Камбайн1
1 Няспынна шуканне вяло
мяне і вядзе ўсё няспынна.
Не лаўраў шукае чало,
бо больш палыну у краіне...
Не хцівы металевы звон
у далі празрыстыя кліча.
Не тне фіміям уздагон
і дым не хавае аблічча...
А вецер шалёна імкне
ка мне, праз імжу, непагоду
і з сэрца і з думак жане
мяшчанскую слодыч — лагоду.
Дыктуе ў парывах сваіх,
натуе ў шляху дыспаноўку:
«Каб творчы імпэт не прыціх,
наперад, Ладзімер Дубоўка!
На поўныя грудзі ўдыхай
паветра і свежы мацунак,
кунежацца рытмы няхай,
вянкі завіваюцца з думак!»
Спрадвечную смагу і пал,
імкненне да творчае працы,—
ўсё гэта ў аснову паклаў
лірычных маіх інкрустацый.
Ці добра, ці дрэнна, але
прыйшла ўжо такая часіна,
што з формай старою далей
ісці мне ніяк немагчыма.
Як камень у ціхай вадзе,—
кругі час правёў на паверхні.
І сам ён у далі ідзе,
у ночах у цёмных не меркне...
Адзін не чакаў і маўчаў,
а той другараднае ўбачыў.
Наклюнуўся нават скандал,
ды час той ізноў перайначыў.
А сонца ўсё вышай ішло,
над самым было небакраем.
І вось, як вясна цераз шкло,
зальснела паэма другая:
у подыху ветру жывым
узвіў ветразей пурпуровых.
Пайшлі тут адны за адным
упікі, прамовы і словы...
Чаго толькі ў гэтай сяўбе
кірунак зайздросны не шырыў!
Адзін сімпатычны суб’ект
і контррэвалюцыю вырыў.
Галоўнае ў ёй мала хто
да гэтага часу і ўбачыў.
Пайшоў я далей пехатой,
пакрыўджаны гэткай удачай...
У гэтай няспыннай хадзе
гартуецца новая форма.
Не рэгістравана нідзе —
яна не пасуецца з нормай.
Паўстала пытанне цяпер
пра назву для новага жанру:
ці назвы старыя цярпець,
ці што-небудзь новае жарнуць?
Паэма, саната, санет —
асадкі мінулага часу!
У новыя ўправіць паэт
сучаснасці нашай акрасу.
У гэтым кірунку далей
пайду праз падзеі, прыгоды.
Не назвы ствараюць людзей,
а людзі іх твораць заўсёды.
«Combine» падыходзіць якраз,
«камбайн» у англійскай вымове.
Зацвердзіць ці выкіне час,
ці створыць яшчэ адмысловей,—
хай будзе, як будзе ямчэй,
раскрыта дакладная мапа.
І покуль мы жывы яшчэ,
наперад да новых этапаў!
Яшчэ ў 1926 годзе я задумаў напісаць тры паэмы, у якіх, паводле магчымага, адлюстраваць пераход нашае, пераважна сялянскае краіны да вышэйшых форм жыцця — да калектывізацыі, да індустрыялізацыі. У паэме «Кругі» («Узвышша», 1927 г.) дадзена была агульная ўстаноўка на падставе народнае творчасці, што і з’яўляецца самым цікавым. «Знішчыўшы ўладу золата, зруйнаваўшы залатое дно ў студні з жывою вадою, сусвет прыйдзе да шчаслівага жыцця». У паэме «І пурпуровых ветразей узвівы» («Узвышша», 1929 г.) я даў працяг: як, паводле майго пераканання, павінен адбывацца працэс стварэння нацыянальнай формы да пралетарскага зместу: узяўшы лепшае з народнае творчасці, перапрацаваўшы яго, адкінуўшы непатрэбнае і шкоднае. Фактычна я ў гэтай паэме выступіў супраць сляпога захаплення старой спадчынай у імя спадчыны, супраць безрахубнага скарыстання яе, запрапанаваўшы замест гэтага крытычную пераацэнку каштоўнасцей.
На вялікі жаль, усё гэта было вытлумачана крыва, вытлумачана так, як гэтага хацелася некаторым крытыкам, што і выклікала мой пратэст у друку.
Новы твор — «Штурмуйце будучыні аванпосты!» — дае паасобныя моманты з нашага пераходнага кругабегу, пераходнага да гэтых вышэйшых форм — да калектывізацыі. І, як сказана вышэй, завяршае задуманы мною цыкл.
Жанравае азначэнне — «камбайн» — узята для гэтага твора таксама невыпадкова: старыя назвы для ягонае кампазіцыі не падыходзяць. «Не назвы ствараюць людзей, а людзі іх твораць заўсёды».
Некаторыя пачнуць шукаць: «А хто такі пасажыр? А хто такі чорт? А хто такі...» Будуць прышпіляць мне тое, пра што я не думаў, зробяць мяне вінаватым за пасажыра, за чорта, за д’ябла. Павінен папярэдзіць затым, што ў кожным творы можа быць не пара, а сотня і больш герояў. Паэт адказвае за тое, ці па-мастацку яны пададзены, і адказвае за агульную ўстаноўку,— ці ўвязана яна з задачамі нашага жыцця. Агульная ўстаноўка вельмі трапна дадзена вуснамі аўтара:
...Мае сябры! Вітайце гэту рату!
Мінулае зайздросціць нам, сучасным.
Узвышшы высім з пралетарыятам,
і наша мэта ў даляглядзе ясным.
Сячэце ў камені трывалыя усходы,
да яснай мэты шлях кладзеце просты.
Нягледзячы на хібы, перашкоды,—
Штурмуйце будучыні аванпосты!
Зусім зразумела, што аўтар не мог застацца нейтральным у такой адказнай частцы, як пытанне пра калектывізацыю. Было б страшна наіўна, каб я напісаў, што гэтае пытанне праходзіць без спрэчак, без супрацьдзей. Яшчэ больш наіўна было б, каб хто вымагаў ад мяне такога «благадзенствія і благарастварэнія ваздухаў».
Пасажыр і супярэчыць, пасажыр падае розныя довады, а галоўныя з іх — што людзі не роўныя, будзе заўсёды калатніна. Кандуктар адказвае на гэта рэплікай, якая выразна і красамоўна гаворыць пра ўсю ўстаноўку (...«ты спутаны ў межах бясконца, і свет яны твой завязалі» і г. д.).
Іхняя гутарка пададзена не ў стэнаграфічным запісу: ёй нададзена пэўная стылізацыя, на што аўтар мае бясспрэчнае права. Зразумела, што з усёй многасці выказванняў «за» і «супраць» я выбраў толькі тое, што на мой погляд здавалася больш тыповым, у іншым разе трэ было б выдрукаваць цэлыя тамы, бо жыццё надзвычайна разнастайнае. Нельга вінаваціць мяне, у звязку з гэтым, у пэўнай схематызаванасці рэплік пасажыра і кандуктара; гэтая схематызаванасць вынікае са сказанага мною вышэй.
Не можна абмінуць і скарыстаных мною народных казак, хоць яны займаюць зусім другараднае, так бы сказаць, петытнае значэнне.
Беларуская народная творчасць надзвычайна багатая. Гэта адзначылі галоўным чынам староннія даследчыкі. Як на прыклад пакажу на Л. Н. Вайталоўскага. У сваёй кнізе «По следам войны» ён піша так пра нашы народныя казкі.
...«И я в смущении спасовал со всей нашей хваленой ученостью и большими познаниями. В самом деле, по сравнению с нами, усталыми интеллигентами, в хаосе ночных отступлений и галицийских побед растерявшими добрую половину своего культурного багажа, какой гармонией, какой неукротимой продуманностью дышала эта грубая, крепко сколоченная полесская правда. И кто назовет эту стройную цельную систему, обнимающую все царство человеческой мысли, суеверием или вздором. Разве не больше в ней и широты понимания, мудрости и ясности духа и чуткой восприимчивости к красоте, чем в натурфилософии Шеллинга или в мифологии греков».
Грэшна і смешна было б плюнуць на гэта ўсё багацце, пакінуць яго гібець дзе-небудзь у палескіх балотах ці ў архіўных сутарэннях. Тых людзей, якія б гэта рабілі самі і радзілі рабіць другім, трэ было б проста вывешваць на чорныя дошкі цалкам. Сапраўды,— якая глыбіня, якая матэрыялістычная аснова закладзена ў большасці беларускіх народных казак. Наколькі, значыцца, грунтоўны светагляд у самога працоўнага народа. Узяць хоць бы казку пра Салімонаву дачку. Салімон, які, між іншым, мае вельмі мала агульнага з біблійным персанажам, а пераселены народнай фантазіяй на Палессе,— пажадаў знішчыць усё ліха адным махам. Народная мудрасць адказвае, што гэта немагчыма зрабіць, бо, як вядома, трэба раней знішчыць умовы, якімі ліха выклікаецца. Згадайце пры гэтым хоць бы словы Г. В. Пляханава пра знішчэнне кулакоў, скупшчыкаў і г. д., калі ён выступаў супраць народніцкіх разважанняў: «Если бы какой-нибудь общественный катаклизм удалил всех скупщиков, то они вновь народились бы в самое короткое время по той простой причине, что предполагаемый катаклизм не устранил бы экономической причины их появления» (Соч., т. Х, стр. 122).
Казка, як і прымаўка, рэч тыповая. Я не здзіўлюся, калі, следам за пасажырам, яшчэ якія «музыканты» знойдуць у казцы элементы свайго «я». Ніякага дзіва няма: альбо грай, альбо каціся ў буржуазны «рай». Пакрыўдзіцца можа хіба адзін «музыка»: не ўсе так таленавіта гралі працоўнаму народу раней. Але няхай іх! Ёсць яшчэ казка «Музыка і чэрці» (зборнік А. К. Сержпутоўскага, 1911 г., яна ж перадрукавана ў «Выпісах», ч. І), якая як быццам завяршае гэтую. У ёй апавядаецца, як чэрці (што сімвалізуюць буржуазію) завалаклі музыку ў пекла, каб ён там весяліў іх. Але музыка зайграў так, што ўсё пекла рассыпалася на кавалкі і чэрці паразляталіся куды каторы.
Казкі, бадай цалкам падобныя скарыстаным мною, выключаючы часткова казку пра музыку, знаходзяцца ў зборніку А. К. Сержпутоўскага, выдрукаваным Інстытутам Беларускае Культуры ў 1926 г.
Верш А. С. Пушкіна «Я пережил свои желанья» — у любым ягоным зборы твораў. Таксама і творы Байрана.
Форма гэтага твора, як ужо казаў і адзначаю ў адмысловай заўвазе, — не з’яўляецца якой-небудзь нечаканай ці асабліва складанай. Яна падначалена пэўнаму кампазіцыйнаму адзінству, яна суладжана ва ўсіх сваіх частках, але яна выбіваецца з вядомых жанравых рамак. З прычыны гэтага я ўзяў для яе і новую назву — «Камбайн». Гэта замежнае слова, узятае мною ў англійскай вымове, азначае ў дакладным перакладзе «камбінаваць, суладжваць, спалучаць, змешваць».
Сапраўды, у творы ёсць і пераклады, і нататкі, дыялаг, казкі,— прадумана суладжаныя. Дзеля гэтага ўзята адпаведная назва. Што ж такога, што яна скарыстана раней у тэхнічнай ці яшчэ якой галіне!
Бадай што ўсе словы, ужытыя ў камбайне, ёсць у слоўніках. Павінен толькі растлумачыць, што «квітушчы, відушчы» не з’яўляюцца русіфікаванымі паводле формы, а ўжываюцца ў гэткіх выпадках скрозь на Беларусі ў жывой мове. Слова «жду» таксама законнае, у роўнай меры са словам «чакаю». Слова «закат» узята для каларыту.
У заключэнне, пра змест і форму скажу вось што. На нашых вачах адбываюцца працэсы найвялікшага гістарычнага значэння. Паэты, пісьменнікі не могуць, не павінны заставацца пасіўнымі суглядальнікамі,— яны павінны быць актыўнымі ўдзельнікамі нашага будаўніцтва. Не плакаць і рыдаць «на рэках Вавілонскіх» па нейкіх няздзейсненых ідэалах нашаніўскага кругабегу, а тварыць, дапамагаць тварыць здаровым.
Няхай у гэтай працы будуць памылкі, няхай у ёй будуць «зрывы», але няхай яна не будзе цалкам шкодная, варожая, няхай скрыпка не будзе прададзена чорту, як кажа народная казка.
Згадаю пры гэтым зусім выразныя і недвухсэнсавыя словы Г. В. Пляханава, сказаныя бадай пры такіх самых акалічнасцях.
...«Плохи люди, сидящие сложа руки и возлагающие все свое упование на естественный ход событий. Это трутни истории. От них никому ни жарко, ни холодно. Но немногим лучше их и те, которые упорно смотрят назад, не переставая говорить о поступательном движении народа. Эти люди осуждены на неудачи и разочарования, потому что они добровольно поворачиваются спиною к истории. Полезным деятелем может быть только тот, кто, не боясь борьбы, умеет направлять свои усилия сообразно с ходом общественного развития» (Соч., т. X, стр. 109).
1929
Ідзі, мой твор, ідзі, камбайн, у людзі,
ізноў не здронцві розум крытыканам.
Яшчэ гаручку з іх які набудзе,—
а ты за гэта будзеш упіканы.
Даю табе і рыфмы для акрасы,
і думкі папулярныя ў аснове.
Пра казкі ці якія перагасы
не дазваляю жаднае размовы.
Не кліч на спрэчкі думнае грамадства,
бо спакайней ты пражывеш на свеце.
Для справаздач хапае ў нас мастацтва,
і вершы ў выпісах чытаюць дзеці.
І не шукай ты новага у стылі,
даволі ўсыпалі мне за шуканні.
Глядзі, каб вусны палкія не стылі,
як будзеш мець з паэзіяй спатканні.
І не кажы, што ціха на Парнасе,
«трашчыць і парашчыць, без скуры лезе»,
што быццам у нязнанай апранасе
сядзяць там гомо, быццам люпусы дзе
ў лесе...
А скажаш — прыбягуць галавацяпы,
спрасуюць жарт у чыстую манету,
і гэткі вэрхал справяць ультраляпы,
што на свайго забудзешся паэта...
Даволі, твор, даволі гэтых жартаў:
наіўны возьме і за праўду прыме.
На свеце жыць іначай і не варта,
як толькі ў творчым мклівячы уздыме.
Мае сябры! Вітайце гэту рату!
Мінулае зайздросціць нам, сучасным!
Узвышшы высім з пралетарыятам,
і наша мэта ў даляглядзе ясным.
Сячэце ў камені трывалыя усходы,
да яснай мэты шлях кладзеце просты.
Нягледзячы на хібы, перашкоды,—
штурмуйце будучыні аванпосты!
Цягнік ідзе ад Оршы да Унечы,
вязе людскія клопаты і рэчы.
Грукочуць колы, лязгаюць рэсоры.
І так цераз даліны, цераз горы —
цягнік даганяе ўсё дзень,
а ноч паабапал дзяжурыць.
Здрыгаючыся, ён ідзе,
цыгару вялізную курыць.
І дым, і агонь, і туман,
і лёскат, настырлівы лёскат.
Жыцця тут, здаецца, няма,
шарэюць маўклівыя вёскі.
Затое не моўкне вагон,
у розныя гукі убраны,
ўсю ноч пракалышацца ён,
не чуўшы, не даўшы «дабранач».
І дым, і туман, і агонь
пярэстую склалі заслону.
Калышацца ў далі вагон,
гаворыць вагон да вагона.
У столь узнімаецца дым
ад моцнай сялянскай махоркі.
Як з морскім прыбоем, у ім
віюцца абрыўкі гаворкі.
Дарога яднае людзей,
хоць, праўда, на тэрмін кароткі.
Ў дарозе, як болей нідзе,
паўсюдзяцца былі і плёткі.
І важны укормлены твар,
і нэпман віхлявы, нервовы,—
пакінуўшы справы, тавар,
футболяць парожнія словы.
Кандуктар не ўцерпіць калі,
уставіць, як кажуць, тры грошы;
пачуе, дзе людзі былі,
пачуе, хто лепшы, хто горшы.
Рабочы з вяскоўцам сваім
пра новыя формы, пра хутар...
Суседзяць пад дахам адным
сярмяга, жакетка і футра.
А заўтра — як быццам не быў
ніколі ў дарозе, ў гаворках,
і дым, можа, віўся і плыў
у думках, маркотных і горкіх...
Імкнецца наперад цягнік,
у ноч і туманы убраны.
Наступныя й даўнія дні
разгортваюцца, як з экрана.
У шэрагу розных падзей,
прыгожых і непрыгожых,—
на гэтым экране ідзе
сусвет у сваё падарожжа.
Пярэста паходні гараць,
вартуюць іх пільна, заўзята.
Шыкуецца кожная раць,
і зброя ў паветры узнята.
Мінаюць, ізноў паўстаюць
падзеі павольнай хадою,
вярнуўшы паходню сваю,
трымаюць яе нада мною.
Святло рассявае з-за плеч
паходня на белым экране.
І змрок адсуваецца прэч,
звівае маўкліва убранне.
Ля рэчкі, з ліповых прысад,
лягуткі праносіцца вецер.
Прыгожы расейскі закат
залоціць асенняе вецце.
На жвір аблятаюць лісты,
наземяцца з ціхай малітвай.
Над рэчкаю Пушкін застыў,
лятункамі ўсімі спавіты.
Усмешка на вусны лягла,
на цьмянага лёсу разоры.
Ўсё больш насуваецца мгла.
З прасцягам паэта гаворыць.
Пушкін
...Я перабыў свае жаданні,
Лятункі знелюбіў свае,
І плён сардэчнага згасання
Адны пакуты мне дае.
І лёс, у жорсткім сваім лёце,
Квяцісты зблоціў мне вянец.
Жыву ў самоце, у сумоце,
Чакаючы: калі канец...
Так, позняю прыбіты сцюжай,
Калі зімовы чуцен свіст,
Адзін на галіне нядужай
Трапечацца спазнёны ліст...
I не адгукнуўся прасцяг:
ці радасць, ці новая страта?
У змроку лясы шалясцяць,—
то шастае восені шата.
Паэта прайшоў у туман
у сіні, у цёмна-ліловы.
Нікога навокал няма,
рыдаюць у пошчаку словы...
Ніколі не прыйдзе назад:
аднойчы згараюць на свеце...
Ля рэчкі, з ліповых прысад
лягуткі праносіцца вецер.
Мінаюць, ізноў паўстаюць
падзеі павольнай хадою,
вярнуўшы паходню сваю,
трымаюць яе нада мною.
Святло рассявае з-за плеч
паходня на белым экране.
І змрок адсуваецца прэч,
звівае маўкліва убранне.
Разгортваецца ў вышыні
фантазіі творчае крылле,
паўсталі і людзі, і дні
у небылі дзіўнай і былі.
Да скал распасцёрся туман,
узвышшы ускрыў Альбіёна.
Грыміць ужо сам акіян
і пенай шпурляе салёнай.
На ўсіх ветразях карабель
імклівіць на поўдзень яскравы.
Ці шчоглы віхор пераб’е,
ці збольшыць паэтаву славу? —
Джордж Байран! Вы йшлі бараніць
не грэкаў, а грэцкія міты.
Вяла вас антычнасці ніць
на поўдзень, у лаўры спавіты...
Джордж Байран! Мінула даўно
ўся гэна рамантыка ваша,
а з грэкамі туркі ўадно
для кухань лаўровы ліст важаць.
Джордж Байран! Каб ведалі вы
пра нашай краіны нядолю,
здратованыя паплавы
і ў корань стаптанае поле.
Нядоля і слёзы сабой
краіны чало аквячалі...
Развеяў пытанне прыбой,
павеяў кунегаю ў далі.
Байран
...Ты плакала... Буйной слязой
Сінь воч ускрылася ў той час.
Здалося мне, што пад расой
З’явіліся фіялкі ўраз.
Ты усміхнулася... Сапфір
Спыніў свой бляск перад табой.
Твой прамяністы ясны зірк
Згасіў яго сваёй красой.
Як сонца на брыжы аблок
Адценні кволыя нясе,
Якіх згасіць не можа змрок
Пакуль не стаюць пакрысе,—
Таксама ўсмешкаю вачэй
Шлеш водзіркі ты ў сэрца мне.
І стане ў ім святлей, лягчэй,
А найгарчэйшы жаль міне...
Да скал распасцёрся туман,
узвышшы ускрыў Альбіёна.
Няспынна грыміць акіян
і пенай шпурляе салёнай.
Знікаюць павольна ў імгле
паэта, і хвалі, і неба.
На ўсіх ветразях карабель
пранёсся у далі, у небыт.
Пачуў я... Ды гэта ж ізноў
грукочуць настырліва колы.
Ці з дому, ці еду дамоў,
ці, можа, і ёсць ён наўкола?
Няўжо зіхацяць паўз акон
не хвалі, а ўзгоркі, даліны?
Няўжо наш зялёны вагон
вёз тыя са мною карціны?
І страх агарнуў мяне ўсцяж:
ці можна вазіць іх з сабою?
Мо трэба здаваць у багаж,
заштампаляваўшы ад бою?
А што, калі прыйдзе цяпер
кандуктар,
спытае:
«А гэта?!
Білецік адзін на цябе,
а дзе вось на гэтых білеты?»
Што я адкажу?
— Не чапай!
Адзін з іх пайшоў пехатою,
другі,
свой пакінуўшы край,—
на ўсіх ветразях над вадою...
Цягнік ідзе ад Оршы да Унечы,
вязе людскія клопаты і рэчы.
Грукочуць колы, лязгаюць рэсоры.
І так цераз даліны, цераз горы —
цягнік даганяе ўсё дзень,
а ноч паабапал дзяжурыць.
Здрыгаючыся, ён ідзе,
цыгару вялізную курыць.
І дым, і туман, і агонь
пярэстую склалі заслону.
Калышацца ў далі вагон,
гаворыць вагон да вагона.
І думкі за імі ўздагон
пра лёсы краіны, пра долю.
Не скоціць іх час пад адхон
ніколі, ніколі, ніколі...
У столь узнімаецца дым
ад моцнай сялянскай махоркі.
Як з морскім прыбоем, у ім
віюцца абрыўкі гаворкі.
Кандуктар
Ізноў пад’язджаем паволі
да новае станцыі зараз.
Падмецена восенню поле,
ускоўдраны мглою абшары.
Люблю падарожжа такое:
наперад, наперад, у далі!
Ці звык за жыццё маладое,
ці колы прывабаю ўзялі...
Гляджу ўсё на новыя месцы,
людзей спатыкаю ўсё новых.
Жартуе адзін ці смяецца,
другі — дык з паважнай размовай.
За вокнамі восень скавыча
і ветру шалёныя свісты.
Там золь і туман у аблічча,
пякельны канцэрт урачысты...
Пасажыр
Праз вокны ты пекла пабачыў
і свіст ад падвойнай нагрузкі?
Ты выпіў у Оршы, няйначай,
ды мала хапіла закускі.
То вецер — не вецер, сумленне,
то свісты — не свісты, пакута,
ідзе, высяваючы жменяй
насенне праклятай атруты.
І ў сэрцы яна угняздзіцца,
і ў думкі нахрапна улезе.
Аб мур галавой будзеш біцца,
завыеш, як воўк дзе у лесе...
А можа, яна там галосіць
і рукі ламае ў праклёнах?
Машына ўсё далей адносіць
зялёныя нашы вагоны...
Кандуктар
Мяне ты нястрымана лаеш,
а сам яшчэ больш наварочаў.
Прамова твая немалая,
паслухаць — не выстарчыць ночы.
Што б там ні было, пакідаем
гармідар увесь за сабою.
Мясцовасць надыдзе другая,
ў настроі ўнясе перабоі.
Тут відна, тут весела, файна,
у буксах даволі мазуту,
і посвіст гудка трыумфальны
усю пераможа атруту.
Люблю падарожжа такое,—
мяняюцца думкі, настроі...
Пасажыр
Табе што — як цюцька, ў дарозе,
не маеш ні блізкіх, ні хаты.
Не плача малы на парозе,
чакаючы з горада тату.
І ніва твая, і загоны,
і бацькаўшчына у дадатак
у шэра-зялёных вагонах,
у іх адначасна і хата...
Малы, адпаведна, і клопат:
хадзі і лаві безбілетных.
Прыемная, мабыць, работа,
тым больш, што і выгляд адметны.
Кандуктар
Ну, як не падняць мне пратэсту
супроць упрашчэнства такога?
Ты спечаны з дрэннага цеста,
што дыхае злосцю прамова.
Адзін ты — асэсар на свеце,
пільнуеш вялікую справу.
Скажу табе проста, суседзе,—
што й слухаць цябе нецікава.
Пасажыр
Не трэба пакуль што і слухаць,
бо я не кажу ні пра вошта.
А тое, што ўразіла вуха,—
трымаюся ўласным я коштам.
Сяджу на сваёй гаспадарцы,
працую ад цёмна да цёмна.
Не быў ні ў адседцы, ні ў сварцы,
і зараз, як бачыш, прытомны.
Дык што табе не даспадобы?
Прынізіў твае клапатоны?
Магчыма, кандуктар ты добры
і тормазы круціш з адхону.
Але ж твая праца — не праца:
разгон ад цябе не залежыць.
Табе каля плуга б узяцца,
пазнаў бы, дзе трунак, дзе ежа.
Кандуктар
І тормаз пакруціць не ўсякі;
на ўсё, браце, трэба навука.
Каму — дык ніякага знаку,
каму — гарацешная мука.
Ад цёмна да цёмна мадзееш?
А я, калі бачыш, і ўночы.
Дык вось яно так, дабрадзею,—
не толькі адзін ты рабочы.
Пасажыр
За гэта і грошы вам плоцяць,
за гэта і ездзіш без грошай.
А мы — што крапіва пры плоце,
чакаем часіны шчэ горшай.
Пасееш у час, акуратна,
а жаць невядома што будзеш.
Пакуль адпакутуеш рату,—
аж паліць збалелыя грудзі.
Аб’ездзіш, абходзіш шнуры ўсе,—
не прыйдзецца сноп мой да снопу.
У пекла б тады занурыўся,
як з’еўшы жалезнага бобу...
Ні выпіць па-людску, ні з’есці;
вось так і мінаюць часіны;
а ў сэрцы пытаецца дзесьці:
за што калаціўся і стынуў?
Кандуктар
Адразу кажы: нездаволен
сваім гарапашным ты станам,
сваім ты няўродлівым полем,
дык будзе й другая пашана.
А нечага пырскаць на іншых
і крыўду складаць на чыгунцы.
Хто, можа, не еўшы, не піўшы,—
дык я прывязу ім у сумцы?!
Шукай, паляпшай сваю долю,
імкніся да лепшага ладу.
І будзе дагледжана поле,
і будзе буйнейшае стада.
Пасажыр
Адразу відаць, што разумны:
і завязкі к слову не трэба.
Вазі толькі збожжа на гумны,
шуфлюй для бялейшага хлеба.
Каб так і было, як гаворыш,
дык я бараду пагаліў бы.
Кандуктар
Ты накш і не выбудзеш гора
з свае гарацешнай сядзібы.
Шукаючы, людзі знаходзяць,
і робячы, бачаць удачу.
Скажы, браце, годзе ды годзе
няўроды, бясхлебіцы, плачу.
Пасажыр
Дык хто гэта кажа, што мала,
дык хто не шукае ратунку?
Хвілінамі так назаляла,
што пальцамі б вымацаў думку.
А ўсё цераз пень ды калоду
ўсе збыткі і ўся насалода...
Кандуктар
Ну, ведаеш, клопат дарэмны
дык толькі пашкодзіць і можа.
Пасажыр
Гаворыш ты, праўда, нядрэнна,
ды толькі на стол не паложыш.
Кандуктар
Здаецца, і ясна і кемна
кажу, што не будзеш мець плёну
і збытак дастанеш ты дрэнны
з пашарпаных гэтых загонаў.
Не тое зусім з калектывам.
Ці чуў ты...
Пасажыр
Даволі, даволі!
Кандуктар ты, бачу, куслівы,—
якраз і патрапіў у поле.
Пра іх я ўжо чуў неаднойчы
і ведаю, што там за шчасце.
Не хочуць глядзець мае вочы,
і сэрца парвецца на часці...
Парадзіш ты добра з вагона,
ды як толькі ў справе агораць.
Цяпер — гаспадар я загона,
хоць іншае людзі гавораць.
А ў тым калектыве хвалёным
хто будзе за нас гаспадарыць?
Дажджэшся там, думаеш, плёну?
Падберыш кабылку да пары?
Даволі, даволі!
Кандуктар
Ці чуў ты,
ці бачыў разумных падобных?
Хто ўліў табе ў ляпу атруты,
што столькі насыпаў слоў дробных?
Ты скардзіўся?!
Скардзіўся толькі:
«Пагана, пагана жывецца!»
Дык здольны ты плакаць і войкаць,
не ведаеш, дзе табе дзецца?
Не ведаеш, дзе ўсё карэнне
жыцця гарацешнага, нэндзы?
Ўсяго твайго хопіць імкнення
у дыме тут смутак свой вэндзіць?!
Даволі, даволі пакуты!
І нэндзы даволі урэшце!
Да меж вашы душы прыкуты,—
знішчайце памежкі і рэжце!
Пасажыр
Цябе салавей не здагоніць,
калі нават лапці уздзене.
Паслухаць — ідзі хоць сягоння,
высейвай нанова насенне.
А што загаворыш ты заўтра,
калі асмакуеш грунтоўна?
Адзін аднаго і не варты,
адзін аднаму і не роўны.
Працуеш ты «столькі і гэтак»,
другі — дык вось «гэтак і столькі».
Ты клічаш ісці на палетак,
а ён будзе дзьмухаць на болькі...
А бабы як возьмуцца ў косы!
Ты ведаеш, што гэта значыць?!
І чорт паскідае атосы,
як вырвешся — будзеш гарачы...
Кандуктар
Ўсё гэта — дзіцячыя казкі.
У гэтым хіба і прычына?
Не хочаш ісці — калі ласка,
не цягне ніхто за чупрыну.
А тое, што «ты на палетак»,
а ён — дык «да чорта ў капэлю»,—
ўсё гэта для дзетак, для дзетак,
вось так вечарком, у нядзелю...
Пасажыр
Яно б гэта ўсё і нічога,
ды шчырасці ў працы не будзе.
Адзін будзе тыкаць другога,—
і выб’юцца з працы ўсе людзі.
Гавораць і людзі старыя,
а іх не паслухаць няёмка,—
з пахібамі нас сатварылі:
дуплястая, бачыш, саломка...
Кандуктар
Іграеш ты добра на вуснах,
табе непатрэбна і скрыпка...
Пасажыр
Гаворыш і ты, брат, спакусна,
віешся, як слізкая рыбка.
Ды скрыпка да скрыпкі — не ў пару,
не вытанчыш — добра упару...
Кандуктар
Пабачыў я скрыпак багата,
і чуў іх таксама даволі.
Пакуль не прыехаў дахаты,
табе раскажу я паволі.
І скрыпка ўжо не даспадобы?!
Усякі — як можа, суседзе.
Ёсць казка. Пачну я для спробы.
Калісьці чуў змоладу недзе.
Народнае апавяданне пра музыку
і пра тое, як ён прадаваў чорту
сваю скрыпку
Жывучы ўсяго пабачыш:
і даліны, і узвышшы.
Той жыве — як сын сабачы,
тым — і дзеці чорт калыша.
Неаднолькавыя дзеці,—
неаднолькава і шчасце.
Так спрадвеку ўсё на свеце
падзяляецца на часці.
Людзі ведаюць нядрэнна
пра усе такія змены
і гавораць нібы жартам:
варты вартага і варты.
Вырас так і наш музыка,
калыханы роднай маткай.
Абуваўся ён у лыкі,
гора мераў поўнай шапкай.
Хоць і жыў, як сын сабачы,
талент песціў сакаліны.
Жывучы ўсяго пабачыш:
і узвышшы, і даліны.
Казка хутка робіць справу,
пра музыку ходзіць слава.
Толькі смыкам струн даткнецца,—
прыціхае ўсё навокал.
Песня плача і смяецца,
аж, здаецца, бачыш вокам.
Тая скрыпка так іграе,
так выразна вымаўляе,
што аж чуецца вясковым,
як са струн злятаюць словы.
Дзе дастаў яе хлапчына,—
не хваліўся анікому.
Ці дала яму айчына
нерухомае ў рухомым?
Можа, дзед старой рукою
настругаў яловых планак,
кляніну па-над ракою
высек скрыпцы на рабраны?
І душу паставіў такжа,
зачасаўшы з дубу колік?
Струны хлопец сам навяжа,
каб не здрадзілі ніколі...
Можа, ветры наспявалі
песень глыбіні бясконцай?
Мілагучнасці крышталі
чаравалі ўсіх пад сонцам.
Весялосць была у смутку,
смутак быў у весялосці.
Хоць дзянёк іграй цалюткі,—
запрашаюць людзі ў госці.
І хадзіў у свет шырокі,
весяліў ён добрых людцаў.
Добра ведалі навокал,
як і плачуць, і смяюцца...
Можа б сам калі заплакаў,
можа ў сэрцы жаль вялікі,
але кажуць небараку:
«Весялей іграй, музыка!»
А вядома, што ў дарозе
не заснеш у каляіне:
«На чыім ты едзеш возе,
дык таму і граць павінен».
Граў за грошы, граў без грошай,
піў «нарзан» ён з агуркамі.
Талент з часам не пагоршаў,
паляпшаўся ўсё з часамі.
Без нажа ліхіх ён рэзаў,
ён ім сэрцы кроіў смыкам...
Вось такі ён быў гарэза,
чарадзейнік наш музыка.
І даваў, даваў патолі,
што не чуў і свет ніколі.
Тая скрыпка так іграе,
так выразна вымаўляе,
што аж чуецца вясковым,
як са струн злятаюць словы.
Уздыхалі лёгка грудзі,
супынялі працу людзі,
танцавалі, дзе прыйшлося:
на пакосе — на пакосе.
На аржышчы нават жнеі
босых ножак не жалелі.
Зайцы выбягалі з лесу
і такую куламесу
ушчыналі ў полі чыстым,
што дзівіўся дуб вячысты.
На бярозках нават вецце
узнімалася да ладу.
Вось што робіцца на свеце:
не музыка, а прынада!
Але часам сумна стане
у яго вандроўным стане.
Сумна стане, як згадае:
дзе юнацкае каханне,
дзе дзяўчына маладая?
Злётаў бы на самалёце
цераз неба, над балотам,
ды разгон малы ў балоце,
ў ім загразнеш з самалётам...
Месца ўзяў бы ў аўтабусе
на сто дваццаць кіламетраў,
паказаў бы сцежку бусел,
ператкаў бы сцежку ветрам.
Ды далёка, ды калыша,
сэрца вытрасе ў пячонкі...
Ён шукае лепш зацішша,
дзе бярозы, дзе сасонкі
каля рэчкі, каля броду
нахілілі вецце ў воду.
Там пільнуе прахалоду
дуб разложысты, вячысты.
Там згадаецца ўсё чыста:
і спатканні, і разлукі,
галасоў любімых гукі...
Маці родная і вёска...
Бацяноў на хаце лёскат...
І усё, што сэрцу міла,
што яно даўно згубіла...
Дуб галлём сваім калыша,
павявае у зацішша
у спагадлівай лагодзе...
Ён па струнах смыкам водзіць.
Грае скрыпка ціха-ціха,
аж спалохалася ліха,
жабы крумкаць перасталі,
дрэвы шапацець лістамі.
Струны плакалі і пелі...
Дзе вы, струны, радасць дзелі?
Ці яна ляжыць пад жвірам,
ці замыта цёмным вірам?
Надрываліся ад болю
ў цёмным лесе, ў чыстым полі,
дзе музыка сваю долю
супакойваў непакоем.
Засмуціўся свет шырокі,
і заплакалі на свеце.
Сум праняў людское вока,
сумна нават сонца свеціць.
Хмары ў небе узняліся,
неаглядныя аблокі,
і ліліся слёзы з высі
на прастор увесь шырокі.
Узнялося пекла роем,
пранялося непакоем:
непакоіць іх музыка
сваёй скрыпкай, сваім смыкам.
Ім музыка вельмі шкодзіць:
ад грахоў людзей адводзіць.
Доўга думалі ўсе чэрці,
як яму прыстроіць смерці.
І прыдумалі нядрэнна,
але ўсё, бадай, дарэмна.
На музыку ў цёмным лесе
нацкавалі зграю воўчу.
Ён, запрошаны на песні,
цераз лес ішоў аднойчы.
Супакойна лесам крочыць,
каб да вёскі як дастацца.
На дарозе ж зграя воўча,
а ваўкоў усіх — дванаццаць.
Заступілі ўсю дарогу,
абступілі, як на згубу.
І з зубоў злятае скрогат,
вышчараюць хіжа зубы.
Набліжаюцца ўсё бліжай,
уваччу палае жыжа.
Што рабіць? Няма нічога
ні ў руцэ, ні пад нагамі.
Застаецца жыць нядоўга,
бо заляскалі зубамі.
Раз канец такі прыходзіць,
развітацца трэ са скрыпкай.
У апошняй хоць прыгодзе,
ды палохацца нам брыдка!
Скрыпку з торбы ўзяў музыка,
смык дастаў і стаў ля дрэва.
А пасля правёў тым смыкам,
і са струн пабеглі спевы.
Скрыпка тая, як жывая,
як жывая вымаўляе.
Аж да неба высіць пошчак.
З неба ён, як ціхі дожджык,
высяваецца па лесе,
па дуброве, па зямельцы.
Голас той дзівоснай песні
ў небе плача і смяецца...
Скамянелі ўсе дванаццаць,
слёзы з воўчых воч ліюцца.
Слёзы ў мох бягуць схавацца,
каб не бачылі іх людцы.
І хаваюцца пад мохам,
каб не бачылі іх вокам.
Мох зялёны, бурштыновы
слёзы тыя ўзяў на сховы...
Стаў пасля музыка моўчкі
і глядзіць на тое дзіва:
адышлі ваўкі упрочкі
засмучона і маўкліва.
На амшары ж, з гэнай ночы,
засталіся слёзы воўчы.
А калі вясна надыдзе
і павее вецер волкі,
на ваўчынай гэнай крыўдзе
парастуць у лесе зёлкі,
а на шэранькіх сцяблочках
быццам дробненькія вочкі.
Невялічкія, як голкі,
але ўсё ж ідзе адмалку.
Людзі кажуць нам пра зёлкі,—
гэта «воўчыя запалкі»...
Ад няўдачы той, няйначай,
чэрці ў пекле проста плачуць.
— Мабыць нельга ўзяць музыку,
покі ён кіруе смыкам?
І надумаліся —
трэба
ашукаць яго як-небудзь:
скрыпку ўзяць, купіць, украсці,—
як прыдасца ім на шчасце...
А музыка той часінай,
абмінуўшы след ваўчыны,
сеў ля рэчкі, сеў ля броду,
сеў пад дуб, у прахалоду.
Раптам хвалі зашумелі,
чорт балотны ўзнепакоіў
і, падплыўшы да адмелі,
ўшчаў гамонку над ракою.
Чорт
Добры вечар, ягамосцю!
Музыка
Не хапала толькі чорта!
Як здаецца мне, не ў госці
вылез ты з свайго балота?
Чорт
(ухіляючыся)
I у госці, і не ў госці,
штосьці трэба, трэба штосьці...
Музыка
(перадражнівае)
«Разумець — не разумею,
зразумнеўшы — зразумею...»
Гаварыць так доўга можам,
але справе не паможам.
Чым удзячны, што спатканне
давялося мець з табою?
Чорт
Я пачуў іскрыпкі гранне
ў сваім пекле, пад вадою.
Спадабаў яго я вельмі
ў гэтым зацішку пустэльным.
Не на скрыпцы, на патэльні
граю свой напеў пякельны.
Можа б скрыпку ты прадаў мне? —
Будзеш мець тады дукаты...
Музыка
Падарунак гэта даўні,
з ім без грошы я багаты.
А дукаты, хай ім ліха,
зладзяёў яшчэ прывабяць.
Буду лепш сядзець паціху,
казкі без дукатаў баяць.
Чорт людскі характар знае:
паўлітроўку ўзяў, закусак.
Неўзабаве і другая,—
на гарэлку рот не вузак.
Выпівалі, гаварылі,
смакавалі кількі, шпроты.
У музыкі змокла крылле,
але досць хапіла й чорту.
Памаленьку, паступова
чорт свайго усё даходзіў.
Расцягнулася размова,
каб закончыцца на згодзе.
Перад тым, як чорту ў рукі
скрыпку даць, зайграў музыка.
Павадкай ліліся гукі,
нечуванай і нязвыклай.
Грае скрыпка ціха-ціха,
аж спалохалася ліха.
Жабы крумкаць перасталі,
дрэвы — шапацець лістамі.
Струны плакалі і пелі,
аж, здаецца, на адмелі
радасць яснела з-пад жвіру,
што намыты цёмным вірам.
Надрываліся ад болю
ў цёмным лесе, ў чыстым полі,
дзе музыка сваю долю
супакойваў непакоем.
Чорт пачаў збірацца ў пекла,
страціў часу й так багата.
Чорт
Граеш надзвычайна пекна,
але мне пара дахаты.
Дай мне скрыпку, калі ласка!..
Быццам зняў з вачэй павязку
у музыкі чорт рагаты.
Глянуў ён на тыя шпроты
і парожнія бутэлькі.
Не з вялікай піў ахвоты
з гэтым самым хтоцкім нейкім.
А цяпер аддай скрыпулю!
Ці вы бачылі, ці чулі?
Паказаў ён чорту фігу
за частунак і фатыгу.
Чорт за скрыпку — чорту поўху,
чорт за смык — яму па лапах.
Павалтузіліся доўга,
абодвум хапіла страху.
Пры падобнай тузаніне
струны плакалі сапраўды.
Каб яшчэ са тры хвіліны,—
ўсё панодаў бы, парваў бы.
Але ўрэшце чорт наверсе:
ўзяў не сілай, дык на хітрасць,
не заўважыўшы, што ў лесе
ён душу са скрыпкі вытрас.
Невялічкая і штука,
дзед стругаў з дубовай планкі,
ды не будзе добрых гукаў,
грай хоць год бесперастанку.
Чорт, падціснуўшы падпахі
гэны свой цяжкі здабытак,
аў такога алалаху,
што аж дым пайшоў з-пад лытак.
А музыка — без музыкі,
а ў музыкі — жаль вялікі.
«Адабраў, прахвост рагаты,
проста з ласкі на пацеху...»
Глянуў хлопец на дукаты:
колькі ў іх сабрана грэху!
І узяў дарунак чортаў,
размахнуўся з поўнай сілы,
ды як кінуў у балота,
аж яно загаласіла.
Ад тае пары ў балоце,
што дарунак чортаў зблоціў,
вырастаюць летам кветкі:
з іх ні паху, ні наедку.
Не з’ядае іх жывёла,
не чапае звер ніякі,
не крануць рукою голай,
назву ж далі ім — «чарцякі»...
Апусціўшы вочы долу,
крочыць хлопец невясёла.
Раптам бачыць: што за дзіва? —
Каля рэчкі, каля броду,
дзе пільнуе прахалоду
дуб разложысты, вячысты,
на пясочку жоўтым, чыстым,
прытуліўшыся да ліпкі,
і ляжыць душа са скрыпкі.
Чорт яе тады і вытрас,
як музыку браў на хітрасць...
І падняў душу музыка,
той малюсенечкі колік,
што рукой, да працы звыклай,
дзед зрабіў яму на долю.
І абліў душу слязою,
прытуліў душу да сэрца.
«Не разлучышся са мною
ты, душа, да самай смерці!
Не аддам цябе нікому,
за ніякае багацце.
Ты ля сэрца будзь, як помнік,
больш не дай мне ашукацца...»
Скрыпка ж чорту не здабытак,
без душы — багата скрыпак.
Скрыпка тая — нежывая,
бо душы яна не мае...
Чорт у пекле гэным часам
задае канцэрт вялікі.
Замяніўшы порткі пасам,
удае з сябе музыку.
Для чарцей усіх пакута.
Трэба слухаць, бо няёмка.
І кульгавы вылез з кута,
з ім спірытусу даёнка.
Шчанючкі сядзелі блізу,
барановы быццам рожкі.
Утапырыўшы ўверх мызу,
тупацелі спрытна ножкі.
Два бамбесы, стаўшы ракам,
на спіне трымалі ноты.
Аж пішчалі, небаракі,
ад такога пераплёту.
Дам хапала там таксама —
ўсе пад масць, якраз да пары,
рознай шаці накідана,
быццам гною на папары.
Нейкі гадзіч хударлявы
поўзаў, віўся ля абцасаў,
ляскаў вухам па халявах,
языком брыду ўсё мацаў.
Бруха ён сваё адпоўзаў,—
падкавалі бруха цынам.
Стаў падлейшым ён ад поўзаў,
хоць хваліла афіцыйна.
Рознай іншай швэнды-брэнды,
як гразі ў балоце гразкім.
Дурням даўшыся ў арэнду,
добра выпасвілі маскі...
А Глухі прыйшоў сам-насам,—
не дабраў сабе да пары.
Палівае розум квасам
і падлічвае далары.
Іншай не цаніў валюты,
бо ў Глухога курс узяты:
меркаваў, як будзе крута,
алалаху даць у Штаты.
Хоць не чуе, ўзносіць хвалу:
«Мілагучна! Пачуццёва!»
Але чорту мала ўцехі,
бо вушастыя ні слова.
Грае, грае, смыкам водзіць,
вянуць вушы ад бязладдзя.
Трэба рэкнуць, мабыць, «Годзе!»,
покуль доўбняй не пагладзяць.
Так і вымавіў нячысты:
«Сам я чую, што пагана!»
Ухваліла пекла свістам
той канец, даўно чаканы.
Загадалі: «Што б ні стала
зацягнуць сюды музыку».
Гэта скрыпка добра грала,
бо да людскіх рук прывыкла.
Як сказалі, так зрабілі:
адшукалі і злавілі.
Прывалок музыку ў нетры
сам пякельны канцэртмайстар.
Далі скрыпку ў рукі:
— Грай, на!
Грай і весела і файна!
Усміхнуўся:
«Грай-на? Файна?!»
Скрыпку ўзяў рукою дбайнай.
Пераверыў струны спрытна,
каніфоляй смык напытраў,
і душу у скрыпку ўставіў,
дзе ёй век і быць у славе.
І узнёс ён смык рукою,
і павёў яго па струнах...
І разліўся спеў ракою,
закіпеў, як на бурунах.
Скрыпка тая як жывая,
бо душу ля сэрца мае.
І на свеце чулі людзі,
што музыка неба будзіць,
неба будзіць-абуджае
ён ад краю і да краю.
Скрыпка тая — як жывая,
ўсё гаворыць, размаўляе.
Чэрці просяць:
«Годзе, годзе!»
На карачках чэрці ходзяць.
А музыка грае, грае,
перуны усе склікае.
І пярун ударыў першы,
а за ім другі і трэці.
Здох адразу чорт старэйшы,
залямантавалі чэрці.
А музыка грае, грае,
перуны усе склікае.
А яны — бесперастання
б’юць пякельнае шайтанне.
І грымелі так грымоты
і па пекле, і па чорту.
Пекла ўсё ушчэнт разбіта,
знікла чортава ўся світа.
І няма, і век не будзе
больш людзям яна паскудзіць.
Толькі куча — развал самы
застаецца гнуснай плямай...
І пайшоў музыка ў людзі,
і цяпер па свету ходзіць.
Ён людзей да шчасця будзіць,
ён заўсёды у народзе.
Грае скрыпка ціха-ціха,
аж палохаецца ліха.
Тая скрыпка так іграе,
так выразна вымаўляе,
што аж чуе люд вясковы,
як са струн злятаюць словы.
Калі схочаш ты паслухаць,
як іграе скрыпка тая,
калі хочаш знішчыць скруху,
што на сэрца набягае,—
падыдзі з душою шчырай,
дзе рака шуміць над жвірам.
Каля рэчкі, каля броду,
дзе пільнуе прахалоду
дуб разложысты, вячысты,
там пачуеш ты ўсё чыста:
гэта скрыпка там іграе,
скрыпка грае, як жывая...
Пасажыр
Пра казку нічога не скажаш,
бо ў ёй можна бачыць, што згодна:
благой не бывае паклажы,
бывае пакладчык нягодны.
Ды толькі навошта тут чэрці,—
не ўцямлю да самае смерці.
Кандуктар
Хоць я у чарцей і не веру,
але, мне здаецца, суседзе,
што з гэнаю самаю хеўрай
у пекла якраз ты заедзеш.
Пра казку падумаеш двору,
цяпер жа вярнуся да справы.
Чаму ты на нэндзу, на гора
не выйдзеш са зброяй яскравай?
Пасажыр
Нялёгка змагацца з нядоляй,—
мне цяжка глядзець гаспадаркі.
Пакуль акірпаешся ў полі,—
аж соль выступае на карку.
Адзін я. Сыны падрастаюць.
Калі дачакаеш памогі?
Кандуктар
І ўсё ж яна, гутарка тая,
бадай што устала на ногі.
Цяпер ты мадзееш з кабылкай
і ззаду яе падпіхаеш.
Ну што ж, падпіхай, дабрадзею,
калі асалоду ў тым маеш...
А бачыў ты, ведаеш тое,
як трактар дзірван падымае?
З кабылкай вас, гэтакіх, двое,
куды і заткнуць ён не мае...
А бачыў ты, ведаеш тое,
як дзівы ствараюць супольна?!
З кабылкай вас, гэтакіх, двое
і ў сне не пабачыце тое...
Пасажыр
Цябе салавей не дагоніць,
калі нават возьме лакотку.
І ночы не хопіць сягоння,
і ноч можа здацца кароткай.
Ды ўсё яно добра ў дарозе,
калі ты ляжыш на паліцы,
калі не падданы трывозе,
ніякай няма навальніцы.
А вось, калі ўвойдзеш у хату,
як глянеш на шэрыя сцены,—
згадаеш і дзеда, і тату,
радню да дзесятых каленаў,—
дык надта і не паскачаш,
дык вельмі і не падскочыш,
і горка калі заплачаш,
хоць хочаш ты сам ці не хочаш.
Здалёку даваць парады,
бадай, і не дужа цяжка.
І праўда здаецца, як казка,
і казка здаецца, як праўда.
Бліжэй падыдзі, чалавеча,
да гэтай вясковай сядзібы,
калі насуваецца вечар
і кроіцца смутак на скібы...
Кандуктар
Чаму гэта конча здалёку?
Скажу я такое і зблізку:
няўжо ў вас не выстарчыць клёку
разбурыць пакуты калыску?
Пасажыр
Знайшлі б усяго мы для справы,
ды неяк шукаем не вельмі.
Абы з кім шукаць не цікава,—
паліжаш гарачай патэльні.
Няроўныя людзі на свеце.
Чаму ж ты не возьмеш на гэта?
Пачну я што-небудзь з сялецця,
а ён сапсуе ўсё налета.
Каб гэта як знішчыць благое,
лягчэй бы тады ў будаванні.
Кандуктар
Не тое, дык маеш другое,
хоць ты разбурай рыштаванне!
Не робіцца гэта адразу.
Я казку скажу табе такжа.
У памяці, здэцца, не спрахла;
магчыма, што добра адкажа
на ўсе запытанні і страхі.
Народнае апавяданне пра тое,
як Салімонава дачка памерла
ды ізноў аджыла
Жыў калісьці, кажуць людзі,
Салімон прамудры ў свеце.
Больш такіх, бадай, не будзе,
дачакаюць хіба дзеці.
Ён суды судзіў і радзіў,
ён даваў свае памогі;
калі хто ішоў у звадзе,
адыходзіў без трывогі.
Па навуку прыхадзілі
з вёсак, бліжніх і далёкіх.
Шырылася, як на крыллі,
слава пра яго навокал.
Разглядаючы ўсе справы,
дбаў ён пра такія рэчы,
што для нас і нецікава,
і без іх згінае плечы.
Думаў неяк, што нягладка
свет суладжаны наогул,
што ў ім досыць непарадку,—
разам з добрым шмат благога,
і зладзейства ў гэным ліку.
Колькі робіць яно шкоды!
Склаў ён запавет вялікі,
да усяго паслаў народа:
«Калі дзе каго хто зловіць
на зладзействе абы-якім,—
трэ, не кажучы ні слова,
вешаць спосабам аднакім».
Шыбельніц было даволі,
ды і шыбельнікаў такжа.
Толькі што — гайда у поле,
там інакшы свет пакажуць.
Салімон сядзіць і лічыць,
звесткі адусюль прыходзяць.
Радасць на яго абліччы:
ліха сцішыцца ў народзе.
Можа б так яно і стала,
пачакаўшы колькі часу,—
суцішацца пачынала
паступова, не адразу.
Але вось адно здарэнне
збунтавала ўсе загады.
Так, бывае, з рознай дрэні
пачынаюцца нялады.
Ці сляпы ты, ці відушчы,—
не прадбачыш свайго кону...
Нехта з тураўскае пушчы
завядоміў Салімона,
што ў ёй ходзяць стадам сарны,
што дабро гібее марна.
Гэта значыць, паляванне
Салімону трэба справіць.
Без ніякіх мудраванняў
рыхтаваўся ён да справы.
У вялікую дарогу
трэ збірацца як належыць:
не настроены памогі
ні ў начлегах, ані ў ежы.
Тыя падшываюць збрую,
а другія харч складаюць.
Хлопцы стрэльбы ўсё шаруюць
ды набоі набіваюць.
Зрэшты — ўсё сабрана гладка.
Узняліся цэлым родам,
нават з дочкамі і матка
едзе ў пушчу на прыгоды.
Паляваць было нядрэнна,—
сарны ў рулю самі лезлі.
Паляўнічым недарэмна
давялося быць у лесе.
Нацягнулі на паляну
настраляную здабычу.
І палуднаваць не рана:
шлунак час найлепей лічыць...
Напяклі, да сыці елі,
каля цёмнай сеўшы елі,
тых і сарнаў, і цяцерак
без ніякіх нормаў-мерак...
Прыляцела гора птушкай,
нечаканым нейкім чынам:
Салімонава дачушка
удавілася дзічынай.
Ад лясных усіх настрояў
узяла кавалак ладны.
Хто на добрае настроіў,
павярнулася ж няскладна:
той кавалак сеў у горле,
комам стаў, гавораць людзі.
Хоць у лесе, хоць у полі,
а дабра з таго не будзе.
Моцна стукалі у плечы,
даставаць хацелі з роту.
Мала сілы чалавечай
на падобную работу1...
Толькі рукі сашчапіла
і сканала на паляне.
Салімону ўсё не міла —
тыя сарны, паляванне...
Колькі слёз было праліта,
цяжка здумаць нам пра тое.
Найсумнейшаю малітвай
Салімон дачку пакоіў.
Адвязлі пасля у Тураў,
там труну зрабілі з дубу.
Галасілі на хаўтурах,
не вярнулі тую згубу...
Як да шлюбу выпраўлялі,
залатыя ўздзелі шаты.
З дыяментаў даў каралі
бацька, засмучоны стратай.
Да труны народ прыходзіў.
Гэта звычай старабытны.
Спрадвякоў ён у народзе
і дагэтуль не забыты.
Адвітаюць і даруюць
крыўду самую цяжкую
нават тым, хто сам ніколі
не даваў людзям патолі.
Пра бязлітаснага ката,
што душыў людзей бязвінных,
скажуць:
«Лепш бы памагатых
палажыць у дамавіны...»
Салімонава ж дзяўчына —
чым яна каму павінна?!
Ля труны каціўся смутак
у апошнюю мінуту,
а народ ішоў няспынна
ля нябожчыцы — дзяўчыны...
Цяжкі ён, абрад хаўтурны!
І музыка грае сумна,
аж заходзіцца ад жалю
кожнай струначкай цымбальнай.
У такую вось хвіліну,
у такую вось часіну
падышоў і злодзей хіжы
да труны як можна бліжай.
Ён не спогад нёс для маці
або бацькаваму жалю,—
ён сачыў, ці шмат багацця
у труну дачцэ паклалі.
І надумаў дзею злую
злодзей у хвіліну тую:
абакрасці склеп магільны
ён наважыўся няўхільна...
Адбылося пахаванне,
разышліся ўсе дазвання,
засталіся вартавыя
ды пагурачкі нямыя...
Моцным сном заснула варта,
хоць зусім ёй спаць не варта.
Месяц з хмары ў хмару ходзіць,
сабе месца не знаходзіць —
і не свеціць, і не гасне...
У такім у змрочным часе
злодзей выйшаў на рабунак,
захапіўшы свой рыштунак.
А рыштунак нецікавы —
нейкі кол, рыдлёўка, лейцы.
Для зладзейскай гэнай справы
ўсё было якраз на месцы.
Змрокам могілкі спавіты
і спавіты задуменнем.
Калавураць добра пліты
ўсе трывогі, ўсе імкненні...
Злодзей зруйнаваў магілу,
вывалак і дамавіну.
Але века як прыстыла
над нябожчыцай дзяўчынай!
Ён знайшоў, урэшце, рады:
прывалок вялікі камень
ад магільнае аграды,
намагаючы рукамі,—
ды як гакнуў з усёй сілы,
аж здрыгнуліся магілы.
На ўсе бокі толькі трэскі
паляцелі з енкам, з трэскам.
Ад уздрыгу дамавіны
аджыла зусім дзяўчына:
нечаканым гэным часам
перайшло у шлунак мяса.
Стала змарлая на ногі
і давай гукаць памогі.
Ўсё было падобна цуду.
Злодзей меў такога пуду,
што нібы прырос на месцы,
зачапіўшыся за лейцы.
Каму слёзы, каму жарты...
Хутка збеглася ўся варта.
Абступілі дамавіну,
ўзялі злодзея, дзяўчыну
і да Салімона ў хату
на спатканне, на расплату...
Салімон ідзе ў пакоі,
прывітаўшыся з дачкою.
Нечуваным шчасцем поўны,
ён сумуе усё роўна:
злодзей вінен ці не вінен?
Ці была б жывой дзяўчына?
Салімон усю падзею
разабраў па парашынцы.
Хоць зладзеі ёсць зладзеі,—
дараваў жыццё злачынцу.
«Часам зробіць і ліхое
справу добрую на свеце»,—
казку з прыказкай такою
ад дзядоў мы чулі, дзеці...
Пасажыр
На свеце усё памагае...
Падторкнуў і казку такую.
Ты ездзіш, ты шмат дзе бываеш,
а я дык нічога не чую.
Магчыма, што ўсё справядліва,
што лепш яно будзе ад раю.
А можа, што ў свеце не дзіва,
мяне гэтым хто ачмурае?!
Кандуктар
Каму ж гэта клопат вялікі,
хто іншай не мае работы?
Пасажыр
Абрыдлі і мне тыя лыкі,
з ахвотай змяняў бы на боты.
Ды цяжка асмеліцца вельмі...
Жыву не ў якой я пустэльні:
бліжэй падыдзі, чалавеча,
пабачыш на ўласныя вочы,
што гэтай нядолі адвечнай
ніхто і не хваліць, не хоча...
Ды цяжка адкінуць, пакінуць
усё, што ў стагоддзях збірана.
Не выганіш гэтага клінам,
бо будуць няўгойныя раны.
Мне кожны памежак знаёмы,
смяецца мне кожны лісточак.
Дык што ты мне радзіш для злому,
дык што ты мне радзіш, браточак?
Павінен я кінуць, зрачыся
ўсяго, што з маленства мне міла?
Кандуктар
Паслухаць, дык проста нячысцік
цябе заганяе ў магілу.
Якую няпраўду гаворыш!
Як шкода цябе мне, як шкода!
І вас жа такіх —
яшчэ мора,
на вас жа падобных —
урода.
Ты спутаны ў межах бясконца,
і свет яны твой завязалі.
І свету,
што бачыш з аконца,
яны табе толькі і далі.
Ты рыеш,
як крот,
сваю норку,
яе называеш ты
светам.
Ідзі,
узыдзі
і з узгорку
пабачыш яснейшую мэту.
Ты звык,
што памежкі навокал,
ты лічыш за шчасце іх путы.
Стань вольны!
Будзь вольны,
як сокал,
зрачыся спрадвечнай пакуты!
Гавораць з табою лісточкі? —
З сусветам тады загаворыш!
Тут сэрца тваё —
на шматочкі,
там —
веліч,
узвышшы,
там зоры!
Даволі,
даволі пакуты!
Пара схамянуцца урэшце!
Да меж вашы душы прыкуты? —
Знішчайце памежкі
і рэжце!
У столь узнімаецца дым
ад моцнай сялянскай махоркі.
Як з морскім прыбоем, у ім
знікаюць абрыўкі гаворкі.
Праехалі і Цёмны Лес,
не скончылі гутарку гэту.
Адзін —
дык на станцыі злез,
другі —
дык: «Білеты! Білеты!»
Цягнік ідзе ад Оршы да Унечы,
вязе людскія клопаты і рэчы.
Грукочуць колы, лязгаюць рэсоры.
І так — цераз даліны, цераз горы —
цягнік даганяе ўсё дзень,
а ноч паабапал дзяжурыць.
Здрыгаючыся, ён ідзе,
цыгару вялізную курыць.
І дым, і туман, і агонь
пярэстую склалі заслону.
Калышацца ў далі вагон,
гаворыць вагон да вагона.
Дарога ўсё хіліць на сон,
бадай што праз сон і даносіць:
прыходзіць пачвара ў вагон,
брыдкая і звыклая досыць.
Няма галавы на плячах,
на сховах знаходзіцца ў пузе.
Пытаюся:
— Як жа не счах,
пракляты ты гордзіеў вузел?! —
Глядзіць адным вокам праз пуп,
праз пуп і гаворыць пачвара.
Здаецца, што некалькі труб
уладжана ў гэту бачару.
— А як цябе зваць? — гавару.
— Дон Пуза! — адказвае басам.
Я вочы узняў угару:
«Ды што ж гэта гэткае часам?!»
— Куды ты?
Чаго ты,
Кашчэй?
Чаму ты скампакціўся гэтак? —
Ён кажа:
— Каб думкам мякчэй.
Бліжэй да мазгоў і наедак...
— А хіба не шкодзіць табе,
Дон Пуза,
суседства такое?
Ці страўнасць яно пераб’е,
ці будзе мазгі непакоіць?
— Бывае.
Тады я ляжу,
каб лепш упраўлялася страва...
— Хто вытнуў такую дзяжу
на нашу агульную справу?
У шлунак управіў мазгі!
Няўжо яны з хлеба і сыты?
— Хапае ўсялякай мязгі,
і сала ад іх не закрыта...
— Не з сала і будзеш ты жыў,
Дон Пуза,
праклятае пуза!
— Варэння я шмат наварыў,
ды сёлета вадкае дужа...
— Ды чым ты ў змаганні памог,
для гэтай што ўнёс асалоды?
— Я больш на суніцы налёг,
яны ж гаркаваты заўсёды...
— Ты ўсё на прысмакі павёў.
Галоўнага бачу я мала!
— У-га!
Насаліў і грыбоў,
а рыжыкі —
проста мігдалы...
— Ты здзеквацца хочаш, Кашчэй!
Ты думаеш ехаць на шлунку?
— Ды не!
Ёсць наліўкі яшчэ:
дванаццаць усякіх гатункаў...—
Глядзіць адным вокам праз пуп,
праз пуп і гаворыць пачвара.
Здаецца, што некалькі труб
усаджана ў гэту бачару.
Ды хваліцца:
— Добра якраз,—
не трэба капелюш ці шапка...—
Падаўся я долу
і ўраз
хапіў тое пуза ў ахапку,
шпульнуў на ўсю моц пад адхон,
не даўшы прахвосту ні слова.
У наспу урэзаўся ён
на поўнай хадзе цягніковай.
Чутно было:
ўслед галасіў
і лямантаваў пад адхонам,
аж ліст пассыпаўся з асін,
аж ліст узвіхрыўся над клёнам...
А я схамянуўся тады:
ці сплю я,
ці так прыдалося?
А што,
калі з гэтай хады
на суд крымінальны папросяць?
Не меў на увазе закон,
што ў пузе —
мазгі з галавою!
Ці ява,
ці спраўджаны сон —
няхай больш не ходзіць за мною...
Імкнецца наперад цягнік,
у ноч і туманы убраны.
Наступныя й даўнія дні
разгортваюцца, як з экрана.
Мінаюць, ізноў паўстаюць
падзеі павольнай хадою.
Вярнуўшы паходню сваю,
трымаюць яе нада мною.
Святло рассявае з-за плеч
паходня на белым экране.
І змрок адхінаецца прэч,
звівае маўкліва убранне.
Да скал распасцерся туман,
узвышшы ускрыў Альбіёна.
Няспынна грыміць акіян
і пенай шпурляе салёнай.
На ўсіх ветразях карабель
імклівіць на поўдзень яскравы.
Ці шчоглы віхор пераб’е,
ці збольшыць паэтаву славу!
Паэта пакінуў свой край:
у свет, хоць да чорта на рогі!
Грыміць навальніцай няхай,
не верне паэта з дарогі.
У вецер, залеву, туман
праносіцца песня з узвышша.
На хвалях сваіх акіян
яе праз стагоддзі калыша.
Байран
Бывай, бывай! Мой родны край,
Знікай за небасхіл.
Свіргочуць чайкі, вадаграй,
І ў ветры — сумны сквіл.
Садзіцца сонца ў сіні вод,
Плывём за ім услед.
Дабранач, сонечны заход
І ўвесь бязмежны свет!
З сабою сонца прынясе
У золку новы дзень.
Вітацьму неба, воды ўсе,
Айчыну толькі не.
Ачаг мой счах, а замак мой
Зазнаў самоты лёс.
Зрастае вал дзікой травой,
Ля брамы вые пёс.
Малютка паж, сюды, сюды!
Галосіш ты пра што?
Жуду калыша шал вады
І ўспенены прастор?!
Жані ты слёзы ад вачэй!
Наш карабель між хваль
Над лёты сокала шпарчэй
Праносіцца удаль.
Не страшны бура ці туман,
Хай вецер высіць вал!
Сэр Чайльд! І дзіва ў тым няма,
Што я засумаваў.
Пакінуў я маіх бацькоў,
Застаўся без сяброў.
Я аднаго ў табе знайшоў,
Другога — ў небе схоў.
Мой бацька блаславіў мяне,
Не ўдаў журбы пагляд.
Ды маці горкіх слёз глыне,
Пакуль прыйду назад...
— Даволі, годзе, хлопча мой!
Твой варт пашаны плач.
Калі б і я быў чыст душой,—
Заплакаў бы няйнач.
Ка мне, гайдук адданы мой!
Чаго ж ты спалатнеў?
З варожай сілай страшыць бой
Ці навальнічны спеў?
— Не за сваё жыццё дрыжу,
Сэр Чайльд! Любімых лёс
Журбой спавіў маю душу,
Усхваляваў да слёз.
Яны вось там, дзе ля далін
Стаіць твой гарадзец.
Што скажа жонка, калі сын
Спытае: «Дзе айцец?»
— Даволі, до, гайдуча мой!
Твой сум — цяжкая рэч.
Інакшы мой зусім настрой —
Са смехам еду прэч.
Паверыць хто ў хлуслівы ўздых
Любоўніцы, жаны?
Абсушаць сінь вачэй сваіх
З каханкамі яны.
Мінулых мне не шкода ўцех,
Не страшна бед і згроз.
Мой найгарчэйшы плач і смех —
Няма, хто б варт быў слёз.
Самотны я на свеце ўсім,
На морскі гон і даль.
Чаго ж мне сумаваць па кім,—
Па мне хто ўдасца ў жаль?
І пёс, павыўшы ля вуглоў,
Чужым служыць пачне.
Калі ж вярнуўся б я дамоў —
Парве ў шматкі мяне.
Мой карабель, імкні мяне
Праз пенны перакат.
Абы ў якой быць старане,
Каб толькі не назад.
Вітаю ўспенены прастор,
А змоўкне вадаграй,
Вітацьму пусткі, змрок пячор,—
Дабранач, родны край!
Джордж Байран! Вы йшлі бараніць
не грэкаў, а грэцкія міфы.
Вяла вас антычнасці ніць
на поўдзень, у лаўры спавіты...
Джордж Байран! Мінула даўно
ўся гэна рамантыка ваша,
а з грэкамі туркі ўадно
для кухань лаўровы ліст важаць...
Джордж Байран! Каб ведалі вы
пра нашай краіны нядолю,
здратованыя паплавы
і ў корань стаптанае поле...
Нядоля і слёзы сабой
краіны чало аквячалі,
пакуль рэвалюцый прыбой
развеяў жалобу ўсю ў далі.
Цяпер мы імкнемся далей,
руйнуючы, новае творым.
А з сініх і чорных вачэй
зганяем і слёзы, і гора.
Вітаючы радасны гон
і творчыя ўзлёты айчыны,
мы знішчым усякі прыгон —
над духам,
над сэрцам,
над чынам.
Хай думкі імкнуцца ўздагон
пра лёсы краіны, пра долю,—
не скоціць іх час пад адхон
ніколі,
ніколі,
ніколі!
Шумеце, грымеце няспынна
ў шляхах,
рэвалюцыі колы!
Уквечана ў дзейнасць айчына
і праца пануе наўкола.
Праходзім этап за этапам
да яснае,
пэўнае мэты.
Часіна разгортвае мапу
і ўсю разнастайнасць сусвету.
Там крыўда,
там вызыск,
там здрада,
уціскі раз’юшанай сілы.
Не вабіць працоўных прынада,
хлуслівая тая паліва.
Мы знаем,
мы ведаем добра
магчымасці і перспектывы.
Там —
куля й жабрацкая торба,
тут —
творчага духа узвівы.
Будуем жыццё на руінах
старога, апрыкрага свету.
Уквечана ў дзейнасць айчына,
бліжэе,
бліжэе ўсё
мэта.
Сячэце ў камені трывалыя усходы,
да яснай мэты шлях кладзеце просты.
Нягледзячы на хібы, перашкоды,—
Штурмуйце будучыні аванпосты!
1929
1 Гэта ўсё было калісьці,
у даўнейшыя часіны.
А цяпер, каб і давіўся,
сумаваць не так павінен:
трэба толькі зразу, з піру
клікаць доктара Шапіру.
Кажуць, добра памагае...
Сцеражы нас, божа, раю!