На апошні сігнал зварухнуўся цягнік,
як нацятая туга спружына.
Семафоры зялёныя ўзнеслі агні
у карунках сталёвых пражылін.
Трапыхнуліся хустачкі, кветкі ў руках...
Засталіся яны на пероне...
А спружына, нацятая туга на шлях,
і пайшла — у магутным разгоне...
Цераз наспы, масты, у няспыннай хадзе,
калыхаючыся на заваротах,
і людзей — ад людзей,
і людзей — да людзей,
і лагоду вязе, і турботы...
Наабапал вясна без ніякіх брыжоў,
зеляніна навокала, кветкі.
Гэта май праз зямлю праз усю перайшоў
і аздобіў красою палеткі.
Паміж кветак усіх адшукаў ён адну:
пазлацістыя ключыкі нашы.
Неба сіняе ключыкамі адамкнуў,
іх ля цёмнага лесу набраўшы.
І тады разліліся над нашай зямлёй
цеплыня, хараство і пяшчота.
Зазванілі крыніцы люстранай вадой
на каменні, карэнні, ў чаротах.
І тады заспяваў неаглядны прасцяг,
песня тая — сама навальніца!
А цягнік наш, набраўшы магутны размах,—
ён імклівіць, імкнецца, імчыцца...
Усміхнулася ветла суседка мая:
«Ўсё глядзела б... глядзела... глядзела...
Гэта ж нашы яны — і краса, і зямля,
гэта ж песня — для нас празвінела...
Гляньце толькі на гэны калінавы куст —
ён вяночкамі ўсцяж ператканы.
Самы лепшы і самы патончаны густ
тут не знойдзе ніякай заганы.
Вы заўважце: паветра як водар нясе,
колькі ў ім асалоды дзівоснай —
і чабор, і душыца, і зёлкі усе,
што даюць нам цудоўныя вёсны!..
А сасонкі стаяць, а сасонкі шумяць,
шалясцяць, і гудуць, і гамоняць...
Толькі жыць, толькі жыць, не ўміраць,
хай было б яно вечным Сягоння...
Лепш пануе няхай на зямлі супакой
і лагода пануе на свеце,
каб прыдбанае нашай працоўнай рукой
спажывалі мы самі і дзеці...
Не падумайце, што выхваляюся я:
я пры смерці была неаднойчы.
І не толькі каб я, але наша сям’я
чорнай смерці глядзела у вочы.
Я ў блакадзе была, ў Ленінградзе была...
Вось чаму я — за вечныя вёсны!
Каб і песня звінела, над светам плыла,
рассыпала духмяныя росы»...
...«І тады, як цяпер, красавала зямля,
красавалі і ліпы ў тым часе.
Як навала якая, як пошасць, маўляў,
люты вораг з заходу прымчаўся.
Ён паліў, вынішчаў, біў без літасці ўсіх,
біў жывое і біў нежывое.
Ён пакорных шукаў, а знайшоў тут такіх,
ад якіх налажыў галавою...
Вось у час той цяжкі, незвычайна цяжкі,
я з сям’ёй і жыла ў Ленінградзе.
Спраў хапала для кожнай сумленнай рукі:
муж — на фронце, а я — ў санатрадзе...
Пра жыццё — не кажу, бо напісана шмат
і ў таўстых, і ў танюсенькіх кнігах:
на руінах змагаўся тады Ленінград
і змагаўся на ладажскіх крыгах.
Жалю многа на сэрцы, і быццам няма —
гэта толькі ўспамін пра былое.
Ці ж не так нам сігналіць з туману маяк,
каб не трапіць на гора другое?
Але ж я дакажу вам прыгоду сваю.
Муж — на фронце, а я — ў санатрадзе.
І лячу, і парады я хворым даю...
Хто ж самой мне ад сэрца парадзіць?
Я цяжарнай была; я чакала дзіця,
а цяжар мой не менш, чым падвойны.
Я павінна была даць жыццё для жыцця.
Вось адкуль ён і смутак няўгойны»...
...«У радзільны прытулак прыйшла я сама.
Гэты дзень не забуду ніколі.
Вораг біў і крышыў, камяніцы ламаў.
Тынк ссыпаўся на ложкі са столі.
І пад музыку тую гармат і сірэн
першы дзень свой спаткала дачушка.
Я тулілася з ёй на руках каля сцен:
тынк — ссыпаўся ён і на падушкі...
Парушаючы звычай дакторскі стары,
ўрач сказаў мне са шчырасцю горкай:
«Або вы — ці яна, хтось, напэўна, згарыць.
Што рабіць! Не паможаш гаворкай...»
«Мілы доктар! За спогад удзячна вам я,
памагае і добрае слова.
Не забудзьце:
Расія — Айчына мая,
а яна —
поўна сілы жыццёвай!
Я ў маленстве сама каштавала бяды,
ела хлеб і з аленяга моху.
Мне бываў малаком кубак зімнай вады,
а ўзрасла я —
без ахаў і охаў...
Будзе цяжка напэўна,
ды я і яна
пражывём, адшукаем і сілу!
Гэта ж ворага б’е наша ўся старана,
значыць — хутка ён ляжа ў магілу»...
...«Як жыла, як сваю гадавала дачку,—
я не буду казаць вам пра тое.
Дамагалася толькі пра мужа пачуць,
бо ля сэрца віло непакоем.
І аднойчы прынеслі жалобны пакет:
«Лёг навекі ў баі за Айчыну...»
Стаў мне цесны адразу шырокі сусвет,
стала цемра сцяной прад вачыма...
Пад нагамі зямля, быццам хвалі, плыве
і гайдае то долу, то ўгору...
Шум нялюдскі з’явіўся ў маёй галаве,
а ўваччу — прамяністыя зоры...
Вось, здаецца, хвіліна — і прыйдзе канец,
і на свеце няма мяне болей.
Сапраўды, я магла ад жуды скамянець,
скамянець ад жалобы і болю...
Ды дачушка мая ўратавала мяне:
падала яна голас у час той.
Уваччу неяк стала відней і відней,
пачала і рукамі я шастаць...
Падышла да калыскі, на рукі ўзяла,
да грудзей дзіцянё прытуліла...
І з’явілася ў іх, як калісьці была,
незвычайная, ўпартая сіла.
«Не! Мой любы жыве, ды і мы будзем жыць.
Гэта так і не будзе іначай!»
Хоць стаяла ў той хвілі на самым брыжы,
не было
ані слёз,
ані плачу»...
...«Самалёты ішлі з дапамогай да нас,
вывазілі слабейшых з блакады.
Давялося і нам у прызначаны час
курс на Волагду ўзяць з Ленінграда.
Там калісьці была і аселасць мая,
я і трапіла ў хату да маткі.
Тры жанчыны сышліся — адразу сям’я,
пачаліся другія парадкі.
А мой муж? Раскажу я цяпер пра яго:
з бітвы ён не прыйшоў на паверку,
бо крануцца не мог, бо падняцца не мог:
хоць не згасла жыццё, але змеркла»...
...«А было гэта так. Ён у бойку хадзіў,
як і ўся яго рота хадзіла.
Білі ўпарта яны, і праз колькі гадзін
вораг змогся, а страціўшы сілы,—
адышоў, дачакаўшыся ночы, назад,
дзе і стаў за агонь і за доты...
Палягло там нямала і нашых салдат,
быў паранены муж мой смяротна.
Хто астаўся жывы — заявіліся ў штаб,
расказалі пра бой, пра герояў.
І пра мужа ў тым ліку, як вёў ён атрад
і як біў да апошніх набояў...
І што бачылі самі, як болей не ўстаў,
як скасіла яго з аўтамата...
Гэта — праўда была. Ён і лёг ля куста,
ён і лёг там — салдат ля салдатаў...
Трапіў ліст мой да штаба у самы адбой,
а ў лісце ж я прасіла вядомку...
Мне і далі адказ, што мой муж, як герой,
лёг за шчасце жывых і патомкаў»...
...«Снег ішоў. Пачынаў засыпаць, закрываць,
засцілаць пеляной, абрусамі
поле бітвы і тых, што на полі ляжаць
і што больш не падымуцца самі...
Цераз поле ішоў у пакуце цяжкой
пакалечаны, ранены воін.
Падпіраўся ён стрэльбай слухмянай сваёй...
Зачапіўся за мужа майго ён...
Заваліўся праз цела, а муж — застагнаў...
«Ты жывы, брат? Чакай жа, чакай жа!
Нам з табою сцяжынка цяпер, брат, адна:
ці устанем абодва, ці ляжам...»
Перамучыўся той, абмятаючы снег:
быў дужэйшы і сам ненамнога.
А майму ўсё здавалася, быццам у сне,
што збіраецца ён у дарогу...
«Ну! Цяпер ты — салдат, хоць ідзі на парад!
Падымайся, пайшлі памаленьку!»
Ды не можа падняцца вось гэты салдат:
неслухмянымі сталі каленкі...
Просіць муж, просіць:
«Брацятка мой!
Не пакінь ты мяне тут на згубу!
Падымі ты мяне, можа, дойдзем з табой,
я ніколі цябе не забуду»...
Уздыхнуў той і цяжка:
«Не дойдзеш са мной,
ад мяне дапамога малая!
І нага сапсавана, і правай рукой
я, на ліха, бадай не ўладаю...
Ды нічога! Трымайся, цярпі яшчэ, брат!
Не пакіне жывы ды жывога!
Абы толькі як-небудзь дайсці мне ў санбат —
будзе зразу табе дапамога...
Я адну табе толькі параду даю:
варушыся, наколькі магчыма,
бо мароз пачынае работу сваю,
нерухомы — замерзнеш, хлапчына»...
І пайшоў цераз поле ў пакуце цяжкой
пакалечаны, ранены воін...
Падпіраўся ён стрэльбай слухмянай сваёй,
азірнуўся на мужа майго ён...
Муж астаўся чакаць, а на думцы адно:
«Калі прыйдуць, а як адшукаюць?
Гэта ж ноч, гэта ж нейкае чорнае дно...
І яна ж мяне недзе чакае»...
...«Снег ішоў ды ішоў. І засыпаў зусім
майго мужа, як коўдрай ватовай.
Куст адзін і гайдае галінкі над ім,
як пастаўлены кім для аховы...
Каб не снег, на марозе б, напэўна, застыў —
гэта ж ноч, а зямелька — як камень...
Перад ранкам пачулася:
«Вось і кусты,
недзе ён і ляжыць пад кустамі...
Эх ты, браце! Укрыўся ты коўдраю як!
Ад мяне не схаваешся — дзе там!
Я ж прыродны чалдон, я, браток, сібірак!
Я і ноччу патраплю на мэту»...
Аказалася што?
Адшукаўшы шпіталь,
дзе зрабілі яму перавязкі,
ён, знясілены сам, ды трывалы, як сталь,
санітараў павёў шчырай ласкай...
На насілкі паклаўшы, панеслі яны...
Як данеслі? І гэта ж — дзівосы:
грукаталі над імі, ля іх перуны,
не адзін па адным, але стосам...
Несучы, да зямлі прыпадалі не раз,
па дарозе — хапала выбоін...
І дайшлі, і данеслі...
Затым і не згас,
хоць і быў каля смерці самой ён»...
...Дзе ж ён, той сібірак? Да тайгі ён дайшоў?
Ён палюе там собаля, векшу?
Як хацелася б гэтых пабачыць сяброў:
самых сціплых і самых найлепшых!
Цераз Нёман, Дняпро, цераз Волгу і Дон —
праз усе найглыбейшыя воды —
хай ляціць маё слова за імі ўздагон,
прывітанне нясе ім з заходу.
Дарагія мае, залатыя мае!
Я пра вас не забуду ніколі.
Чалавек чалавека найлепш пазнае
у пакуце цяжкой і нядолі.
Як бы добра з такімі спаткацца ізноў!
Ды яны разышліся
па нашай Савецкай Айчыне...
Слава ёй! —
Меўшы гэткіх цудоўных сыноў,
аніколі яна не загіне!..
...«Не сабраць у адно чорных думак сваіх:
я — у Волагдзе з Таняй малою.
Муж, нядаўна закрэслены ў спісах жывых,
пачынае пытацца:
«А што там з сям’ёю?»
І ні я пра яго, і ні ён пра мяне
ў гэтым часе нічога не зналі...
Гэта ж морскія хвалі: адна праміне —
набягаюць інакшыя хвалі...
Адрасаты мяняліся ў нашых дамах
пасля кожнай штодзённай бамбёжкі.
Быў вось толькі нядаўна — і раптам няма,
а няма — да апошняе крошкі...
Вылятаючы ў Волагду, дваццаць мінут
на выборы я мела усе там.
І каму б я сказала, што там, а не тут
я з дачкой
і
з жалобным пакетам?..»
...«Доктар мужа пытае:
«Ну як, мой герой,
адчуваеце? Хутка на ногі!»
У адказ жа адно:
«Што з маёю сям’ёй?
А чаму ў маім сэрцы трывога?»
Памаленьку, а доктар і вышукаў ніць:
дапытаўся пра Волагду, маму.
А пасля — над прасторам бязмежным ляціц
запытальная радыёграма:
«Муж шукае сваю залатую Любоў...
Ён — жывы. Ці жывая яна дзе?»
І дайшла тэлеграма да нашых краёў,
не згубілася на апараце»...
...«Я — таксама ляжу. Я да сэрца тулю
і дачку, і ўспаміны, ўспаміны...
Я гарую за родную нашу зямлю, але ж ён...
Дзе мой любы, адзіны?..
Я і сплю, я і ем — для дачкі,
каб яна
мела такжа і сон, і мацунак...
Добра знаю — ў Айчыне не буду адна,
але ж як ты пазбудзешся думак?
А яны — набягаюць, падходзяць, ідуць
і варушаць, кранаюць за сэрца...
А яны і ўначы не спыняюць хаду,
а за імі ж — і сэрца імкнецца»...
...«Пачынае здалёку матуля мая:
«Не гаруй ты, дачушка, дарэмна...
Колькі тут між людзей пераслухала я...
Гэта ж час не звычайны — ваенны...
От, напішуць каму, што забіты ў баю,
а ён, бачыш, паранены цяжка:
ці ў палон пападзе, ці ў бальніцу сваю...
Гэта ж — лёс, гэта — лёсава ласка...»
«Ты не катуй мяне, ты мяне не трудзі,
бо і так ператруджана ўся я...
Ты мне ясна скажы, дай адказ мне адзін:
ёсць вядомка? Вядомка якая?..»
Ну — у слёзы яна... Дастае з рукава,
падае мне паперы кавалак...
Свеце мілы мой! Хто ж бы тут толькі стрываў.
Вось тады — дык і я не стрывала...
Вы паверыце мне, дарагі мой сусед,—
я вас, можа, ў жыцці не пабачу —
я тады, атрымаўшы жалобны пакет,
чорны смутак піла свой без плачу...
А цяпер — не стрымалася я аніяк,
мае слёзы — прамылі б і камень...
І смяялася я, галасіла, ды як —
як над Нарачам чайка якая...
Цалавала дэпешу, матулю, дачку...
А пасля — цалавала... дэпешу...
Гэта ж радасць такая адна на вяку:
ён жывы, для мяне ж ён мілейшы»...
...«Што пасля? Я ізноў пабыла на вайне,
а дачка засталася з бабуляй.
Муж — ён, можна сказаць, толькі бачыў мяне —
і пайшоў, абмінаючы кулі...
Я — спынілася ў Празе, а муж мой — далей,
ён бываў і за самым Берлінам...
А спаткаліся... ў Мінску. Сям’ёй — весялей,
што балела — цяпер успаміны...
Вось дачушка, якой адмаўлялі ў жыцці...
Памятаеце, доктар прарочыў?
Ён ад шчырасці раду жадаў мне знайсці,
але ж матчыны — лепшыя вочы?..»
...«Вам цяпер зразумела, чаму праз акно
я так прагна гляджу на ваколле?
Як з найлепшай лазы вінаграднай віно —
водар гэты радзімага поля.
А у ім — і чабор, і душыца, і кмін,
і усе незлічоныя зёлкі.
Ён чаруе мяне незраўнаннем сваім,
як чаруе барвовасць вясёлкі.
А сасонкі стаяць, а сасонкі шумяць,
шалясцяць, і гудуць, і гамоняць...
Толькі б жыць, толькі жыць, не ўміраць...
Свеце мілы, дай вечнасць Сягонню!
Хай пануе на нашай зямлі супакой
і лагода пануе на свеце,
каб прыдбанае нашай працоўнай рукой
спажывалі мы самі і дзеці»...
Гераіня ты нашага часу і дзён,
без парфумы на слова ці справу...
І не дзіва, што з тысяч усякіх імён
табе далі — Любоў —
і
па праву.
І таму ты ў агні не згарэла, Любоў,
не загінула ў бойках, блакадзе —
бо найлепшае ўсё ад жанчын спрадвякоў
лёс сабраў,
даў табе
і
суладзіў.
Хараством —
не пакрыўджана ты аніяк,
дабраты —
сэрца шчырае поўна.
А на постаць —
мілей
ты
ўсялякіх крыўляк,
хоць на іх і прыгожая воўна...
Не зраклася ты друга свайго і тады,
калі лёс выкрасляў яго імя,
а ўзмацняла яго, бо лунала над ім
летуценнямі ўсімі сваімі...
Памагаеш, наколькі хапае памог,
калі любіш — дык любіш да рэшты.
І за модную сукню ці пару панчох
ні сябе, ні яго не грызеш ты...
Чэрствы хлеб запівала сцюдзёнай вадой,
на акрасу — знаходзіла жарты...
Калі што,
калі як
і было са слязой,
той слязы —
дыяменты не варты!..
Так і пойдзеш ты з другам —
рука
аб руку
цераз радасць, пазбыўшыся гора.
Так і пойдзеш, Любоў залатая,
пакуль
з намі ясныя зоры гавораць.
І за мукі твае,
і за радасць тваю,
і за ўсіх тых —
сардэчных і ветлых —
я табе прысвячаю аповесць сваю,
кленчу я перад іменем светлым...
1958