.
Дажыўся да такой бяды,
што хочацца пра ўсё мне ведаць.
Хачу я ў сонейка спытаць
пра некаторыя падзеі.
Не мог я сэнсу сам дабраць,
схадзіць парадзілі суседзі.
Яна падумала.
— Чакай!
Бо зараз сонца двору будзе.
Пайшло яно за небакрай,
каб не маркоціліся людзі.
Вось, ты тут крыху пахадзі,
сад паглядзі ды падсілкуйся.
А мне дыхнуць няма калі:
каровы зараз прыйдуць, гусі...—
Тут маці сонейкава прэч
пайшла ды толькі уздыхнула.
Цікаўны наш дастаў з-за плеч
з прыпасам свойскім поўны клунак...»
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
Хвоі пахмурныя бачу праз шкло,
колькі гадоў каля іх перайшло...
Шастаюць, шастаюць і шалясцяць,
колькі ля іх адбылося жыцця...
Чую, здаецца, няспынны іх шум,
ён абуджае, хвалюе душу...
Думка сягае ў юнацкую даль:
хвоі, азёры, каменне і сталь...
Толькі з туману ільсняцца агні,
мкнецца нястрымна наперад цягнік...
«Пакуль абед, пакуль яда,—
сядзібу трэба ўсю агледзець,
каб мог пасля апавядаць,
як і наказвалі суседзі.
Граніц не мае сонцаў сад,
не мае ён канца ці краю,
куды ні кінеш свой пагляд,
душа ад дзіва замірае.
Такая ў дрэвах вышыня,
у дрэвах шырыня такая,
што іх абмераць ці абняць
і вока ледзьве змогу мае...
Лісты растуць, растуць лісты
па сажні тры або чатыры.
А хараства, а пекнаты —
не асягнеш і думкай шчырай.
Яна даходзіць і да нас —
ад сонцавых садоў высокіх,
ды толькі у зімовы час
яе пабачыць можна вокам.
І дзе пабачыць? — На акне!
На шыбінах закуржавелых,
калі мароз за пяты тне,
дыван пасцеле снежна-белы...
Дзяўчаты слуцкія тады,
ды ўсе дзяўчаты у краіне,
узораў дзіўныя рады
кладуць на белыя тканіны,
на ручнікі, на паясы,
на дарунковыя кашулі,
каб не зракаліся красы,
да самай глыбіні адчулі...
Узоры знак даюць людзям,
што згіне сцюжа ўсё ж на свеце,
бо і зімой красуюць нам
лісточкі сонцавы і квецце...
Ідзе далей ён цераз сад,
ды колькі ж дрэваў там дзівосных!
Урэшце напаткаў пагляд
і нашы вербы, вольхі, сосны...
На вербах бэры там раслі,
на соснах — гарбузы з асьміну.
На вольхах столькі смачных сліў,
што выстарчыць на ўсю краіну.
Ядловец крыху не такі,
які бывае ў лесе нашым.
На ім вялізныя сукі
і грэцкая ў жбаночках каша.
Да кашы птушкі па чарзе
лятуць і жвава, і вясёла.
Аж скачуць на адной назе,
ды так цікава, адмыслова...
Парадак сочыць сыч-глушак
і клопату багата мае.
Адзін, дарэчы, наскі шпак
які гармідар уздымае!
Удод, наставіўшы свой дзюб,
такія задае рулады,
што, хоць удодаў не люблю,
двух салаўёў за ўдода даў бы...
Варону нашу не пазнаць,—
у крэпдэшынавым убранні.
А як пачне яна спяваць,—
дык так і спаў бы да світання...
А вераб'і — як гусакі,
паважна ходзяць і памалу.
А бусел наш — каля ракі
цудоўна грае у цымбалы...
Такая ў садзе пекната,
што цэлы век сядзеў бы, слухаў,
каб каля кожнага куста
была б хаця палова вуха...
Пра кветкі — што там і казаць!
І хараство, і выгляд стройны.
Красуе ніцая лаза,
а краскі — быццам парасоны.
Мядуніц нашых не пазнаць:
вялікія, па кубку добрым.
А пад пялёсткамі, ля дна,
нарыхтавана рэдзька з мёдам.
На папараці ясны цвет,
аж іскры пырскаюць навокал.
Вось каб адну данёс у свет!
Але, няхай яго, далёка...
Ці мала часу так прайшло,
пакуль Цікаўны ўсё агледзеў.
Пакаштаваў таго-сяго,
як і наказвалі суседзі.
Пад’есці дык і не пад’еў.
Які з садовіны наедак?
Хоць малака дастань ты з дрэў,
а хлеба трэба напаследак.
Спрадвеку так ужо ідзе:
пры хлебе ласка і патоля...
Але ж пара і на абед:
адклад не йдзе на лад ніколі.
Цікаўны наш набраў галля,
за садам разлажыў агеньчык.
Сядзіць на камені аддаль,
стругае з кляніны ражэнчык.
Дзівак ты! Сеў бы ў добры час
бліжэй к агню, як шмат хто ў свеце:
хоць ім і цёпла ў самы раз,
ніколі не мінуць пагрэцца...
Агеньчык весела палаў,
часамі вугалькамі пстрыкаў
(відаць, яловы сук папаў).
Глядзіш — аж на табе і прысак.
Цікаўны прысак той згарнуў,
ражэнчык ёсць — напёк ім сала.
Пад’еў, хоць пояс за спіну:
і не занадта і не мала.
Тым часам, як ты ні кажы,
а піць засмагла — дыхаць цяжка.
У сонца ж, бач, такі рэжым:
гарэлкі — ані воднай пляшкі.
Хацеў і там адзін карчмар
атаўбавацца ды шынкарыць.
Адтуль каціўся ён старчма,
у буталь сеўшы дзеля кары...
Пайшоў Цікаўны па ваду:
за локці тры рака бруіцца.
Паклаў на беразе хатуль,
зачэрпнуў шапкаю вадзіцы.
І толькі сербануць хацеў,
каб смагу ўтаймаваць дашчэнту,
як вокамгненна у вадзе
з’явілася паненка знекуль.
Зірнула толькі на яго,
дык дзе там піць! — забыўся дыхаць.
А ўзрок, як неякі агонь,
выпламяняе сэрца сціху.
Здаецца б, так жыццё глядзеў
на гэта хараство здзіўлёна.
Устрапянулася ў вадзе
яна за лісцейкам зялёным.
Праменем ласкавым такім
душу вымаюць тыя вочы.
— Ваду не трэба піць з ракі,
бо спаліць сонца цябе, хлопча...—
Ад слоў дзяўчыніных ідзе
аж водар чараўнічы нейкі.
Устрапянулася ў вадзе,
прыплюснула пяшчотна вейкі.
— Я сцежку пакажу табе
да чыстае вады, сцюдзёнай.
Не давядзецца аслабець:
яна узмоцніць, абароніць...
Дзяўчына выйшла на пясок,
лісцё пад ногі вецер сцеле.
Звілі лілеі паясок
на мармурова-белым целе.
Дзяцюк упадабаўся ёй,
затым яго высцерагае.
Ідзе ўспаветранай хадой,
цвітуць фіялкі пад нагамі.
Паглядам светлым апрануў
Цікаўны гэтую дзяўчыну.
Ледзьве ўсміхнулася яму:
— А рэчы ты каму пакінуў?
Узяў свой клунак на руку,
здэтанаваўся за нагадку.
Цераз маўклівасці раку
гарачы погляд кінуў кладку...
Прыйшлі. Стаіць вялізны дуб,
з-пад каранёў бяжыць крыніца.
Успаў Цікаўны на ваду:
а ні спыніцца, ні напіцца...
Дзяўчына кажа:
— Годзе піць!
Усё у меру толькі добра.
Ты хочаш розумам схапіць,
пра што зара з зарой гаворыць,
а знаеш ты, што шмат лягчэй
усю ваду вось гэту выпіць,
чым ведаць, як жыццё цячэ,
чым незвычайны здзейсніць выпыт?
Напіўся крыху — будзеш жыў,
пабачыў свету на патрэбу...
Глядзяць, аж сонейка з вышынь
дадолу коціцца па небу.
Не ведае, куды ісці:
да сонца ці за ёю следам.
Яна ж, як песня у трысці:
— Ідзі да сонца, мусіш ведаць...
Нічога не кажы яму,
што сёння ты пазнаў і бачыў...—
Прастор ліловасць апрануў
і смуткам гэты час адзначыў...
Відаць, ужо ці дачакаць
дзяўчыну, як ваду з крыніцы:
на неба сонцава дачка
ўзнялася зоркай Мілавіцай»...
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
Дзень залаты, як цябе я люблю!
Зоры з блакітаў прыйшлі на зямлю!
З дум і надзей завіваем вянкі,
часу такога не зналі вякі...
Зрушана ўсё ад нізоў да вярхоў,
лёс гарацешны ў нябыт адышоў...
Шчасце ствараем уласнай рукой,
праца яго і вядзе за сабой...
Знішчым пакуту, нядолю ушчэнт...
За кіламетрам ідзі, кіламетр!
«...Прыйшоў, прайшоў над светам змрок.
Як чэрап, месяц зубы шчэрыць.
Дзень... ён замкнёны на замок.
У сонца... сонцава вячэра...
Праменнем зіхаціць прывён,
бо сонца ў пазлацістай шаце
адпачывае за сталом.
На стол даўно накрыла маці.
Ідзе Цікаўны у пакой,
вітае сонца словам ветлым.
А за парушаны спакой
прабачыць просіць ён пры гэтым.
Здзівіўся уладар Святла:
— Адкуль ты тут з’явіўся, хлопча?
Якая сцежка прывяла
цябе сюды, чаго ты хочаш?
Пачаў Цікаўны:
— Уладар!
Ты над зямелькай роўна свеціш.
На ўсіх даеш ты шчодры дар,
ды дзеляць дар няроўна ў свеце.
Над намі скрозь князі, паны,
для іх — закон, яны — улада.
Дакульмуць панаваць яны?
Ты толькі даць і можаш раду.
Я да цябе затым прыйшоў,
каб ты шляхі нам асвятліла.
Каб на ўсю нелюдзь, на паноў
з’явілася ў народзе сіла.
Сонца
Дарэмна ты ішоў сюды,
Цікаўны мой, з зямлі далёкай.
Пазбыцца хочаш ты бяды
і хочаш праўду бачыць вокам?
Табе яна не прынясе
ні дабрабыту, ні пашаны,
павыпякае пакрысе
няўгойныя на сэрцы раны.
Ты з ёй пазнаеш горкі сум,
цябе абвесцяць там вар’ятам,
а за нябесную красу
дастанеш ты зямныя краты...
Пакуль не позна, ў самы раз,—
табе адну параду даў бы:
ідзі, мой хлопча, ў добры час,—
згарыш на попел ты ад праўды...
Цікаўны
Не страш мяне! Найгоршы страх —
уціск раз’юшанае сілы.
Парадзь нам, на якіх кастрах,
якім агнём яе спаліла б?
Сонца
Няскорны сыне мой, трымай!
(Бліснула Сонца ўсім праменнем.)
Збірай і радасць, і адчай,
і здзеку жорсткае каменне.
Ты будзеш праўду знаць цяпер:
заўжды яна, як соль у вочы.
Яна закатуе цябе,
атруціць дні твае і ночы...
Цікаўны
Я сёння атрымаў ключы,
каб адамкнуць зару для свету.
І не загіну ідучы,
і не затопчуць майго следу...
...Ідзе Цікаўны, а вагонь
у галаве яго палае.
У сэрцы ж зімна да таго,
як быцам лёду там кавалак.
Трывога нейкая расце,
а не было ж яе спачатку...
І вось ля кладак пры рацэ
спаткаў ён сонейкаву матку.
— Ой, чалавеча, ты памрэш,
калі не адагрэеш сэрца.
Бо будзе галава гарэць,
згарыць яна праз сцюжу сэрца...
Цікаўны ўцяміў, як яму
прыгоды цяжкай той пазбыцца:
на сэрцы лёд і ў сэрцы сум
паможа знішчыць Мілавіца.
Між ясных зор, у вышыні,
яна зіхціць над светам смутным.
Ільсніцца ў сіняй вышыні,
ў праменні мяккім, перламутным.
Навокала гараць агні:
дзяўчыніны гараць каралі.
Узварухнецца ў вышыні,
а прамяністасць — у аддалі...
Здаецца, кажа: не смуткуй,—
туга на радасць у наступным...
Плыве на сінюю раку
ў праменні мяккім, перламутным.
Ён вочы узняў да блакітных палёў,
ён вочы узняў да найсіньшых нябёс.
І між незлічоных адну ён знайшоў,
адной, наймілейшай, ён хвалу узнёс.
— Цяжары не страшаць мяне, Мілавіца!
Бо сцюжа на сэрцы міне, Мілавіца!
З вышынь сваіх сініх, з далёкага краю
нагадваеш сны аб вясне, Мілавіца!
З табою адзінай у далі-аддалі
пайду я ў сваёй старане, Мілавіца!
Зайграюць музыкі: хвіліны і дзеі,
як песня, жыццё мільгане, Мілавіца!
Надзею нядужым, натхненне для моцных
з табой пранясём, бы у сне, Мілавіца!
З прасцягаў, дзе зоры і сінія хвалі,
на радасць прыйдзі да мяне, Мілавіца!
Жыццё дам краіне, аддам табе сэрца...
як сцюжа на сэрцы міне, Мілавіца!
Пачула песню, дачакаў
ён сваю радасць — Мілавіцу.
Прыйшла з хмар сонцава дачка,
каб з ім навекі адружыцца.
У снежнасці кужэльных шат,
у харастве ўсіх наскіх песень
яна, чаканая, прыйшла,
каб наканованае здзейсніць.
Да ног яе ляглі дары:
вянок з каліны пурпуровай.
І чуе ён — агонь гарыць,
ад сэрца згінуў цяжкі холад.
І чуе ён — гарыць агонь,
а сцюжа згінула ад сэрца,
бо Мілавіца ля яго
і будзе з ім яна да смерці»...
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
Ноч атуліла краіну крылом,
шастае ў вокны пахмурным крылом.
Спяць у вагоне, імчыцца цягнік.
Радасць — грыміць, даганяй, дагані...
Радасць і шчасце дагонім сваё,
шторм рэвалюцыі шлях нам размёў!
Чорных стагоддзяў, маўляў, не было,
след іх знішчае краіна балот.
Там, дзе прадонныя «вокны» глядзяць,
скора ўраджайная будзе ралля.
Там, дзе балота скалечаных душ,
меліяратары духу ідуць...
«Здзейснім мы, здзейснім мы,— кажа
цягнік,—
росквіт аздобіць наступныя дні...»
Радасць мая,— Рэвалюцыі час!
Я ж не магу ў гэты час не сказаць:
шчасце маё ужо нават у тым,
што я удзельнік вялікіх часін.
Радасць і гора дзяліў папалам:
радасць усю на змаганне аддам!
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
Ноч за акном шалясціць, шалясціць,
шастае вецер таксама ў трысці.
Узварухнуў ён у сэрцы ўспамін,
казкі, легенды мінулых часін.
Казка разгортваецца ў цягніку,
думы ідуць, набягаюць, бягуць...
...«Ідуць яны у родны кут,
ізноў здарэнне за здарэннем.
Сядзіць той самы баламут,
пераграбае смецце жменяй.
Цікаўны кажа:
— Час дарма
ты траціш, кожны пасмяецца.
У парахне няма дабра,
заўсёды смецце будзе смеццем.
Ствараючы,— дабро шукай,
задавальненне знойдзеш з працы.
Прыдбае рупная рука
сабе і нашчадкам багацце...
Ідуць далей — яшчэ дзіўней:
ў рацэ глыбокай дзве жанчыны
стаяць адна каля аднэй,
ваду ліюць, ліюць няспынна.
Цікаўны кажа:
— Годзе вам,
вада і будзе век вадою!
У вашай справе галава
павінна б кіраваць рукою...
Ідуць далей і бачаць там
яшчэ дзіўнейшую падзею:
усё сядзіць той важны пан,
усё не скончыў эпапею.
Люстэрка так жа ўсё стаіць
каля яго ў жалезнай раме.
Баран адзін у дол глядзіць,
другі ўсё дагары нагамі.
— На правялікі, браце, жаль,
не многа захавана ў ліку.
Адзнакі велічы ляжаць
У змесце добрым і вялікім.
Ад шкла жалеззе ты адкінь,
пастаў люстэрак ты звычайны:
ад вынікаў тваёй рукі
парвецца з енкам ён адчайным.
На месца гэтых бараноў
пастаў ты шчырае сумленне...—
У час Цікаўны адышоў,
бо пазнаёміўся б з каменнем...
Ідуць далей і бачаць зноў
не менш цікавую прыгоду:
стаіць, падпершы тын плячом,
якісьці дзядзя ля гароду.
— Гнілое ты не падпірай,
яно заваліцца ўсё роўна.
Ідзі здаровае стварай,
дапамагай тварыць здаровым...
Ідуць, ідуць. З усіх старон
ім кветкі сцелюцца пад ногі.
Аж чуюць нейкі дзікі стогн
за хвоямі, каля дарогі.
Бліжэй падходзяць — чалавек
сядзіць на камені, галосіць:
— Няўжо сядзець мне цэлы век,
няўжо цяпер ужо не досыць?..
— Сядзець табе да тых часін,
пакуль ты не палюбіш працу.
Гультай ты ў свеце не адзін,
за розум трэба ўсім вам брацца.
Ідуць, ідуць. З усіх старон
пад ногі сцелюцца ім краскі.
І нават вецер уздагон —
з замілаванасцю і ласкай.
А вось і вёска. Ўвесь народ
вітае іх і дзень прыгожы.
— Што значыць студня? Дно і дно?
— Што скажаш нам пра падарожжа?
— Які парадак там ідзе?
— Не чуў, зямлі нам не прырэжуць?
...Адзін пытае пра людзей,
другі цікавіцца пра ежу...
Спярша яны віталі ўсіх,—
і Мілавіца, і Цікаўны.
Народ, чакаючы, заціх,
спыніўся гоман прывітальны.
Цікаўны стаў апавядаць
пра падарожжа і падзеі,
у чым дабро, у чым бяда
і як ажыццявіць надзеі:
— Жывуць у сонца, як і ў нас,
будынак вельмі стройны толькі.
Здаецца, ці не лепшы квас,
усе каровы — перадойкі.
Гарэлкі там зусім няма,
вады, бадай, як і усюды.
Ў дарозе хлеб не пазычаў,
яшчэ тут хопіць на палудзень.
Пабачыў шмат цікавых з’яў,
якіх, прызнацца, не чакаў.
Перад усім скажу я вам
пра студню і ваду жывую.
Каб нас не выпусціць з ярма,
ён абамкнуў і студню тую.
Праб'ём мядзянае мы дно —
вада жывая край напоіць.
Пазбудземся мы ад паноў,
прабіўшы срэбнае, другое.
Калі прыдасца збіць ушчэнт
дно залатое,— згіне крыўда.
Увесь народ, увесь сусвет
да панавання самі прыйдуць.
Паноў не будзе над людзьмі,
не будзе здзеку над народам.
Ніколі хмара не зацьміць,
як сонца яснага, свабоду.
Па праўдзе будуць людзі ўсе
не панаваць, а гаспадарыць.
І свет шырокі, вольны свет
найлепшыя ўсе здзейсніць мары...
Пайшоў Цікаўны па зямлі,
апавядаючы пра тое.
Натхненне ў сэрцы людцам ліў,
каб знішчылі дно залатое.
А з ім ідзе рука ў руку,
дачка з ім Сонца — Мілавіца.
І будуць так ісці,— пакуль
іх Слова не ажыццявіцца».
За кіламетрам ідзе кіламетр,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
Думка імклівіць з мінулых надзей
да пераможных сучасных падзей.
Медзі і срэбра у студні няма,
дно залатое мы будзем ламаць.
Дно залатое мы знішчым ушчэнт,—
згіне паноў ненавісных і след.
Казкі ў мінулым — сапраўднасць цяпер,
грукат хвалюе, ў абоймы бярэ.
За кіламетрам ідзі, кіламетр!
Дно залатое мы знішчым ушчэнт!
Струны! Рыдайце у ладзе мінорным,
памяць зайграйце далёкім, далёкім.
Вобмацкам сцежку шукалі учора,
сцежку шукалі да шчасця навокал...
Струны! Рыдайце, цымбальныя струны,
сэрца заходзіцца з цяжкага жалю.
Выпілі продкі свой воцатны трунак,
шчасця не бачылі, не дачакалі...
Струны! Рыдайце ў размахах магутных,
сэрца сціскайце і катуйце жорстка.
Выплакаць трэба аднойчы ўвесь смутак,
ветрам развеяць жалобы пялёсткі.
Струны! Ўзвівайце акорды шырока,
як навальніца над пушчаю, полем,
каб у рыданнях паветрыўся рокат
непераможнае нашае волі.
Струны! Рыдайце у ладзе мінорным...
Струны! Рыдайце ў размахах магутных...
Струны! Нагадвайце нам пра учора...
Струны! Знішчайце бадзёрасцю смутак!
Раніца. Цудоўныя прасторы...
Паабапал поле і лясы...
Павяваюць сілай супакойнай
успаветраныя галасы.
Хвоі ў цьмяных, нез’іначных шатах,
у барвовасці бярозы ўсе.
Быццам сёння неякае свята:
гэта восень свята нам нясе.
Новыя і новыя прасторы...
Паабапал поле і лясы...
Павяваюць сілай супакойнай
успаветраныя галасы.
Смалявічы вось прагрукаталі,
а Калодзішчы ўжо на чарзе.
Наш цягнік па пругкай, гонкай сталі,
калыхаючыся, ўсё ідзе...
Зараз Мінск з-за лесу прывітае,
горда ўстроміўшы свае муры...
А чаго ж ты, сэрца, заміраеш,
а чаго ж ты, сэрцайка, гарыш?
Калі ўзяць каханне з маіх вершаў
і найлепшае ўсё з іх узяць,—
гэта будзе толькі крок мой першы
пра цябе жаданае сказаць.
Летуценні многіх міліёнаў
і змаганне ўпартае вякоў —
Мінск акрэсліў і краінай вольнай
Беларусь да росквіту павёў.
А жыццё, жыццё закрасавала,
закрасуе больш яшчэ вакол.
Здзейснена прадвесненне Купалы,
акавіта Коласавых слоў!
Рві паветра, наш цягнік імпэтны,
заміраннем сэрца скалыхні:
за бясконцым гэтым кіламетрам —
Мінск!
Кінеш камень, знікне у вадзе,
а кругі ідуць і заміраюць...
Думка, ты куды ідзеш,
да якога краю?
Ты шукаеш берагоў
у бязмежным моры...
Ты вядзеш мяне ізноў
праз лясы і горы...
Яны будуць, берагі,
як і ўсім на свеце...
Ўзнімуць новыя кругі
над вадою дзеці...
Кінеш камень — знікне у вадзе,
а кругі ідуць: малы, найменшы...
Дзе —
горшы, лепшы?
Раніца прыйшла...
Кругі...
Кругі...
Набягаюць, прабягаюць, нікнуць...
Першы... другі...
Ці малы ў вялікім,
ці ў малым вялікі?
Раніца прыйшла...
Кругі...
Кругі...
У жыцці, у думках, на вадзе...
Стромкія берагі...
— Добры дзень!
Вуліцы шумам спавіты,
нервовасцю й вецер затканы.
Пырснула сонца праменнем
на пліты,
пырснула на брукаваны світак...
І на сонцы ёсць такжа плямы...
Родзіцца ў муках новы дзень.
Шчэрыцца хіжа мінулага сцень,
корчыцца ў муках таксама:
і на Нямізе,
і на Траецкай,
і каля кожнай брамы...
Імкненні, імкненні...
Аўто —
і тое памалу.
Нямізе ж мала камення:
сцены патынкавала.
І памаленьку,
паволі —
на концы.
Імкненне яе малое —
далары,
чырвонцы...
Як пыл падкалёсны
у шчыліне кожнай,
з усмешкаю злоснай
нам зычыць варожасць:
— Вы пашырайце культуру,
стварайце паэмы,
пішыце карціны...
Мы вам з музыкай справім хаўтуры,
мы вам вянкі узложым
на дамавіны...
Як пыл падкалёсны
у шчыліне кожнай,
з усмешкаю злоснай
нам зычыць варожасць:
— Вы разбівайце галовы
ў жалю і крыўдзе за мільёны.
Дурань заўсёды ходзіць голы,
а разумнага ногі кормяць...
Мінск, Мінск!
Твае заводы —
больш на карыкатуры падобны.
Але ты расцвіцеш,
але ты станеш
сапраўдным горадам!
Мінск, Мінск!
Тады будуць заводы другія,
не для сельтэрскай вады
ці піва.
Мы, можа, раней загінем,
але будзем імкнуцца да мэты
напорна,
цярпліва.
Вуліцы шумам спавіты,
нервовасцю й вецер затканы.
Дзень стары ляжа на пліты,
неба нам будзе палітрай,
стагоддзі цяпер экранам!
Перагрупоўка настрояў,
стыляў:
самалёты...
лапці...
галіфэ...
Новае ўсё шырыцца няспынна,
ля касцёла ж —
фэст...
Каля самага ўніверсітэта
адцень:
прыпынілася кабета
і другой варожыць
па руцэ...
Рытмы, вобразы:
канец...
пачатак...
Адышоў адзін,
другі прыйшоў...
Песні класікаў прымалі так жа,
як нервовасць
ломаных
радкоў...
Цераз даліны і палі ішоў
ад бору ў Мінск паволі вечар.
І калыхаўся за плячыма шоўк,
ліловасцю аздобіў плечы.
Хваёвая смала ў руках і кмін
і папараці ліст пажоўклы.
Узвеяў лісціной — і пацяклі
над вуліцамі мроі зёлак.
Ішоў за імі сон і супакой
для струджаных у шуме бруку.
Ў задуме вечар глянуў навакол,
над горадам узнёсшы рукі.
Расла напорнасць, павадка расла,
у хвалях разліваўся рокат.
Здавалася, ад рокату раса
ільсніцца з-над званіц барока.
І самацветы, дыяменты слёз,
і сэрцаў радасць і трывогі,—
ляжалі скрозь, рассыпаліся скрозь:
над галавой і паўз дарогі.
Ў задуме вечар перайшоў далей:
на Замчышча цераз Нямігу.
Ў слядах яго ўсё водарыў алей
смалы хваёвае і кміну.
Над Мінскам лёг на стрэхі камяніц,
успёршы галаву на локаць.
А Мінск шуміць, а Мінск шуміць,
пакуль не прыйдзе ноч здалёку...
Ноч прыйшла. Змаўкаюць камяніцы.
Ноч прыйшла. Не моўкнуць думак плыні.
Будзе вечар да зямлі туліцца
ў сваёй вопратцы лілова-сіняй.
Мінск, абуджаны нервовай хваляй,
зварухнецца раптам на хвіліну.
Зноў яго хвіліны ўкалыхалі,
ноч над горадам свой стан схіліла...
Такая ноч... Прастор заціх...
Такая ноч...
А верасень —
лісцё тугой пазалаціў
і жменяю — па верасе...
Ды выйду ж я...
Такая ноч!
Ды гляну ж я...
Жыццё маё!
Хвілін такіх не меў даўно...
Прадонне шыза-цёмнае...
Туга тузе... Ды выйду ж я!
Туга ў тузе...
Ды й лёгка так!
Маўчы, душа... Засні, душа...
А восень ходзіць з лёскатам.
Ідзе яна... Туга тузе...
Ідзе яна...
Узрочыста...
А смутак з хмар на дол паўзе,
ў ліловых сценях корчыцца.
Такая ноч... Ідзе яна...
Такая ноч...
А верасень —
лісцё тугой пазалаціў
і жменяю — па верасе...
Я успомніў пра дзяўчыну тую —
што мне ліст прыслала з запытаннем.
Зноў дзяўчыніну размову чую,
думкі зноў калішнія паўсталі:
«Чаму у песнях вашых нестае
адной маленькай справы, чалавека?
Хіба пачуцці ўсе яго, мае
Не закранаюць вашыя павекі?..»
Запытанні, вобразы, трывогу
памяць замыкае ў сваё кола.
У адказ скажу зусім нямнога
гэтай жорсткай, ласкавай і кволай.
Таварыш Нарутавічанка!
Вам
удзячны вельмі я за спогад мілы.
Прыйшоў ваш ліст тады, калі Масква
на адпачынак лета правадзіла.
Настрой, вы кажаце, у вас благі?
Прызнацца, мой ад вашага не лепшы.
Пісаў паэму новую — «Кругі»
і крэсліў раз па дваццаць вершы.
Чаму? — Усё ад вашага ліста,
ад вашай праўды шчырай, але горкай.
Ён, як быліначку, мяне хістаў
сваёй дасціпнаю гаворкай...
Не ведаю, як толькі перамог
сябе самога ў гэтай справе...
Калі радок апошні лёг,
я з радасцю і кропку ля яго паставіў.
У звязку з тэмай казкі праглядаў.
І, ведаеце, вельмі задаволен.
Такія перлы ёсць між іх!
Бяда,
што новыя друкуюцца паволі...
Адну знайшоў, дык проста смех забраў.
Музыка ў ёй героем быў цэнтральным.
Прайграў жыццё, не бачыўшы дабра,
пасля — сканаў акордам развітальным.
Па смерці пачапіў цымбалы ён,
ды на той свет пайшоў сабе памалу.
(Адзін пясняр, не так яшчэ даўно,
авансам пляцу там узяў кавалак.)
Прыйшоў.
Іграў, іграў,
пакуль
не уквяліў галоўнага там «чына».
І вось яго —
за карак, за руку:
— Ідзі, адкуль прыйшоў, хлапчына!
Ляцеў з цымбаламі музыка ўніз,
пашэнціла за хмару зачапіцца.
З тае пары між неба і зямлі
вісіць і грае ў часе навальніцы.
Ды шмат яшчэ!
Бяда вось толькі ў чым:
я не люблю «туманных алегорый».
За сімваламі рознымі сачыць —
ды гэта, трэба ведаць,
проста гора.
Цяпер, як роднай, абяцаю вам:
ніякіх сімвалаў, ніякіх алегорый.
Калі я новае у друк што дам,—
сапраўдны чалавек там загаворыць.
Каб слова добрае і вам дапамагло
і ўсім у працы шчырай і адданай.
Каб, як на хвалі гонкае вясло,
вяло наш човен праз туманы.
Павінна быць і будзе так якраз.
Заўвагі вашы трапныя — да толку.
Жадае шчасця светлага для вас,
вітаючы сардэчна вас,
Дубоўка.
Дрэвы ў канфеці гуляюць з ветрам,
ля Нямігі дзесь рыдае лера.
Надыходзіць восень непрыкметна,
з ёю верасень за кавалера.
Журавы на поўдзень мілі мераць,
ледзьве чутна кашляюць з аддалі.
Ах вы, люмпен-крылыя стварэнні,
можа, вы хварэеце ад жалю?
Вечар ціхі. Гусі у прасторы
развітальнае пяюць сталіцы.
З ліквідатарскім такім настроем
не магу ніяк я пагадзіцца.
Затрымаўся ля паштовай скрынкі:
нехта свой спяшаўся ліст укінуць.
Да паспешнасці мы нек прывыклі,
ашчаджаем кожную хвіліну.
А як пройдзем цераз гэта поле,
што жыццём усе мы з вамі клічам,
як паглянем стала, супакойна
ды нязробленае ўсё падлічым,—
дык і выйдзе: марная трывога,
ні да чога быў увесь наш клопат.
Будзе вечна гэта торная дарога
слухаць новы, новы рокат...
А патомкі хай нас не асудзяць:
што маглі і як мага рабілі.
Уздыхалі для Айчыны грудзі
ці у песні, ці ў надрыўным сквіле.
Здзейсняцца ўсе нашы летуценні,
знішчыць чалавек прыгоны ў свеце.
Ідучы па шчасце пакаленням,
вы кажыце ўсім:
— Далей ідзеце!
12—27. Х. 1927