Man becomes a slave when deprived of the right to say no.
Manifesto of the Congress of Cultural Freedom
Прысьвячаецца памяці паэта Зьмітрука Астапенкі
Ніколі яшчэ ў жыцьці Кастусь не адчуў так глыбака й непераможна прынабліва тое зяленіва, якое пакрывала сабой вяршаліну гэтага адзінотнага ясеня, што шырака раськінуў вялізарную шапку свайго лісьця ў баку вуліцы якраз насупраць гэтага вакна. Усё, што ён пабачыў за адну часіну, нейкім раптоўным набегам ускалыхнула глыбока душу вязьня й скранула яе з тае абыякавасьці, што, здавалася, даўно й назаўсёды валодала ёй. І гэтая ціхая бязьлюдная вуліца, што збочыла ад шумлівасьці людзкое сумятні й гармідару ў гэты спакой за колькі крокаў ад водгаласу трамвайнага скрыгату, і абмыты запозьнена-халодным, як для траўня, дажджом брук, і зацісьнены каменнымі панэлямі, але мацнейшы за ўсе штучныя перашкоды, рост маёвае сьвежа-зялёнае траўкі, што прабівалася праз найменшыя шчыліны, нясучы доказ няспыннага росту ўсяго жывога, і тая адзіная жанчына, твар якой зьверху трэцяга паверху нельга было бачыць - усё тварыла ўяву раптам адроджанага жыцьця.
Жанчына перайшла наўскаса вуліцу хадою незаклапочанае, гордае сваёй маладосьцяй і сьведамае сваёй сілы й прывабнасьці. Відавочна, яна была зусім вольная ад думак пра чыесьці пакуты тут-жа, недалёка ад яе, усяго за колькі крокаў.
Зырка зялёны дыван шырака раськінутае вяршаліны схаваў яе на колькі сэкундаў ад звайстрэлага зроку Кастуся, што быццам пранізваў яе суздром. Не магла жанчына ведаць, што да шыбы вакна трэцяга паверху прыпаў бледны няголены твар ніколі няіснуючай для яе асобы, а ягоны зрок сочыць ейны кожны крок, і што яны становяць сабой нейкія іншыя вехі ў жыцьці невядомага вязьня. Калі вяршаліна схавала яе пад сваім контурам і да часу, калі яна ізноў паказалася спад зяленіва, Кастусь сіліўся сьвідраваць зрокам густую зялёную шапку. Але загустое было лісьцё, каб што-небудзь пабачыць. Адылі адчуваньне жыцьця на нейкую часіну ўзбуяла ў ягонай закарузлай і, здавалася-б, памёрлай для жыцьцёвых усплёскаў душы. Нібы пяруном і маланкай прарэзала ейнае хмарнае неба, а ўлева ўмомант змыла нанесены доўгім часам пыл і бруд жыцьцёвае шэрасьці, спад аськепкаў жыцьця падняўся й пацягнуўся да сонца, сьвятла й шчасьця той жыцьцёвы стымул, што калісьці гэтак красаваў у гэтым маладым чалавеку.
...Жанчына ізноў паказалася з-за дрэва, ідучы той-жа нязьменна-пэўнай хадою. І ў чыстым празрыстым паветры, прарэзаным досыць слабымі, далёка яшчэ нялетнімі, косамі сонца, прад зрокам назіральніка праглянулі некаторыя ейныя рысы. Цяпер, калі ён пабачыў на кароткі міг ейны профіль, яму здалося, што дзесьці бачыў яе, - да таго-ж знаёмымі выдаліся яму рысы яе, уся постаць а, галоўнае, штосьці нявымоўна-знанае ў яе твары. І нат ня гэтак асобныя рысы яе, якіх нельга было разглядзець з вышыні на воддалі, як агульны ейны выгляд, у якім адчувалася самаўсьведамленьне свае годнасьці.
Штосьці ўразьліва-знаёмае прабегла сьценем у сьведамасьці Кастуся, запаланіла ягоныя пачуцьці радасным спадзяваньнем і скаланула ўсю ягоную істоту.
Хто-ж гэта мог быць? - думаў ён і ніяк ня мог даць сабе рады ўспомніць з той азначанасьцяй, каб выклікаць ейнае імя.
Мінула яшчэ колькі часінаў гэтае няўпэўнасьці. Жанчына ішла далей проста ў прасьцяг вуліцы й пачала зьнікаць у далячыні. Ужо ня відаць было ейнага профілю. Воддаль глынула постаць яе і штрыхавала контуры. За колькі часінаў яна зусім зьнікла, зьвярнуўшы недзе ў суседні завулак.
Доўга яшчэ глядзеў-бы Кастусь усьлед яе зьнікненьню і яшчэ доўга, мусіць, ягоны бледны схудзелы твар ня мог-бы адарвацца ад шыбы, даючы ў сваёй душы наперамену месца то раптоўна ўзроджанай радасьці жыцьця й адчуваньню, што яно-ткі цячэ сваёй дарогай, непераможанае ў нягодах гаротнымі дазнаньнямі людзей, то ўступаючы месца той няпэўнасьці, што вырастала зь немагчымасьці даведацца, хто-ж яна такая была. Мусіць, доўга яшчэ цягнулася-б, нябачнае пабочнаму воку й толькі балюча адчуванае самім ім, гэтае ўтрапеньне, разам і радаснае й гаротнае, ад пачатку.
Ніхто ня бачыў ягонага твару, што прыпаў да шыбы з адваротнага боку вакна. А каб сталася гэтае, то льга было-б прачытаць шмат нікім нячытанага, і хіба-ж толькі падобным да яго зразумелага ўзварушаньня адубелае душы, адроджанае смагі да жыцьця, жаданьня ізноў жыць, але, жыць... наўсуперак благому кону, што корчыў, калечыў пачатныя пялёсткі парываньняў і калечыў лепшыя імкненьні маладосьці, падмінаў сваім грубым ботам цьвет ягонага красаваньня.
На нейкую часіну як-бы зьнікла адчуваньне сапраўднасьці, і Кастусь забыўся, што ён зусім ня вольны чалавек, а звычайны вязень, прыведзены з камары на допыт і пакінуты ў карыдоры чакаць свайго выкліку ў пакой да сьледчага. Канвойны, які прывёў яго сюды, атрымаў даручэньне прывесьці яшчэ кагосьці іншага на допыт, паслухмяна зьнік, загадаўшы Кастусю стаяць тварам да сьцяны ня зыходзячы зь месца. Ён, пэўна-ж, і стаяў-бы, ня кратаючыся, каб ня гэтае, тут-жа побач, вакно, якое прывабіла яго спачатку густой зялёнай вяршалінай дрэва. Калі ён зрабіў гэтыя два крокі, што адлучалі яго ад вакна, дык ня мог ужо больш устрымацца, каб не парушыць загаду, і міжвольна, стыхійна зрокам сягнуў далёка за дазволеныя межы. І вось цяпер, па колькіх месяцах поўнае адлучанасьці ад жывога сьвету, людзей і прыроды, доўгага гнібеньня ў сырым скляпеньні каменнага мяшка-камэры «Амэрыканкі» - найноўшага дасягненьня турэмнага будаўніцтва, - адкуль толькі малюсенькі кавалачак неба й быў відаць праз невялічкае вакенца каля столі, Кастусь нарэшце дарваўся да сапраўднага вакна. Праз яго можна было бачыць ня толькі шырокі прасторны купал блакітнага бяздоннага неба зь лёгкімі пуховымі, бялява-ружаватымі хмаркамі, быццам застыглымі ў паднябесьсі. Сама зямля, што прабівалася зяленівам праз каменьні і асфальт, куды людзі яе загналі, ізноў паўстала сваёй адвечнай існасьцяй перад зрокам гэтага пакутніка. Доўгая ростань з навакольным жыцьцём мусіць ня здолела заглушыць у ім адвечнае прагі да жыцьця й не пагасілі яе ніякія перагасы долі. І адразу ўсё нядаўнае здалося яму дарэмным, ня вартым увагі, нікчэмным быльнягом, ды яго нібыта й ня было зусім. Як-бы й ня існавалі ўжо доўгія балюча-марудныя месяцы ляжаньня на каменнай халоднай падлозе камэры, упоруч адзін каля аднаго, стузінай, дзе ў часы доўгіх халодных ночаў адзін другога грэлі сваймі схудзелымі целамі. Быццам і ня было доўгіх гадзінаў, дзён, тыдняў, месяцаў гаротнага чаканьня выкліку на допыт, дарэмных спадзяваньняў на тое, што разьбяруць, ня можа быць, каб невінаватага трымалі, - выпусьцяць, абы выклікалі й пагаварылі. Гэта-ж праз памылку яго забралі, ён-жа нічога не рабіў супраць улады, акрамя затоенага нутранога, нікому ня выказанага болю за свой край і народ, так бессардэчна нашчаны й пустошаны бязьлітаснай чужой уладай. Адыйшлі ў далёкае ночныя трызьненьні, азьвярэлыя твары вартавых турэмнікаў і абернутае ў вуснах апошніх абразай у наш адрыс, незразумелае ім слова «нацдэм», якім канваіры-ахоўнікі з добрым прыдаткам расейскага мату надзялялі кожнага вязьня-інтэлігента, даручанага ім. І хоць не надоўга перасталі існаваць шэрыя баланды, змацаваныя драўляным калком пайкі хлеба, ночныя выклікі на допыт бяз рэчаў, або з рэчамі, няма ведама куды, што поўнілі сабой звычайны шэры дзень вязьня.
Але, цяпер усё гэта толькі ўява, і яно зьнікла з памяці як тая «вёска зь яснай явы». Іншы сьвет уразіў зрок і сьведамасьць Кастуся й запаланіў ўсе ягоныя адчуваньні. Толькі гэты зялёны, поўны фарбаў, такі, здаецца, блізкі, а разам і гэткі недасяжны, далёкі сьвет, бязьмежна варты, каб жыць у ім.
Ён заглыбіўся з асалодай у гэтыя самаадчуваньні й не заўважаў, як у калідоры хадзілі ўдоўж і поперак людзі, найчасьцей маладыя, у зеленавата-шэрых, паводле чэкісцкага фасону, кашулях з адзнакамі выслугаў на стаячых каўнярох у выглядзе ромбаў або квадратаў, у галіфэ й высокіх, бліскуча начышчаных, новых ботах, што парыпвалі пры кожным кроку, а абцасамі выраблялі безьліч надаедлівага стуканьня й груканьня. Часта адчыняліся й зачыняліся дзьверы пакояў, выпускаючы і ўпускаючы службоўцаў гэтае бязконца вялікае й страшное канцылярыі. Сакратаркі перабягалі з паперамі, а з-за адчыненых дзьвярэй даносіўся стук пішучых машынак і, часамі, урыўкі грозных покрыкаў сьледчых на свае ахвяры, што да пары, да часу не паддаваліся на настырлівыя вымаганьні прызнацца да віны. Можна было, на кароткі міг, як доўга адчыненыя дзьверы дазвалялі выходзіць адтуль гукам, пачуць прарэзьлівыя ўсхліпы-галошаньні, але дзьверы гэтым разам зачыняліся хутчэй, і йзноў заставалася ў калідоры толькі нявыразьлівасьць агульнае мітусьні й шумятлівасьць па той бок дзьвярэй. У калідоры ў розных мясцох стаялі бледныя, няголеныя людзі ў пацёртай, як папера, вопратцы, чакаючы пакліканьня ў пакой, або прагнаныя на кілідор падумаць зь ліку ўпартых «неразброеных палітычных ворагаў».
Калі-б Кастусь ня быў так заглыблены ў адноўлены ізноў, паўсталы ў ягоных адчуваньнях сьвет, дык мог-бы ўгледзець сярод чакаючых або прыводжаных каго-небудзь са сваіх знаёмых. Тыя яго бачылі, а адзін зь іх нат хацеў падаць знак, аднак не дачакаўся нагоды адцягнуць увагу Кастуся й быў неўзабаве пакліканы ў пакой. Ён-жа нічога ня бачыў і ня чуў за сваімі плячыма. На шчасьце ніхто не браў увагі на вязьня, прыліпшага да вакна. Кожны рабіў сваю справу, каб выслугоўвацца ды атрымоўваць чарговыя падвышэньні й прасоўваньні ўгару й здабываць новыя нашыўкі з адзнакамі на каўнярох. Усе сьпяшаліся, мітусіліся й ня бралі ўвагі нат адзін на аднаго, а ня тое, каб на вязьня, сьпісанага зь ліку людзей і асуджанага ўжо загадзя, яшчэ задоўга перад арыштам, на засланьне на далёкую Поўнач, як дармовая працоўная сіла.
Зьбег акалічнасьцяў неяк так склаўся, што Кастусь мог на некаторы, хоць і кароткі, час аддаць сябе цалком сваім уявам... і гэта была першая шчасьлівая часіна ў цэлым ланцугу бязрадасных дзён, падобных да сябе, як брудныя памыйныя кроплі вады. Дарма, што гэта быў толькі момант, усяго толькі колькі-часінны перапынак.
Але гэта была часіна даражэйшая можа за колішнія салодкія й не такія ўжо кароткія сьветлыя дні маладосьці. Тады гэта было для яго даступнае, не станавіла яно сабой чагосьці недасягальнага па той бок ужыцьцёўленых жаданьняў. Не сказаць, каб ён карыстаў шырака сякой-такой колішняй «воляй», абмежаванай шмат якімі немагчымасьцямі з гледзішча матэрыяльнага. Прыроду-ж ён любіў яшчэ ад малых год, калі гадаваўся й рос на ўскрайне гораду, недалёка ад невялікае, але як для малога хлапца багатае магчымасьцямі марнаваць час, ракі. Тады ён улетку штодня, вольны ад школьных заняткаў, гуляў на рацэ, гадзінамі ловячы келбаў ці яльцаў, стоячы вышэй каленаў у вадзе, або качаўся ў цёплым пяску, загараючы, або толькі купаўся ў няглыбокіх водах свае роднае Сьвіслачы. Часам рабіў далёкія загарадныя выбегі, у часе якіх ваколіцы Менску, ад Кальварышак, Драздоў, Крупцаў, Ясьнінак ды аж да Банцараўшчыны й Ждановічаў сталіся яму блізкімі куткамі. Тады яму палюбіліся багатыя паплавы, мокрыя грэблі, цераз якія няраз прабіраўся да паловы мокры, гаі й дубнякі ўздоўж рэчкі, па якіх яму даводзілася туляцца, шукаючы багатага рыбнага месца. Няраз, начуючы ў лесе, засынаў пад аднастайныя сумныя гукі зязюлі, а сярод кароткае летняе ночы ён прачынаўся, удыхваючы глыбока здаровы смаляны пах сасны і ўслухоўваўся ў таемныя шорахі начнога лесу. Даводзілася яму назіраць, як займалася адкульсьці спад ускраю зямлі на ўсходзе ружовасьць, якая набірала выразьлівасьці, зырчыні, ды першыя сьветла-празрыстыя косы сонца залацілі вяршаліны стагодніх соснаў і заімшэлых хвояў. Пад іх жыцьцятворчай сілай ажываў й наліваўся краскамі, рухамі ды поўніўся шумамі шырокі лясны прастор, што быццам і не здагадваўся аб прысутнасьці тут-жа істоты з роду ягонага адвечнага ворага - чалавека. Няраз спатыкаючы й праводзячы сонца на рачным узлоньні, Кастусь пазнаваў хараство прыроды, напаўняў сэрца мэлёдыямі адвечнай ейнай музыкі, зрадняўся зь ёю. Яна сталася ягонай другой істотай, зь якой духова ніколі не разлучаўся надоўга, дарма што жыў усё жыцьцё ў вялікіх гарадох. Яму заўсёды вялікім адпачынкам і супакаеньнем ад зямных клопатаў было пабыць на берагох ракі, пацешыць свае вочы ейнымі мяккімі сьвежа-зялёнымі паплавамі, пабадзяцца між бярэжнымі кустамі, зачараваным вокам углядацца ў бягучыя па каменьчыках і пяску цуркі, або прабегчы поглядам па люстраной паверхні вады на глыбіні, цьмянай на погляд, з лапухамі лялейных лістоў і лялеямі пасярод іх. Гэты сьвет таіў у сабе непераможную прынаднасьць, і ён мог гадзінамі, як зачараваны, хадзіць наўкола, або сядзець на месцы, углядаючыся то ў ваду, то ў зьнікаючы ў далёкай смузе далягляд ізь сінявата-лялёвымі зубцамі суцэльных лясоў у далечыні. У гэткія часіны ягоныя вусны маглі шаптаць словы ўлюбёнага паэты:
У прасторы зоры лушчаць
сузор'яў срэбра-стынь.
Лясы, дубровы, пушчы
вартуюць нашу сінь.
- І чаму гэта я раней не заўважаў гэтых зялёных лісточкаў, не карыстаў з асалоды адчуваньня іхнае клейкасьці на руцэ? - мільганула думка, дарма што гэта было ня зусім праўдай, бо заўсёды ў жыцьці ён іх і бачыў і адчуваў. Цяпер, у гэтую часіну растаньня з прыродай і немагчымасьці дакрануцца да яе, ён быў узбуджаны бачаным. Жарсьць нязбытных жаданьняў раптоўна ўзрасла з нячуванай сілай і, падагрэты ёй, ён стаў сябе асуджваць за ўяўную былую абыякавасьць да жывое прыроды. І здалося яму, што магчыма ў сьвеце й няма нічога лепшага акрамя гэтых зялёных лісточкаў. Ён з асалодаю пачаў адчуваць іхны даўкі смак, гаркаваты пры канцы, і іхную клейкасьць, калі яны, яшчэ больш белавата-чырвонаватыя, чымся зялёныя, вылупіліся з веснавых пупышак. Уява ўзрастала й выціскала сабой рэальны сьвет. Ізноў прыйшлі ўспаміны пра стараслабодзкія гароды на Сьвіслачы, скрозь абсаджаныя ад даўна дрэвамі берагі. Малым хлапчанём ён сядзіць на кладцы. Вялізная вярба распасьцерла сваё нагнутае да вады вецьце. У люстры вады яна, перавернутая, зьвесілася зь нябеснага прадоньня, укрытага белымі раскідзістымі пуховымі хмарынкамі. Абедзьве вярбы - і гэтая праўдзівая над галавой, і тая адбітая ў вадзе - зьвесілі над ім свае бялявыя пэрлы, а ён, зачараваны, ня ведае, да якой працягнуць рукою, каб крануцца гэтых мяккіх, пакрытых ценькім пухам, так прынадных руцэ й зроку, каткоў. Хіба-ж над галавой далей, а тут, унізе ў вадзе, абы рукой працягнуць, - яны блізка, блізка... зусім блізка.
Вясновы ветрык чуць кранае ваду, маленечкія хвалькі ледзь калышуць паверхню. Адбітая вярба, калыхаючыся, робіць адбітак больш зыбкім і, разам з тым, чароўным. Вочы хлапчука ўглядаюцца ў трымценьне, ягоныя вушы ловяць зыкі шалясьценьня, спачатку ён думкай сіліцца дасягнуць нагледжанага, за ёй і рука міжвольна працягнулася, каб ухапіць і адламаць сабе галінку з каткамі. Хлапчук нагінаецца і, ад хараства забыўшыся, што перад ім рака, хуткім рухам апускае руку ў халодную красавіковую ваду ракі і... аж уздрыгнуўся ад раптоўнага адчуваньня мокрага, халоднага на бялява-ружаватай скуры свае тонкае ручкі. Тут толькі ён уськідвае галоўку ўгару і, заміж зыбкае ўявы, перад ягоным зрокам паўстае вялізная шапка ўкрытага каткамі вецьця й маладога красавіковага зяленіва, што выбівалася з-падыспаду. А вышэй, над вярбой, бясконца васільковы купал сапраўднага неба, і хмурынкі, што плылі павольна выяўляючы вечны спакой і мір на небе й на зямлі.
І цяпер, узнавіўшы ў сваёй памяці гэты абразок, Кастусь як бы дадумаў да канца ўсё тое, што тады ўзбудзілася ў яго маладых пачуцьцях, але магло быць асьветлена дасьпелай думкай дарослага чалавека. Кастусь узьняў зрок угару... Таксама, як і тады ў маленсьцьве, плылі лёгкія хмурынкі... Вялікія прагаліны паміж імі гэтак сама аддавалі вечным блакітам... Цяпер, праўда, можа ня гэткім ясным, як тады выглядала ў дзяцінстве... Пашарэў зрок чалавека... Пашарэў і адбітак навакольля... Адылі пад гэтым пашарэлым напластаваньнем, што затуманіла крыху перад зрокам паверхню гэтага васільковага прадоньня, уяўлялася ізноў тое самае... Яна ёсьць, гэтая сінь, і ніякая пашарэласьць яе не схавае ад вока чалавека, што хоча бачыць яе.
Сіняе неба... Зялёныя лісточкі... можа акрамя вас ня было й няма нічога вартага на гэтым сьвеце - пачаў ізноў думаць ён...
- Какого черта высматриваешь? - раптоўна пачуўся грубы, настырлівы голас канваіра, што вяртаўся зь іншым вязьнем, пакліканым на допыт, і згледзеў прытуленага да шыбы Кастуся.
- Назад, к стенке! Как ты смел, сукин сын, подходить к окну? Не велено! В карцер пойдешь, собака, - крычаў пачырванелы ад раптоўнага прыліву злосьці, нізкі, каржакаваты постацяй, кірпаты канваір Ніканор. І ня гэтак ад сапраўднае свае злосьці, як ад робленае з абавязку службы выпрацаванае за колькі год выслугоўваньня й няздатнасьці хоць-бы як падняцца ў сваёй кар'еры ды прыдбаць хоць-бы які чын, вышшы за звычайнага «рядового». І мусіць гэта толькі й падганяла яго на яшчэ большую злосьць, каб даць выхад хоць на бяспраўным нявольніку, бо-ж апрача нявольнікаў ня меў ніжшых за сябе.
Кастусь адчуў, што каб гэта было ня ў гэтым людным, поўным руху калідоры «важнае» цэнтральнае ўстановы, а недзе ў ціхім таежным закутку, давялося-б яму зараз выціраць свой твар ад сьлядоў, а галаве прышлося-б пазнаёміцца з бітым шклом. Зьбялелы ад раптоўнага, зьнячэўку, спалоху, ён ірвануўся ад вакна і адразу стаў у загаданую позу тварам у куток. Мусіць, заўважыў канваір, як дрыготна краталіся плечы пранятага Кастуся, і прыняўшы гэта за адзнаку пярэпалаху й паслухмянасьці, гэтым разам устрымаўся ад новых словаў да свае прывычнае лаянкі і, раптоўна, зьмяніўшы свой гнеў на ціхую, яму аднаму ведамую пахмурную ўсьмешку, пакінуў вязьня ізноў у спакоі.
Зьбянтэжаная ўтрапёнасьць і безнадзейная немарасьць запанавалі ў сэрцы Кастуся. Перад ягонымі вачыма была цёмная непраходная сьцяна, зрок упіраўся ў цемнаваты шэры куток. Ён адгароджваў ад сьвету, гасіў сьвятло й сонца жыцьця, што ішло за сьценамі сваім недасяжным цяпер Кастусю адвечным поступам. Сярод белага дня ў ягонай душы запанавала чорная ноч. Неўзабаве яго паклікалі на допыт у пакой сьледчага. На сьцяне каляндар паказваў травень 1933 году.
Акрамя звычайнага сьпякотнага чэрвеньскага дня, гэтая нядзельная раніца нічога асаблівага не варажыла. Ужо даўно сонца пазалаціла бляшаныя дахі меставых камяніцаў, і ўжо колькі часу гадзіньнікавая вежа на гарадзкім пляцы ўсходняй сваёй палавіцай купалася ў шчодрым, яшчэ ня так палыхаючым, як апаўдні, мяккім цяпле яго ранічных косаў.
Ужо даўно маці Кастуся адчыніла аканіцы, і разам з цуркамі сьвятла ў пакой улівалася абуджаная гаварлівасьць знадворнага жыцьця. Праз ускрай аднаго вакна, што было да саду, уліваліся зыкі абуджанае прыроды, птушыныя посьвісты, вераб'інае шчабятаньне, а калі прыслухацца - рознагалосны й разам з тым зьліты ў адзіны, гоман летняе прыроды й гарадзкога тлуму, што тварыўся разам з шапаценьням рознастайных жучкоў і кузурак на зямлі, і трэскам скакуноў у траве, і аддаленым шумам места зь ягоным трамвайным скрыгатам, гудам машынаў і гомам мескага натоўпу.
Уводдаль ад самога цэнтру, на Старажоўскай ускраіне, гарадзкі тлум даходзіў ужо толькі хіба сваім водгульлям і таму не рабіў жыцьцё тут так нясьцерпным нат і ўлетку. Гул места ня мог тут адолець галасоў вечнажывучае прыроды й тварыў хіба толькі фон, каб выгадна адцеміць несьмяротную прыгажосьць адвечнае музыкі шчасьлівае ў сваім буяньні прыроды.
Кастусёва вуха заўсёды цешылася ранічнымі шолахамі лёгкага ветрыку, што змушаў шаптаць вясёлую песьню быцьця тысячы лісточкаў на антонаўскай яблыні недалёка вакна, тварам да якога ён заўсёды быў на сваёй канапе.
Гэтым разам ён прачнуўся можа ня гэтак ад гукаў, што поўнілі сабой пакой, як ад настырлівага казытаньня ягонага твару праменьчыкамі, што прабіваліся скрозь вецьце й праз шыбу пэўна ды проста сьвяцілі на ягоную галаву. Ён колькі разоў крывіўся, варочаў галавой то налева, то направа. Нарэшце, калі сьветлы праменьчык заказытаў у носе, расплюшчыў вочы і, адразу-ж, лыпнуўшы разы са два ад асьляпеньня, усхапіўся й борзда пачаў адзявацца.
- Ого, як жа я заспаў сёньня, сонца ўжо цішком устала, - падумаў ён, зірнуўшы праз вакно ў ягоны бок і, на часіну асьлеплены, перавёў пагляд на вялікі сьценны гадзіньнік. Той, яшчэ ад часоў, як бацькі пабраліся, вісіць усё на тым-жа месцы й дакладна што паўгадзіны то адным ударам, то па колькі адбівае гадзіны. Кастусь яшчэ з маленства звык да гэтага адбіваньня, а можа дзеля заглыбленасьці ў сябе самога, што перастаў заўважаць, калі гадзіньнік б'е, і толькі зірк на цыфэрблят мог давесьці да ягонай сьведамасьці, якая цяпер гадзіна.
І цяпер, дарма што гадзіньнік адбіў кагадзе выразьліва й гучна сваіх 8 удараў, ён іх ня чуў, і толькі кінуўшы свой погляд угару, ён пабачыў, што ўжо за восьмую гадзіну. Іншымі днямі каля палавіны сёмай ён быў звычайна на нагах. Гэта вырабілася за гады службы й сталася інстынктам, каб крый Божа, не спазьніцца й ня лучыць ізноў у турму. Гэта ўжо зрабілася ягонай другой натурай, і ён нязьменна ды аўтаматычна датрымоўваўся яе, як нейкага збаўчага ад няшчасьцяў зароку.
Пабачыўшы, што так позна, яму стала нат трохі сорамна й ніякавата, быццам ён парушыў якісь абавязак. «Дык гэта-ж нядзеля, - супакойліва падумаў ён, - дый нічога пільнага рабіць ня маю», - супакоіў сябе. З гэтай думкай ён вышаў у сенцы памыцца, каб сьцюдзёнай вадой адразу зьнесьці з вачэй адзнакі заспанасьці.
Не пасьпеў ён яшчэ як сьлед выцерці ручніком твару, як убачыў сваю маці з пустым кошыкам у рукох. Чамусьці яму адразу кінулася ў вочы ейная нязвычная зьбянтэжанасьць і ўстрывожанасьць. Звычайна нядзельнымі раніцамі яна хадзіла на рынак. Па зьліквідаваньні ў 1930 годзе блізкое, рукой было сягнуць, Траецкае гары, ды іншых бліжэйшых кірмашоў, даводзілася ёй уставаць куды раней, каб пасьпець на адзіны цяпер, у нядзелю толькі магчымы, рынак за колькі кілямэтраў на іншай ускраіне места, за Людамантам. Яно, штопраўда для маці было й прыемна ў ранічнім халадку, пакуль яшчэ сонца ня ўсплыло над галавой і не пачало моцна прыграваць, прайсьціся ўскрайнымі ціхімі вуліцамі, вольнымі ад руху й натоўпу.
У гэтым часе яшчэ ня было чуваць таго галасу, які пазьней выявіць сваю ўзрастаючую сілу ў меру таго, як сонца будзе вышэй і вышэй уздымацца й глушыць усе трымценьні зялёнага сьвету навокал. Таму з такім здавальненьнем заўсёды раней, чымся ўсе прачнуцца ў хаце, яна выходзіла й вярталася.
Гэтым разам яна вярнулася нешта занадта рана, і ейны кошык зусім невыдаваў адзнакаў кірмашовага шанцу. Наадварот, тая лягчыня, зь якой яна трымала яго ў руках, сьведчыла найбольш пра няўдачу. Зірнуўшы ў твар, Кастусь не заўважыў звычайнае ветла-пяшчотнае мяккае выразьлівасьці старэчых матчыных вачэй, якія прыхоўвалі ў такім выпадку прыемную стомленасьць. Яны неяк зблеклі, а твар выяўляў задуменнасьць і зьбянтэжанасьць.
- Мама, што з табой? - ня сьцерпеў Кастусь. - Ці што здарылася ў дарозе. Чаму ты вярнулася ды з пустым? - спытаўся ён.
- Ды не, сынку, нічога асаблівага ня здарылася. Вось толькі, няма ведама чаму, міліцыянеры кірмаш разагналі. Ніколі гэткага не здаралася раней. Вялікія групы міліцыі, усё адно як войска, панаходзілі зьнекуль ды гоняць усіх, каб ішлі дамоў; фурманкі сялянскія на вуліцах перапыняюць ды назад заварачаюць. А чаму - ніхто нічога ня кажа. «Загад - кажуць, дык марш назад», ліха іхнай галаве. Уздумалі нейкія, можа, парады рабіць ці штосьці падобнае. Адылі нейкі адзін стары чалавек ціха сказаў, што вайна... праўда, я ня веру гэтаму, 20 гадоў аб гэтым гаварылі, а тае й да сяньня, дзякаваць Богу, няма.
- Вайна... вайна... адны гаворкі, мама. Гэтага ня можа быць. Праўда, мама, яшчэ толькі тры дні назад я чытаў у газэце паведамленьне ТАСС, дзе катэгарычна запярэчваюцца ўсялякія чуткі пра тое, быццам немцы рыхтуюцца да вайны з Саветамі.
Яна праказала прыцішана гэтае «дзякуй Богу», як-бы вінаватая перад сынам, бо прадчувала, што ня зусім можа да спадобы яму гэтае ўхваленьне спакойнага стану - стану паняволеньня народу, краіны, дарагіх яму людзей - культурных дзеячоў, паэтаў, пісьменьнікаў - усіх, што тварылі ўзвышша беларускае культуры, чыймі ідэямі ён, чулы з маленства да ўсяго роднага й прыгожага, працяўся яшчэ са школьнае лаўкі. Пазьней, у гады студэнцкія, і сам ужо прыстаў да гэтага руху народна-культурнага адраджэньня, чытаў ад вокладкі да вокладкі ўсе літаратурныя часопісы 30-ых гадоў і навучыўся вырозьніваць, вылучаць і ўбіраць у сябе ўсё, што йшло ад сапраўднае народнае думкі, здаровага пачуцьця прыгожага й багаціла душу чалавека, фармуючы ейныя лепшыя парываньні ў высокае служэньне адзінаму ідэялу - Свайму Народу.
Ведала маці добра, што па ўсім перанесеным, перажытым і адпакутаваным ейным сынам, пасьля гадоў выгнаньня ў далёкія сібірскія лягеры, пасьля гадоў бадзяньня па Расеі бяз права на працу, бяз сталага месца жыхарства, пасьля напружанае працы мазгоў і нэрваў, каб як «не засыпацца», каб ня выкрылася старанна захаваная нядаўна выгнаньніцкая, катаржная мінуласьць. І наапошку гэтае, усяго колькі месяцаў, хітрыкамі, пад выглядам студэнта, атрыманае права прапісацца ў родным месьце ў гасподзе сваіх старых бацькоў, гэтае, па гэтулькіх гадох ростані, спатканьне, самым Богам пасланае й багаслаўленае, у гэтым невялічкім найманым пакойчыку з куханькай пры ім у драўляным ускраінным дамку, дзе так, у канцы добра ўклалася гэтае шчасьце бачыць штодня хоць аднаго з чарады ўсіх забраных ейных сынкоў, што гэтае шчасьце можа стацца ізноў недоўгатрывалым. Вайна можа ізноў усё зьнішчыць, забраць астатнюю ўцеху й зьнесьці сваім руйнуючым шквалам гэтыя астачы ўцехі старых бацькоў, якім калі што яшчэ й засталося ў жыцьці вартаснага й каштоўнага, бязьмерна дарагога й ні з чым не зраўнанага, дык гэта - толькі іх сынок. Дарма, што бяда й гады пабялілі яму скроні, тварам ён нават малодшы за свае 30 гадоў, а сэрцам і зусім малады. Гады студэнцкага бядотнага жыцьця па інтэрнатах ды гады выгнаньня, дзякуючы моцнай духовай паставе і адпорнасьці да ўсяго благога й распуснага, захавалі суцэльным ягоны духоўны склад. Ён не паддаўся спакусам злога сьвету й прайшоў праз нягоды жыцьця, не запляміўшы іхным брудам свайго адкрытага толькі прыгажосьці й хараству сэрца. Яго ніколі ня надзілі танныя размаляваныя менскія харашухі, якіх цэлая чарада заўсёды круцілася каля кожнае гульні ў клюбах і грамадзкіх дамох. Пасьля школы савецкае сапраўднасьці ведаў цану гэтых «бакханак», што лучылі службу выведкам з інтарэсам свайго грэшнага цела. Яго ня надзілі да сябе гучныя з прапагандовымі аншлягамі ўгодкавыя вечары або рэстаранныя спатканьні вакол заказаных загадзя столікаў, дзе пад гукі джазбандаў і плаўныя рытмы танцавальнага танго (тады гэта было на нейкі час дазволена, супраць «буржуазных касмапалітаў» яшчэ не вялося кампаніі), вялізарная армія «сэксотаў» вышуквала жывое слова, каб занесьці ягонага носьбіта ў сьпіс ненадзейных. А лучыў чалавек у гэты сьпіс, доля ягоная была ўжо вызначаная і ягонае зьнішчэньне ці выгнаньне ў далёкія месцы прымусовае працы станавіла толькі справу часу.
Ня ўступаў Кастусь у гаворкі аб апошніх падзеях, якія пачынаў заўсёды які-небудзь няўмеру настырлівы службовец перад групай тых, што раней прышлі на працу людзей. Дазнаньне ягонае яму падказвала, што нядобрае прарочаць гэткія гаворкі ўдзельніку, а мэта пачынальнікаў заўсёды тая самая - злавіць тых, якія думаюць інакш. І ня быў-бы той «сэксотам», каб не ўдавалася яму праўдай ці няпраўдай злавіць носьбіта «крамолы». Ён ведаў, што сябраваць таксама ня варта абы зь кім. Скрозь можа быць здраднік, нават і не зь перакананьня, а часьцей з мусу, пад страхам кары за недаказ, з «службовага абавязку» перад дзяржавай.
Усё гэта рабіла жыцьцё нясьцерпнай катаргай ня толькі там, у ясна прагалошанай няволі, але можа хіба яшчэ больш цяжкім тут, на волі, дзе нельга было ня толькі выказацца перад усімі, але нават з сябрам шчыра падзяліцца думкамі. Вось-жа таму й трымаўся Кастусь наводдаль ад усіх гэтых зводняў і спакусаў сьвету, аддаючы ўсяго сябе высьпяваным і вынашаным у глыбіні сэрца думкам, чытаньню клясычных прыгожых твораў. А думкамі ні зь кім не дзяліўся, хіба толькі з аднэй сваёй маткай і адным-адзінюсенькім сябрам, так як і ён - захаваным унутраным эмігрантам, дарма што жыў таксама ў сваім родным краі.
Нельга сказаць, каб Кастусь надта ўжо й вайны чакаў. Ведаў ён, што вайна нясе з сабой няшчасьці, разбурэньні, разгубленыя й разьбітыя сем'і, безьліч забітых і пакалечаных. Не пакладаў ён надзеяў і на кагосьці таго, хто прыйдзе, бо прадчуваў, што ніводзін чужынец ня кіруецца дабром чужога яму народу, а карысна-жывадзёрныя інтарэсы заўсёды кіруюць намерамі кожнага захопніка й пануюць над усімі, магчымымі ў лепшым выпадку праявамі часовых дабрадзейных пачуцьцяў. Тут ён ня меў аніякіх ілюзіяў. Аднак, нейкае падсьвядомае адчуваньне таго, што гэта можа зьявіцца пачаткам вялікіх зьменаў і поўным зьіначаньням долі, узбуджала некаторыя надзеі на нешта лепшае. Таму міжвольнае некаторае замяшаньне пры апошніх словах маці не магло ня выклікаць, хоць на часіну, адбітку на ягоным бледаватым твары. Чульлівае й назіральнае матчына вока не магло ня ўгледзець гэтага.
Яна з часінку змоўчала, а тады нібы неўзнарок:
- Ды можа й на лепшае. Што нам губляць?
Змоўчаў і Кастусь. Цяжкія думы ішлі яму ў галаву. Яму ў гэту часіну прыгадаліся словы аднае маладое знаёмае жыдоўкі-настаўніцы, што ў сваёй закаханасьці да яго дазваляла сабе быць зь ім асабліва шчырай і не хавала некаторых сваіх навінаў, атрыманых праз знаёмствы пра справы, пра якія ў друку ня пісалася.
Гэта было за колькі дзён перад тым. Яны спаткаліся на ціхай вуліцы ды ішлі сабе памалу драўлянымі ходнікамі пад разложыстымі ліпамі, размаўляючы аб тым ды сім. Ведама, Кастусь трымаў вуха востра й на палітычныя тэмы ня выказваўся, не даючы асаблівай веры шчырасьці ейных гаворак. Адно, здаецца, было бяспрэчным. Праз якогасьці блізкага да высокапастаўленых асобаў яна ведала, што робіцца навакол на сьвеце.
- Ой, што гэта будзе? - сказала яна ў яўнай трывозе за недалёкую будучыню. - Ці ведаеце вы, якія прыгатаваньні робяцца? Цэлымі начамі цяжкая зброя перасоўваецца на захад. Вязуць цяжкія гарматы, самалёты, танкі ды панцырныя машыны. Перакідваюцца новыя дывізіі туды-ж, на захад. А па той бок мяжы, у Польшчы, немцы сьцягваюць да мяжы свае вялікія сілы... А што яны з намі робяць - дык і казаць жудасна...
Яна, як быццам хацела ў прыліве шчырасьці яшчэ нешта дадаць, але заўважыла задумённасьць і маўчаньне Кастуся і... перастала аб гэтым.
Ейная трывога як быццам перадалася й Кастусю. Яна запанавала ў ягоных думках нейкім настырлівым прадчуваньнем, якое, перамяшаўшыся з баязьлівай асьцярожнасьцяй - не прагаварыцца - зрабіла яго цяпер негаваркім. Лёгкі сяброўскі тон іхнае гаворкі як-бы захмарыўся й зыйшоў на нішто. Дармо, што зырка сьвяціла сонца, а ліпы пад каптуром зяленіва тварылі чароўны бястурботны спакой і халадок, іхная гутарка больш не клеілася. Яны расталіся на скрыжаваньні вуліцы з першым драўляным завулкам. Цяпер і самому Кастусю прыпаміналася, што ён часта ўначы прачынаўся ад нейкага далёкага водгульля, якогасьці грукату, што ішоў ад гарадзкіх брукаў, і яму гэта здавалася за праявы танкавага перасоўваньня на захад. Ды й ад людзей ён чуў аб гэтым. Але на гэты раз кароткае апавяданьне гэтае знаёмае сталася нейкім асабліва ўразьлівым і памятлівым.
Вось і цяпер прыгадаў ён тое, што гаварылі людзі праз усе 20 гадоў, калі тэма пра магчымую вайну ня зыходзіла з вуснаў і селяніна й жыхара мястовых ускраінаў, дзе навіны, перадаваныя з вуснаў у вусны, аброслыя асабістымі камэнтарыямі перадавальніка даходзілі хутчэй, і жывым словам рабілі большае ўражаньне, здабывалі больш даверу, чымся афіцыйныя газэтныя паведамленьні, якім ніхто асаблівай веры не даваў. Ведама, - думаў кожны сам сабе, - улады хлусяць скрозь і заўсёды. Хлусяць і гэтым разам. Такі выснаў рабіў сабе блізу кожны жыхар беларускае сталіцы. У жыцьці зьявіліся як-бы - пласты. Верхні, як кастрыца, лёгка зьлятаў ад першага павеву сьвяжэйшага ветру, а пад ім бруіла жывая плынь адпорнасьці й жывое мудрасьці, што ператрывала-б і вякі. Незаглушанае яшчэ прапагандай пачуцьцё жыло й цеплілася. Яно давала больш праўдзівае ўспрыйманьне навакольнага. Ружовыя акуляры тады губляліся, і на верх выходзіла і ўступала ў свае поўныя правы мудрага настаўніка народная праўда, што адвеку жыла, жыве й будзе жыць у народзе.
Таму й запала зараз глыбока ў сьведамасьць Кастуся прынесеная ягонай маці навіна. Праўда, нічога яшчэ афіцыйнага ён ня чуў, яшчэ ня бачыў ён нікога ні з суседзяў, ні іншых сваіх знаёмых, якія пацьвердзілі-б гэтую грозную навіну.
Аднак, была яшчэ наконадні позна ўвечары адна праява, што цяпер у супаставе з гэтай прынесенай маці навінай змушала яго мацней задумацца.
Было нешта каля гадзіны адзінаццатае. Ужо даўно заснула маці на сваёй канапцы ў пакоіку, дзе зьмяшчаўся й Кастусь. Спаў і стары бацька на сваім тапчанчыку ў кухні, дзе ён сабе абраў больш спакойнае месца, каб на старасьці не замінаць нікому. Кастусь, як звычайна, сядзеў за сталом з кнігай, карыстаючы з нагоды, што ў гэты ночны час ёсьць электрыка, якой, часта ня бывала рана ўвечары, бо электрастанцыя вылучала лініі ня першай важнасьці, зь якіх карысталі простыя жыхары места. Затое па дзесятай або адзінаццатай раптам давалася зыркае сьвятло, і Кастусёў пакоік рабіўся яму райскім сьветлым гнязьдзечкам, дзе можна было, пакуль сон ня зморыць, уволю начытацца кніжок, або абдумаць ці напісаць якісь чарговы разьдзел свае навуковае працы, якую ён узяўся выканаць для Навукова-Дасьледчага Інстытуту Школаў Наркамасьветы. Гэта там, наапошку, нядаўна яму ўдалося прыладзіцца ў якасьці выканаўцы абавязкаў навуковага супрацоўніка ў галіне пэдагогікі. Хай сабе гэтая праца й не адпавядала ягоным сапраўдным інтарэсам, бо былі яны ў галіне роднае літаратуры, аднак да гэтай апошняй ён зьвярнуцца пасьля гадоў выгнаньня ня мог - туды ўсе дарогі для яго былі закрытыя. Абапіраючыся на гады змушанае, для куска хлеба, практыкі настаўніка, ён тут, у іншай галіне, дзе яго ня ведалі і аб мінулым яго нічога ня чулі й не ўяўлялі, мог зрабіць пэўныя абагульненьні ў галіне выкладаньня мовы й хоць часткова задаволіць сваю прагу да нейкай творчай дзейнасьці. Дырэктарка, досыць культурная жыдоўка, не раўня іншым дырэктарам-няўмекам, адразу ацаніла веды й здольнасьці Кастуся да дасьледчае працы й быццам спагадала яму. Так, прынамсі, выглядала. А ён у працы забываўся аб сваім мінулым, бязрадасным сяньня свайго народу, і, здавалася, ізноў пачынаў жыць у новым, быццам лепшым уяўным сьвеце.
Гэтак і таго вечара... Мяккае сьвятло з-пад ружовага папяровага каптурка на электрычнай лямпе прыемна залівала стол, раскладзеныя на ім кнігі ды чыстую, белую паперу перад ім, на якой разьбежным, няроўным, буйным почыркам, радок за радком шыхаваліся ягоныя думкі-ўрыўкі. Яны адлучаліся ад яго й клаліся на паперу павольна, напачатку цяжка, пасьля, як прыходзіла натхненьне, ліліся цурком, вольна і лёгка.
Гэтыя вячэрнія гадзіны заўсёды ў Кастуся былі лепшым часам творчае працы й натхненьня. Ніколі ўдзень яму не ўдавалася за шмат гадзінаў напісаць гэтулькі, як за кароткі час вячэрняга творчага гарэньня. Адно толькі рыпаньне пяра й ціхое, ледзь чутнае дыханьне заснулае маці й было чуваць у пакою. Морак поўніў далёкія куткі, і толькі тут, над сталом было засярэджана як-бы ў злучэньні сьвятло звычайнае зь сьвятлом чалавечага розуму й сэрца.
Гэтым вечарам асабліва ўдалося Кастусю - найбольш цяжкі разьдзел ягонае працы выглядаў урэшце скончаным. Нешта каля першай гадзіны ўначы ён устаў з свайго месца, стомлены бязупынным запісваньнем цурка думак і абагульненьняў. Адчуваў, як балела сьпіна паміж лапатак, а галава нібы апаражнілася й ад гэтага адчувалася цяжэйшай, бы налітай волавам. Аднак, задаваленьне з працы пераважала над стомай. Кастусь адчуў сябе шчасьлівым за гэты прадукцыйны вечар.
Адступіў два крокі ад стала, павярнуўся, узьняў вочы і ўбачыў свой вобраз у люстры, што вісела на сьцяне на гэтым самым месцы хіба ўжо 30 гадоў, нахіленае над узроўнем галавы. Можа ад сьценяў, што клаліся на рэчы на пэўнай воддалі ад закрытае каптурком лямпы, аднак ягоны твар выдаўся яму асабліва блядым і стомленым; сінякі пад вачыма запалі глыбей і ў паўмораку здаваліся выразьнейшымі. І толькі цяпер ён усьвядаміў, да якое ступені ён быў стомлены.
Я стомлены, любая, стомлены,
Мне нельга табе дагадзіць.
Ты можаш пад сьпеўнымі клёнамі
Са мной не хадзіць... -
прыгадаліся яму радкі Ўладзіміра Хадыкі. Начная цішыня і, дзіўна, гэтая стома толькі адвострылі памяць, і ён пачаў зусім лёгка, без натугі, успамінаць гэты забыты ім даўно верш, а вусны ўпаўголас, блізу шэптам, самі вымаўлялі даўно забытыя радок за радком.
Раптам... пачуўся нейкі нечаканы рух і стук на кухні, дзе спаў бацька, а за ім немы чалавечы голас...
- Немцы, немцы йдуць... - пачуліся прарэзьлівыя ў начной цішыні словы бацькі. - ...Немцы... усіх забяруць... пераб'юць... - крычэў ён якімсьці несваім голасам.
Кастусь рвануўся на кухню, за ім, усхапіўшыся ад крыку й перапалоху, сарвалася з ложка маці...
- Што зь ім? - выгукнула яна першыя словы. - ...Ратуй, Косьця!
Кастусь у момант улучыў сьвятло ў кухні й перад іхнымі вачыма паўстаў абраз:
Бацька напалову ўзьняўшыся, сядзеў ужо на сваёй пасьцелі, памалу прыходзячы да прытомнасьці. Маці ўхапілася за ягоныя плечы, пачала тузаць, прыгаворваючы:
- Даражэнькі, Ільлючок, што з табой? Схамяніся!
- Пакінь яго, мама, ён ужо адышоў, гэта спрасонку, нешта страшнае прысьнілася...
Бацька расплюшчыў вочы, паглядзеў на іх, схамянуўся, і зусім ціха, як-бы й не да іх:
- Ідзеце... Чаго вы, я спаць хачу...
Пры гэтых словах ён апусьціўся ізноў на падушку, нацягнуўшы на сябе збольшага сваю лёгкую коўдру, якой не пераставаў накрывацца цэлы год, дарма што гарачыня... Гэта было ўжо хіба ад прывычкі адчуваць нешта на сабе.
- Добра, татачка, сьпі, сьпі... Нічога ня здарылася, - дадаў ён у бок маці, каб тую канчаткова супакоіць. - Ідзі, мама, я вылучаю сьвятло.
Кухонны пакойчык ізноў напоўніўся моракам і неўзабаве пачулася дыханьне сьпячага бацькі. Маці вярнулася ў свой ложак, але яшчэ доўга было чуваць, як яна варочалася з боку на бок, падзяляючы ўзрушанасьць і неспакой са сваім сынам.
- Што гэта можа значыць? - доўга яшчэ быў азадачаны Кастусь у той вечар. - Прароцтва?.. Знакі зь неба?.. Звычайныя ўявы зблытаных вобразаў у сьненьні, выкліканым парным ад гарачыні вечарам? Але-ж гэтага не здаралася ніколі раней. Чаму менавіта цяпер, калі сапраўды ў паветры ўжо аж надта пахне порахам...
Доўга яшчэ таго вечара Кастусь ня мог заснуць, цяжкія думкі ішлі ў галаву. Урэшце, калі вочы пачалі міжвольна мружыцца, нейкія ўявы прыйшлі й да яго... Адылі хутка ўсё зьнікла ў нірване бяздоннае начное цемры.
Запанавала праўнае валадарства сну й запаланіла Кастуся ўсяго без астачы. Назаўтра ён ужо не памятаў, калі і як яго здолеў сон.
Ахоплены настроямі няпэўнасьці й цяжкіх прадчуваньняў, Кастусь вышаў з хаты нешта каля адзінаццатае гадзіны дня. Нішто, здавалася, у той дзень яшчэ не нагадвала пра нейкія зьмены ці падзеі. Нічым не зьмяніўся знадворны выгляд вуліцаў. Таксама зьвінелі трамваі, мякка езьдзілі па разьмякчэлым на сонцы асфальту аўтамабілі, адбіваючы на сваіх чорных глянцаватых бакох сонечныя бліскаўкі й будзячы ў простага працоўнага люду зайдрасьць.
Як і заўсёды, густы мнагагучны людзкі натоўп з тысячамі рознастайных маладых звонкіх галасоў напаўняў цэнтральныя - Савецкую, Ленінскую ды К.Маркса - вуліцы.
Здавалася, нічога яшчэ не парушала звычайнага настрою спакойнага часу. Як-бы ў унісон гэтаму, таксама як і ўва ўсе гэтыя дні чэрвенскае гарачыні, ужо зраньня дакучліва пякло сонца й залівала зыркай улеваю ўсё, што магло - стрэхі камяніцаў, асфальты й брукі вуліцаў, тоўстыя шыбы на магазынных вітрынах, зялёную павець сквэраў і, нарэшце, жывы натоўп, што рухаўся ў абодвы канцы вуліцаў з ранішняй няспыннай энэргіяй.
А калі хто хаваўся ад гэтае гарачае ўлевы й вару сонца пад ахову бульварных дрэў, ня доўга выседжваў на адным месцы аблюбаванае лаўкі. Сонца ў сваім бясконцым руху над зацененымі вяршалінамі спакваля перасоўвалася далей і незаўважна нядаўна асьветленыя й таму незанятыя мясьціны лавак зьнянацку рабіліся аб'ектам раптоўнага нападу яшчэ больш пагарачэлых, у меру набліжэньня да паўдня, бязьлітасных праменяў. Сонца бязупынна зганяла тых, хто заседзіўся доўга на адным месцы.
Цешыўся ў гэтае нядзельнае паўдня працоўны мянчанін. Нядзеля - найбагаславеньнейшы дзень сярод усіх дзён тыдня. І ня гэтак, каб дзеля традыцыйнае сьвяточнае хрысьціянскае нядзелі, пашану да якое ўжо цэлых два дзесяткі гадоў выбівалі, высмальвалі, вытручвалі ўсімі дзяржаўнымі сродкамі і ўрэшце ў моладзі такі выпятрыла, а ў старэйшых, у якіх яшчэ жыла памяць аб сьвяточных радасьцях і прасьветах, была загнаная ў глыбіню душы, дзе яна часам цеплілася глыбака ўнутры, як тое вугальле пад попелам, чакаючы адпаведнага часу для свайго выйсьця. Не, цяпер гэта быў проста дзень, вольны ад працы, калі па шасьцёх днёх маруднае, калі не цяжкое, абяздушанае працы ў дзяржаўных прадпрыемствах і ўстановах, шасьцёх дзён удаваньня зь сябе ляяльнага да ўлады чалавека, у абставінах нячуванае асокі, ён быў рады ўздыхнуць вальней і застацца з самым сабою. Моладзь, больш ласая на прынады места, ужо зраньня падалася на спартовыя забавы або стварыла ўжо зраньня чэргі на дзённыя кінапаказы. Моладзь не выглядала гэтак зьнявешчанай абставінамі атрутнае асокі. Узгадаваная сама ў дусе выкрываньня «ворагаў рэвалюцыі» ў розных піянерскіх аддзелах, не ўважала ды й ня бачыла чагосьці таго страшнага для чалавечае годнасьці, што так цяжка й непапраўна ўражала й нявечыла сьведамасьць старэйшага пакаленьня, што вырасла й было ўзгадована ў больш нармальныя часы ды было не пазбаўлена яшчэ здольнасьці параўноўваць і рабіць выснавы.
Праходзячы праз натоўп моладзі, Кастусь заўсёды пачуваў сябе асабліва самотным. Сам яшчэ нестары, ён куды лепш пачуваўся сярод старэйшых. Зь імі было аб чым пагаварыць, падзяліцца думкамі, было нават падобнае разуменьне рэчаіснасьці й спагада ў няпрыгляднасьці долі. Там ня зводзіліся сьляды культурнага спадкаемства й звычка самастойнага думаньня й абмеркаваньня. Зусім адменным і чужым выдаваўся яму гэты гарадзкі шумлівы натоўп падшпаркаў.
- Што ім наша родная нацыянальная культура? - думаў Кастусь, апынуўшыся сярод густога віру людзей. - Ці яны ведаюць што-небудзь пра нашых мастакоў, песьняроў, музыкаў, пісьменьнікаў, якіх гэткім барбарскім парадкам адабралі ад нашага народу ў пару іх творчага красаваньня й пассылалі на катаржнае гібеньне ў халодны Сібір, абледзянелую поўнач.
- Ці ім баліць сэрца за тое, што лепшыя сыны народу, мазгі й сэрца нашае нацыі, - сыстэматычна адрываліся ад абранага імі творчага шляху й сем'яў, ад сваіх дзяцей і жонак, братоў, сёстраў, бацькоў і родных ды кідаліся ў шахты дзяўбсьці каменьне ці цягаць тачкі, каб тым лягчэй ператварыць нацыю ў рабочы статак?
- Ці ведаюць яны аб зусім нядаўнім існаваньні Язэпа Лёсіка, Вацлава Ластоўскага, Аляксандра Цьвікевіча, Усевалада Ігнатоўскага, Уладзіміра Тэраўскага, Максіма Гарэцкага, Уладзіміра Дубоўкі, Міхася Зарэцкага, Уладзіміра Жылкі, Цішкі Гартнага, Флёрыяна Ждановіча й цэлае вялізнае плеяды тварцоў роднае культуры - ейнае красы й гонару, гэтак бязьлітасна вынішчаных? Ці чулі яны нават гэтыя імёны? О, не! Пэўна-ж не, хоць і не з свае віны, - думаў Кастусь. - Не даюць народу даведацца пра сваіх слаўных сынох, падмянілі іх фальшыўкай чужых яму «правадыроў».
Не вінавацячы самой моладзі ва ўсіх ейных грахох і заганах, Кастусь, аднак, балюча ўспрымаў факты й вынікі паўсюднае дэнацыяналізацыі й зрусыфікаваньня беларускае моладзі праз школу, друк, літаратуру ды розныя ўстановы. І як-бы ў знак пратэсту супраць гэтага вынарадаўленьня ягоныя вусны як заўсёды знаходзілі трапныя да выпадку радкі з Багдановічавае «Пагоні»:
Біце ў сэрцы іх, біце мячамі,
Не давайце чужынцамі быць, -
Хай пачуюць, як сэрца начамі
Аб радзімай старонцы баліць.
Затым прыходзілі іншыя радкі, і памяць нарасьпеў, няголасна, зусім нячутна для пабочных людзей, высьпеўвала гэтак блізкія сэрцу матывы роднае паэзіі.
Душа заглыблялася ў стыхію прыгожага і ўзьлятала над шэрай будзённасьцяй навакольля. Гэтак заўсёды было зь ім. На хуткім цягніку, стоячы на пляцоўцы вагону, як-бы адказваючы ўзьнёслым натхненьнем на імклівы рух паравоза ў прасьцяг палёў і лясоў, яна сьпявала калі не радкі чыйгосьці вершу, дык нячутна складала свае собскія радкі, незапісваныя й не адбітыя друкам, непаўторныя вершаваныя радкі.
У палёх, калі ўлетку за горадам, ідучы сьцежкай сярод жытоў і васількоў, або паўз цьвітучай канюшыны зь ейным няспынным пад сонцам трэскам казельчыкаў-скакуноў, душа ягоная міжвольна адклікалася на няхітрыя зыкі прыроды й складала сваю песьню, якая тут-жа й забывалася, даючы месца іншай мэлёдыі.
Гэта і цяпер Кастусь аддаўся ўнутраннаму гарэньню творчае памяці і, шэпчучы сумныя словы якіхсьці раптам узьніклых радкоў і мэлёдыяў, не заўважыў, як прайшоў ладны адрэзак свае дарогі, нат не адчуваючы дотыкаў сустрэчных у густым натоўпе. Кіраваны падсьведамым звыкам, павярнуў у патрэбны яму завулак, пракрочыў яшчэ колькі кварталаў, і, наапошку, выйшаў на шырокую ўзбочную вуліцу, якая канчалася невялікім раскідзістым грамадзкім садком.
Знайшоў абвыклую лаўку й задаволены апусьціўся пасядзець якую гадзінку з газэтай у руцэ. Сьведамасьць з асалодай занатавала тое, што гэтае месца якраз у гэтым часе было густа ўкрыта суцэльнай засеняй. Павець лістоў над галавой тварыла шчыльны шчыт, непраходны настырлівым праменям сонца, якім гэтак ладна ўдавалася напячы яму галаву праз усю дарогу, чаго ён, аднак, быццам і не пачуваў у сваёй паэтычнай узьнёсласьці.
Але нядоўга яму давялося цешыцца цішынёй і халадком. Пакрысе засень усё больш і больш перасоўвалася ўва ўсходнім кірунку, вось ужо край сядзеньня пачаў перахопліваць частку сонечных косаў, выдаючы пад сьвятлом дашчаную шурпаватасьць і вышчэрбленасьць, што час у супалку з дажджамі й вятрамі наклаў на ейную драўляную паверхню. Аднак, не пасьпела яшчэ сонца завалодаць цалком абраным месцам, як насунулася горшая нудота. Улучыліся ў сваю штадзённую працу гарадзкія вулічныя «народныя» галасьнікі, і зацягнулі сваю нудную, даўно ўжо абрыдлую чарговую прапагандавую трансьляцыю. Хоць Кастусь даўно ўжо стаў абвыклы да іхных галашэньняў і мог працаваць паблізку каля самых галасьнікоў, нат ня чуючы іх - да таго ўжо прытарнаваўся ён, дзякуючы свайму выпрабаванаму ў часох інстынкту самазахаваньня, - аднак на гэты раз ён раптоўна схамянуўся.
- От, ліханька, і тут не даюць спакою, - наважыўся быў падумаць ён у адказ на першую рэакцыю. Адылі ўспомнілася ўсё пераказанае ягонай маці й перагаворанае імі абодвымі сёньня раніцай...
- Можа што й скажуць, ліха іх ведае. Можа ўжо нешта й дзеецца ды хіба-ж даведаешся ад іх... - злавіў ён сябе на праяве цікавасьці.
- Яно-б можа й няблага, каб нешта пачалося. Пэўна-ж, лёс неяк укладаўся-б іначай. Як гром і маланка з улевай змываюць назьбіраны на зямлі непатрэбны шэляг, так хіба які вайсковы гром мог прагрымець іншым прадвесьням нашаму краю... - памкнуўся быў думаць Кастусь... Аднак, агалошаная навіна адразу ўразіла ягонае ўяўленьне.
Радыёдыктар колькі разоў заклікаў увагу слухачоў словамі: «Увага... Увага... Увага...» ды паведаміў, што сёньня, за колькі часінаў, роўна а дванаццатай мае быць надзвычайны выступ па радыё Старшыні Савету Народных Камісараў Саюзу ССР, таварыша Молатава. Неўзабаве паведамленьне было паўторанае, а за колькі часінаў ізноў і ізноў агалошанае. Выглядала, што сумысле прыцягваецца ўвага як мага большае колькасьці слухачоў, каб паведаміць штосьці вельмі важнае.
Кастусёва сэрца забілася ў ліхім прадчуваньні.
- Пачалося, ня йначай, - думаў ён употай ад ўсіх. А ў вушшу зьвінела водгульле трэску й шуму, якія чуліся з неадрэгуляваных галасьнікоў. Аднак, нічога не падцьвярджала гэтае думкі. Гэтаксама спакойна шпацыравалі ў садзе нядзельныя закаханыя пары, часам прабягалі й зьнікалі гурты звонкае сьмехам бяздумнае моладзі, таксама настойліва трымаліся сваіх месцаў старыя іх уладальнікі, абыякава трымаючы перад сабою газэты, або, як магло здавацца, дрэмлючы сабе сярод садовага летняга хараства.
Толькі тады, калі радыё папярэдзіла, што за часіну ўжо мае быць абяцаны выступ, усе трохі насцярожыліся, напружылі свой слых і ськіравалі зрок на бліжэйшы галасьнік. Кастусь кінуў пагляд налева й направа ад сябе й ні ў кім не пабачыў тае старожкае напружанасьці чаканьня, якая паланіла ўсю ягоную істоту. У абліччы ўсіх можна было бачыць больш звычайную спакойную абыватальскую цікавасьць, што ішла ад жаданьня паказытаць нэрвы абыякой навінай. А таму, што ад такіх афіцыйных выступаў высокае ўрадавае асобы нічога добрага не чакалася, і ўжо за колькі гадоў яны аж як прыеліся, дык твары слухачоў і не выяўлялі ніякага надзвычайнага ўзварушэньня. Пэўна-ж ужо будзе гаварыцца ізноў тое, што ўжо шмат разоў гаварылася й чулася, хіба толькі можа адменнае чарговым зыгзагам, ці паваротам вонкавае ці нутраное палітыкі дзеля тае-ж мэты - зрабіць чарговы ўпырск для ўзбуджэньня савецкага імунітэту, што ўсё больш і больш вытыхаўся. Вось гэты самы «зыгзаг» хіба толькі й мог быць чаканай навіной, і яе хіба толькі й мог спадзявацца пачуць кожны з гэтых абыякавых да ўсяго, звыклых мяшчанаў гэтае аднае з менскіх ускраінаў.
Але цяпер, можа першы раз за 20 гадоў, усе, што былі тут, памыліліся. Як громам з чыстага неба абдало ўсіх іх, калі пачулі словы Молатава аб тым, што нямецкія фашысты, здрадзіўшы ўмову аб ненападзе, падступна й неўспадзеўкі сёньня, 22 чэрвеня 1941 году, а чацьвертай гадзіне раніцы напалі на наш мірны край...
Уражаныя і ўтрапёныя, некаторыя да зьбялеласьці, усе толькі моўчкі пераглянуліся.
Высокі ўрадавы прадстаўнік гаварыў пра бамбардаваньне нямецкімі самалётамі гарадоў - Кіева, Коўна, Вільні й Беластоку.
Магчыма ня так адразу ўва ўсёй сваёй нечаканасьці працяла людзей сама навіна аб пачатку вайны, як паведамленьне пра першыя бамбардаваньні ведамых гарадоў. Усім адразу зрабілася нат ніякавата й нязвыкла з таго, што там недзе ўжо гараць гарады ды з паветра падаюць мэталёвыя носьбіты сьмерці й разбурэньня, а тут, у нас, яшчэ ціха, спакойна й нат да апошняе часіны яшчэ й ня ведалі аб гэтым. Кожны працяўся думкай пра кон, што дойдзе й да гэтага места.
Мусіць ужо тады із шмат каго адразу спала засьляпеньне, спрычыненае шматгадовай прапагандай, што «ваяваць будзем на чужой тэрыторыі...»
- Дык-жа ўжо нашыя месты збамбардаваныя. А Божухна мой, а мой сынок там у Беластоку зборы адбывае, - сарвалася зьнянацку ў аднае пажылое жанчыны, што праходзіла паўз галасьнік і, неўзнарок, пачула пра пачатак вайны.
Усе змоўчалі, нават ня кожны глянуў на яе, хоць пэўна ўсе пачулі яе нязвыклыя словы з гэтым раптоўным «а Божухна мой». Жанчына прыскораным крокам моўчкі пайшла далей.
Моўчкі, зьбянтэжана й недалужна сядзелі вольныя й міжвольныя слухачы, калі Молатаў закончыў заклікам да змаганьня з агрэсарам. Адны як-бы й ня ведалі, што казаць ад унутранае ўзрушанасьці й неспадзеўкі, іншыя быццам папрырасталі да лавак і ня мелі змогі зь іх падняцца.
Толькі некалькі асобаў раптоўна ўскочылі з месцаў і, як учадзелыя, пашыбавалі да сваіх родных з навіной. Некаторыя з тых, што стаялі пад галасьніком, памкнуліся тут-жа баржджэй выказаць сваю вернападданасьць да ўраду й загаварылі, што агрэсар будзе разьбіты й выгнаны з савецкае тэрыторыі. Іншыя толькі лыпалі вачыма, як-бы спрабуючы разважыць - паглядзім, час пакажа.
Кастусь маўчаў таксама. Хоць яму й хацелася нешта ўставіць сваё ў гэтую агульную зьбянтэжанасьць і нарушыць ніякаватасьць маўчаньня, аднак разважлівасьць змусіла маўчаць. Прыпадкова, аднак, ён адчуў на сабе сьвідруючы зрок нейкага чалавека. Той пільна ўглядаўся ў твар кожнага, нібы стараўся здагадацца, што думае яго ўласьнік. Яго пранырлівы, лісьліва-хітраваты зірк ўжо некалькі разоў спыняўся на твары Кастуся й зараз-жа пераводзіўся на іншага, а за момант вяртаўся да яго ізноў. Адчуўшы на сабе ягоны няпрыемны зірк, Кастусь борзда ўськінуў на яго свае вочы, і іх пагляды сустрэліся. Той лыпнуў вачыма й адвёў іх у бок.
- І тут сочаць, - мільгнула думка ў Кастусёвай сьведамасьці. - Трэба адыйсьці далей ад даношчыкаў... нідзе няма ад іх спакою. А цяпер асабліва боязна хоць адным словам прамахнуцца ды стацца ненадзейным.
З гэтай думкай ён устаў і памкнуўся ісьці. Але неспадзявана нехта з-заду гучна назваў ягонае прозьвішча, быццам хтось зь яўным намерам зварачаецца да яго. Кастусь азірнуўся. Выявілася, што гэта быў той чалавек, які сьвідраваў кагадзе ўсіх сваімі паглядамі.
- Калі ласка, вы мяне гукнулі? Чым магу служыць? - запытаў Кастусь.
- Ха, ха, ха, - азваўся невядомы, - ничего, это так себе! - быў адказ.
- Скуль вы мяне ведаеце, па прозьвішчу? - запытаў ізноў Кастусь.
- Ничего, ничего, проходите. Это неважно, - рашуча й з пэўнай праявай злосьці адказаў гэты чалавек у кепцы.
- Выбачайце, - сказаў Кастусь і завярнуўся йсьці ў ранейшым кірунку. Доўга ён адчуваў зрок невядомага, аж пакуль ня вышаў з саду й не прамінуў колькі завулкаў да завароту. Яму ўсё здавалася, што чалавек назіркам нябачна сягае за ім і пранізвае ягоную сьпіну сваімі халодна-войстрымі вачмі, якія, здавалася, калолі да болю мясьціны іхнага дотыку да паверхні ягонага цела.
- І чаго яму патрэба было? - думаў ён у дарозе. - Спраўдзіць прозьвішча й маю асобу. Дык хіба гэта ён ня мог зрабіць лепш і больш таемна, не прыцягваючы мае ўвагі да факту асокі? Хацеў пераканацца, ці спалохаюся, дазнаўшыся, што асока нідзе й ніколі ня спушчае зь мяне свайго ўсёбачлівага вока? Ліха яго ведае...
Няпрыемны сам факт, незалежна ад канкрэтнае мэты, што за ім. І няхай сабе ў гэтым няма ніякае неспадзеўкі, - Кастусь ведаў пра сваю паднагляднасьць ужо даўно, - усё-ткі адчуваньне было гадкае. І хоць-жа ён устаў ісьці з намерам хутчэй прынесьці да хаты гэтую надзвычайную навіну пра вайну, аднак на нейкі час гэтае здарэньне зь невядомым, што гукнуў яго паводле прозьвішча, перабіла на нейкі час першыя ўражаньні ад гэтае навіны й навяло ізноў яго на цяжкія думкі аб бязвыхаднасьці й безнадзейнасьці ягонае долі ў таемна сплеценым павуціньні, што ўрэшце ізноў завалакло яго.
Маланкаю прарэзалі памяць успаміны пра выпадкі зь ім у навуковым Інстытуце, дзе ён усяго колькі месяцаў таму назад апынуўся ў цяжкім становішчы. От тады-ж мусіць і сталася гэта, што ён апынуўся ізноў пад наглядам. Пасьля перажытых гадоў выгнаньня хоць і асьцерагаўся Кастусь дзе-небудзь якое-небудзь вольнае, недазволенае слова вымавіць, але не ўсьцярогся. Дарма што зусім ненаўмысна й без аніякае злое волі.
Было гэта неяк апаўдні, можа ўжо перад самым канцом працы, калі ад сядзеньня пры рабочым стале анямелі ногі, а галава ад бязупыннага разважаньня над матэрыяламі, як-бы апусьцела й пацяжэла. Вось-жа, уварваўшы якую часінку захацелася ўстаць і ў вольнай гаворцы зь сябрам па працы адыйсьціся траха ад напружаньня. І ні тое, каб гэта быў сапраўдны сябра, зусім не, - што ён меў супольнага з гэтым сібіраком, акрамя таго, што свайго часу ў студэнцкія годы запазнаўся зь ім у Ленінградзе й, пэўна, пакінуў у ім неблагія ўражаньні, што той нават абраў для свае будучае працы беларускую сталіцу й цяпер зжыўся з нашым краем, як-бы з сваёй другой бацькаўшчынай. Не пачуваючы да яго, як да асобы асаблівага замілаваньня, Кастусь, аднак, цаніў тое, што гэны быў высокае думкі аб беларускім народзе. Таму Кастусь ахвотна гутарыў зь ім і нат любіў часамі па-хлапецку адпаліць якую штуку. Зь ім ня было патрэбы быць надзьмутым ды нацягнутым. Таму мог тут дазволіць сабе й які-небудзь жартаўлівы выбрык, дзівака згуляць.
І ўсё гэта сыходзіла б незаўважна, каб ня пільнае вока парторга інстытуту. Гэты апошні ня меў ня тое што пядзі, але й трох пальцаў у ілбе, быў няздатны да якое-колечы сур'ёзнай дасьледчае працы, - пустацьвет у поўным сэньсе гэтага слова. Аднак, ён трымаўся моцна за свой партбілет. Дзякуючы ня ўмеру праяўленай пільнасьці ў мэтах апраўданьня партыйнага білету й вялізнае сумы змарнаваных дарэмна грошаў, ён ужо колькі гадоў займаў у Інстытуце пасаду, якую, мусіць, сам дырэктар не азначыў-бы дакладна. Рэгулярна атрымоўваў плату, хоць работы ніякае зь яго Інстытут ніколі не вымагаў. Праўда, бальшыня моўчкі ведала ці здагадвалася аб функцыях гэтага «вока». Вынікі ягонае «працы» давалі сябе адчуваць можа яшчэ мацней, чымся ўся навуковая праца Інстытуту - час ад часу яна змушала здрыгануцца ўсіх супрацоўнікаў, калі нейкага дня не зьяўлялася на працу колькі чалавек, а пазьней ставалася ведамым, што іх праглынуў чарговы выезд «чорнага ворана». Як звычайна, неўзабаве зьбіраўся агульны сход Інстытуту, і ад імя дырэкцыі й партарганізацыі штатныя прамоўцы дапякалі супрацоўнікаў у страце пільнасьці, дзеля чаго ў іхным асяродзьдзі дзейнічалі ворагі народу, якіх трэба было даўно бязьлітасна высмальваць гартаваным зялезам, і заклікалі ўсіх да павышэньня пільнасьці. На гэтым знадворна чарговая інсэніроўка да наступнага выпадку. Але не канчалася яна для пільнага вока. Яно яшчэ больш рупна й аддана сьвідравала кожнага ад галавы да пятаў. Не прагледзіла яно й Кастусёвы ўчынкі. Здавалася нікога і ў пакою ня было, калі ён заваўтузіўся з сваім сябрам, каб разьмяць косьці. І здарылася на тое ліха выпасьці зь сябравае кішэні грашовай чырвонаватай паперцы ў тры чырвонцы з партрэтам Леніна на ёй. І трэба-ж было Кастусю незаўважыць гэтага й неўзнарок наступіць на яе... чым-бы вы падумалі?.. нагою. Не вялікая-б яшчэ бяда, каб не надарылася якраз-жа абурэньне, калі ўбачыла яно, як «попирают ногами» вышэйшы сымбаль партыі. Нічога дл яго не азначалі перапрошаньні й шчырае ў той момант замяшаньне й шкадаваньне, што такое здарылася, з боку Кастуся. Факт стаўся адразу ведамым дырэкцыі. Гэтая апошняя змушаная была дзеля гэткае, здавалася-б, драбязы зьбіраць сход.
На сходзе, пасьля паведамленьня аб учарашнім выпадку й доўгіх славесных рэляцыяў «пільнага вока», якое быццам-бы ад узбуджаньня цэлую ноч ня спала... (Кастусь разумеў... данос пісаў), вінавайцу нічога не заставалася рабіць, як каяцца, прызнавацца да вялікае віны. Хоць не прызнаючы ніякіх злосных сьведама-варожых намераў, Кастусь мусіў, аднак, вызнаць за сваім учынкам вялікую шкоду дзяржаве й сацыялістычнаму ладу, і што аб'ектыўна гэта было выгадна розным варожым элемэнтам унутры й звонку краіны.
Ці магчыма было-б яму працаваць у гэтай установе далей, - нямаведама, бо гэта здарылася наконадні ўжо даўно прадбачанай ліквідацыі таго Інстытуту. Вырабленая ўжо даўно навуковымі заслугамі Кастуся апінія ў дырэктара памагла яму перайсьці на падобную працу ў іншы навукова-дасьледчы Інстытут Школаў... Але й там яго не пакідаюць ў адзіноце. Адразу-ж да яго часта стаў чапляцца з рознымі палітычнымі пытаньнямі бібліятэкар Інстытуту, малаасьвечаны, цалкам у палоне савецкае дактрыны чалавек. Заўважыўшы неахвоту Кастуся да размовы, ён зьмяніў тактыку. Штораніцы, перад пачаткам працы ў вялікім пакоі, праз які хадзілі ў бібліятэку і ў якім працавала колькі навукоўцаў, той пачаў заводзіць гутаркі аб палітычных падзеях. Стараўся ўзьняць тэму й чакаў пачуць адказы. Бальшыня, не навучаная яшчэ дасьведчаньнем, якім валодаў Кастусь, ахвотна ўлучалася ў дыскусіі й перасыпала словамі з пустога ў парожнае. Кастусь у такі час маўчаў. Ён уважліва раскладаў кнігі й паперы й, утарапіўшыся ў рукапіс перад ім, быццам і ня чуў гаворкі, якая яшчэ доўга, аж да прыходу загадчыка аддзелу або выпадковага наведаньня дырэктара, лілася бясконцым цурком. Сапраўды, цяжка было часамі ўстрымацца ад таго, каб не зрабіць і сваю заўвагу. Але як не падсядаў да яго бібліятэкар, якім жэўжыкам каля яго ні завіхаўся, як ён ні прабаваў выцягнуць слова ў Кастуся, усё дарэмна - той маўчаў, як вады ў рот набраўшы.
- Даражэнькі, часу ня маю, другім разам, - ухіляўся звычайна ён, загадзя ведаючы, што доўга яшчэ прыдзецца тому чакаць гэтага другога разу.
Асабліва асьцярожным стаў Кастусь, калі заўважыў, што ведамае яму з ранейшага Інстытуту «вока» пачало наведваць час-ад-часу бібліятэку гэтага Інстытуту, доўга аб нечым радзіцца з бібліятэкарам сам на сам.
- Пэўна-ж, не забываюцца й на маю грэшную душу, - думаў Кастусь, - усё абмяркоўваюць, як лепш у хітра-сплеценую сетку злавіць.
- Не здавайся, Кастусь, трымайся! - падбадзёрваў ён сам сябе. - Не давай гаду еміны, каб менш было выраблена атруты ў ягоным джгале.
І як ні кіпела абурэньне ў яго ў нутры, як ні хацелася яму часамі выказаць гаду ўсё, што набалела ў ягоным сэрцы, назваць іх назовам, на які яны толькі заслужылі, як ні было цяжка стрымліваць у сабе жаданьне даць зразумець ім іхнае брыдкае, нізкае й нягоднае становішча сэксотаў, адылі навонкі ён захоўваў сябе спакойна й з усімі быў роўна ветлівым і абыходлівым.
Ох, каб ведалі яны, якім полымям нянавісьці палыхала ўсё ягонае нутро, калі ён бачыў вакол сябе цэлую зграю вольных ці нявольных кавалёў свайго лёсу. І якой асалодаю й шчасьцем было-б яму кінуць ім у вочы словы асуду за іхную няздатнасьць зразумець высокую годнасьць чалавека, і за іхную ролю адмаўленцаў волі й права чалавека гаварыць і жыць, як душа загадуе. Але...
Усе, усе мы носім маскі,
Нат дома ськінуць баімося.
Да сьлёз сьмяёмся ў вечар майскі,
Да сьлёз сьпяваема ўвосень...
Таму прыходзілася стрымліваць сябе амаль шточасіны й рабіць выгляд зусім ляяльнага чалавека, якому ўсе антынародныя мерапрыемствы ўраду быццам дадушы, як дадушы ўся гэтая сыстэма асокі, здрадніцтва й выведваньня пра сяброў, жонак, мужа, каханых, родных...
Прыгадалася Кастусю, як у «Доме Вучоных», дзе ён знаходзіў да часу ціхі прытулак для свае зморанай душы, да яго нешта пачала аж надта прыліпаць тамашняя сакратарка-бібліятэкарша, - маладая, прыгожая, высокая, паўнагрудая дзяўчына. Магчыма, што там не абышлося без ейнага асабістага захапленьня. Аднак, ейныя ўпорыстыя прэтэнзіі на Кастусёву ўвагу, ейныя неаднойчы паўтараныя напаміны танцаваць зь ёй на ігрышчах, гульня вачэй і ўрэшце прапановы астацца зь ёю ў «Доме» на ўсю ноч, выклікала ў Кастуся сумлеў, ці ня было й тут якога другога пляну, пагатоў, што папярэдняе дазнаньне, што да ролі бібліятэкараў, падказвала яму быць асьцярожным.
Думкі Кастуся ізноў перанесьліся ў ягоны Інстытут. І прыгадалася яму цяпер, як урэшце такі ён вынайшаў легальны сродак дапячы штатнаму даношчыку, - згаданаму завадатаю ранішніх палітычных гутарак. У Інстытуце ня было літаратараў, а выпусьціць насьценную газэту, хоць і зрэдку, надта-ж жадалася дырэкцыі. Каго-ж выбраць у рэдакцыйную калегію, як ні Кастуся? Зарэкамандаваў сябе як пісьменны чалавек, асьвечаны навуковец. Рабіў рэфэраты на літаратурныя тэмы да розных угодкаў. Вось і выбралі.
Набліжалася якоесьці савецкае сьвята. Усе ўстановы рыхтаваліся да ўрачыстасьці. Не меў быць апошнім і Інстытут. Дырэкцыя папрасіла Кастуся выдаць насьценную газэту да ўрачыстага вечару ў Інстытуце. Кастусь згадзіўся й хутка арганізаваў матэрыял. Частку напісаў сам, а частку папрасіў напісаць іншых людзей. Але-ж трэба як ажывіць... ну, хоць-бы карыкатураю з жыцьця Інстытуту. Кастусь знайшоў мастака й падаў яму ідэю. Колькі куплетаў да сатырычнага малюнку склаў сам. У іх падаваліся сумысьле перакручаныя факты з апошняга палітычнага міжнароднага жыцьця, але гэтак, што кожны, прачытаўшы не ўстрымоўваўся ад сьмеху. Была там і добра ведамая фігура менаванага бібліятэкара зь вялікім галасьніком, у які ён выгуквае перад зьбянтэжанымі супрацоўнікамі Інстытуту штораніцы пераблытаныя ў ягонай галаве ведамкі. Можаце сабе ўявіць гнеў і злосьць гэтага чалавека, які быў паказаны ў гэтай сатыры. Кастусь наўмысьля сачыў ягоны выгляд, каб бачыць яго ў часіну, калі той спыніўся ля насьценнае газэты й пачаў чытаць. І мусіць гэта яго не кранула-б так глыбока, каб было толькі пра якія-небудзь ягоныя асабістыя якасьці або заганы. Але-ж не! Гэта-ж чалавек службу выконваў, а яго гэтак сьмела выводзяць на сьмех людзям...
Тут ужо абраза зьмяшалася з гонарам адданага служакі. Выгляд ягоны зьбялеў, ён адвёў галаву ў бок і тут спаткаў вясёлы бясклапотны пагляд самога Кастуся. Той спакойна спаткаў ягоны позірк, вытрымаў яго ды ў адказ як-бы засьвяціўся бляскам задавальненьня й салодкай помсты, зразумелай толькі бібліятэкару. Цяжка сказаць, ці мог ён у гэтую часіну здагадвацца, што ягоная роля ня ёсьць ніякай таямніцаю Кастусю. Ясна толькі, што ненасытным жаданьням помсты ён загарэўся ад гэтага ўдвая, бо ў ім ужо загаварылі адразу двое, - абражаны чалавек і прыніжаны службовец.
Ведаў Кастусь, што не спадзявацца яму цяпер дабра, хоць не спадзяваўся яго й раней. Быў пэўны, што яму не даруе. Аднак, гэта быў адзіны магчымы й войстры спосаб хоць чым адказаць на тую мышыную сумятню, якую рабілі вакол яго гэтыя людзі.
Неўзабаве ён пераканаўся, што асока яго яшчэ ўзмоцнілася. Ужо й сам парторг Інстытуту, які дзеля выгляду таксама й у гэтым Інстытуце займаў пасаду навуковага работніка, хоць навуковае працы ад яго ніхто й на гарэлы шэляг ня бачыў, пачаў часьцей пераймаць яго на дарозе ды маніцца йсьці разам ці то ў рэстаран палуднаваць, ці так куды. Часьцей стала каля яго завіхацца й ягоная заступніца, гэтак сама ілжэ-навуковая работніца Інстытуту.
І трэба сказаць, што зь ёю яму не пашанцавала, - ізноў даў маху й зрабіў памылку. Гэта было на нейкім літаратурна-грамадзка-палітычным вечары, на якім прафэсар Вальфсон, вульгарызатар і дэмагог, колішні пагромшчык беларускай культуры ў 1930-36 гадох, гэтак расьпінаўся супраць нямецкага фашызму, як пагрозы міру. А было ўжо гэта ў сакавіку 1941 году, калі ўжо другі год саветы не казалі нічога дрэннага пра нямецкіх нацыстых, бо гэта было забаронена паводле мірнае ўгоды аб ненападзе ад жніўня 1939 году.
Жадаючы дапячы Вальфсону, як ворагу беларускае культуры, Кастусь не знайшоў нічога лепшага, як у гутарцы з тэю «супрацоўніцай» сказаць, што Вальфсонавы рэляцыі супраць фашызму не адпавядаюць палітыцы савецкай улады, бо, паводле ўмовы, крытыка нямецкіх фашыстаў недапушчальная.
Тая толькі коса зірнула на яго, бліснуўшы сваймі злосна вірлаватымі вачыма. Праўда, не выказалася супраць Кастусёвых довадаў, бо сама ня ведала пэўна, ці гэта ўжо пара настала на крытыку немцаў, ці не, ды баялася, каб як ня лучыць із сваёй артадаксальнасьцю без пары самой у якую палітычную пастку ды ня збочыць у «ўхіл». А гэта ёй было страшней самога Люцыфера. То-ж пра гэткіх было напісана:
Іду дарогаю каля слупоў,
Каб ня ўхіліцца ўлева ці ўправа.
Але, змоўчыўшы, яна пэўна-ж занатавала ў памяці Кастуся, як абаронцу фашыстаў і, няма сумлеву, давяла да ведама адпаведныя дзейнікі.
І чым больш успамінаў Кастусь у гэты памятны дзень па дарозе дамоў, тым больш прыгадваў факты сваёй апошняй дзейнасьці, якія маглі-б зьявіцца падставай, каб зрабіць яго палітычна ненадзейным і паднаглядным нат незалежна ад ягонага мінулага выгнаньня.
Дарма, што траха ніхто ня ведаў ягонае мінуласьці й, яна, здавалася, нічым ня засьціла яму цяпер.
І без яе, як выявілася цяпер Кастусёвай сьведамасьці, было даволі, каб некалі перапоўніць кубак ведамкамі палітычнага нагляду й кінуць яго ізноў у даўно ўжо знаёмыя яму каменныя скляпеньні.
Яму прыгадаўся яшчэ адзін факт, - ягоны рэфэрат у Інстытуце ўсяго колькі дзён таму назад, - 18 чэрвеня, у дзень чарговых угодкаў сьмерці Максіма Горкага, калі ён перад даволі вялікай аўдыторыяй зь вялікім лікам запрошаных гасьцей выступіў з доўгім дакладам пра М.Горкага, як гісторыка расейскай літаратуры. Ён ня меў магчымасьці выступаць на беларускія тэмы дзеля свае мінуласьці й небясьпечнасьці лучыць у лік беларускіх нацыянальных дэмакратаў-контррэвалюцыянераў. Таму ён абраў, здавалася-б, бяссумлеўную з гледзішча ідэялёгіі тэму - М.Горкага, скарыстаўшы надоечы надрукаваныя Інстытутам Сусьветнай Літаратуры імя М.Горкага ў Маскве канспэкты лекцыяў, што калісьці, яшчэ да рэвалюцыі гэты пісьменьнік чытаў у школе на абтоку Капры ў Італіі. Матэрыял даваў багата падставаў пакрытыкаваць сучасных сацыёлягаў-вульгарызатараў савецкага літаратуразнаўства, і спрытна прыхавацца пад бясспрэчны ў Саветах аўтарытэт М.Горкага.
Каб умеру прыціснуць вульгарызатараў савецкай і дакастрычніцкай літаратуры, Кастусь уважаў за патрэбнае прачытаць словы Леніна зь ягонага артыкулу «Леў Талстой, як люстра расейскай рэвалюцыі», дзе пісалася, што Талстой не разумеў рэвалюцыі, ейных мэтаў, рухаючых сілаў, нават сьведама адхінуўся ад яе, аднак, перайшоўшы на гледзішча расейскага селяніна й адлюстроўваючы ягоную псыхалёгію, міжволі, згодна з пачуцьцём вялікага мастака, адлюстраваў працэсы насьпяваньня гэтае рэвалюцыі, адбіў ў сваёй мастацкай творчасьці вялікія зрухі ў народнай псыхалёгіі, паказаў, наўсуперак сваім дваранскім перакананьням, цэлую эпоху ў жыцьці ўсіх пластоў тагачаснае Расеі.
І Кастусь з асаблівым націскам прыцягнуў увагу слухачоў да думкі ў згаданым артыкуле пра тое, што вялікія мастакі ня могуць не адмаляваць свае эпохі, дарма што й яны часта ў палоне застарэлае ідэялёгіі. Эпоха, як у люстры, знойдзе сваё адлюстраваньне, калі яны сапраўды вялікія мастакі.
Гэта ўжо гучэла апраўданьнем мастакоў-пісьменьнікаў, прасьледваных за ўяўную несугучнасьць савецкай ідэялёгіі. Рэфэрат выклікаў буру воплескаў у чулае аўдыторыі. Новы заступнік дырэктара Інстытуту, відаць яшчэ мала зарыентаваны й неасьведамлены ў тым, што тварылася за кулісамі, пасьпяшаўся выступіць ад імя дырэкцыі (ці не занадта адказна ў адрас беспартыйнага?!) і ад імя партыйнае арганізацыі з падзякай і пажаданьнем хутчэй убачыць працу надрукаванай у сэрыі навуковых выданьняў Інстытуту.
Маўчалі толькі колькі лічаных асобаў. Сярод іх усё тая-ж супрацоўніца, што ўжо даўно падазрона завіхалася каля Кастуся. Адразу-ж пасьля рэфэрату, калі ўсе разыходзіліся, яна падышла да Кастуся й выказала сумлеў, каб у Леніна былі гэткія думкі й пісаньні. Кастусь паабяцаў заўтра ж прынесьці кнігу выбраных ленінскіх твораў у пытаньнях літаратуры й паказаць ёй. Назаўтра-ж гэта й зрабіў. Доўга яна ўглядалася вачыма ў выразны друкаваны тэкст, перабягала з балонкі на балонку, ліставала, углядалася на вокладку. Але нічога ня было супраць Кастуся. Гэта было найноўшае выданьне таго-ж году. Чорным на белым на вокладцы віднелася: «Издательство социально-политической литературы. Москва-Ленинград, 1941 г.»
Ня маючы чым супярэчыць, моўчкі зьвярнула яму кнігу й, як кажуць, «зацерла» гаворку. Але й тут Кастусь заўважыў нядобры агеньчык у ейных вачох і падумаў:
- Ой, быць хмарам над маёй беднай галавой некалі. Яна нічога не забудзе й ніколі нічога не даруе.
Акрамя таго, заўважыў Кастусь сярод аўдыторыі колькі асобаў, якія ўжо даўно прыгледзіліся яму, як якіясьці падазроныя ў сэньсе належнасьці да ведамых органаў. Ніякага дачыненьня да якое навукі ці навуковых або хоць бы такіх школьных установаў яны ня мелі. Аднак, нешта апошнімі часамі зачасьцілі яны на сходы нашага Інстытуту. Ніхто іх ня пытаў, чаго яны тут, хоць магчыма дырэкцыя ды каму гэта трэба было й ведалі іхныя правамоцтвы быць тут. Яны ня выказваліся, ня пляскалі ў далоні, гэта рабілі іншыя. Іхныя твары не выказвалі ніякае думкі або зацікаўленасьці. Яны сядзелі як нейкія жывыя муміі.
Кастусь лёгка здагадваўся аб іхных мэтах. Фіксаваць усё, што адбываецца, як той кінаапэратар, што з поўнай абыякавасьцю здымае ўсё, што паўстае перад ім.
Яны адновяць, дзе трэба, бачанае й чутае, і яно пойдзе на аналіз ужо іншым фахоўцам свае справы, а тыя ўжо вылавяць дух апазыцыі, хоць-бы сабе гэтага духу ня было там і званьня.
- Божа мой, які-ж я быў неасьцярожны! - падумаў, ідучы дамоў Кастусь. - А я спадзяваўся, што цяпер мяне ніякі ліхадзей на нічым ня зловіць. Эх, якім жа я наіўным дзіваком усё-такі застаўся, - выснаваў ён, калі ўжо набліжаўся да Траецкага мосту, не заўважыўшы ў спагадах калі й як мінуў Ніжні Рынак і зьвярнуў на сваю Стара-Віленскую вуліцу.
- Аднак ад ліха ўсё адно не ўсьцеражэшся, - падумаў ён і ўспомніў словы гэроя паэмы «Калі асядае муць», якой, свайго часу, хлапцом, бадай што захапляўся:
Ходзім мы пад месяцам высокім
Ды яшчэ пад ГПУ.
- Ні я першы, ні я апошні былі й будзем ахвярамі гэтае ненажэрнае крывавае ўстановы. Уцякаць - куды? Свайго часу, у 1932 годзе, калі заўважыў асоку, зьбег у Маскву, каб згубіцца ў вялікім натоўпе, аднак не надоўга, - знайшлі й адтуль прывезьлі ў менскія скляпеньні так званае «Амэрыканкі».
- Хіба можа гэтым разам удасца? А можа яшчэ ліха й абміне - усяк бывае.
А можа гэта я перабольшваю небясьпечнасьць? Можа на мяне яшчэ справы не завялі, а толькі першыя крокі нагляду робяцца? І за што-ж мяне могуць абвініць? Ні зь кім не сябрую, акрамя аднаго, але-ж ці гэта ім ведама, калі ні-калі, раз на месяц даведаюся да яго хаты на самай ускраіне гораду?
А за гэтым - ані кога блізкага знаёмага, зь кім-бы душу адвёў. Заўсёды на людзях адзін, як тумарнік які. А ўрэшце, ліха іх ведае, чым яны кіруюцца пры сваіх азначаньнях ахвяраў. Пачакаю - пабачу, куды падзеі павернуцца.
Трэба ператрываць, церпяліва астояць усю гэтую муць, можа яно неяк ператрэцца, а там, глядзі, які дзіў здарыцца, - як-бы казаў сам сабе ён, злавіўшы сябе на слове дзіў, і запыніўся. І не таму прыйшло цяпер гэтае слова, што ён верыў у якіясь дзівы ці чакаў іх, а проста азначыў гэтак свае спадзяваньні на інакшы лад у сваёй краіне.
- Мусіць-жа некалі скончыцца гэтая пякельня... Няўжо наш народ асуджаны на вечнае пекла? Не, ня веру. Мусіць-жа «заглянуць сонца і ў нашае ваконца».
Навіна пра вайну недзе глыбака ўнутры ўзбудзіла неакрэсьленыя надзеі на зьмены. Але якія гэта могуць быць зьіначаньні, ён сабе ня мог сказаць. Нямаведама, як укладуцца падзеі й які палітычны кірунак прымуць новыя рухі. Адно было бяспрэчным - хацелася, каб народ вальней уздыхнуў, здабыў сабе людзкія правы гаварыць і думаць, што хоча, выбіраць сабе ўрад, які захоча, назначаць над сабой урадаўцаў, непасланых чужынцамі, а абраных сваёй-жа выканаўчай уладай, вольна будаваць сваё дзяржаўнае й культурнае жыцьцё ў родных нацыянальных формах і кірунках.
І пэўна-ж, каб у гэтую часіну ў яго, праз усё жыцьцё беспартыйнага, спыталіся, каго-б ён хацеў бачыць вернутым да творчага жыцьця, дык ён, мусіць, ня доўга думаў-бы, каб сказаць: «нацдэмаў!».
Усе яны яму ўяўляліся бязьвіннымі ахвярамі паліцыйнага тэрору, і ўсе заслугоўвалі на неадкладны зварот на Бацькаўшчыну для дабра народу.
Кастусь памкнуўся быў аддацца ўзьнёслай плыні салодкага лятуценьня аб будучай вольнай Беларусі, як раптам, ужо амаль што каля самае брамкі ягонае хаты хуткі бег ягонае думкі й хаду перапыніў Стась Савіцкі, загадчык аднагадовых настаўніцкіх курсаў. На гэтых курсах колькі дзён на тыдзень увечары Кастусь даваў лекцыі расейскай граматыкі дзеля прыработку да ягонай невялікай, зусім недастатковай для жыцьця, платы, якую ён атрымліваў у сваім Інстытуце.
Станіслаў быў тыповы мешчанін зь Менскае Старажоўкі, свайго часу атрымаў асьвету й, як і ўся беларуская моладзь пэрыяду 1920-1930 гадоў, быў ахоплены ўплывам беларускага адраджэнскага руху. Аднак відаць ня глыбока запаў яму ў сэрца агонь нацыянальнага ўздыму, бо адразу пасьля арышту ў 1930-ым годзе ён скарыўся, пісаў каятныя заявы, узводзіў блуд на іншых, выдаваў на загад сьледчага ўсіх і ўсё, і, нарэшце, згуляўшы ролю правакатара, атрымаў сваю порцыю - 5 гадоў адміністрацыйнае высылкі ў ня гэтак далёкую эўрапэйскую частку СССР. Калі ён вярнуўся ў 1935 годзе, дык яму адразу ўдалося якімсьці чынам здабыць права быць прапісаным у Менску, чаго амаль ніхто з тых, што адбывалі кару засланьня або ўвязьненьня ў далёкіх лягерох, не атрымліваў, паводле савецкага закону аб пашпартызацыі.
Затое ён, таксама быў удзячны ўладам і ня грэбаў нічым і нікім, каб апраўдаць сваю годнасьць сталага інфарматара.
Тым больш, што пэўныя дзейнікі ахвоча карысталі службай «былых контрарэвалюцыянераў», як такіх, якіх менш высьцерагаецца насельніцтва й да якіх шмат хто можа мець давер, як да свайго такога ж, што зазнаў пакуты й перасьлед. І пэўна, служыў ён рупна, калі вось ужо шосты год жыў у Менску, хадзіў у ўстановы, займаў пасаду й ня быў яшчэ ізаляваны, як небясьпечны элемент, былы высыльны.
Нямаведама колькі асобаў ён загубіў перад тым, як яго ў канцы мінулага году пазнаў Кастусь. Аднак, на ягоных вачох, ён нешта аж надта часта пачаў наведваць аднаго добрага беларуса, загадчыка навучальнае часткі былога Інстытуту павышэньня кваліфікацыі кадраў народнае асьветы, у якім тады Кастусь таксама працаваў. І ўжо нешта занадта кідалася ў вочы, што ён усё падсядаў да таго, - як кажуць, бяз мыла хацеў у сваякі ўлезьці.
Вось-жа вынік не забавіўся прыйсьці. Аднае раніцы ў Інстытуце стала вядомым, што загадчык навуковае часткі быў арыштаваны ворганамі НКВД.
Зь вясны нешта пачаў ён надта начэпна й да Кастуся са сваімі размовамі пішчом лезьці. Ці то ў канцы лекцыяў дзе-небудзь у гардэробе напаткае ды абавязкава просіць пачакаць, каб ісьці разам дамоў. Зыходжаньне тут было сапраўднае - абодвы жывуць у адным канцы гораду, Старажоўскім раёне.
Кастусю часта ўдавалася ўхіліцца ад запрашэньня або змыцца раней, але выпадала, што й разам мусіў ісьці. І тады пачыналася спрэчка пра тое, ехаць трамваем ці ісьці пехатой. Савіцкі заўсёды ўгаварваў ісьці пехатой, каб больш пагаварыць. Кастусь - наадварот, але не заўсёды ставала аргумэнтаў, каб давесьці сваё. Вымогі ветлівасьці да свае ўлады дырэктара змушалі часамі схінуцца, хоць і ведаў, што не на дабро ягонае ўсё гэта...
Аднаго разу чуць ня сіламоц упёрся, каб зайсьці дахаты да Кастуся. Пазьней і сам без запросінаў колькі разоў наведваўся. Усё казеліўся на кнігі на Кастусёвым стале. Але досыць было абеглага погляду, каб пераканацца, што на тым стале было толькі агульнадазволенае, што ня будзіла ніякага сумлеву або падазрэньня.
Вось-жа, наведаўшыся колькі разоў, ён усё спадзяваўся засьпець, як кажуць, на месцы злачыну. Але дарма - на стале нязьменна ляжалі ўсё тыя-ж самыя найноўшыя расейскія, маскоўскія выданьні пераважна ў пытаньнях расейскае мовы - Шахматаў, Буслаеў, Багародзіцкі, Вінаградаў, Бархудараў, да якіх ён і сам быў вялікі аматар, бо на гэтых-жа курсах, акрамя загадваньня, выкладаў расейскую мову. Ня гэтых кніжак ён шукаў вачыма, і ня іхны адбітак у думках Кастуся ён стараўся ўлавіць у размовах зь ім.
Не, ён шукаў праявы тога волатаўскага беларускага духу, які кіраваў тысячамі Беларусаў у іх пасыўным і нявымоўным змаганьні за родную, беларускую справу. Яму трэба было даведацца пра сувязі, знаёмствы, сяброўствы, кантакты. Толькі гэта магло зьявіцца ўдзячным матэрыялам для тых, каму ён служыў і перад кім ён шукаў апраўданьня.
Адылі Кастусь як бы неўзнарок стараўся гаварыць зь ім толькі на непалітычныя тэмы - пра купаньне за горадам у Сьвіслачы, пра лоўлю рыбы, пра прыгожыя кінафільмы. Дарма, што той стараўся зьвесьці гаворку да палітыкі, Кастусь тактоўна й незаўважна ізноў зварочваў гутарку на пагляд прыгаства навакольнага жыцьця. Наапошку, Кастусь спасылаўся на стомленасьць і патрэбу адпачынку, і тады яны разыходзіліся.
Гэтым разам Савіцкі, узрушаны навіной пра вайну, а можа атрымаўшы спэцыяльныя інструкцыі што да асобы паднагляднага, неяк асабліва жвава й рэзка рушыў да Кастуся.
- Добры дзень! - гукнуў ён на ўсё горла яшчэ здалёку. - Я вельмі рады бачыць вас. Ці чулі? - уставіўся ён у вочы, падыходзячы да Кастуся. Ягоны твар сьвяціўся асаблівай цікавасьцяй.
- Добры дзень, таварыш Савіцкі! - праз зубы працадзіў Кастусь. - А што такое здарылася? Я нічога ня чуў! - наўмысна злосна дадаў ён, як-бы даючы ведаць, што ён зусім цяпер не ахвочы да пераліваньня з пустога ў парожнае.
- Ня чулі? Няўжо ня чулі? - мала не пракрычэў прарэзьліва Савіцкі й ягоны твар аж выцягнуўся ад зьдзіву. - Ды якраз паўгадзіны назад Молатаў па радыё казаў, няўжо вы ня слухалі?
- Не! Ня слухаў, ня меў нагоды, - сьцюдзёна й спакойна, з павагай да сябе адказаў Кастусь.
- Ну, дык вы й ня ведаеце, што там было абвешчана?
- Не, ня ведаю, калі ня слухаў, - ізноў штучна сьцюдзёна казаў Кастусь.
- Ай-яй-яй, дык гэта-ж ужо ўсе людзі ведаюць!
- А я ня ведаю, даруйце мне!
- Дык гэта-ж ужо вайна! А вы й ня ведаеце?
- Вайна? Не кажыце дурноты, таварыш Савіцкі, ато яшчэ падумаю, што правакацыяй займаецеся.
- Якая правакацыя? Сам Молатаў казаў. Ужо цэлае паўдня, як баі адбываюцца, - пачаў відавочна хвалявацца Савіцкі.
- Зь кім-жа вайна? Зь немцамі?.. Але гэта-ж немагчыма. Не, таварыш Савіцкі, гэтага ня можа быць. Хіба вы не памятаеце, як колькі дзён таму ТАСС афіцыйна зьняпраўдзіў чуткі пра прыгатову немцаў да вайны. То-ж вы, спадзяюся, чыталі газэту зь менаваным паведамленьнем! Ці можа вы ня чытаеце афіцыйных урадавых паведамленьняў, таварыш Савіцкі, га? - яўна наступаючы, станоўча пытаўся Кастусь.
- А як-жа, чытаў, чытаў! - спалохана пачаў шапятлявіць Стась Савіцкі. - Я ўсё чытаю! - неяк недарэчы сьмешна пачаў ён апраўдвацца. - Але, чытаць то я чытаў, ды цяпер сам таварыш Молатаў казаў у адумысловым паведамленьні. Гэта было роўна а 12-ай гадзіне. Нямеччына злачынна нарушыла ўмовы пагадненьня й сёньня а 4-ай гадзіне раніцы напала на наш мірны край. Ужо бамбардуюцца нашыя месты, ідуць зацятыя бітвы. Нашыя доблесныя байцы адбіваюць атакі крыважэрных фашыстаў, - сьпяшаўся ўсё выгаварыць і тым самым як-бы абясшкодзіць магчымыя дакоры ў ідэялягічнай нявытрыманасьці ды аж успацеў бедны Савіцкі.
Тут ён на часіну забыўся быў на сваю беспасярэднюю мэту наступіць на Кастуся з цэлым войрахам пытаньняў і заміж агрэсіі неўспадзеўкі перайшоў да абароны. Кастусь з задаваленьнем зацеміў удаласьць свайго манэўру ды пачаў гаварыць лагадней.
- Дык гэта ня жарты, а я думаў...
- Што вы, што за жарты такім часам!
- Дык, значыцца, сапраўды вайна?
- Ды вайна, вайна, кажуць-жа вам, пэўна вайна, - аж віскануў той ад зразуменьня, што наапошку такі даходзіць, і ён можа пачуе Кастусёў камэнтар.
Але Кастусь і далей быў негаваркім. І толькі разважліва, дзеля ідэялягічнае прафіляктыкі са свайго боку, дадаў:
- Ну, дык будзем ваяваць, калі вайна.
- Фашысты будуць зьнішчаныя й выкінутыя за межы нашага краю, - скончыў Савіцкі больш манючыся пачуць Кастусёву думку пра гэта.
- Калі вы кажаце так, дык пэўна-ж будуць выкінутыя й зьнішчаныя, - згадзіўся Кастусь. - Толькі давядзецца ўсім ісьці на фронт і ваяваць, і вам таксама! - падчыркнена скончыў Кастусь, ізноў наступальна гледзячы проста таму ў вочы.
- А я й не кажу адваротнага, - замітусіўся Стась Савіцкі, заўсёды пачуваючы сябе зьбітым з панталыку, калі заміж плянаванага ім наступу на аб'ект, ён сам рабіўся мішэняй абстрэлу. - Я заўсёды гатоў, - дадаў ён і зьбянтэжана змоўк.
- Ну, дык і будзьце гатовыя! - сказаў Кастусь, употай дадаўшы: «Уцякаць, падмазаўшы пяткі, да свайго роднага таткі... Памялом вам дарога!» - Бывайце здаровы, - працягнуў ён руку Савіцкаму так неўспадзеўкі, што той не знайшоў, чым яшчэ прыдзержаць каля сябе Кастуся й мусіў неяк мэханічна, супраць свае волі, таксама падаць яму сваю руку. На тым гаворка скончылася, і кожны падыбаў у свой бок.
Кастусь за колькі часінаў адчыняў весьніцы свайго дому.
- І прынесла-ж гэтую немарач такім часам, як насланьнё якое. Час такі, што, здаецца, доля кожнага зусім зьіначыцца, а гэты Савіцкі, як той накручаны гадзіньнік, усё яшчэ аддае сваё старое даўно абрыдлае да сьмерці рыпеньне. Прападзі ты пропадам! - сказаў ён і злосна плюнуў.
Толькі тут ён цяпер заўважыў, як сонца, быццам у печы, нагрэла брукаваны панадворак. Яно стаяла проста над галавой. Толькі невялічкі цень каля самае хаты сьведчыў, што яно ледзь-ледзь сьхінулася ў бок ад простастаўнага над галавой стану. Трава пад плотам, бацьвіньне на гаспадыніным гародчыку, лісьцё на дрэвах абвісла ад гарачыні й хіба спарылася. Ветрык ня кратаў яго. Духата валодала ўсім. І толькі ў сенцах-прыбудоўцы Кастусь адчуў асалоду ад халадку, якім яго абдало, быццам сьцюдзёным душам Шарко.
Другая палавіна дня аж да вечару не пакінула ў памяці Кастуся нічога выразьлівага. Тая-ж няпэўнасьць чаканьня магчымых пераменаў і навінаў панавалі скрозь - і ў хатах, і на вуліцах, і сэрцах людзей.
Неяк падвечар Кастусь выбраўся прайсьціся местам, каб ухапіць ягоны абраз у гэты першы вечар, калі вайна яшчэ не кранула яго беспасрэдна. Яшчэ пакуль што ён не зазнаў ні бамбардаваньня, ні фронтавых баёў. Аднак ваенная небясьпека дзесь прыхавалася моўчкі й нябачна выглядае, каб неўзабаве ашчэрыцца ўсімі сваімі страхамі.
Нейкімі асабліва прыціхлымі выдаліся яму вуліцы гэтага вечару. Хоць яшчэ па старой інэрцыі яны былі запоўненыя натоўпамі прахаджанаў, але патаемны страх ужо паклаў свой сьлед на людзей. У натоўпе ўжо не адчувалася беспасярэдняе маладое гаворкасьці ды пярэстасьці галасоў. Праўда таго вечару яшчэ па-старому працавалі кінатэатры, і опэрны тэатр даваў свой чарговы паказ. У тэатры Дому Чырвонае Арміі нават мусіў яшчэ адбыцца паказ Маскоўскага Мастацкага Акадэмічнага Тэатру, які кагадзе прыехаў на свае гастролі ў Менск і якраз надовечы пачаў сваю працу. Афішы рэклямавалі знаныя прозьвішчы Масквіна й іншых. Здавалася, агульны рытм жыцьця яшчэ нічым ня зрушыўся.
Але ўжо першыя трамвайныя асьвятленьні цьмянага сіняга колеру ды завешаваньні сінімі папяровымі закрываламі вітрынаў магазынаў ды вокнаў дамоў можа найперш далі зразумець кажнаму, што сапраўды йдзе ўжо вайна. У гэтых праявах можа ўпяршыню слова «вайна» пачало прымаць канкрэтны зьмест.
Прайшоўшы ўздоўж галоўнае вуліцы й адчуўшы асабліва балюча гэтага вечару сваю адзінотнасьць і пакінутасьць, Кастусь падаўся дамоў. Толькі на паўдарозе перадумаў і павярнуў у бок Пярэспы, дзе на адным з ускрайных селішчаў жыў ягоны адзіны сябра Язэп. Гэта быў адзін зь вялікага ліку сяброў маладосьці, унівэрсытэцкіх год, пісьменьніцкіх пачынаньняў і спадзяваньняў, якіх пасьля кон усіх параськідаў у далёкія выгнаньні. Гэты адзіны дзівам захаваўся.
Быў ён чалавекам зусім не падобным да ўсяе тае бальшыні ягоных аднагодкаў, што запоўнілі сьцягі новае інтэлігенцыі. Паходзячы зь сялянаў дзесь з Аршанскае акругі, ён, відаць, змалку праз літаратуру, да чытаньня якое быў вялікі ахвотнік, увабраў у сябе лепшыя запаветы тварцоў клясычнае мастацкае спадчыны й пераняў ад іх разуменьне чалавечае годнасьці й каштоўнасьці.
Таму ў сваёй творчасьці і ў жыцьці ён заставаўся заўсёды чалавекам. Ня йшоў крывымі шляхамі прытарнаваньня да сыстэмы, не патураў вымогам паказаць «соцыялістычных герояў». Ягонымі героямі звычайна былі або малыя дзеці, якія яшчэ не пасьпелі паддацца агульнаму псаваньню, або старыя разважлівыя людзі, філёзафы з народных гушчаў, што выстаялі сваю асобу ў завірухах жыцьця й астоіліся ў самастойныя, нязломныя арыгінальныя характары. Таму й цкавала яго напераменку крытыка, як рэакцыйнага «асталага» пісьменьніка. Даўгія пэрыяды, па колькі год, не друкаваўся. Пасьля, сьціхалі крыху пагромы беларускае літаратуры, ізноў пачынаў зьяўляцца, апошнімі часамі зь дзяцінымі апавяданьнямі пра буслоў, лясных зьвяроў ды палявых тубыльцаў.
Гэтак і абмінаў ён пакрысе абавязкавы кажнаму пісьменьніку ў саветах «соцыяльны заказ». Ні ў якія арганізацыі ня лез, да высокіх пасадаў ня пнуўся, перакідаючыся на невялічкіх тэхнічных пасадах, як «літаратурна-стылістычнага рэдактара» ці карэктара пры выдавецтвах. Прынцыповая беспартыйнасьць і адасобленасьць, абумоўленая ёю пасыўнасьць у сэнсе грамадзкім, замкнёнасьць у сваім асабістым сямейным жыцьці ратавалі яго ў часох пагромаў беларускае інтэлігенцыі. Частая зьмена пасадаў, пакіданьне надоўга Менску й праводжаньне часу ў вёсцы, зьдзержлівасьць, каб лішняга слова не сказаць, прыялі ягонаму перахаваньню й рабілі яго вынятковаю зьяваю сярод беларускае інтэлігенцыі. Гэта быў выпадковы недасек у поўным сэнсе гэтага слова.
Ягоная жонка, Жлобінянка, былая мэдычная сястра, надораная моцным пачуцьцём замілаваньня да сямейнага жыцьця, абыходлівая зь людзьмі, уважлівая да сям'і, рабіла ўсё магчымае, каб водар сямейнага шчасьця ня траціў свае моцы.
Гадуючы адзінае тым часам дзіцё, хлопчыка год каля шасьці, яны ўмелі досыць утульна абсталяваць невялікую кватэру ў дзеравяным стандартным, местачковага тыпу дамку.
Паліцы з кніжкамі клясычнае літаратуры найноўшых выданьняў, мяккія канапы па бакох, радыё й настольныя электралямпы на стале адразу выклікалі адчуваньне ўтульнасьці й прыемнасьці ў наведніка. Ветла-зычлівае перайманьне й абыходжаньне з госьцьмі самое гаспадыні, маладое, высокае, вясёлае і ў сваёй весялосьці прынаднае, разам са шчырасьцю гаспадара рабілі рэдкія наведваньні да гэтае сям'і заўсёды жаданымі й памятлівымі Кастусю. Ды гаспадары й самі былі радыя яго бачыць. Відаць, бязьлюдзьдзе імі адчувалася, як далёка ненармальная зьява, хоць, здавалася-б, маглі ўжо яны зь ім з гадамі звыкнуць і зжыцца, як зь няўніклай адзнакай даўгіх благіх часоў, ці, можа лепш сказаць, гэтага бясчасься.
Толькі ў гэтай адзінай у сьвеце сям'і Кастусь мог гаварыць, што яму падказвала сумленьне, розум і сэрца. Яны зь сябрам удвох праседжвалі часамі за поўнач, знаходзячы супольныя тэмы й думкі. А калі-ні-калі наставала маўчаньне, дык і ў ім яны адчувалі адзінства пачуцьцяў. Іх аб'ядноўвала тое войстра-крытычнае ўспрыйманьне разбуральнае дзейнасьці ўрадавае, партыйнае палітыкі, што нявечыла й крышыла ўсе народныя ідэалы й перайначвала пабарбарску ўсё ад вякоў складзенае жыцьцё.
Чалавек губляў свой від, свой спосаб думаць, ставаўся дэталяй гаспадарча-партыйнае машыны. Моладзь не пераймала лепшых традыцыяў людзтва ад старшых. Чым далей, тым горш выглядала пэрспэктыва вынарадаўленьня. Дайшло да таго, што ўжо няма зь кім пагаварыць у цэлым месьце. Скрозь якіясь манэкены, што толькі ганяюцца за пасадамі ды здрадаю, падступствам і ўданьнем здабываюць сабе месца ў жыцьці. Дзе той, шуканы яшчэ Дэмасфэнам, чалавек? Калі дзе ён яшчэ й ёсьць, дык хіба толькі сярод тых старых людзей, што яшчэ дзесь пазахоўваліся там-сям у глыбіні беларускіх пушчаў, лясоў ці забалоцьцяў, быццам якіясь перажыткі далёкага «паганства» ці «дзікунства»... Гэткія ад часу да часу й зьяўляліся на балонках Язэпавых твораў, дарма што далёка ня ўсе яны пабачылі сьвет на друкаваных шпальтах часапісу або асобнае кнігі.
Абодвы яны разглядалі савецкую канстытуцыю, як вялікае ашуканства й зьдзек над народам, фігавы лісток, каб прыхаваць ад сьвету безьліч злачынстваў, што чыніла партыя. Абодвы балюча адчувалі поўнае нябыцьцё законнасьці й пашаны да правоў чалавека, бясконцае таптаньне ўсялякае чалавечае годнасьці.
Толькі ў творах заходня-эўрапейскае літаратуры, якая ў вельмі абмежаваным абсягу зьяўлялася ў перакладах на кніжнай паліцы некаторых бібліятэкаў або кнігарняў, яны й знаходзілі нейкую прадуху для свае духовае смагі. І таму было асабліва цікава падзяліцца думкамі што да знойдзенага там цікавага выказваньня аб чалавеку, сэньсе жыцьця, каханьні й сьмерці, - усіх тых праблемах, якія спрадвеку не пакідалі цікавіць чалавецтва й былі ўдзячнымі тэмамі літаратуры ўсюды на сьвеце, апрача гэтае дзяржавы. Тут гэтыя тэмы мусілі разглядацца толькі ў нейкім «соцыяльным пляне» й толькі ў сувязі зь іншымі праблемамі «соцыялістычнага будаўніцтва» й камуністычнае прапаганды. Таму й вытхлася наша літаратура ў гэтых немагчымых для вольнага духу ланцугох, што абярталіся поўнай няволяй чалавечае думкі.
Напару ім даводзілася даведацца аб якім-небудзь новым напрамку або думках у заходнім сьвеце толькі зь невялікіх урыўкаў, што прыводзіліся штатнымі крытыкамі-пагромнікамі ў артыкулах супраць Захаду.
Гэтак было з кнігай Андрэ Жыда «Вяртаньне з Савецкага Саюзу», зь якое газэта «Праўда» ў сваім пагромным артыкуле супраць аўтара, што не апраўдаў надзеяў, ускладаных на яго, як на спадарожніка, ды выказаў колькі шчырых думак аб заганах Савецкага Саюзу, падала некалькі цытатаў. Сярод іх была тая мясьціна, дзе пісьменьнік крытычна ставіўся да несвабоды думкі ў СССР і спасылаўся на прыклад стандартнага спосабу думаньня паводле ўзораў савецкае прапаганды ў колах маскоўскіх студэнтаў, на іхны жалю годны «аптымізм» і перакананьне, што яны - найперадавая моладзь сьвету й жывуць лепш за ўсю моладзь на сьвеце ды найшчасьліўшыя.
Чытаючы гэтую цытату, Кастусь падзяляў скептыцызм і праўду, якую паважыўся выказаць гэты, учора расхвалены за прыхільнасьць да саветаў, а сёньня гэтак злосна раскрытыкаваны як здраднік і рэнэгат, вялікі францускі пісьменьнік ды нават і сусьветны.
Толькі гэтымі цытатамі ён прамовіў сэрцу Кастуся больш, чымся цэлыя горы іншае літаратуры, і стаўся яму назаўсёды як свой родны, дарагі й блізкі аднадумец, даў адчуць, што не адны мы на сьвеце, ёсьць яшчэ порах у парахоўніцах змагароў чалавечага духу.
Праз гутаркі зь Язэпам, Кастусь з прыемнасьцю даведаўся, што гэтаксама адчуваў і думаў ягоны сябра, чытаючы гэтую-ж цытату ў тэй-жа інтэрпрэтацыі маскоўскае «Праўды». Быў зьдзіўлена задаволены адзначыць такое-ж успрыйманьне й згоду з тэй драбінкай крытыкі на адрас абагаўленьня Сталіна ў кнізе нямецкага пісьменьніка Фейхвангера «Масква ў 1937 годзе», выданай тады-ж у СССР.
Было ўзрушлівым даведацца, што гэтая-ж адзіная мясьціна ўразіла й Язэпа, які знайшоў, як і Кастусь, у ёй пацьверджаньне сваіх думак аб гэтым бессаромным, паўсюдным, аж да агіды абрыдлым падлыжніцтве пры званьні імя ката ўсіх народаў, якому на ўрачыстасьцях бясконца пляскаюць нават і тыя, што пры першай нагодзе ўзьвялі-б яго на першую шыбеніцу.
І гэтым разам з даўно ўжо знаёмай Кастусю ветласьцяй і ўвагай яго спаткала маладая гаспадыня. Сам гаспадар зараз-жа прапанаваў яму ягонае ўлюбёнае месца на канапцы, дзе Кастусь любіў падоўгу сядзець, усьпершыся на ейныя мяккія круглыя падлакотнікі, насалоджваючыся слуханьнем заходне-эўрапейскіх або славянскіх мэлёдыяў з Сафіі або з Прагі, адкуль яшчэ можна было пачуць і старыя песьні, даўно ўжо нячутныя тут. Кастусь любіў часамі паслухаць радыёперадачы з Прагі, пачуць сьмелую крытыку саветаў, на якую ўжо даўно, нават употай, ніхто ня важыўся тут, па гэты бок мяжы. Яму было прыемна ўсьведамляць, што ён не адзін у сваім пярэчаньні й што ёсьць шмат падобных людзей на сьвеце. Ды што праўда, хай і няпоўная, куртатая й абскубаная паводле застарэлых канцэпцыяў, выходзіць усё такі на зьверх і дае пра сябе ведаць, хай і з аддаля. Ёсьць, значыць, яшчэ нейкі порах у парахоўніцах. Дык ёсьць і надзея на нешта, на зьмену, на зьіначаньне.
А яшчэ, пасьля савецкае аднастайнае песьні й музыкі, зь якім задаваленьнем услухоўваўся ён у даўно забытыя тут песьні, што цяпер толькі часамі з-за мяжы й можна было пачуць.
І яму рабілася цяжка за долю роднае беларускае песьні. Хіба няма і ў нас слаўных, высокамастацкіх узораў беларускага рамансу, дасканалае народнае песьні, прыгожага беларускага вершу, вартага таго, каб пакласьці яго на музыку? Хоць-бы сабе вершы нашага клясыка Максіма Багдановіча. Чаму на канцэртах у Менску ніколі не пачуеце Максімавае «Зоркі Вэнэры»?!
Зорка Вэнэра ўзышла над зямлёю,
Сьветлыя згадкі з сабой прывяла.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Помніш, калі я спаткаўся з табою
Зорка Вэнэра ўзышла.
З гэтай пары я пачаў углядацца
Ў неба начное і зоркі шукаў,
Ціхім каханьнем к табе разгарацца
З гэтай пары я пачаў.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Але растацца нам час наступае,
Пэўна ўжо доля такая у нас...
Чаму ж заміж культываваньня гэтых сапраўды агульна-эўрапейскага значэньня прыгожых узораў у роднай мове, вы скрозь чуеце расейскія песьні й каля іх, збоку-прыпёку, пару якіх прымітыўных прыпевак у славу калгасных парадкаў? Вось-жа гэтак штучна й ствараецца ўражаньне, што ў Беларусаў няма нічога высока-культурнага, а толькі штось усё на роўні прымітыўна-псэўда-народнага. Ведама, такое ўражаньне мог вынесьці толькі той чалавек, які ня ведаў тых скарбаў, што ляжаць пад забаронай чужой улады. Але, гэта не здарма робіцца. Маскве выгадна ўдзержваць Беларусь у межах правінцыяльнасьці каб, барані Божа, ня ўздумала пра сябе чаго высокага ды тым не адарвалася ад Расеі. Адгэтуль і выснаў - разбурай і цісьні, каб і духу тае высокасьці ня было. Таму й трэба было вось ужо ад 1930 году ледзь ні што год якую сотню культурных дзеячоў вынішчыць ды бясконца заклікаць да пільнасьці, бясконцыя ўхіленьні, адхіленьні адшукваць ды выкарчоўваць, пагром за пагромам на беларускую культуру чыніць, каб наапошку зьвесьці яе да колькіх імёнаў «ордэнаносцаў», што творча даўно вытхнуліся й духова скалечаныя, ператварыліся ў лякеяў афіцыйнае лёзунгаўшчыны ды рэпрэзантантаў пустой і бясплоднай, нават і ў форме, культуры.
Сэрца Кастуся балела за разбурэньне «Узвышша», што меркавала паказаць вяком і народам сілу творчага генія Беларусі, за пагашанае «Полымя» ды збуцьвелы без пары «Маладняк» у беларускай культуры.
Як страту роднага чалавека, ён адчуваў жаль па забароненых прасьцінках у беларускай музыцы й тэатры, засланых творчых асабістасьцях і зьнішчаных выданьнях ды ўстановах беларускае культуры, што гэтак была закрасавала на якісь вельмі кароткі час, менш як дзесяцігодзьдзе, да пачатку вялікага разгрому ў 1930 годзе.
Ужо пачала была адраджацца вякамі занядбаная й пагарджаная культура працоўнага сялянскага люду, і пачынала Беларусь выходзіць на агульна-людзкі мастацкі Алімп, ісьці да авалоданьня й тварэньня каштоўнасьцяў усёлюдзкага значэньня.
Адылі пранёсься зь цяжкое бальшавіцкае рукі віхор і зьнёс ейных лепшых тварцоў, цьвет народу - лепшых навукоўцаў, паэтаў, пісьменьнікаў, музыкаў, актораў, драматургаў, рэжысэраў і мастакоў. І толькі лічаныя адзінкі засталіся... Але народ не пакідае ўсё такі пасылаць і далей на дзялянкі культурнага творства што-раз новых людзей, хоць афіцыйныя рамкі ўсё сьціскаюцца й звужаюцца ды не даюць нікому высьці на шырокую прастору вольнага плоднага творства роднае культуры.
- О гора, непазбыўнае гора нашай зямельцы, няшчасьце нашаму народу! - думаў Кастусь, калі радыё-хвалі прыносілі ўсё новыя й новыя чужыя мэлёдыі.
Гэтага вечару сябры мала гаварылі. Яны абодвы больш адчувалі, што насталі часы вялікіх зьменаў. Бог адзіны ведае, што здарыцца зь імі неўзабаве. Кожны быў працяты думкай аб гэтым няведамым. Прачувалі яны, што разам з гэтымі зьменамі, мусіць, абарвуцца й гэтыя іхныя, так ужо звыклыя, спатканьні, сяброўская мена думак ды беспасярэдняя лучнасьць іхных, гэтак родна-блізкіх і, разам з тым, адзінотных у гэтым бязьлюдным сьвеце, душаў.
Кожны хацеў ведаць, як складзецца іхная доля, і кожны маўчаў, ведаючы, што не прарок, каб азначыць сваю будучыню. Вось-жа мо таму гэтага вечару яны больш, як заўсёды, круцілі пералучнікі радыё-апарату, каб пачуць нешта зь іншага сьвету.
А гэты сьвет за мяжой, чужы й нязнаны ім, хаваў у сабе тыя таемныя прынады, да якіх душа цягнулася міжвольна.
І як афіцыйная прапаганда не выкарчоўвала гэтага замілаваньня да Захаду, яно жыло ў душы кожнага інтэлігента й нават яшчэ больш падагравалася бязупыннымі відовішчамі дзяржаўнае безчалавечнасьці ўва ўсім навакольным жыцьці.
І цяпер ім хацелася пачуць станоўкае слова з вуснаў гэтага заходняга сьвету. З чым-жа ён ідзе да нас? Што ён нам нясе? Свабоду? Ці толькі заміж адных ланцугоў іншыя, інакшыя хіба толькі формаю ды знадворнымі прыборамі?
О, як-жа ім хацелася пачуць урэшце гэтае даўно чаканае слова праўды й збаўленьня з даўгое й цяжкае няволі!
Колькі разоў прайшліся яны стрэлкай па ўсёй шкале радыё-апарату, аднак усюды ў этэры панавалі толькі нямецкія начэпныя, самаздаволеныя дыктары, што бясконца выхвалялі нямецкія франтавыя ўдачы й сваёй гучнасьцю забівалі бальшыню іншых эўрапейскіх радыёстанцыяў. Панаваньне ў этэры адлюстроўвала пару іхнага фактычнага панаваньня ў эўрапейскіх краёх.
І гэта разам наводзіла сяброў на сум, а настырлівая агрэсыўнасьць нямецкіх дыктараў адпіхала.
Была адзінаццатая гадзіна, калі яны лучылі на варшаўскую радыёстанцыю, што перадавала апошнія весткі з фронту ў польскай мове. Пачалі слухаць. І неяк нязвыкла было ўпяршыню пачуць пра тое, як нямецкая зброя, сутыкнуўшыся з савецкімі арміямі, пачала свой штурм савецкіх цьвярдыняў.
Гаварылася пра страты варожага войска й пра паход немцаў наперад.
Гэта было ім першым прабоем у тэй шчытнай заслоне ілжывае прапаганды аб непераможнасьці чырвонай арміі.
- Дык вось яно што! Трашчыць па ўсіх застаўках і паддаецца. А дзе-ж ужыцьцяўленьне таго, што ваяваць будуць на чужой тэрыторыі? Сапраўды сталася адваротна. Значыць, усё гэта была прапагандавая хлусьня, - падумаў Кастусь. - Крычэлі, верашчэлі, кляліся аб прыгатове, а цяпер бягуць, як спуджаныя авечкі.
- Вось-жа такая цана ўсялякаму самахвальству. А цяпер заслужанае ацьвярожаньне ад тлумнага чаду шматгадовае крыклівае агітацыі.
І нельга сказаць, што сябры былі асабліва здаволеныя з таго факту, што фронт зрушыўся й некалі наблізіцца да Менску, згоніць усіх іх разам з наседжаных куткоў. Зусім не. Сьцюдзёнае маўчаньне немцаў пра мэты свайго выступу ўжо адразу-ж выклікала ў іхных адчувальных душах сумлеў, што да вызвольнага характару гэтага ўчынку. І хоць сам па сабе выступ імпанаваў ім сваім сьмелым і шырокім характарам, аднак ня відаць было за ім вялікіх вызвольных мэтаў. А можа гэта проста спроба прыдбаць сабе калёніі на ўсходзе, карыстаючы зь вялікага раздарожжа сярод народаў сьвету?
Бо іначай чаго-ж было-б маўчаць пра высокія, вызвольныя мэты гэтага волатаўскага змаганьня й чаму-б не паклікаць да яго народы, што пад саветамі? Ці ня ўжыцьцяўленьне гэта адвечнага прагненьня немцаў на Ўсход? Гэтыя думкі замарочылі тыя сьветлыя спадзяваньні, што былі нейдзе далёка, на сподзе, паўсталі ў Кастусёвай сьведамасьці.
Язэп першы азваўся з гэтага замарочаньня.
- Адчуваю, што штось нядобрае насуваецца й зьіначыць яно нашае жыцьцё дашчэнту.
- А як ты думаеш, будзе тут немец неўзабаве?
- Ліха яго ведае, браце, адно скажу, што ніхто ня хоча чужога панаваньня й таму, мусіць, кожны будзе ўсё-ж такі бараніць хоць і няпрыхільны да нас край.
- А хіба ён нам - бацькаўшчына?
- Так то яно так, абрыдлі народу партыйныя апрычнікі, але... хіба іншы лепшае прынясе?
- Калі не прынясе, дык трэба самім будзе зрабіць яго. Я думаю, нагоду трэба будзе скарыстаць.
- Некалі, на пачатку 1933 году, лучылі мне ў рукі колькі нумароў часапісу «Красная Новь». І якраз у тых нумарох друкавалася сэрыя артыкулаў Корнева, - палітычныя партрэты сучасных нямецкіх дзеячоў. Ведама, было гэта яшчэ за сем год да пазьнейшае згоды між Гітлерам і Сталінам, калі яны голасна абвяшчалі адзін аднаго сваімі галоўнымі ворагамі. Ведама, што ў гэтых артыкулах выкрываліся фашыстоўскія захопніцкія пляны нямецкіх нацыстаў. Аднак, мне было тады цікава даведацца, што Розэнбэрг зь Гітлерам трымаліся думкі падзяліць Савецкі Саюз на самастойныя буфэрныя дзяржавы, сярод іх - Беларусь і Ўкраіна.
- Мне абсалютна ясна, што плянавалі яны гэта ня дзеля дабра Беларусі або Ўкраіны... Мне гэтаксама ясна, што гэтыя дзяржавы разумеліся імі толькі як паслухмяныя буфэры ў іхных руках. Але ці не нагода гэта нам выкарыстаць гэтыя намеры немцаў на нашую карысьць і ўтварыць, напачатку хай і буфарны, але ўсё-ж дзяржаўны арганізм. Пасьля ўзгадаваньнем нацыянальнае сьведамасьці ў нашым народзе пастараемся дамагчыся, пры дапамозе заходняга дэмакратычнага сьвету й поўнае дзяржаўнае незалежнасьці, ужыцьцявіўшы тым самым вялікія ідэялы, запавяданыя нам Радай Беларускае Народнае Рэспублікі ў 1918 годзе, - скончыў досыць патэтычна Кастусь.
- О, дружа, дык ты гэта тут ужо цэлую праграму выклаў, а ўсё казаў, што не палітык. А я бачу - галава ў цябе працуе няблага. Дык вось, скажу табе, - ня веру я ні ў якія добрыя намеры немцаў да нас, Беларусаў. У ўсякім выпадку, не паверу, пакуль не пабачу. Кожны йдзе заваёўваць і захапляць сабе зямлю й дармовыя рукі. Калёніі ім патрэбныя, вось што. Дзеля нас яны ня будуць праліваць сваю кроў. А яшчэ хто, - немцы, гэтыя зайздрасьнікі да чужога багацьця. Я крыху памятаю іх у нас у 1918 годзе, - дзень і ноч абіралі нашу зямельку, грабілі, пакавалі ў вагоны й адсылалі ў свой ненажэрны «Дойчлянд».
- Ужо цэлыя стагодзьдзі іхнае прагавітае вока ўглядаецца ў гэтыя прасторы - на ўкраінскую пшаніцу ды на беларускае жыта, масла, сала й лес. Вось што ім трэба. І хоць і наш зьдзірца абдзірае нас да ліпкі, аднак ад зьмены зьдзірцы нашаму народу наўдачу ці будзе лепш.
- А што да калішніх філязофскіх практыкаваньняў былога эстонскага немца Розэнбэрга, дык гэта-ж, браце, толькі адна пісаніна. Практыка заўсёды выглядае іначай і аж надта ўжо розьніцца ад плянаў розных палітычных сябелюбцаў. Я думаю, ня варта ім даваць асаблівае веры. Ды, бачыш, маўчаць яны цяпер аб тым. Відаць, жыцьцё й падзеі падказваюць ім іншую тактыку. Удачы іхнае зброі маглі замарочыць ім галовы, і яны могуць аддаць перавагу перамогам мяча над развагамі цьвярозага розуму.
- Ня веру, браце, нікому. Хто ў гісторыі ня гуляў ужо на нашых прасторах, якімі толькі ботамі не тапталі нашыя палеткі, але нешта ня ўспомніць, каб быў хто сярод іх нашым дабрадзеем.
- А ці ня ведаеш ты, што Напалеон прыйшоўшы да калішняе нашае сталіцы, Вільні, згадзіўся аднавіць нашую старую дзяржаўную форму, - Вялікае Княства Літоўскае, як зусім асобнае й незалежнае ад адноўленага ім яшчэ перад тым у Варшаве Каралеўства Польскага? Відаць, Напалеон быў добра паінфармаваны пра мінуласьць нашага краю, калі не дазволіў польскім прэтэнзіям улучыць яго ў Польшчу.
- Але, гэта было. Не пасьпела аднак яно ў поўнай меры зрэалізавацца з прычыны вельмі кароткага часу й пасьпешнага адыходу французкае арміі. Дзеля таго яшчэ рана казаць, ці меў-бы наш народ якую карысьць ад пераданьня ўлады ў Беларусі мясцовым магнатам, у бальшыні спалячаным. Ды ў гэткай дзяржаве ўсё адно не абышлося-б без барацьбы з польскімі тэндэнцыямі валадарнага магнацтва. Ня думаю, каб там хадзіла аб аднаўленьне парадкаў з часоў слаўнае Альгердавае пары, калі беларуская мова была ўрадава абвешчаная за дзяржаўную і ўсе пісары павінны былі пісаць беларускай мовай, пра што сьведкам - ведамы Статут Літоўскі.
- Беларуская мова была дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім ня толькі ў часе Альгерда, але аж да канца семнаццатага стагодзьдзя. А што да магнатаў, дык усюды, дзе пры помачы Напалеона паўставалі новыя, або аднаўляліся старыя дзяржавы, касавалі прыгон і заводзілі, як на той час, дэмакратычныя дачыненьні. Праўда, у гэтым часе беларускія магнаты гаварылі міжсобку па-польску або па-француску, але з гледзішча палітычнага яны заставаліся беларускімі патрыётамі. А як беларускія паны, у тым ліку й магнаты, ставіліся да вызваленьня сялян ад прыгону, відаць з таго, што некаторыя зь іх тады звольнілі сялян ад прыгону. Апрача таго, перад трэцім падзелам, беларуская дэлегацыя да французкага рэвалюцыйнага ўраду абавязалася ад імя ўсіх паноў звольніць у незалежнай Беларусі ўсіх сялян ад прыгону.
- Гм, калі так, дык, значыцца, ня было так блага, ды ўсё гэта толькі гістарычныя рэмінісцэнцыі, благія ці добрыя, але на сяньня - толькі фікцыі. Сяньня кіруюцца ня былым блескам калішніх дзяржаваў, а сяньнішнімі патрэбамі й інтарэсамі. Але я з табой часткава згодзен, што сытуацыяй трэба будзе карыстацца, каб нават і ў благіх абставінах зрабіць нешта лепшае для агульнага дабра. Ды сяньня яшчэ цяжка азначыць, што гэта за абставіны будуць.
- Вось-жа й я кажу блізу тое самае. У істоце мы з табой згодныя. Можа нават ужо найбліжэйшыя дні зьіначаць нашу долю, а тады будзе відаць. А цяпер мы раськіданыя, неарганізаваныя й слабыя, каб што-небудзь рабіць. Ды нас, гэтых недасекаў, можна на пальцах пералічыць... Ну што-ж, будзем чакаць ходу падзеяў.
- Думаю, што й чакаць доўга не давядзецца нам, бо пэўна-ж у армію забяруць за колькі дзён.
- І яно праўда... Хоць я, апрача кароткатэрміновага збору яшчэ перад пачаткам вучэньня ў унівэрсытэце ў 1930 годзе, папраўдзе сказаць, і ў арміі ня быў - выгнаньне ды пазьнейшае бадзяньне зь месца на месца ратавала. Ды не хацеў-бы, бо пазнаў смак салдаччыны й за тыя колькі тыдняў муштры. Абрыдла на ўсё жыцьцё, асабліва палітычныя заняткі, што прагорклі да самага нутра. Вось-жа й цураюся, пакуль удаецца, войска, як мага. Дзе на ўлік вайсковы ня стану, дзе скручу, што часова праездам там жыву, дзе на выклік райваенкамату ня стаўлюся, а неўзабаве зьеду дзе ў іншае месца. Гэтак дацягнуў аж пакуль у запас, як старога, не пералічылі, ужо тут, у Менску, гэтае зімы. Гэтак і ператрываў, дзякуй Богу.
- Дык і ў мяне нешта падобнае. Свайго часу вучэньне ратавала, калі яшчэ было льга карыстаць з палёгкаў. Пасьля праца, разьезды ўлетку, калі на зборы клікалі, а там гады... Але цяпер, думаю, не ўратуемся.
- Але, цяпер, у вайну, цяжэй будзе ўратавацца - законы ваеннага часу не на жарт суровыя, - дадаў Кастусь. - Тут ужо ня выкруціцца... Давядзецца, як паклічуць, ісьці цягнуць лямку.
- А цікава-б было згадаць, як складзецца доля кожнага з нас, ці ўратуем жыцьцё ў гэтай завірусе?
Яны разьвіталіся з адным і тым-жа настроем няпэўнасьці за будучыню кожнага і клопатам аб тым, што ім доля прынясе заўтра.
У апошнюю часіну Язэпу падумалася, ці не небясьпечна Кастусю ісьці начаваць дамоў дзеля ягонага мінулага засланьня, якое, пэўна-ж, ведамае ў НКВД. А сяньня-ж у дзень ужо быў агалошаны «ўказ» савецкага ўраду аб ізаляцыі «соцыяльна-небясьпечных элемэнтаў». Зусім магчыма, што й Кастусь падлягае гэтаму «ўказу» й будзе аднесены да гэтае катэгорыі. Ды наагул, пэўна-ж, пачнуцца масавыя арышты, і каму-каму, а Кастусю зь ягонай мінуласьцяй можа-б трэба было хавацца.
Гэтая думка мільгнула, ды зараз-жа згасла ў Язэпавай сьведамасьці.
- Дык-жа ён лепш ведае, што яму рабіць, - падумаў ён. - Можа ня так борзда адразу пачнецца ўсё гэта, а я ўжо сяньня яму буду казаць і папярэджваць. Можа яшчэ зарана сяньня прапанаваць яму застацца начаваць у мяне. А наапошку, чым я больш гарантаваны ад гэтае самае долі? Хіба са мной ня можа быць таго самага, што зь ім? Чым-жа мы ў суці розьнімся, апрача таго, што мне, выпадкам, у свой час пашанцавала перахавацца, а ён трапіў у пастку.
І хоць ён ведаў, што Кастусь не абразіўся-б за напамін быць асьцярожным, аднак, пачуцьцё такту й прыроджаная інтэлігентнасьць Язэпавае натуры зьдзержыла яго тымчасам ад гэтае парады свайму сябру.
Яны разлучыліся з узаемным схаваным прачуваньнем нечага нямінучага, няведамага й неспадзяванага, што мусіць зваліцца на іхныя галовы неўзабаве. Калі яны паціскалі адзін аднаму руку на разьвітаньне, на мамэнт асабліва выразьлівым сталася прадбачлівае адчуваньне, што гэта яны ўжо мо апошні раз спаткаліся й цяпер мо апошні ўжо раз адчуваюць цёплы дотык сяброўскае рукі й апошні раз бачаць узаемна спагадлівы блеск вачэй. Можа гэтая ростань станецца апошняй на цэлае жыцьцё, калі давядзецца каму зь іх перажыць гэтую новую наслань.
Нешта каля дванаццатай гадзіны ўначы Кастусь апынуўся ў сваёй каморцы. Там было страшэнна горача. Паправіць гэтую сытуацыю было немажліва. Вокны мусілі быць завешаныя коўдрамі, пакуль у пакоі сьвяціла сьвятло. Пакідаць-жа вокны адчыненымі на ўсю ноч у такія часы выдавалася вельмі небясьпечным. Гэта-ж аднопавярховы маленькі дамок, ды яшчэ тут, на ўскраіне, дзе й да міліцыі далёкавата. Калі гэта было небясьпечна з узгляду на зладзеяў ды забойцаў у мірны час, дык цяпер тым больш загадзя трэба быць асьцярожным. А за дзень пад палкім чэрвенскім сонцам, у той год асабліва пякучым, гэты дамок да таго прагрэўся, што ў пакоі было цяжка дыхаць.
Бацькі даўно ўжо спалі... Маці, падняўшыся на стук і адчыніўшы Кастусю дзьверы, хутка зноў заснула... У цішыні чуваць было яе дыханьне. Відаць, стамілася зьвечару ад думнага бяссоньня й нарэшце, пераможаная сном, здалася яму, змораная да таго доўгім штодзённым хатнім клопатам ад самае раніцы. З кухні ледзь-ледзь чутна даносіліся шорахі дыханьня старога бацькі.
Аднак Кастусю ня спалася. Ці то ад аднае духаты, або, больш падобна, ад узбуджаньня, ён нібыта й ня думаў класьціся спаць.
Затуліўшы зыркае начное сьвятло электрычнае лямпкі вялікім лістом сіняе паперы гэтак, каб яно не сьвяціла на матчын ложак ды ў твар сьпячае, спачатку ён прысеў да стала, разгарнуўшы кнігу.
Але дзе там... Хіба чытаньне йшло ў голаў? Прабягаў вачыма радкі літараў і тут-жа праз часіну лавіў сябе на тым, што нічога ня ўцяміў з прачытанага. Вяртаўся зноў і зноў да прачытанага, але ўсе намаганьні былі дарэмнымі. Думкі кудысь увесь час уцякалі ад чытанага, дарма што змушаў сябе вачыма не адрывацца ад радкоў.
Нарэшце кінуў, падыйшоў да вакна, і, загадзя вылучыўшы сьвятло, адхінуў край коўдры ад шыбы... За вакном была сьветлая чэрвеньская ноч. Чыстае сіняе неба мігацела тысячамі зорак. Кожная зь іх зіхацела, уздрыгвала й пасылала на зямлю свае бледныя халодныя знакі з іншага, далёкага й няведамага сьвету, які яна рэпрэзантавала сабой.
Над местам ня было відаць звычайнага ў такі час дывану агнёў ад вулічных ліхтароў, вакон дамоў ды доўгіх агністых шэрагаў электрычных лямпаў уздоўж чыгуначных шляхоў ды розных прыбудоваў на станцыі.
Усё прыхавалася й як-бы замерла ў цемры... Таму й набралі свае поўнае сілы адвечныя нябесныя сьвяцілы - тысячы зораў, што цяпер ня блекнулі й ня трацілі ў сваім бляску й зыркасьці над морам гарадзкіх агнёў. Яны былі ва ўсёй сваёй чароўнай незацемненай прыгожасьці. Нябесны звод сінеў і набраў свае выразістасьці й азначанасьці. На яго цяпер можна было глядзець і глядзець, дзівячыся Божаму цуду, што стварыў гэткі пекны чар прыроды ды пакінуў на шчасьце й уцеху людзей. Але людзі не разумеюць гэтага багацьця, дадзенага ім з Божых рук і Ягонае ласкі.
Зачараваным зрокам Кастусь прыпаў да небасхілу, і думкі яго снавалі вакол параўнаньняў і асацыяцыяў.
- О, гэтае вечнае хараство! - захоплена прамовіў ён амаль што ў голас да самога сябе. - Яно жыве заўсёды, адвеку, ад самога стварэньня гэтага цудоўнага сьвету, і будзе існаваць вечна... Праявы яго жывуць у душы чалавека, толькі не заўсёды яны выходзяць навідно, - думаў ён далей. - Часамі патрэбен зрух, якаясь надворная падзея ў жыцьці чалавека, каб ён мог ськінуць зь сябе кару нарослых умоўнасьцяў жыцьця, заўсёдняга страху за свой і сваіх блізкіх лёс, пазбыцца накінутых і чужых ягонай натуры звычак і паводзінаў, выйсьці із змушанага падпольля духу, і, расчыніўшы шырака сваю душу павевам вольнага прыгожага сьвету, увабраць яго ў сябе й праз сябе, збагаціўшы аздобамі свае асобы, аддаваць іншым і несьці далей у сьвет, усяму чалавецтву адвечныя каштоўнасьці, прыгожасьць, любоў, літасьць, спагаду ды шчырую сяброўскасьць.
- От-жа ў гэтым можа й сэнс існаваньня чалавека, вянца прыроды, вышэйшае пад Богам жывое істоты.
Сузіраньне й развагі будзілі ў ім пачуцьцё адзінства з сваімі продкамі. Можа яны гэтак-жа сама, наглядаючы за россыпам зорак у небе, пачувалі сябе часьцінай гэтага неабсяжнага сьвету й былі зачараваныя ягонай прыгажосьцю.
Прыгадаўся Ўл. Жылка зь ягонай лірай, дзе
«Зьвініць матыў і кожны тон -
Сусьветнай пекнаце уклон».
Адно, ягоную ўвагу ад гэтага назіраньня адцягвалі якіясь загадкавыя ўспышкі чырванавата-зелянаватага сьвятла над горадам, недзе ў раёне вакзалу. Выглядала, нібы нейкія ракеты ўзносіліся праз пэўныя прамежкі часу высока ў небе й зрабіўшы крывую ў выглядзе няпоўнае дугі на момант асьвятлялі высачыню рассыпаўшыся тысячамі дробных агеньчыкаў-іскрынак, хутка гасьлі. Ад гэтага цемра ставалася на нейкі час гусьцейшай і раптоўна запаноўвала запраўдная ноч, пакуль вочы ня звыкаліся й пачыналі вырозьніваць шэраватыя цені высокіх будынкаў.
Ён глядзеў угору. Вось ізноў узьляцела зялёная, а за ёю чырвоная ракета.
- Гэта, мусіць, нейкія сыгнальныя знакі. Але чые? Савецкія, ці можа... нямецкія?
Яму цяжка было дапусьціць, каб гэта былі ўжо чужыя разьведчыкі ў самы першы дзень вайны.
Не пасьпеў ён узважыць сваіх меркаваньняў, як раптам пад вокнамі, што выходзілі на вуліцу й былі цяпер зачыненыя ваканьніцамі знадворку, пачуліся прыцішаныя мужчынскія галасы. Да вушэй даходзіла нейкая нявыразная гутарка. Было ўражаньне, што некага шукаюць. Кастусь насьцярожыўся й пачаў прыслухоўвацца. Падобна, што й маці прачнулася ды таксама прыслухоўвалася. Праўда, за часіну ўсё прыціхла.
- Сынок, хто гэта ходзіць пад вокнамі? - запытала маці, прыўзьняўшы голаў ды глянуўшы на яго.
У гэты момант Кастусь быў зусім спакойны, зраўнаважаны нядаўным назіраньнем, не прадчуваў нічога благога й не прыдаваў асаблівай увагі пачутаму. Таму, каб заспакоіць маці, ён зусім шчыра, аўтарытэтным голасам сказаў:
- Ат, сьпі, мама, мала хто ходзіць. На кожнае такое адгукацца ня хопіць ні часу, ні змогі. Хай сабе ходзяць, калі ім хочацца швэндацца ўночы пад чужымі вокнамі. Ня трэба гэтаму даваць увагі. Сьпі, мамачка, сьпі...
Маці, нічога не сказаўшы, замружыла вочы, але ўжо заснуць не магла. Нешта нядобрае прадчувала матчынае сэрца. Гэта-ж ужо мусіць за поўнач. Каб хто толькі праходзіў, дык не запыняўся-б гэтак доўга тут ды без патрэбы не пачынаў-бы гэтых гаворак. Ой, нядобрае чулася матчынаму сэрцу...
- Ня дай, Божа, прыйдуць... А час благі... - Яна баялася давесьці думку да канца. Нічым ня выдала сыну сваіх турботаў, ляжала з замружанымі вачыма са сваімі цяжкімі матчынымі думкамі, удаючы, што нібы сьпіць. Нат на правы бок павярнулася, тварам да сьцяны, каб схаваць свой нясьцерпны боль прадбачлівых пачуцьцяў небясьпекі. У думках яна зноў перабірала ўсе моманты ейнага жыцьця. Успомніла пра першае дзіця, ягонае ўзгадаваньне, вучэньне, сяброўства, ростані, шматгадовае бадзяньне, калі ня меў права вярнуцца ў родны горад пасьля засланьня. Урэшце падумала пра сумеснае жыцьцё, пасьля ягонага звароту ў роднае гняздо. І як тое верацяно, без унімку, круціліся ейныя думкі ўсё аб ім.
- Божа мой, Божа! Як-жа яму не шанцуе. Прычапілася ліха зь бядою й ня хоча адчапіцца, што тут не рабі. І няма куды зьбегчы ад яго. А тут гэтая вайна зноў наверзлася... Цяпер дрыжы ды думай, што нешта здарыцца. Насланьне ліхое!
- Чым-жа, Божа, ён цябе ўгнявіў? Ён-жа й вока чалавеку не запарушыць, ня тое, што нешта злое зробіць. Божа, мой Божа, адвядзі ад яго гэту напасьць, пашлі яму ўдачу зьберагчы сябе ў гэтае бясчасьсе. Няхай яно абыйдзе яго ўзбочнымі шляхамі ды адвядзе ад яго ўсе злыя сілы...
- Малю цябе, літасьцівы Збаўца... Збаў нас ад ліха... - шаптала яна ўпотай, нячутна для іншых.
Матчына трывога міжвольна перадавалася Кастусю. Можа ён і ня даў-бы ніякае ўвагі крокам ды гутаркам за вокнамі, каб ня ейныя трывожныя запыты, якія ў яго спарадзілі нейкі нявыразны, захаваны спалох. Гэта ня быў страх за свой лёс. Зусім не. У гэты момант ён зусім не адчуваў ніякага страху за самога сябе. Яму і ў думку не прыходзіла, што якаясь небясьпека можа гэтак хутка стаць перад ім адразу-ж, у гэтую першую ваенную ноч.
Небясьпека магла пагражаць значна пазьней, калі, скажам, фронт зрушыўся-б, і Менск апынуўся ў раёне блізкім да франтовых дзеяньняў. Выглядала, што пройдзе час, пакуль улады агледзяцца ды пачнуць зьбіраць «ворагаў народу» ды ізаляваць небясьпечны элемэнт.
- А чым-жа я небясьпечны? - думаў ён. - Што ў маёй душы ды ў сэрцы - гэта-ж мне аднаму толькі ведама. А ў іншых адносінах я запраўды нічога благога рабіць ня зьбіраюся. Сакрэтамі ніякімі не ўладаю, доступу ў забароненыя дзялянкі дзяржаўнае абароны ня маю, у партыях удзелу ніколі ня браў, вось-жа - звычайны шэры чалавек.
- Каму я патрэбны? - цешыў ён сам сябе. Такіх, як я, - тысячы... На ліха я ім здаўся... А гэтыя выпадкі... ў Інстытуце ды іншыя... дык, фактычна, гэта вялікае глупства... Цяпер у вайну не да гэтага ім... Не да дробнае рыбы. Трэба раней шчупакоў ім вылавіць. А да драбязы калі й дойдзе час, дык... толькі-ж ня сёньня... - думаў ён, разам з тым ловячы сябе на дарэмнай спробе пацешыць ды заспакоіць сябе.
- Вось-жа, лепш ня думаць...
І можа больш з мэтай адвесьці ад сябе гэтыя чорныя думкі ды адшпурнуць гэтае насланьнё няпрыемных развагаў ён адчыніў дзьверы ды падаўся на панадворак.
Сьвежае, даволі халаднаватае, як з хаты, паветра прыемна абдало яму твар і адразу вярнула да належнае роўнавагі. З прыемнасьцяй, нібыта той бальзам, што адразу ратуе ад усіх хваробаў, ён удыхаў яго поўнымі грудзьмі й раз-па разу адчуваў сябе здаравей і здаравей. Прыходзіла бадзёрасьць і прыўзьнятасьць.
Сіні полаг неба, усыпаны тысячамі зораў, пачаў ужо здаваць у сваёй сіняве. Відаць, ноч перайшла сваю першую палову й набліжалася да часу сьвітаньня.
З садка, адгароджанага ад панадворку драўляным старым пахіленым плотам, несла сьвяжынёй адыйшоўшага ад расы лісьця й пахам узбуялых у начным халадочку кветак. Дрэвы стаялі нібы тыя стройныя мачты параплаваў каля прыстані. Ні шолаху, ні руху. Усё ў мораку быццам заснула й застыла ў нярухомасьці. Ня чуваць было ні шоргату чалавечых ног, ні шапаценьня лісточкаў.
- Вось, гэта казка! - яшчэ раз пасьпеў ён выказаць сваё зьдзіваваньне чарам начное прыгажосьці ў прыродзе.
У гэты самы момант зноў узьнік, як з пад зямлі, якісь шум каля брамы. Хтосьці шоргаў ботамі, перамінаўся з нагі на нагу, і чагосьці не знаходзіў, а другі даволі гучна наракаў на немагчымасьць штосьці азначыць.
Кастусь падыйшоў бліжэй да брамы. Цяпер пачаў разьбіраць ужо асобныя словы. Але ўсё неяк ня мог дайсьці да сэнсу гэтых гаворак.
Сьвятло ручнога ліхтарыка бездапаможна бегала па верхніх перакрыцьцях весьніцаў, дарэмна спрабуючы адшукаць нумар дому. Да гаворкі ўсё часьцей пачала дамешвацца адборная лаянка са слоў спрадвечнага расейскага «мату».
- Што ім патрэбна? Каго яны шукаюць? - зацікавіўся Кастусь і рушыў да брамы насустрач незнаёмым. У гэтую часіну яму й на момант не прыходзіла думка, што гэта могуць якраз шукаць яго. Ён проста кіраваўся жаданьнем дапамагчы людзям у нейкіх цяжкасьцях, што нечакана ў начы напаткалі іх.
Адчыніўшы весьніцы ды сьмела высунуўшыся на другі бок, ён заўважыў дзьве шэрыя ў мораку постаці.
- Прабачце, таварышы, каго вы шукаеце? - ветлівым нягучным голасам запытаў ён.
- А вы хто будзеце? - заміж адказу запытаўся бліжэйшы зь іх, і яны абодвы падаліся да Кастуся.
Толькі тут Кастусь пабачыў, што гэтыя людзі былі апранутыя ў надта добра знаныя яму ўжо даўно цёмна-зялёныя мундзіры. Іх галовы аздаблялі сіня-зялёныя высокія шапкі з чырвонай акаймоўкаю навокал.
Сьведамасьць таго, зь кім мае справу, няпрыемна кальнула яго й дзесьці ў сярэдзіне захаладзела. Аднак устаяў, ня даючы яшчэ й найменшае веры, што гэта па яго.
«Мала чаго яны шукаюць у такі час. Ці мала ёсьць людзей на гэтай вуліцы? А гэта-ж звычайны для іх працы час», - заспакойваў сябе Кастусь.
«Можа гэта толькі нагляд за тым, каб зацямненьне праводзілася так, як належыць?» - падумаў ён.
- Я тутэйшы жыхар гэтага дому. Выйшаў, пачуўшы вашыя галасы, каб дапамагчы.
- Як прозьвішча?.. Імя?.. Зь якой кватэры?..
Атрымаўшы адказ, ды не знаходзячы мусіць лепшых словаў, каб распачаць выкананьне свайго заданьня, яны, як згаварыўшыся, абодвы накінуліся на яго са словамі дакору за быццам-бы парушаныя правілы зацямненьня.
Пачуўшы гэтыя закіды, Кастусь яшчэ больш пасьмялеў. Ён добра ведаў, што ягоныя вокны зусім добра былі пазавешваныя тоўстымі ватнімі коўдрамі (адмысловае сіняе паперы яшчэ не пасьпелі здабыць для гэтае мэты). Акрамя таго, знадворныя вокны, што на вуліцу, пазачыняныя на ваканіцы. Ды дарэчы ўжо прайшло колькі часу, як ён наагул вылучыў сьвятло. Так што ніякай і адзнакі, ня то што самога праменьчыка сьвятла, не магло паказвацца навонкі зь ягонае хаты. А суседзі з двух іншых кватэраў доміку ўжо даўно спалі й ніякага сьвятла не было ўлучана. Што за ліха іх змушае чапляцца да таго, чаго няма.
Вось-жа ў той момант ён усё яшчэ не здагадваўся, у чым палягала прычына іхняе візыты. Ён толькі рашуча запярэчыў, цьвердзячы, што тут якраз у яго ўсё ў парадку. І вокны завешаны, і сьвятло ня ўлучана.
- Можна зайсьці да вас у кватэру? - азваўся адзін зь іх, відаць старэйшы.
- А як-жа, калі ласка, заходзьце, - прапанаваў ён, паказваючы рукой кірунак.
Кастусь пайшоў першым паказваць ім дарогу ў ягоную хату. Яны йшлі за ім крок у крок. Штосьці было злавеснае ў постуку іхных ботаў па бруку на панадворку па дарозе ў хату.
Прагрукацелі яны за ім праз першую прыбудову да сенцаў, затым праз сенцы й нарэшце ўваліліся сьледам на кухню. Там, зірнуўшы на старога, як лунь, бацьку, што прачнуўся ад іхнага грукату і, улучыўшы сьвятло, жмурыўся ад ягонай рэзкасьці, не даючы яшчэ рады, што адбылося, пайшлі яны ў пакой цяпер без папярэдняга запытаньня дазволу.
Напалоханая маці, прыўзьняўшыся на ложку, толькі й пасьпела сказаць балючым голасам:
- Ужо, ужо прыйшлі...
Як-бы на нейкі час яна заціхла, спрабуючы ўцяміць, што з гэтага будзе. Неўзабаве яна пачала пры іх надзяваць на сябе вопратку.
Тут толькі, пры сьвятле, Кастусь убачыў іхныя прыпухлыя бледныя твары з няяснай ухмылкай. Старэйшы зь іх меў аж два ромбы на сваім каўняру і, відаць, быў у гэты адказны час мабілізаваны проста з габінэту сьледчае працы на гэтую апэратыўную, паважнейшую цяпер, працу вылоўліваньня «небясьпечных элемэнтаў». Ды й другі, прыдадзены яму на дапамогу, таксама, відаць, быў у нейкім чыне, бо меў кубікі на каўняры ды новенькі бліскучы галаўны ўбор паверх гладка прычэсаных і намазаных валасоў.
З прычыны поўнае мабілізацыі ўсіх апэратыўных работнікаў, прышлося самім сьледчым ды іхным практыкантам упрэгчыся ў гэтую чорную працу арыштоўваньня ворагаў. Не хапала ўжо для гэтае мэты ні чорных воранаў, ні звычайных аўтамабіляў, якімі ў спакойныя часы езьдзілі па сваіх ахвяраў.. Не з дабра пайшлі пехатой... ды яшчэ не радавыя, а самі афіцэры, гэтак багата расплоджаныя хуткім павышэньнем за выслугі ў гэтай катняй працы.
Зірнуўшы на зьбянтэжаную старую маці й ня хочучы выдаваць адразу мэты свайго неспадзяванага начнога наведваньня, старэйшы зь іх зноў пачаў з таго, што й каля брамы:
- Чаму ў вас зацямненьне не наладжана? Га?..
Кастусь ужо памкнуўся да вокнаў, каб давесьці, што яны ў іх зусім добра ўладжаныя... Але тыя раптоўна перайшлі на іншы тон:
- Давайце вашую зброю!.. - як з пісталета выпаліў другі.
Толькі тут Кастусю сталася зразумелай і яснай мэта іхнае візыты. Гэтыя словы маланкай прарэзалі ягоную сьведамасьць. Нешта важкае абарвалася ў сярэдзіне, і ўсё там захаладзела ў нейкім шчыпячым, цягучым, доўгім і млосным болю.
Сэрца пачало паскорана стукаць у грудзёх.
- Дык вось яно што! - адразу бліснула зразуменьне сытуацыі. - Гэта прышлі па мяне.
Ён добра ведаў, што патрабаваньне аддаць зброю - гэта стары выпрабаваны спосаб пачаць вобшук з мэтай арышту. Толькі маці яшчэ не разумела гэтага й зьдзіўлена запярэчыла:
- А якая гэта ў нас зброя можа быць? Што вы, адумайцеся, адвеку яе ня мелі.
- Мама, - перабіў яе Кастусь, - не пярэч, я табе мушу праўду сказаць. Мяне, бачу, палічылі небясьпечным і мусяць адаслаць далёка ў тыл паводле сёньняшняга ўрадавага загаду аб ізаляцыі палітычна-небясьпечных элемэнтаў. Ты ня турбуйся, нічога страшнага мне не пагражае, - з зразуменьнем, дзеля заспакаеньня маці, сказаў Кастусь.
Аднак для маці гэтая праўда прагучэла зусім не заспакойліва. Якраз яна й вярнула яе да сьведамасьці бесспагаднага лёсу, што зноў навальваецца на яе сям'ю. Яна пачала ўжо чуць не галасіць.
Тады ў службоўцах абудзілася нейкая спагада, відаць, праняло трохі й іх чужое няшчасьце. І, каб як уцешыць маці, абодвы пачалі яе запэўніваць, што нічога, усё выясьніцца, вернецца яе сын дамоў.
Выглядала, што часу яны мелі не багата, стараннага вобыску рабіць не маглі, бо трэба было йсьці шмат каго яшчэ арыштоўваць. Таму насьпех павярхоўна акінуўшы зрокам пакой, запатрабавалі пашпарт ды іншыя дакуманты. Кастусь схітрыў, - пашпарт даў, а вайсковы білет надумаўся ўтаіць, каб хоць што-небудзь на будучае захавалася. Сказаў, што на працы пакінуў, хоць ён і ляжаў за кнігамі тут-жа на стале.
- А што за кнігі маеце?
- Калі ласка, глядзеце, вось яны ўсе тут на стале, - упэўнена й сьмела прагаварыў ён. Ведаў, што на стале ў яго колькі кніжок найноўшых выданьняў у расейскай мове па моваведзе, якія ня могуць ніяк быць залічаныя да забароненых і ня могуць яго нічым скампрамітаваць нават у ваччу гэткіх пільных змагароў супраць усялякае крамолы й адхіленьняў.
І запраўды, яны толькі абыякава перагарнулі зь дзьве-тры першых, што трапілі ім у рукі ды адразу пакінулі займацца нявартасным зь іх гледзішча матэрыялам.
- А вы другое якое літаратуры ня маеце, старых выданьняў, беларускіх кніжак?
- Не, ня маю, - схлусіў Кастусь, бачачы іх сьпешку й неахвоту пароцца па куткох.
Падбадзёраны ўдачай з утоеным вайсковым білетам, ён спадзяваўся, што шукаць ня будуць. А ў самога аж ёкнула ў душы, бо ўраз прыгадалася яму цэлая паліца кніжак старых выданьняў і прыхованых на кухні высока пад самай стольлю, пад пажоўклай, укрытай густым пылам паперай, да якое ён сам ужо колькі гадоў не дакранаўся. Гэта там перахоўвалася шмат кніжак, набытых праз гады студэнцкага жыцьця, калі ён сьпяшаўся купіць кожнае беларускае выданьне, як-бы баючыся, што неўзабаве яго ня будзе - забароняць. А яно гэтак і было ад 1930 году. Не пасьпее кніга выйсьці, як у «Зьвязьдзе» або ў якой іншай газэце яе ўжо вінавацяць у нацыянал-дэмакратычным ухіле. Гэта значыла, што будзе яна неўзабаве забароненая. Справа толькі ў часе - пакуль бюракратычны апарат Наркамасьветы або Глаўліту выдасьць загад аб забароне. І кожны, сьведамы нацыянальных інтарэсаў з пачуцьцём болю за разбурэньне роднае культуры, сьпяшаўся купіць гэтую кнігу. Купіць, пакуль яшчэ яе не зьнялі з гандлёвых паліцаў ды як забароненую ня выкінулі на ўтыль-паперу.
Гэтак было з усімі акадэмічнымі выданьнямі калішняга Інстытуту Беларускае Культуры, пазьнейшай Акадэміі Навук Беларусі, або з творамі беларускіх пісьменьнікаў, якіх што два-тры гады арыштоўвалі групамі й кнігі якіх пасьля хутка зьнікалі з прадажы.
Кастусь не прапускаў ніякае нагоды, калі заводзілася якая капейка ці то ад свае студэнцкае стыпэндыі, ці то ад першых сваіх невялічкіх ганарараў, і абавязкава заўсёды з гораду да хаты прыносіў партфэль набіты даверху кнігамі.
А тады, калі лепшы беларускі літаратурна-мастацкі часопіс «Узвышша» разносіўся ў друку, як кулацка-буржуазны, але яшчэ разам з тым льга было на складзе танна купіць цэлыя камплекты яго за ўсе мінулыя гады, Кастусь не прапусьціў нагоды набыць яго. Аднаго разу заплаціўшы ў канторы за патрэбныя кнігі, пайшоў з квітанцыяй на склад.
Старэнькі вартаўнік адчыніў яму дзьверы ў якуюсь хлева-падобную будыніну ды прапанаваў падбіраць кнігі самому, - яму старому не да гэтага. Перад вачыма ляжала вялікая гара розных выданьняў без ніякага ладу й парадку. Відаць, ссыпалі гэта сюды, каб перадаць па часе на зьнішчэньне. Забалела ў Кастуся сэрца па гэтых здабытках роднае культуры. Узяўшы вялізарны мяшок, ён адабраў сабе спачатку поўныя камплекты. Тады набраў яшчэ боль і панёс мех дахаты.
- Няхай перахоўваецца, - думае сам, - на асалоду аматарам прыгожае літаратуры ў прышласьці. Нашчадкі будуць удзячныя за перахаваньне. Гэта-ж непаўторныя здабыткі нашае культуры, багацьці нашае нацыянальнае душы, россып дум лепшых сыноў нашага народу, ягонага цьвету.
Таму пазьней пазайздросьціць Кастусёвай калекцыі кніжак з беларусаведы маглі нават дзе-якія дзяржаўныя бібліятэкі, якія ў часы пагрому на беларускую культуру, у часе дзеяньня строгіх прадпісаньняў аб забароненых кнігах, панішчылі бальшыню сваіх кніжных багацьцяў.
У гады выгнаньня з бацькаўшчыны Кастусёў кнігазбор перахоўваўся ў ягоных старых бацькоў, невядомых афіцыйным колам асобаў. Таму пад пластом пылу й пад пажоўклай паперай праляжалі ў бясьпецы гэтыя цікавыя беларускія кніжкі.
Аднак на гэты раз агентам НКВД было ні да гэтага. Пацікавіліся яшчэ толькі, ці няма якіх трацкістаўскіх кніжак, але атрымаўшы адмоўны адказ, яны адразу перайшлі да фармальнае працэдуры. Перш прапанавалі суседцы з-за сьцяны прыйсьці за панятую й падпісаць пратакол вобыску. А тады загадалі Кастусю зьбірацца йсьці зь імі.
Тут толькі Кастусь успомніў, што яны мусяць паказаць афіцыйны ордар на арышт, ды запытаў іх пра гэта.
- Нічога, зьбірайцеся, хутка вернецеся. А калі ўжо так хочаце гэтага, дык калі ласка.
І яны, ня выпускаючы са сваіх рук, паказалі яму якісь цэталь паперы. Толькі й пасьпеў заўважыць друкаваны назоў, - «Ордер на Арест», а ніжэй чарнілам упісанае ягонае прозьвішча й імя, але гэтак нявыразна, што ледзь-ледзь можна было дадумацца, што гэта датычыць яго. Што да адрасу, то не пасьпеў ён угледзець сярод якіхсьці там знакаў.
- Вось падпішыце пратакол вобыску ды пойдзем, - сказаў старэйшы, - час ня церпіць.
Кастусь хутка прабег вачыма ўжо некалі добра знаёмую яму форму. Там было колькі балонак капіравальнай паперы пад ёю. Дрыжачай рукой зь нявымерным сумам у вачох неяк нязвычна доўга падпісваў ён гэты пратакол адмыслова для гэтай мэты прапанаваным хімічным алаўком.
Адну копію аддалі Кастусю. Мэханічна, нават не прыпамінаючы пасьля, як гэта было, нейкім інстыктыўным рухам паклаў ён яе ў споднюю кішэню свае камізэлькі, ды адразу пачаў зьбірацца ў дарогу. Ён ведаў, што іхныя заспакаеньні, што хутка вернецца - пустыя словы, якія яны гавораць кожнаму арыштаванаму, калі забіраюць яго з дому.
Папярэдняе дасьведчаньне падказвала яму, што вельмі й вельмі няхутка прыдзецца, калі наагул гэта й станецца калі-небудзь, пераступіць зноў гэты парог. Прад ягоным уяўленьнем стаялі даўгія этапныя шляхі, начныя допыты, азьвярэлыя твары канваераў і канцлягерных паганятых, гады прыгоньніцкае нявольніцкае працы дзесьці на далёкай халоднай поўначы.
Ён ведаў, чаго каштуе чалавеку паляжаць колькі месяцаў на каменнай сырой халоднай падлозе камэры папярэдняга ўвязьненьня ў часы сьледзтва.
Таму на гэты раз ён цьвёрда наважыўся ня выйсьці з хаты, дарма што лета, без зімовага ватняга паліто. Ён добра ведаў, якім яно будзе ратункам, калі будзе заступаць і коўдру, і матрац у бясконцыя дні й ночы папярэдняга зьняволеньня, даўгое дарогі на полках таварных вагонаў ды на жорсткіх нарах у лягерных бараках. На гэты раз ён не рабіў ніякіх ілюзыяў адносна прышласьці, ня цешыў сябе магчымай памылкай, што, можа, разьбяруцца й выпусьцяць. Ён ведаў, куды й для чаго яго забіраюць ўначы з ягонае хаты гэтыя людзі.
Тыя былі зьдзіўленыя зь ягонага прадугледжаньня. Старэйшы незнарок усьміхнуўся, калі адчуў, што Кастусь не дае веры іхным уцешлівым словам, аднак перашкаджаць ня сталі.
Узяў Кастусь яшчэ колькі параў бялізны. З сьлязамі на вачох маці сунула яму ў рукі клумачак з сухарамі ды цукрам, як-бы сумысьля прыгатаваным дзеля такога выпадку.
Наапошку маці ня вытрывала й залілася буйнымі сьлязьмі, яна пачала галошаньне на той вясковы лад, які можа ёй даводзілася чуць у маленсьцьве ў роднай вёсцы.
- А, мой-жа сынок, карміцель ты наш, уцеха наша адзіная, куды-ж яны цябе забіраюць ад нас старых, хворых, бездапаможных, чаму-ж яны адрываюць цябе ад нас ды на пагібель вядуць?..
- Мама, ня плач, дарэмна, не ад іх гэта залежыць. Загад загадам. Яны толькі выканаўцы. Гэта з гары ўказ вышаў - ізаляваць... Каб ня шкодзілі. Вось я й трапіў у гэты лік. Нічога ня зробіш. Трэба ператрываць. Можа калі спаткаемся. Цярпі. Трымай сябе, матулька, пакінь плакаць.
Гэта мала ўспакойвала маці. Адчувала ейнае сэрца, што можа назаўсёды забіраюць ад яе іхную адзіную надзею й уцеху, дзеля якое яшчэ можна й варта было ім жыць. Што-ж ім рабіць на сьвеце, калі яго ня будзе зь імі - адно гора ростані, калі й сьлёзаў ня выплачаш.
Перад разьвітаньнем да ейнага галошаньня далучыліся ўсхліпы старога бацькі, які да гэтага сядзеў на сваім тапчане як-бы анямеўшы, нібыта доўга не даходзячы да сэнсу ўсіх гэтых падзеяў.
Нязьмерна глыбокі жаль да сваіх пакіданых бацькоў агарнуў душу Кастуся.
- Чаму ім такі лёс? Яны-ж за сваё жыцьцё нікому нічога благога не зрабілі. А іх цяпер зноў пазбаўляюць апошняга сына.
У гэты момант ён зусім ня думаў пра сябе, не прыгадваў больш сваіх былых выпрабаваньняў. Ягоная існасьць пранялася цяпер нясьцерпным болем за тых, без каго ён - самотны, а без яго - яны нешчасьлівыя.
Пякучы глухі боль за сваіх родных выціснуў усе страхоцьці за сябе самога. Цяпер ён толькі бязустанку прыгаварваў, зьвяртаючыся то да бацькі, то да маці:
- Родненькія, не бядуйце, ня плачце, ня трэба, можа дасьць Бог, усё абернецца добра, і мы яшчэ пабачымся.
- Прабачце мне, калі чым-небудзь калі ўгнявіў вас. А я заўсёды буду думкамі з вамі, мае даражэнькія.
І ён падыйшоў да старога бацькі, абняў ягоную сівую галаву, ды пачаў горача цалаваць. Затым пацалаваў маці ў мокры твар, доўга ўглядаючыся ў яе поўныя гарачых сьлёзаў вочы. Яму й самому было цяжка ўстрымацца, каб не заплакаць. Ён адчуваў, як комам цісьне жаль у сярэдзіне, і як у самога на вочы міжвольна набягаюць сьлёзы.
Перад растаньнем маці яшчэ мацней загаласіла наўзрыд ды ўскінула рукі яму на шыю.
- А мой-жа ты родненькі, даражэнькі сыночак... мусіць ня ўбачу я цябе больш... Забіраюць ад нас... забіраюць...
Яна гэтак ахапіла ягоную шыю, што канваеры ня сьцерпелі й пачалі адрываць яе сілком ад Кастуся.
- Выходзьце, даволі!.. - крыкнулі яны разам на яго.
Не адрываючы вачэй ад упаўшае на падлогу маці, якая сударгава білася ў канвульсіі, і яшчэ больш узрушанага й бездапаможнага бацьку, што далей сядзеў ня ведаючы, што рабіць яму ў гэтай складанай сытуацыі, Кастусь пераступаў за парог свае роднае хаты.
А на двары, як і над усёй зямлёю віднела ўгары тое-ж бяздоннае неба, усыпанае карункамі зоркавага россыпу. Скрозь адчуваўся непарушаны спакой, панавала цішыня летняга перадсьвітаньня. Усё спала перадранішнім непрабудным сном... Ня чуваць было яшчэ птушынага сьпеву... Толькі шчабятаньне конікаў у садох усьведамляла, што жыцьцё не памерла й за якіх колькі гадзінаў зноў прабудзіцца да снаваньня свае адвечнае песьні.
Яго павялі праз ускраінныя вуліцы, мабыць сумысьле, паводле інструкцыі, каб не спатыкацца з магчымымі праходжымі, якія часьцей маглі трапляцца на вялікай вуліцы. Спачатку йшлі ўздоўж, зь дзяцінных гадоў добра ведамай яму, Стара-Віленскай вуліцы. Гэта ёю можна было незаўважна выйсьці да старога Ніжняга рынку, адтуль, прайшоўшы каля колішніх гандлёвых шэрагаў, падняцца па Козьма-Дземянскай вуліцы на Пляц Волі, далей, прайшоўшы сквэрыкам, можна было апынуцца на былой Турэмнай, цяпер Інтэрнацыянальнай вуліцы, што проста ўпіралася ў колішнюю гарадзкую турму, цяпер цэнтральны ізалятар НКВД БССР. Якраз, праходзячы гэтай вуліцай, на поўдарозе да турмы ў яе ўпіралася невялічкая вуліца Ўрыцкага, што проста налева ўгору, праз адзін квартал, вяла да будынкаў Галоўнае Ўправы НКВД з адмысловай турмой, знанай Амэрыканкай. Гэтая апошняя ўжо даўно была ведамая Кастусю сваімі каменнымі мяхамі-камэрамі, ды вялізарнай колькасьцяй прыстасаваных для тутэйшых мэтаў скляпеньняў. Турма заўсёды была поўная пакутнікаў-арыштантаў, што ляжалі даўгія месяцы або гады, на сырых камянёх і чакалі вырашэньня свайго лёсу - шматгадовых прысудаў да прымусовае ссылкі за ўяўную контррэвалюцыйную дзейнасьць.
Моўчкі, без ніводнага запытаньня, ішоў Кастусь з клумкам пад пахай уздоўж Інтэрнацыянальнай вуліцы. Канваеры, нібы трохі засаромленыя сваім службовым учынкам, ішлі таксама моўчкі. Можа і ў іхных заспаных душах, дарма што прывыклі да ўсяго, апошняя сцэна разьвітаньня Кастуся з сваімі старымі бацькамі, зрабіла якісь гуманны зрух і змусіла задумацца. І хоць іхныя душы й былі закарузлыя ад тое чорнае няўдзячнае працы, да якое яны прызвычаіліся, як да нармальнае дзейнасьці, нешта-ж чалавечае магло абудзіцца і ў гэтых бяздумных выканаўцаў загадаў свайго начальства. Пэўна-ж, людзкая самасьведамасьць заганяная ў падпольле, можа выйсьці часамі зь яго й заявіць пра сваё існаваньне. Усё залежыць ад абставінаў. І тады чалавек становіцца тым, чым ён мусіць быць - чалавекам зь вялікае літары. У абставінах нагляду за чалавекам і страху пакараньня за праявы чалавечае спагады, спачуваньня ці толькі жаданьня дапамагчы ў бядзе або няшчасьці, ва ўмовах сталае пагрозы пазбавіцца становішча, усіх матэрыяльных перавагаў, а не, дык проста й жыцьця, чалавечая істотнасьць бывае праявіцца толькі адным сваім невялічкім бокам, пасьля спалохаецца за сваю рызыку й ізноў адыйдзе ў падпольле.
Яны йшлі брукам, пасяродку вуліцы, балазе ня было ў гэты час аніякага руху, і ім ня прыходзілася збочваць на ходнікі. Усе трое маўчалі, як-бы заварожаныя водгульлем іхных гулкіх крокаў.
Кастусь мінаў родныя, знаёмыя й дарагія з раньняга дзяцінства мясьціны. Яны будзілі прыемныя ўспаміны пра незваротныя гады, калі ён хлапчуком абегаў тут кажнае мейсца, і ці мала вытаптаў тут травіцы каля платоў. Мінулі колішнюю сэмінарыю, пазьнейшую Беларускую вайсковую школу, а цяпер проста вайсковы гатэль, дзе калісьці на вялікім даступным двары ён гайсаў з раньня да вечару зь ягонымі аднагодкамі, і дзе ачуў першыя інтарэсы да тэатральных пастановак, да кінапаказаў, шахматаў ды спартовых забаваў.
Мінулі татарскі мост праз Сьвіслач, пад якім калісьці прастойваў гадзіны ў вадзе, ловячы рыбу, або выпорваючы дубцамі чарных мянтузоў з-пад карчоў.
Гэта недалёка адгэтуль некалі ўзімку малым, калі яшчэ ня плаваў, зазнаў патрэбу вучыцца плаваць, калі адпіхваючы ад краёў крыгу, пасьлізнуўся ды ўваліўся ў досыць глыбокую плынь. Вада ў момант аднесла яго далей ад лёду, на якім маці паласкала бялізну. Пакуль тая заўважыла, ужо значная адлегласьць адлучала ейнага сынка ад яе. Спалоханая, яна пачала крычаць, каб плыў сюды, да берагу. І малыш інстынктам пачаў як мага мацней біць рукамі паверх вады, гроб пад сябе яе, і неяк рухамі ўтрымаўся на вадзе. Нават пачаў набліжацца да маці.
Селянін, што ехаў з рынку й павярнуў да ракі, каб напаіць каня, здалёку заўважыў боўтаньне ў вадзе й падбег на дапамогу. Косьцік ужо быў блізка ад берагу, і маці нагнулася над вадой падаць яму руку, адылі сама пасьлізнулася й ледзь-ледзь не ўвалілася ў ваду. Аднак затрымалася на самім ускраю лёду і ўсё-ж такі выцягнула мокрага й абцяжэлага хлопца.
Косьцік вобміргам пабег дамоў, зьдзеў мокрую адзежыну, і да матчынага звароту ўжо сядзеў пераапрануты й адагрэты на печы ды з спалохам пазіраў уніз, чакаючы новых матчыных настаўленьняў. Але ўсё абыйшлося ціха.
Тут-жа калісьці, яшчэ за пару гадоў да гэтага выпадку, будучы зусім малым, гадоў чатырох ці болей, усеўся ён у човен, пакінуты нейкім рыбаком пад мостам каля берагу. Човен неяк адплыў ад берагу й паплыў па волі плыні. Неўзабаве човен плыў пасярод ракі, а хлапчанё ў ім чуць не заходзілася ад страху ды крычала: Ратуйце! За якіх сотню мэтраў човен урэшце прыгнала бліжэй да берагу, і большыя хлапчукі, закасаўшы нагавіцы, падыйшлі да яго й падцягнулі човен да берагу...
І ці мала яшчэ ўспамінаў мог узбудзіць у Кастуся гэты мост і рака, каб ня чорныя думы пра лёс ягоных родных, што цяжкім насланьнем адганялі ўспаміны даўняга.
Прыемныя ўспаміны пра ясныя сонечныя дні дзяцінства мяшаліся з гораччу жыцьцёвай явы. Гэтая апошняя выціскала ўсе сны дзяцінства й панавала над душой Кастуся, як ноч, што разляглася скрозь і безаглядна.
Калі яны дайшлі да ўспамінанай вуліцы Ўрыцкага, адкуль льга было зьвярнуць да будынку НКВД, або далей проста да вязьніцы, малодшы канваер азваўся.
- Куды павядзём яго, у наркамат (ён меў на ўвазе НКВД) ці ізалятар? - спытаў ён скрозь зубы старэйшага.
- Вядзем проста ў ізалятар, - адказаў старэйшы, мусіць зусім прыпадкам, тут-жа, нахаду, рашаючы, куды адвесьці Кастуся.
Ніхто, ні яны, ні зьняволены, у гэты момант ня мог ведаць, што гэтае, прыпадковае, тут на вуліцы рашэньне канваераў было найзначнейшай у жыцьці Кастуся пастановай, якая нібы штось напісанае яшчэ на раду чалавека, вызначыла ўвесь далейшы ягоны лёс. Ад гэтага прыпадковага рашэньня залежыла існаваць ці не існаваць Кастусю, застацца жывым на гэтым белым сьвеце, ці за якіх усяго толькі некалькі дзён разлучыцца з жыцьцём на векі вечныя.
Выбіраючы гэтую пастанову, магчыма ў канваераў і былі нейкія меркаваньні, што для драбнейшае рыбы - мяльчэйшыя мясьціны перабываньня. Можа скляпеньні самога НКВД прызначаліся для больш значных палітычных нявольнікаў. Іншай-жа драбязе і ў турме месца знойдзецца, каб адразу хутчэй адтуль на высылку прызначыць. Але абярнулася гэтая пастанова, як ня трэба спрыяльна для Кастуся. Ён сам дойдзе да зразуменьня гэтага пазьней ужо ў разбураным Менску, пасьля памятных здарэньняў, што зьіначылі зусім ягонае жыцьцё.
Яны спыніліся перад шырокай і высокай жалезнай турэмнай брамай. Канваер паціху пастукаў у выраз вакенца ў правай палове. Чалавечае вока паказалася ў сачку, круглай дзірачцы ў жалезе, затым дзьверы ў браме адчыніліся. Той штосьці сказаў, і яны ўсе трое прайшлі за браму. За гэтай першай жалезнай брамай відаць было другую браму на іншым баку будынку, за якою быў ужо турэмны двор і галоўная вязьніца ў колішнім Літоўскім замку, параўнаўча ня так даўно, толькі ў мінулым стагодзьдзі, прыстасаваным для гэтых мэтаў.
Сам гэты каманданцкі будынак з двума жалезнымі брамамі, і ўсё што за ім, было даўно добра вядомым Кастусю. Некалі яго таксама ўводзілі й выводзілі праз гэтую браму. З той толькі розьніцай, што тады прывезьлі яго ў «чорным воране» пасьля заканчэньня сьледзтва й шматмесячнага прабываньня ў «Амэрыканцы».
Тады, пасьля галоднае й халоднае «Амэрыканкі», турма здалася яму «домам адпачынку».
Цяпер адразу з волі яго вялі сюды пехатой знаёмымі шляхамі, што ўжо самі па сабе будзілі тысячу розных успамінаў. Праўда, у дарозе ён яшчэ мог даць волю гэтым успамінам без асаблівых перашкодаў. Таму ён не заўважыў, як ад Татарскага мосту яны мінулі лазьню ў канцы Старавіленскай вуліцы, прайшлі мост перад Старым рынкам уздоўж гадлёвых радоў, падняліся на Пляц волі, адтуль спусьціліся на Інтэрнацыянальную й ураз апынуліся перад гэтай жалезнай брамай. А тут ужо не было магчымасьці аддавацца ўспамінам.
Адразу-ж, як апынуліся за брамай, яго павялі ў адзін з пакояў і распачалі допыт, запаўненьне анкеты й нават закід абвінавачаньня.
- Ага, яны сапраўды працуюць з вайсковай спраўнасьцяй. Ужо ўсё ў іх падрыхтавана, - зьдзіўлена падумаў Кастусь, калі пачуў прапанову падпісаць абвінаваўчы акт. На стале ляжала прапанаваная імі стандартная блянка з ужо ўпіс�нымі ягонымі данымі ды артыкуламі абвінавачаньня.
- Вы абвінавачваецеся ў контррэвалюцыйнай прапагандзе ды ўдзеле ў контррэвалюцыйнай арганізацыі, паводле артыкулаў 72 і 76 Крымінальнага Кодэксу БССР, - прагаварыў старшы канваер даўно завучаны й абрыдлы казённы стандартны сказ тонам з прэтэнзіяй на аўтарытэтнасьць і безапэляцыйнасьць, быццам віна ўжо на гэтулькі даведзеная, што разьбірацца далей няма патрэбы. Застаецца толькі подпісам фармальна падцьвердзіць даведзенае й безсумніўнае.
- Я ні ў чым не вінаваты, ніякай контррэвалюцыйнай дзейнасьцяй не займаўся, - рашуча сказаў Кастусь, - і таму падпісаць гэтага не магу.
Ён быў даўно ўжо добра абазнаны з гэтымі прымітыўнымі, загадзя гатовымі мэтадамі допыту, калі сьледчаму ходзіць, абы вырваць подпіс пад актам абвінавачанага ды ўпросьціць справу.
Ён ведаў, што слабейшыя істоты, якія без супраціву падпісваюць сабе розныя абвінавачаньні, ад гэтага толькі трацілі, бо ўжо пэўна атрымлівалі вялікшыя тэрміны зьняволеньня, як асобы, віна якіх быццам падмацавана нават іхнымі прызнаньнямі й подпісамі.
- Дзеля таго, што вы адразу пачынаеце трымаць сябе адмоўна, тым горш для вас! - пагрозьліва прагаварыў сьледчы, уставіўшы свой пільны пагляд на Кастуся. Кастусь вытрымаў яго на сабе й рашуча заявіў:
- Няхай сабе будзе й горш, аднак давядзеце мне, калі, дзе і як я займаўся контррэвалюцыяй. Я ўвесь час трымаўся вельмі ляяльна й нічым не парушыў абавязкі савецкага грамадзяніна. Іншая справа, што цяпер, у гэтакі час, вы ўважаеце мяне небясьпечным і я падлягаю паводле ўказу быць ізаляваным. І якая гэта ня была-б памылка з вашага боку адносна мяне, - гэта я магу зразумець. Але вы гэтак і скажыце.
- Мы вас узялі за палітычныя злачынствы, зробленыя вамі, а не за падазрэньне. Ваш абавязак цяпер разброіцца й дапамагчы нам выкрыць усіх злачынцаў, што ў змове разам з вамі. Гэта палепшыць і ваш лёс.
- Таварыш сьледчы... - пачаў мову звыклым у саветах словам Кастусь, але ў момант быў абрэзаны сьледчым, які скарыстаў нагоду, каб паказаць сапраўднае мейсца арыштованага.
- Я вам не таварыш, вы арыштаваны злачынец - я вам не магу быць таварышам, хіба толькі грамадзянінам...
- Грамадзянін сьледчы... - пачаў зноў Кастусь, зусім не зьбянтэжаны моцным націскам сьледчага, бо на сваім вяку бачыў і ня гэткіх напорыстых, - я паўтараю, што ніякіх злачынстваў я не рабіў і ні ў якія змовы ні зь кім ня ўступаў, таму й падпісаць гэткі недарэчны й недатычны мяне абвінаваўчы акт не магу й не падпішу.
Цяпер у ім загаварыла зноў тая адпорнасьць і чалавечая годнасьць, якая ўжо калісьці выявілася ў стойкім трыманьні перад сьледчымі ў 1933 годзе, калі ён ні сябе, ні нікога іншага не запэцкаў у сваіх паказаньнях, як гэтага не вымагалі розныя на зьмену сьледчыя. І гэта ў той час, калі на яго аж колькі слабых духам маладых людзей нахлусілі аб нейкім уяўным удзеле ў нейкіх уяўных, толькі ў мазгох сьледчых існуючых арганізацыях, што нібыта ставілі за мэту скінуць савецкую ўладу ў Беларусі. І далі-ж гэтыя паказаньні якраз хлопцы, якіх ён хіба толькі здалёку ведаў, а часьцей дык і зусім ня ведаў.
Не, нездарма ў ягоных жылах, відаць, цякла кроў продкаў, калісьці знаных у сьвеце асілкаў-люцічаў. Нездарма ён пераняў ад свае маці нязломны, цьвёрды й адпорны характар, а ад бацькі ясны розум, што асьвятляў ня толькі ягоную душу, але высьпельваў прыгожы, чысты, пасьлядоўны й неадступны ад мэты характар ды рабіў яго загартаваным духова да ўсіх перагасаў лёсу, пры якім, паводле словаў паэты, -
...У перашкодах дух расьце...
Як дарэмнымі былі калісьці ўсе натугі сьледчых выцягнуць ад яго якія-небудзь прызнаньні ці вымусіць подпіс пад загадзя складзенымі імі матэрыяламі, гэтак дарма й цяпер стараўся сьледчы дамагчыся патрэбнага яму для хуткага афармленьня матэрыялу прызнаньня ці подпісу пад абвінаваўчым актам.
- Не! Не! - наадрэз адмаўляўся Кастусь.
- Падумайце, вы-ж малады яшчэ, нашто вам псаваць вашую будучыню, - лісьліва падсядаў сьледчы, прапануючы сыгарэтку.
- Дзякуй, не куру... - адмовіўся Кастусь і гэтае «не» прагучэла разам з тым катэгарычным запярэчаньнем усіх намераў сьледчага.
Нарэшце сьледчы страціў надзею вырваць адразу патрэбныя прызнаньні й распачаў запаўняць чарговы фармуляр, голасна чытаючы пытаньні й запісваючы адказы Кастуся.
Калі дайшло да пытаньня, ці быў ужо суджаны ці арыштованы ў мінулым, Кастусь не палічыў патрэбным хавацца, бо ўсё адно дазнаюцца пазьней, калі пачнуць зьлічаць весткі аб ім. Ды ён думаў, што яно ўжо й цяпер вядома, хоць сьледчы нічым гэтага не выяўляў дагэтуль.
- Так, быў асуджаны «асобай нарадай» пры Калегіі ГПУ СССР у Маскве ў 1933 годзе на тры гады працоўна-выхаваўчых лягероў і адбыў пакараньне ў гадох 1933-1935 у сібірскім лягеры, а пазьней у Байкалаамурскім.
- А за што? - як-бы зьдзіўлена й неспадзявана запытаў сьледчы. - Паводле якіх артыкулаў крымінальнага Кодэксу?
- 58, пункты 10 і 11, гэта значыць 72 і 76 паводле крымінальнага Кодэксу БССР, - спакойна адказаў Кастусь, шкадуючы за прызнаньне, бо вычуў, што наразе сьледчаму гэта яшчэ ня было вядома.
А яшчэ больш шкадаваў-бы Кастусь, каб ведаў, што за пару дзён пасьля гэтага допыту, ужо й самога будынку НКВД у Менску ня будзе, што ў агні пажару пагараць усе аграмадныя архівы НКВД, а сама армія апрычнікаў разбяжыцца на ўсе бакі. Ім ужо й цяпер не да зьбіраньня даведак пра кожную асобу. Ім толькі залежыла хутчэй апрацаваць заведзеную даўно форму допытаў і далей даць справе ход, каго растраляць, а каго дэпартаваць, калі дазволіць час, у глыб Савецкага Саюзу, дзе прымусовае працы хопіць кожнаму.
Аднак гэта стане вядомым Кастусю колькімі днямі пазьней. Цяпер-жа, ня вызвалены яшчэ ад страху й сьведамасьці, што НКВД усё ведае й усё бачыць, ён палічыў небясьпечным таіцца. Ён выклаў перад разгубленымі ад нечаканасьці сьледчымі ўсё сваё мінулае, якое ўжо колькі год гэтак удала ўтайваў ад службоўцаў і ўстановаў ды стандартных апытальнікаў.
Вось чаму сьледчы асабліва старанна стараўся не прамінуць найменшае дэталі й вельмі рупліва запісваў гэтую споведзь. Цяпер ужо ён меў усе падставы разглядаць яго, як асабліва шкоднага злачынца з контррэвалюцыйным мінулым.
- Вось яно што, дык вы ўжо контрык са стажам, - з асаблівым націскам прагаварыў урэшце сьледчы, кончыўшы пісаць, і адчуўшы сябе пераможцам. - Цяпер нам зразумела вашае нежаданьне разброіцца й дапамагчы савецкай уладзе выкрыць чарговую антысавецкую акцыю. Вы заадно зь імі, але мы ўсё ведаем і сваечасова папярэдзілі вашую агідную дывэрсыйную работу. Майце на ўвазе, што ўсе вашы аднадумцы й супрацоўнікі ўжо абясшкоджаныя нашымі органамі й разам з вамі будуць справядліва пакараныя. Ні вам, ні ім цяпер не ўхіліцца ад адказнасьці перад органамі справядлівасьці... Яшчэ раз прапаную вам раскрыцца перад намі й зьмякчыць свой лёс. А іначай... вас чакае... Думаю вы самі ведаеце што... Час не такі, каб з вамі цацкацца. Ад вашага раскаяньня залежыць... Выбірайце... - закончыў сваю завучаную тыраду сьледчы, і ў ягоных вачох бліснуў нядобры аганёк.
- Я выбіраю праўду, - сказаў даволі рэзка, ледзь памятаючы сябе, Кастусь, - і толькі дзеля праўды я не магу, чуеце, не магу напісаць вам няпраўды. Гэтым я нанёс-бы сабе большую рану, чым вы можаце прычыніць мне зьняволеньнем. Ні тады, у 1933 годзе, ні цяпер я ня быў удзельнікам ніякае арганізацыі, і як і тады я ня ўзяў на сябе непраўдзівых паказаньняў, так і цяпер я не магу іх узяць на сябе. Зразумейце, маё сумленьне не дазваляе гэтага.
- Падумаеш, сумленьне! Гнілая інтэлігенцыя! Нічога, пасядзіш, сыйдзе зь цябе гэтая буржуазная гнілота, - загаварыў сьледчы, упяршыню ўжыўшы «ты» да Кастуся. - Вядзі, - загадаў ён малодшаму, што сядзеў наводдалі, не сказаўшы ні слова, і пачаў згортваць разложаныя на стале паперы, відаць, зьбіраўся йсьці за новай ахвярай.
Канваер вывеў Кастуся ў другі пакой. Там яго забралі два іншыя чалавекі, якія адразу прапанавалі Кастусю рашпіліць усе гузікі й скінуць зь сябе вопратку. Голы, ён стаяў спакойна, гледзячы, як яны вельмі спрактыкаванымі рухамі адным махам паадразалі з нагавіцаў і марынаркі, паліто й кашулі, нават сподніх усе гузікі й кручкі. Адзін зь іх загадаў перагнуцца, каб зазірнуць ва ўсе магчымыя ў целе чалавека сховішчы. Пасьля гэтае нядоўгае працэдуры зьняволены атрымаў сваю вопратку. Нагавіцы трэба было ўвесь час трымаць рукою, каб не зваліліся.
Канваер павёў яго вузкім калідорам на сходы, адтуль на пляцоўку паміж двумя жалезнымі брамамі. Забразгалі вялікія ключы аб жалеза й вялікія дзьверы адчынілі ўваход на турэмны двор.
Ужо зусім сьвітала. Дваровая пляцоўка выдалася Кастусю шырокім прасторам, і ён нават усьцешыўся ад думкі, што можа калі-небудзь давядзецца скарыстаць з гэтага прастору ў часе турэмных прагулак вязьняў.
Мінуўшы двор, яны апынуліся зноў перад жалезнай брамай, на гэты раз меншай, якая вяла ў будынак турмы НКВД.
Гэтая другая брама ўразіла Кастуся. Калісьці ў 1933 годзе праз гэтую браму можна было вольна выходзіць усім вязьням, якія ўжо адбылі пэрыяд папярэдняга сьледзтва й пасьля абвяшчэньня прыгавораў былі пераселяныя ў звычайную турму на ніжнім паверсе, дзе перабывалі да часу скіраваньня этапам у далёкае выгнаньне.
Тады й Кастусь скарыстаў з гэтага ніжняга паверху й вольна ўдзень выходзіў на панадворак, чакаючы этапу колькі тыдняў да верасьня.
Цяпер, відаць, ужо ўсе паверхі турмы былі прызначаныя для зьняволеных пад сьледзтвам. Ня відаць, каб яны й пасьля заканчэньня сьледзтва хадзілі на прагулкі. «Рэжым, бачна, пасуравеў, ад часоў «былога лібэралізму» не засталося й сьледу», - думаў Кастусь, падымаючыся ўсьлед за праважатым уверх па шырокіх сходах і адчуваючы за сабою крок у крок канваера.
На другім паверсе, вузкі нізкі калідор з шэрагам дзьвярэй ад камэраў па бакох, уразіў Кастуся сваёй перабудовай. Калісьці гэта быў шырокі, з каменнай падлогай калідор з вокнамі ў абодвых канцох. Пазьней, відаць, НКВД перабудавала ўсе паверхі для сваіх патрэбаў, парабіла сэктары ў калідорах і замест колькіх агульных вялікіх камэраў нарабіла шмат маленькіх, можа, каб было менш сувязяў паміж зьняволенымі.
Дзяжурны, узброены вартаўнік, утаропіў халодныя вочы ў Кастуся. Ранейшы канваер перадаў яму нейкія паперкі й той узяўшы іх нешта хутка ўпісаў у аднэй, падпісаў другую ды вярнуў яе канваеру.
- Камэра 35в! - сказаў ён суха да другога канваера, што неяк раптоўна апынуўся каля яго й ураз пераняў вязьня.
Зноў дражлівы бразгат ключоў, і... Кастусь апынуўся ў камэры. Дзьверы за ім зачыніліся, але ня чуваць было крокаў, каб вартавы адыйшоў. «Мусіць стаіць ды ў сачок дзівіцца, што раблю...» - падумаў Кастусь. Глядзі, хоць вочы свае вылупі, нічога ты ня ўбачыш. Людзкая душа - гэта глыбока студня, у якой не табе дадзена штосьці бачыць. А ў сачок толькі ўбачыш верхнія бярвеньні ды мохам парослы зруб студні. Не для твайго зроку падземныя струмені крынічна-празрыстых водаў, што амываюць высокія палёты душы, думак і сэрца. О, беднае падабенства чалавека, ці-ж табе апусьціцца на дно гэтае студні, або ўзьняцца ў празрыстыя прасторы чыстага паветра? І ці-ж табе праняцца імпэтам вольнага птаха, што рэжа шыр нябёсаў і з пагардай адкідае тваё зямное поўзаньне на жываце ў пакоры перад тваім хлебадаўцам.
Але не да высокіх думак было зьняволенаму за цяжкімі дзьвярыма зачыненай камэры. Яны толькі бліснулі на момант, каб пагаснуць быццам тыя цені ў шэрым змроку пахмурых скляпеньняў.
Чалавек стаяў пасярэдзіне камэры. Быў ён невялікі ростам, у гарнітуры з шэрага шэвёту. Ягоныя хітраватыя вочы зьбянтэжана бегалі па Кастусёвай фігуры, як-бы зьдзіўляючыся і, разам з тым, радуючыся, што ён ужо не адзін тут, сярод гэтых цьмяна-шэрых каменных сьценаў, на два жалезных ложкі, прыкручаных да сьцяны.
Была ноч і абодвы ложкі былі паднятыя. Паміж імі быў зусім вузкі праход, як аднаму праціснуцца.
Чалавек стаяў у гэтым прамежку, маўчаў і толькі, як здалося Кастусю, хітравата бегаў вачыма. У першую хвіліну ён выдаўся за нейкага крыміналістага й не спадабаўся. Адылі, пазьней, разгаварыўшыся, ён пераканаўся, што той гэткая-ж ахвяра НКВД, як і ён сам.
І яго забралі ў першы дзень вайны ў Менску разам з многімі іншымі артыстамі Беластоцкага польскага тэатру, што прыехаў колькі дзён перад тым на гастролі ў Менск. Жыд з паходжаньня, паляк паводле свае культуры, трапіў пад пільнае вока НКВД, як носьбіт заходняе культуры. Як і бальшыня артыстых гэтага тэатру, у першы дзень вайны пачалі арыштоўвацца, быццам небясьпечны элемэнт.
Ён ня ведаў прычыны свайго арышту, як і кожны іншы ў гэтай палітычнай вязьніцы. Нічога ня мог прыгадаць, што магло-б зьявіцца парушэньнем савецкіх законаў і прычынай такога сумнага канца іхных гастроляў.
- Мы-ж ставілі толькі ўладай дазволеныя п'есы й нічога нідзе ад сябе не дадавалі. А чаму арыштавалі? - ніяк ня мог ён зразумець свайго становішча.
- Справа ня ў п'есах. Вы - людзі іншае псыхалёгіі, - паясьніў яму Кастусь.
Сам Кастусь спачатку ўсё неяк яшчэ пабойваўся яго, бо дапушчаў, што можа ён тут падасланы адмыслова, каб даведвацца пра настроі й думкі зьняволеных. Таму Кастусь ня ўступаў надта ўжо ў размовы зь ім.
Ён абраў сабе мейсца ў кутку, бліжэй да вакенца, што ўгары ледзь-ледзь сябе выяўляла, бо ў камэры было цьмяна-мутнае сьвятло ад невялічкае лямпы на столі, а на двары яшчэ не запанавала ранішняе сонца над змрокам перадсьвітаньня. Аднак Кастусь ведаў, што чым далей ад дзьвярэй, тым спакайней, бо пазьней могуць насяліць сюды шмат людзей. Ён разаслаў сваё ватняе паліто ўздоўж сьцяны й з задаваленьнем, больш ад сьведамасьці таго, як добра, што здагадаўся ўзяць яго з сабою, выцягнуўся на ўсю сваю даўжыню. Але ці-ж адразу адолее сон пасьля такіх узварушаньняў? Пачаў успамінаць ранейшыя камэры на гэтым паверху. Тады яны былі вялікія,
на колькі дзесяткаў людзей. Цяпер пераробленыя на малыя, калі лічыць два ложкі ў кожнай. Але ня думаю, каб такая раскоша трывала доўга й каб толькі дзве асобы былі тут. Гэта можа быць, - думаў Кастусь, - толькі на нейкі вельмі кароткі час. Ад бяссоньня ў голаў лезьлі розныя пякельныя ўспаміны. Малюнкі былога, побач з рэальным, пачалі набываць нават чагосьці перабольшана-страшнога. Скрозь трызьненьні пачаў прыгадвацца 1933 год... Тады Кастусь быў маладым, поўным даверу, бязвусым яшчэ юнаком. Уначы першы раз ўвялі яго ў камэру. Бразнулі дзьверы й яго, нібыта ён упіраўся, штурхнулі з усяе сілы ў камэру. Адразу-ж, толькі ступіўшы за парог, ён зачапіўся нагамі за нейкія цёплыя, мяккія рэчы. Па інэрцыі ён перагнуўся ўперад і ўторкнуўся абедзьвумя рукамі ў іншыя, гэткія-ж мяккія й цёплыя, рэчы. Зьбянтэжаны, прыўстаў, узьвёў вочы ўгару й апусьціў долу. Што за ліха? Ці то мне сон сьніцца? Што за фантастычнае відовішча? - ніяк ня мог ён дайсьці да зразуменьня, што гэта перад ім. Пад ледзь прыкметным, як у густым тумане, сьвятлом закуранае й пачарнелае ад выпарваньня лямпачкі пад самай столяй, унізе, на цэмэнтовай падлозе ляжала суцэльная маса скручаных паміж сабою целаў. Яны былі цесна прыціснутыя адно да аднаго й ад нязручнасьці ўвесь час безперастанку паварочваліся, краталіся й рухаліся. Гэтая людзкая маса займала ўсю падлогу камэры аж да самае «парашы» каля дзьвярэй. У сваім сталым руху яна выдалася тады яму за нейкі клубок вялізарных тлустых чарвякоў.
На кароткі момант яго ахапіў жах. Ці ня трапіў ён у камэру больш жахлівую чым сярэднявечна-інквізыцыйная? Можа ГПУ дадумалася да яшчэ больш страшных мэтадаў расправы й катаваньня, вынайшоўшы гэткую камэру, дзе раскормленыя чэрві-вяліканы даканаюць работу, на якую не здатныя нават самыя тэхнічна дасканалыя прылады? І ягонаму ўяўленьню паказаўся малюнак жахлівае сьмерці. Ад уяўленьня ён нават заплюшчыў вочы, быццам баяўся спаткаць свой жахлівы канец.
Рух цела каля ягоных ног выклікаў новы спалох, і ён як ад чумы ці гада хутчэй адставіў нагу назад і ўпёрся плячыма ў самыя дзьверы. Уцякаць далей ня было куды. Жах і спалох адабралі голас, крычаць ён ня мог, ды й ведаў, што дарэмна - ніхто не пачуе й не адгукнецца нават пачуўшы.
«Вось дзе мне канец прыйшоў», - мільгнула думка ў Кастуся й хутка пагасла.
Халодны пот выступіў на сьпіне й лобе. «Няўжо канец, от так бяз суду й сьледзтва, - падумаў ён. - Здавалася-б, нічога не зрабіў, ніякага злачынства ды папраўдзе кажучы, і жыць яшчэ не пачаў, усё толькі вучыўся, каб здабыць веды й розум прасьвятліць. Божа, Божа літасьцівы, за што мяне караеш? - быццам хацелі шаптаць Кастусёвы вусны. - За што-ж Ты наслаў на мяне гэткіх нечалавечых катаў, каб яны мяне, вінаватага толькі ў тым, што ў Беларусі нарадзіўся, гэтак неміласэрна тут зьелі». Ён расплюшчыў вочы й зноў пачаў углядацца ў гэты клубок жывых істотаў. Вочы яго ўжо больш асвоіліся з недастатковым сьвятлом і ўжо выразьней пачалі вылучаць і адрозьніваць рэчы.
Ён зірнуў сабе пад ногі. Каля іх ляжаў мужчына, сагнуты з падкорчанымі нагамі. Праз сон нешта час ад часу ледзь чутна мармытаў і цяжка соп. Кастусь пільней угледзіўся й распазнаў у ім чалавека гадоў пад сорак, няголенага з астрыжанай галавой.
«О, дык я тут не адзін, маю ўжо сяброў-пакутнікаў. Але як-жа гэта ён сьпіць тут, прыціснуўшыся да гэтага клубка?» - падумаў Кастусь. Перавёў вочы далей і ўбачыў зноў чалавека, далей зноў і зноў... «Дык гэта-ж людзі!» - узрадаваўся сам сабе Кастусь.
У гэты момант пасяродку адзін з гэтага клубка падняўся й нібыта лунатык, вобмацкам, наўздагад, не расплюшчваючы вочы, пайшоў паверсе клубка ў бок дзьвярэй і спыніўся каля парашы.
- Так, так, гэта ўсё людзі, - ледзь ня крыкнуў Кастусь. І ён быў гатовы кінуцца на шыю гэтаму чалавеку, абняць яго, цалаваць зь сьлязьмі на вачох. Гэткім дарагім ён выдаўся яму ў гэты момант. Ён - ягоны быццам збаўца ад таго кашмарнага насланьня, у палоне якога ён быў колькі хвілінаў перад гэтым. Такім самым чынам чалавек гэты вярнуўся на сваё мейсца. Чулася толькі, як гучней мармыталі ды рухаліся жывыя істоты, калі той ступаў паверх іх. Як цень, ён зьнік, улучыўшыся ў гэты рухавы клубок.
Па часе другі, трэці ўставалі, адрываліся ад гэтага спрута з людзкіх целаў, крочылі ў тым-жа кірунку да дзьвярэй, а затым вярталіся да гурбы пад гучнейшыя стагнаньні сонных людзей.
Ніхто не зьвярнуў ніякае ўвагі на новапрыбылага. Кожны ў сьляпую добра арыентаваўся йдучы да мейсца адправаў. Выглядала, што людзі былі тут ужо даўно, і гэтая дарога сталася для іх ужо добра абазнанай.
Ці доўга, ці коратка яшчэ падпіраў дзьверы Кастусь, ён ня ведаў, бо змора й сон канчаткова адолелі яго. Ня чуючы ног пад сабою, ён зваліўся на падлогу, на гэтае куртатае як для дарослага чалавека, мейсца, тут-жа каля самых дзьвярэй. Зарухалася жывая маса каля яго, адчуўшы новы націск, на гэты раз - ужо ягонага цела. Ён доўга яшчэ варочаўся з боку на бок, і на кожны ягоны рух яны адказвалі сваімі збольшанымі рухамі. Нарэшце ноч паглынула сьведамасьць, і ўсё зьнікла з памяці.
І цяпер, больш як праз восем гадоў пасьля тых падзеяў, сярод начы яны яшчэ мучылі Кастуся. Няраз сон ніяк ня мог адолець ягонага ўзрушэньня й нэрвовага неспакою. Малюнкі, як жывыя да сёньня стаяць у ваччу Кастуся, і цяпер, у ночнай самоце, ажылі з новай непераадольнай сілай.
Аднак нядоўга давялося яму карыстацца ночным адпачынкам. Праз якую гадзіну дзьверы зноў загрукацелі й у камэру ўкінулі нейкага старога, брухатага, лысага чалавека. Пазьней, у ранішнім сьвятле, выявілася, што гэта колішні, яшчэ да рэвалюцыі, бундавец, цяпер даўно ўжо толькі нейкі працаўнік аднае арцелі. Ён цяпер таксама выдаўся саветам небясьпечным.
Прадбачаньне Кастуся, што нядоўга ім прыдзецца карыстаць камэрную норму плошчы на чалавека, апраўдалася значна хутчэй, чым можна было спадзявацца. Пад раніцу тут было ўжо людна, а ўдзень, у панядзелак 23-га чэрвеня, на другі дзень вайны, новыя нявольнікі запоўнілі камэру да самых дзьвярэй.
Людзі расказвалі пра сябе. Тут былі былыя ўдзельнікі розных партыяў, якія даўно ўжо ня існавалі й людзі пра іх забыліся. Але пра гэта памятала пільнае НКВД. Былі тут простыя абывацелі, якія зь нейкіх прычынаў трапілі ў лік небясьпечных. Некаторых узялі проста з вуліцы або ўстановаў, якія яшчэ ў гэты першы панядзелак працавалі на загад не перапыняць ніякае працы.
Агранома з Народнага Камісарыяту Земляробства ўзялі ў белым летнім палатняным гарнітуры й сандалетах, палетняму без капялюша. Гэткім і ўкінулі ў камэру. Паадлежваў бедалака бакі на цэмэнце падлогі.
Былі тут і жыды - былыя бундаўцы ці ўяўныя трацкісты. Рэдка хто зь іх нават уяўляў, што гэта за трацкісты й чаго яны хочуць.
Кастусь ведаў пра факты антысэміцкіх выступаў у Нямеччыне, аб жыдоўскіх пагромах яшчэ з прэсы 1933-1938 гадоў. Апошнія гады пасьля савецка-нямецкага пагадненьня, гэткія весткі зьніклі з бачынаў газэт, але вусныя ведамкі часта й цяпер пранікалі адтуль і даходзілі да народу. Сам па сабе факт наяўнасьці гэтых людзей у палітычнай турме яшчэ лішні раз даводзіў Кастусю, што сыстэма тэрору кіруецца зусім ня лёгікай, мэтазгоднасьцю й разважлівасьцю. Зусім наадварот, у практыцы - сьляпое выкананьне загаду зьверху й падганяньне жывое лёгікі фактаў пад дырэктыву з гары. Далі загад ізаляваць небясьпечных, а гэткіх ужо знойдзецца даволі паводле фармальных адзнакаў, выпадковых колішніх нагавораў, фальшывых даносаў подлае асокі за кожным. Вынікі - напоўненая да адказу турма людзьмі зусім ляяльнымі, мірнымі, часта зусім старымі й бездапаможнымі, што да палітыкі ці ходу вайны мелі ня большае дачыненьне, чым да руху зямлі вакол сонца.
На гэты выпадак некаторыя апартуністыя адносна сыстэмы тэрору мелі гэткую формулу апраўданьня: «Лес сякуць, трэскі ляцяць». Кастусю ўся гэтая сыстэма безчалавечча выдавалася поўнай адсутнасьцяй правоў чалавека ў СССР і поўнай адсутнасьцяй пачуцьця павагі да асобы чалавека з боку ўладароў і ім падуладных установаў. Ён заўсёды ў глыбі душы з павагай думаў пра правы чалавека жыць, як ён жадае, так як гэта наглядаецца ў краінах заходняе Эўропы.
Але-ж ці скажаш каму-небудзь пра гэта? Хіба толькі сам сабе. Самотным быў Кастусь амаль увесь час ягонага савецкага жыцьця. У гэтым непраўдзівым і хцівым сьвеце хіба льга было быць іншым, каб застацца чалавекам і асобай? Калі зьнішчаюць у жыцьці ўсе сьвятыні ды перасьледуюць высокароднасьць у людзкім сужыцьці, кожны мусіць шукаць іх асобна, сам на-сам. Кастусь вынайшаў іх у сваёй душы, яны пасьціліся й дасьпявалі ў ягонай самоце, задуменасьці, у шчырых думках і сэрцы. Таму ён, хоць і не выяўляўся, заўсёды выдаваўся зайздроснаму сьвету іншым, адменным, чужым і падазронным. Вось-жа й не абмінуў ён перагасаў лёсу, а цяпер ляжыць на гэтым цэмэнце, невядомы сьвету вязень, зможаны гаркавымі развагамі пра сваё й сьвету заўтра. Мозг сьвідравала нібы вострым шылам адна неадступная турбота -
...Што-ж дзень наступны мне рыхтуе?..
Заранак на ўсходзе здавалася абяцаў тому аўторку цудоўны летні дзень. Ён не хаваў ў сабе нічога таямніча-трывожнага й зусім не пасаваў да тых насьцярожана-няпэўных прадчуваньняў, якімі жыло насельніцтва гэтага, прыбітага навінаю вайны, места. Менск яшчэ спаў цяжкім і ад позьняе стомы непрабудным сном, калі чэрвенскае сонца пачынала паволі ўсё вышэй і вышэй уздымацца над зубчастымі спадамі ўсходніх лясоў і ружовіць шчарбатыя сьцены камяніцаў вясёлым адбіткам сваіх зырка-іскрыстых, гарэзьлівых праменьняў.
Колькі першых тоненькіх праменьчыкаў прабіліся праз вузкую шчыліну камэрнага вакенца й пачалі павольна рухацца па шурпатай, скрозь у дзюрках, бруднай сьцяне пад стольлю. Кастусь прачнуўся першым. Цяжкія павекі нейкі час не слухаліся й доўга заставаліся апушчанымі на змучаныя бяссоньнем вочы. Цяжкі тлум стаяў у галаве. Быццам нейкая сьвінцовая заслона залягла пад чэрапам, сьвідравала мозг і затуляла Божы сьвет. Балела ў патыліцы. Дрыготка-востры нэрв стукаў у скроні. Кастусь намагаўся пераадолець цяжар апушчаных павекаў. Ён павольна расплюшчыў вочы, і адразу ягоны погляд прыцягнула да сябе блакітнае прадоньне неба, якое віднелася праз ваконную фортку ўгары. Ніводная хмарка не зацяняла нябеснае сіні. Яно зырчэла ў далячыні бяздонным пералівам аднае чыстае фарбы й цешыла зрок спакусамі вечнае прыгажосьці. Палетняму гарачае сонца ўжо надавала яму лёгкае празрыстасьці й рабіла яго радасным у адчуваньнях кожнага сузіральніка, не кранутага людзкою бядою. Блакітнае неба клікала да адвечнае красы й спакою. На момант, здавалася, чалавек тады забываўся аб той скрусе, што ўжо трэці ваенны дзень неадступна скрабла цяжкімі згрызотамі душу чалавека.
Кастусь доўга ляжаў на падсьцеленым пад бок паліто. Ён стомлена глядзеў на асьветленую пасмамі сонца шчарбатасьць сьцяны, на плахтачку сіняга неба, на камэру, на бледныя твары яшчэ сьпячых на доле людзей і думаў аб неспадзяванасьцях людзкога лёсу. На ягоных вачох сонечны прамень на сьцяне значна абнізіўся, пакуль ён павольна ўзважваў перагасы свае горкае долі. Неўзабаве адзін за другім пачалі прачынацца й іншыя небаракі. Незадоўга ў камэры загаманілі. Людзі прыўздымаліся з каменнага долу й ужо седзячы або стоячы даходзілі да зразуменьня свайго становішча. Не хацелася ні аб чым гаварыць. Ня было чым цікавым дзяліцца зь іншымі. Цяжкія думы поўнілі голаў зьняволенага. Кожны толькі тое й рабіў, што акідаў трывожнымі вачыма іншых, пераводзіў пагляд на ваўчок у дзьвярох, затым журботна прыліпаў зрокам да сьвятла блакітнае палонкі ўгары. І толькі там кожны адчуваў нешта сьветлае й ачышчальнае, што лучыць яшчэ душу з жыцьцём і не дае памерці чалавечым спадзяваньням. Кожны верыў, што нешта мусіць здарыцца такое, што зьменіць няпраўду на праўду, прынясе жаданую волю й канец цярпеньням. Толькі там, за вакном, дзе шумеў жыцьцёвы прыбой, бытавала канечнае шчасьце кожнага. Там засталіся пакутваць, можа яшчэ больш, чым тут за кратамі, іхныя родзічы, дзеткі, жонкі, браты ды сёстры. Кожны зьняволены трымаў у сваёй уяве вобраз найдаражэйшых, пакінутых самотнымі на выпрабаваньні долі. Трывога міжвольна выдзялялася вонкі й клала разоры на задумныя твары прыціхлых нявольнікаў.
Кастусю прыгадаліся словы калішняга сябры па няволі з 1933 году. Тады той выказаўся, што каб якая-небудзь сіла раптам вызваліла ўсіх з вязьніцы й дала кожнаму ў рукі зброю, дык зь якім-бы натхненьнем і энтузыязмам кожны змагаўся супраць сваіх панявольнікаў. Цяпер думка гэтая зноў прыйшла ў голаў Кастусю й ужо на гэты раз як ягоная собская, падмацаваная новымі выпрабаваньнямі. «Эх, каб турэмная брама раптам рашчынілася, а народ пачаў разьбіраць зброю з вайсковых складаў - вось тады крышыў-бы гадаўскія чарапы апрычнікавых галоваў. Ні адзін нявольнік зазнаў-бы смаку помсты справядлівага народнага гневу. Дазналіся-б тады каты, чаго яны вартыя. Пайшлі-б полымям і дымам угару ўсе катавальні й шыбеніцы. Дрыжэлі-б усе ахоўнікі інквізыцыйнае машыны», - лунала ў сьмедамасьці Кастуся.
Не пасьпеў ён закончыць свае думкі, як раптам над местам трывожна й працягла загулі дзесяткі сырэнаў. Супрацьпаветраная абарона азвалася безьліччу фабрычных гудкоў. Яны настырліва раўлі з усіх бакоў і нараджалі дакучлівыя думкі. Папераджаючы аб набліжэньні нямецкіх самалётаў, яны сваім няроўным пранізьлівым выцьцём паглыблялі нядобрыя прадчуваньні й сеялі ў душы чорны сум.
За колькі хвілінаў у блакітнай вышыні нябеснага прадоньня пачалі лунаць бялявенькія, злучаныя ў купкі, самалёты. На вышыні яны выглядалі чарадою асьветленых сонцам птушак, што ўзьняліся ў паднябесьсе, каб там трымацца свае дарогі ў вырай.
«Але чаму-ж яны ня трымаюцца аднаго кірунку, а ўсё зноў і зноў вяртаюцца на свой, ужо пралятаны колькі часінаў таму, шлях, нібы яны лунаюць уздоўж пэўнага кола?» - думаў Кастусь, дзівячыся на іх скрозь вакенную палонку. І якраз у той момант, калі яны зноў пачалі быць бачнымі скрозь гэты адзіны выхад у нябесны сьвет з камэры, колькі самалётаў пачалі адрывацца ад свае чарады й імкліва кідацца ўніз. Пачуўся моцны гул матораў, што жорстка рваў паветра й набліжаўся да зямлі. Затым з агульнае мешаніны гулу выразна вылучыліся тоненькія й даўгія посьвісты паветра. Яны адзін па адным праразалі празрыстую прастору, а за імі неўзабаве калацілася зямля, дрыжэлі камяніцы й паветра поўнілася магутнымі выбухамі.
Пасьля кожнага ўздрыгу зямлі пад нагамі чуліся глухія ўзрывы й вывараты. Дзесьці важка рушыліся камяніцы, а над усім уздымаўся дым, зьмешаны з пылам вапны. Ад здрыгаў закалаціліся таксама турэмныя сьцены, з гары пасыпаўся пясок. Камэрнікі паселі ў кутох і не адрывалі вачэй ад бачанага кавалачка неба.
«Дык дзе-ж тая хвалёная супрацьпаветраная абарона, якой пратрубілі вушы? Як прышлося, дык нідзе ніводнага савецкага самалёта й сьледу ня відно. Адны немцы поўныя гаспадары ў небе. Вось яна, праўда, а ні прапагандовая мана! - думалі ў гэты час зьняволеныя, і ці адны толькі яны. - Хіба аднымі гудкамі й трывогамі выратуешся ад варожае навалы, што несла з гары сьмерць і разбурэньне няшчаснаму месту».
На блакітнай раўніне па часе зноў паказалася такая-ж чарада бялявенькіх бліскавак. Яны ляцелі проста ў кірунку турмы. За момант яны зьніклі з абмежаванае рамкаю вакна нябеснае прасторы. Толькі гул матораў ставаўся што-раз мацнейшым. Нарэшце гул гэты ўжо вычуваўся проста над галавою. І тут адзін з самалётаў рэзка адарваўся ад іншых і куляю пачаў зьніжацца. Пачуўся кароткі сьвіст, які перапыніўся цяжкай трасянінай і магутным выбухам недзе тут, зусім поблізу ад Кастусёвай камэры. Моцна задрыжэлі й нібыта адразу пайшлі ў лукаткі камэрныя сьцены. Падлога закалыхалася. Са сьценаў і столі пасыпаўся пясок і пыл. У камэры стала душна й туманна. Усе кінуліся на дол, прабуючы ўхапіцца за каменны спод камэры, як за нейкі ратунак.
У першы момант Кастусю здалося, што бомба трапіла проста ў іхны будынак. Пылам пачало затыкаць нос, вочы й вушы. Яго багата насыпалася за каўняры кашуляў, асела на стрыжаных галовах, ён забраўся і ў кішэні ды ў кожную дзірку вопраткі. Колькі часінаў усе ляжалі зьбянтэжаныя, ледзь бачныя адзін другому. Калі па часе сьціх гул самалётных матораў і ў месьце сырэны адгулі адбой, пачалі ўздымацца й гэтыя людзі. Адны, стоячы, атрасаліся ад пылу й пяску, іншыя рабілі гэта на кукішках або падагнуўшы ногі, седзячы на сваім барахле, а хто яго ня меў - проста на цэмэнтным сподзе. Усе маўчалі. Гаварыць ня было патрэбы. Кожны адчуваў тое-самае, што й іншы. Страх мяшаўся з пачуцьцём няўлоўнай радасьці, што на гэты раз ліха праняслося. Знадворная панурасьць прыхоўвала ўдзячнасьць лёсу за тое, што ён пакуль-што зьлітаваўся над імі й не зачапіў іх сваёю сьмяротнаю ліхаманкавасьцяй.
У той дзень было яшчэ колькі варожых налётаў на Менск. Кожны раз усьлед за трывожнымі гудкамі неба блішчэла серабрыстымі птахамі, што пасылалі на зямлю полымя, гул выбухаў і сьмерць. З розных частак вялікага места глуха даносілася водгульле жахлівых насьледкаў бамбардаваньня. У турме праз дзьверы камэраў даходзілі гукі якіхсьці незразумелых рухаў і бясконцыя шорганьні. На час, калі ў месьце ўсё заціхла, выразьней чулася рознагалосая людзкая гаворка, зьбянтэжаны рух канваераў у турэмных калідорах. Выглядала, што адбылося штосьці надзвычайнае. Сваёй невядомасьцю яно выдавалася зьняволеным чымсьці таемным і нязвычным. Нават ваўчок у дзьвярох, які дагэтуль адчыняўся канваерам бадай-што кожную чвэртку гадзіны, цяпер не адчыняўся. Відаць, было ні да гэтага. Рухі за дзьвярыма набывалі характар нейкае суматохі й неразьбярыхі. Чаканага абеду гэтак ніхто й ня прыносіў. Зьдзіўленымі паглядамі ўзіраліся адзін другому ў вочы зьняволеныя, быццам стараючыся прачытаць у іх адказ на пытаньне, што хвалявала й мучыла ўсіх і кожнага паасобку.
Апаўдні зьняволеных апанаваў нясьцерпны неспакой. Дзеля таго, што зірканьне праз вакенца з падлогі не давала значнейшага ўяўленьня, што тварылася вонкі, адважыліся падсадзіць кагось, каб лепш змог пабачыць ход справаў. Кастусю, як маладзейшаму й лягчэйшаму, першаму выпаў чарод на чужых сьпінах прыўзьняцца да самага вакенца. Перад ягонымі вачамі адразу паўстаў нязвычны малюнак: зьлева гарэў будынак былога Вышэйшага Пэдагагічнага Інстытуту, ператворанага перад вайною ў Кіраўніцтва Заходняе Вайсковае Акругі. Відаць, немцы мелі дакладныя весткі аб характары працы ў гэтым будынку, калі ўжо на самым пачатку вайны лучылі запальную бомбу проста ў самы ягоны сяродак. Высокі слуп дыму стаяў над вялікімі языкамі чырвонага полымя, што лізалі яго з усіх бакоў. Вакол віднеліся разьбітыя камяніцы з пабітымі шыбамі.
Малюнак разбурэньняў глыбака ўразіў Кастуся і ўпяршыню даў уяўленьне аб жахах вайны. Пасьля дзівіліся іншыя, і кожны злазіў назад сумны й утрапёны. Падзеі ўва ўсёй сваё жудасьці паўставалі ўва ўяўленьні кожнага. Усе адчулі, што вайна тоіць у сабе непрадбачаныя выпрабаваньні. Панурыя думкі скавалі ўсіх у бязнадзейнае маўчаньне.
Даўно мінуў поўдзень, а чаканага падмацунку гэтак і ня было. Недзе каля чацьвёртае гадзіны першы раз за дзень, людзей вывелі ў прыбіральню. Смурод і забруджанасьць давалі знаць аб тым, што ў турме не працавала каналізацыя, ня было вады. Звычайна асьветленыя калідоры, на гэты раз былі ў мроку. Турма была адрэзаная ад крыніцы электрычнага сьвятла. Праз вокны з прыбіральні ўсім яшчэ больш выразна паўстаў абраз нанесенага разбурэньня. У дамох чарнелі павыбіваныя шыбы вокан, тырчэлі шкілеты разбураных камяніцаў.
Неўзабаве зноў усе апынуліся ў камэры. Смага змушала марыць аб вадзе. У кожнага перасохла ў роце й на думцы было адно, каб глынуць якое вадзіцы. Гэта параджала абыякавасьць да падзеяў навокал. Цікавасьць да іх толькі крыху ажывіў пад вечар укінуты ў камэру сьвежы чалавек з волі. Яго толькі-што арыштавалі, як колішняга трацкістага. Яшчэ з гадзіну назад ён ішоў вуліцай, на якой жылі бацькі Кастуся. Ад яго Кастусь і даведаўся, што ярказ той бок вуліцы, які яго асабліва цікавіў, гарэў. Ад запальных бомбаў, скінутых на вайсковыя кашары ў Чырвоных камяніцах, насупраць Сьцяпанавага саду, загарэўся ўвесь той драўляны раён. Вецер гнаў агонь да Аляксандраўскай і Шырокай. Полымя пасоўвалася і ўздоўж аднаго боку вуліцы й дайшло аж да Сэмінарыі. А там на рагу якраз і жылі ў драўляным дамку ягоныя бацькі. Кастусь заціскаў нявагаю збуджаны боль. Перастаў распытвацца. Адылі чалавек яшчэ доўга апавядаў аб здарэньнях на вуліцах места. Гаварыў аб тым, як маладыя хлопцы ловяць падазроных асобаў і выдаюць іх за шпіёнаў, як асобаўпаўнаважаныя Службы Бясьпекі вядуць іх у завугольле й страляюць бяз суду й разбору. Апавядаў пра выпадак, калі ён сам выратаваў аднаго знаёмага, да якога прычапіўся хлапчук, што той нібы нятутэйшы й выклікае падазрэньне, ці не нямецкі шпіён ён. Толькі ўмяшаньне расказчыка й ягонае сьведчаньне, што ведае гэтага чалавека, як жыхара Менску, выратавала таму жыцьцё. Чалавек быў яшчэ дужым, з нерастрачанымі ў змаганьні са сьледчымі сіламі. Ягоная гаворка, відаць памагала яму пераадольваць горкую сьведамасьць свайго становішча. Ён яшчэ доўга стараўся займаць увагу сяброў па камэры апавяданьнямі аб масавых падпалах у месьце, што прыпісваліся нямецкім шпіёнам. Ад сябе ён ціхенька дадаваў, што бачыў адмысловыя камсамольскія й піянэрскія групы, што расплыліся па ўсім месьце з запальнымі матэрыяламі й, на адмысловы загад партыі, запальваюць буйныя дзяржаўныя будынкі. Ён сам бачыў, як хлопец і дзяўчына праз адчыненае вакно аблівалі памешканьне бэнзінаю й кідалі туды запаленыя сярнічкі. У іншым мейсцы школьнікі кідалі ў будынкі абмочаныя ў газе, палымеючыя скруткі бавоўны. І гэта тады, калі яшчэ з раньня меў моц загад усім выходзіць на працу, як звычайна. Ужо пасьля ранішніх і дзённых бамбардаваньняў і паўсюдных пажарах і забурэньнях, установам загадалі апавесьціць усіх службоўцаў, што яны мусяць зараз-жа й неадкладна, не заходзячы да хаты, выходзіць зь места й кіравацца на ўсход па Маскоўска-Смаленскай або Магілёўскай дарогах. Гэтак пачаўся вялікі выхад насельніцтва Менску на ўсход, далей ад небясьпечнага поступу вайны. Чалавек бачыў гэтыя ўцёкі народу скрозь на загрувашчаных дарогах. Яшчэ больш засмылела ў кожнага на сэрцы за лёс сваіх блізкіх у абнятым пажарамі пусьцеючым месьце.
Пад вечар, неяк перад самым захадам сонца, раптам адчыніўся ваўчок у дзьвярох, цікавае вока канваера агледзіла праз яго прыціхлых нявольнікаў. Затым упэўніўшыся, што ўсё ў парадку, канваер адамкнуў дзьверы й апавесьціў усім зьбірацца з рэчамі. За якіх пяць хвілінаў дзьверы ізноў расчыніліся, і ўсім было загадана выходзіць у калідор. Цьмяна мітусіліся сьцені, калыханыя агеньчыкамі некалькіх сьвечак на прыстасаваных да сьценаў умацаваньнях. Бледныя водбліскі ляглі на твары зганяных туды, няголеных, з клумачкамі або й бяз іх, розна апраненых людзей. Ад руху людзкога натоўпу калыхалася паветра, як п'янае ківалася полымя агаркаў. У шэрай цемені людзі выглядалі дзіўнымі зданямі з катакомбнага сьвету. Адылі доўга затрымвацца не далі. Было загадана паціху сходзіць па сходах уніз і шарэнгамі выходзіць на панадворак. Там усіх ставілі на правым баку турэмнага двара й вымагалі поўнае цішыні.
Перад зрокам Кастуся толькі тады паўстаў сапраўдны малюнак таго, што адбылося ў часе бамбардыроўкі. Абедзве цяжкія жалезныя брамы гэтак званага Каманданцкага будынку, праз які праходзіў шлях у вязьніцу зь места, былі пакашмачаныя й разламаныя. Сам будынак, дзе адбываліся допыты арыштаваных, рэгістрацыя й прыймо дакумантаў ад іх, зразаньне гузікаў з вопраткі й адбіраньне недазволеных рэчаў, дзе хавалася ўся турэмная дакумэнтацыя й зайходзілася турэмнае начальства, выглядаў пабітым і зруйнаваным. Рэшткі пабітай мэблі, ножкі сталоў і крэслаў, зьмяшаныя з абрыўкамі канцылярскіх папераў, валяліся тут-жа на двары зь левага боку, каля тае-ж каманданцкае будыніны. Там-жа ўзвышалася гара рознага іншага сьмецьця пасьля разьбітае дашчэнту турэмнае канцылярыі. На доле ляжалі пашпарты й вокладкі спраў зьняволеных.
«Вось-жа й ўгадзіў! Мусіць, добры цалок быў ды й, відаць, ведаў куды цаляць, калі лучыў якраз у самае зборышча турэмных катаў. Нябось, ня патрапіў-жа ён на вязьняў скідаць бомбы, а вось у самае гняздо нягоднікаў нацэліўся. А можа ён наўмысьле, каб даць нам змогу праз разьбітую браму на волю выйсьці, лучыў туды? Выпадкова гэта ці не, аднак ёсьць, відаць, вышэйшая Боская сіла, якая кіравала рукою гэтага лятуна, наўсуперак ягоным асабістым, праўдападобна, далёкім ад ідэялаў, жаўнерскім меркаваньням», - абагульніў для сябе бачанае Кастусь.
Гэтая думка надала ягонаму настрою крыху прасьвятленьня й падтрымала веру ў нейкі сэнс гэтых падзеяў. Яшчэ большае значаньне для Кастусёвага ўздыму мелі параскіданыя пашпарты, згорнутыя ў кучы падраныя папкі асабістых справаў вязьняў.
«Калі так, значыць - мажліва будзе ўцякаць. Бомба панішчыла дакуманты. Ніякіх сьпісаў арыштаваных цяпер няма. Палітычных ад звычайных крыміналістых цяпер ніхто не адрозьніць. Трэба будзе шукаць нагоды ўцячы яшчэ па дарозе, - наважана зацеміў сабе ў думках Кастусь. - Нельга-ж быць паслухмянаю жывёлаю ды ісьці, куды вядуць, каб недзе ў лесе па дарозе куля прыкончыла. А цяпер усё можа быць - час благі для іх і для нас. Хіба яны цяпер будуць разьбірацца ў тым, хто вінаваты, а хто - не? Можа за першым лесам дзе-небудзь у рове кулямётам скосяць усе нашы галовы. Тым больш, што да гэтага іх змушае маскоўскі загад ізаляваць усіх «сацыяльна-небясьпечных» і «ненадзейных». У гэтай сьпешцы ўсяго трэба чакаць. У іх заўсёды было правілам - лепш перавыканаць, чымся не давыканаць. Лепш расстраляць лішнюю сотню нявінаватых, чымся заставіць хоць аднаго жывым вінаватага або падазронага ў ненадзейнасьці. Даўно мінулі часы, калі дзеля апраўданьня хоць аднаго нявінаватага выпускалі сотні вінаватых. Сучасная ўлада рабіла заўсёды наадварот, а цяпер у вайну й падаўна. Уцякаць, толькі ўцякаць як мага хутчэй, хоць-бы дзеля маіх самотных старых».
У гэтай наважанасьці Кастусь яшчэ больш пераканаўся, калі пабачыў, што з галоўнага вязьнічнага будынку вывялі немаладую ўжо жанчыну, з зьвязанымі ззаду рукамі, правялі праз увесь турэмны двор і на вачох усіх скіравалі ў чырвоную камяніцу майстроўняў на ўзбоччы. Яна горка акінула ўсіх паглядам і з прызьнятай галавой зьнікла за дзьвярыма. За часінку вушы ўсіх прысутных людзей улавілі прыглушаны стрэл. Па часе адтуль выйшлі два канваеры, што былі зь ёю. Яны спакойна, як быццам пасьля звычайнае справы, узяліся за свае абавязкі па наглядзе за ўсімі іншымі. Натоўп зьняволеных стаяў у атупленьні. Кожны маўчаў і толькі яшчэ больш туліўся адзін да аднаго.
Усё новыя й новыя групы выводжаных з камэраў людзей далучаліся да вязьняў у двары. Сярод іх Кастусь пазнаваў дзе-каго. Былі там знаёмыя яму інспэктары з Народнага Камісарыяту Асьветы, выкладчыкі менскіх школаў, прафэсары з Беларускага Дзяржаўнага Ўнівэрсытэту, навуковыя работнікі з Акадэміі Навук. Кідаліся ў вочы інтэлігэнтныя твары, што неяк вылучаліся сярод агромністае грамады сялянскіх і работніцкіх абліччаў. Былі сярод іх і асобы ў вайсковых шынялёх. Зрэдку блішчэлі змарнелымі вачыма твары фаховых жулікаў. Бальшыню іх яшчэ ўдзень выпусьцілі на волю. І ўсім разам прышлося цяпер колькі гадзінаў таптацца на мейсцы, пераступаць з нагі на нагу, нечага невядомага й няпэўнага доўга чакаць пад адкрытым небам. Ужо даўно было зьвечарэла...
Змрок ужо накладаў свае сьцені нявыразнасьці на ўсё навакольле. Натоўп людзей ужо пашарэў і набываў аднаколернай аднастайнасьці. Ён ўсё больш і больш губляў тую пярэстасьць, якою вызначаўся пры дзённым сьвятле. Здалёк ён мог выдацца пабочнаму чалавеку якойсьці нярухомаю глыбаю, што невядома чаму прыстала да ўзбочыны турэмнага панадворку і творыць там якуюсь вялікую пляму на рудым пясочным доле. Паўночная палова неба адбівала ў сабе вялізарнае зарыва пажараў, якое стаяла над местам ўва ўсю шырыню небасхілу. Ружовыя пасмы клаліся на край сьветлых хмарынак і налівалі іх зыркай чырваньню. Сіняе яшчэ неба на поўдні з мільгаючымі зоркамі паступова зацянялася водблескамі агнёвых языкоў унізе й мяшалася з нявыразнасьцяй колераў неба над зруйнаваным будынкам. Але яшчэ ніхто ў натоўпе не ўяўляў сабе тога вогненнага пекла, якое тварылася ў месьце каля Траецкае Гары. Толькі калі людзей вывялі з турэмнага панадворку на вуліцу, па другі бок сьценаў, сталася відавочнаю вялікая трагэдыя нашага Менску.
Як толькі магло сягнуць вока ў далягляд, вялікія чырвоныя вогнішчы бушавалі над зямлёю й выкідалі ў неба з дымам і агнём людзкія набыткі. Чуўся моцны трэск, калі агню ўдавалася авалодаць новую будыніну. З боку агнявога мора несла гарам. Вуліцаю недзе ў няведам'е цягнуліся натоўпы спалоханых людзей.
Кастусь з трывожнымі думкамі ўглядаўся ў тое мора агню й думаў аб сваіх родных. «Што зь імі, слабымі й бездапаможнымі, у гэтым пякельным віры? Ці знайшлі яны ў сабе сілы й змогі выбрацца з гэтага д'ябальскага насланьня на грэшную зямлю? Каб хоць Бог даў ім нагоду выйсьці жывымі й непашкоджанымі з гэтае катастрофы».
Пачуўся загад ставаць па восем чалавек у шарэнгу. Абвясьцілі, што крок управа або ўлева будзе лічыцца спробаю ўцечкі. Вінаваты будзе расстраляны без папярэджаньня. Уперадзе рушылася аўтамашына з канваерамі й колькімі сабакамі. Па бакох былі таксама канваеры. Увесь этап крануўся зь мейсца й падаўся ўздоўж вуліцы Валадарскага ў кірунку на ўсход да нязнанага ніводнаму вязьню мейсца прызначаньня.
Над местам стаяла глыбокая ноч, калі калёна вязьняў мінула апошнія завулкі ўздоўж даўгога бітага шляху на ўсходняй акраіне Менску. Відаць было нібы ўдзень. Ці то ад бясконцага сьцягу зорак і месяца, якія, як і ў мірныя дні цяпер сьвяцілі быццам яшчэ з большым імпэтам, ці, магчыма, і ад зарава пажараў, якое ня выпускала з сваіх абдымкаў палову неба, неяк нязвычна вуліцы вышчарыліся й сталіся відочнымі кожнаму пешаходу сваім разварушэньнем. Дзе-нідзе збоку дарогу перагараджалі зваленыя на ходнікі тэлефонныя слупы. Каля вырванае бомбаю ямы ляжала забітая жанчына. На сьвежай жаўтавата-рудай гліне відаць былі згусткі крыві. Адкінутыя ўбок валасы былі ўтаптаныя ў глебу, а расплюшчаныя вочы з дакорам глядзелі ў дымнае неба, нібы ўпікаючы яму за вялікае няшчасьце.
Зьняволеным часта прыходзілася адыходзіць на край дарогі, каб даць магчымасьць праехаць грузавікам, поўным хатняга дабра высокіх савецкіх урадоўцаў, якія ратавалі свае сем'і. На кожным запынку шафёры лаяліся, выбягалі з кузаваў, крычэлі на пешаходаў. А народ тысячамі займаў усе дарогі, кіруючыся на ўсход. Жанчыны й мужчыны несьлі дзяцей на руках. Некаторыя яшчэ валаклі поўныя чамаданы. Шмат людзей сядзела на ўзбочынах дарогі і ў кустох уздоўж шляху каля сваіх большых клумкаў і, не знаходзячы ў сабе змогі адцурацца ўзятага з сабою дабра, з жалем паглядалі на сваю паклажу, што ўжо пасьпела адцягнуць ім рукі ды пазбавіць сілы.
Праз усю ноч ня было ніводнага бамбардаваньня, але ў ваччу кожнага стаяў неадступна страх і жаданьне як мага далей адыйсьці ад зазнанага ўдзень пякельнага выпрабаваньня. Былі моманты, калі на дарозе людзей назьбіралася гэтак шмат, што ўжо зьнікала выразная мяжа паміж вольнымі й этапам пад канвоем. Часам вольныя людзі на дарозе дакраналіся пляча таго ці іншага зьняволенага. І ўсе разам глыталі густы й ўедлівы дарожны пыл.
Тысячы ног гэтак узьбілі й перамалолі верхні пласт дарожнага глею, што ад хмары шэрае парахні ня відно было бітага шляху. Гаркавы пыл поўніў нос і рот, перасушваў горлы падарожным. Чыхаўка мучыла старых і малых, няспынна кашлялі й плакалі дзеці.
За ноч гэтак падбіліся ногі, што зусім ня слухаліся загадаў галавы. Часамі ў падарожных падкошваліся ногі. Родныя дапамагалі яму сыйсьці з дарогі на перапынак. Ня мелі такое выгоды толькі вязьні. Канваеры бясконца падганялі іх, загадвалі стала рухацца ўперад.
Кастусь ішоў спачатку ў сярэдзіне калёны. Але навага зьнікнуць з этапных шэрагаў ды згубіцца ў натоўпе вольных людзей змушала яго трымацца бліжэй да краю. Паступова ён апынуўся побач з чалавекам, за якім, здавалася, канчаўся шэраг. Гэта быў прысадзісты, на выгляд моцнага складу, стары. Але ад пылу й бегатні па дарозе ён пачаў здавацца й штораз цяжэй дыхаў. Гады бралі сваё. Пасьля турэмных выпрабаваньняў гэтая апошняя этапная дарога выйшла для яго найцяжэйшай. Ён часта запыняўся й хапаўся за левы бок, нібы дотыкам рукі стараўся дапамагчы збалеламу сэрцу. А тое пачало ўжо часьцей рабіць перабоі. Тады канваеры брыдкімі словамі, а пасьля й прыкладамі стрэльбаў падштурхоўвалі яго да паскарэньня хады. На гэты раз ён запыніўся неяк даўжэй звычайнага й запыніў на момант рух тых, што йшлі за ім. Канваер падбег падштурхоўваць. І на гэты раз не абыйшлося без адборыстага прыгадваньня маці. Стары, нібы ўпёршыся, стаяў і калупаў пальцам у носе. Гэта абурыла няўклюжага, з расьсечанай губою, канваера.
- Што, сьвярбіць? - зароў ён немым голасам на старога. - Ну, дык я табе зараз пачашу!
Ён вокамгненна выхапіў з кабуры наган і прыставіў халоднае, бліскучае дула да самага носу старога. Пачуўся стрэл, і на вачох этапнікаў, побач Кастуся, той павольна асунуўся на зямлю. Па твары й шыі пабег чырвоны цурок. Сьмерць прыйшла раптоўна.
Не пасьпеў Кастусь выказаць слоў абурэньня: - Зьвяры, што вы робіце? - як канваер аперадзіў яго крыкам на ўсіх не запыняцца.
- Уперад марш, бяз спынку, бо кожнаму будзе гэтак! - заскуголіў ён ні сваім, дрыжачым дыскантам на спужаных людзей. Калёна паслухмяна падалася ўперад. У кожнага з тых, хто гэта бачыў, усю дарогу стаяў у ваччу твар з цурком крыві. Жахлівы абраз бачанага прыгінаў галовы вязьняў дадолу, рабіў іх паніклымі й бездапаможнымі. Кожны мог чакаць сабе такога-ж канца. Куды вядзе іх доля й дзе іх чакае наканаваны канец? Зусім магчыма, што якраз недзе на ўзбочыне дарогі ляжа й іхнае прабітае куляю цела. Ад гэтых ашалелых няўдачаю гадаў нічога добрага чакаць нельга. Але й выратавацца наразе з гэтага становішча няма як. Усе пакорліва й бяздумна сунуліся ўперад, ледзьве перастаўляючы ногі. Слабейшыя цягнуліся ззаду. Тых, каго пакідалі сілы, чуваць было, як аднаго па адным расстрэльвалі тут-жа пры канцы калёны, вычакаўшы, калі этап адыйдзе крыху ўперад.
Кастусь пасьля бачанага выпадку ня сунуўся да краю. Наадварот, ён стараўся ізноў быць у сярэдзіне калёны. Ён бачыў, як былога аднакамэрніка, старога краўца, іншыя падтрымваюць пад рукі. Часамі ён зусім ня ішоў, а валачыўся, падвешаны на чужых руках пад пахі. Адмаўляліся слухацца старыя, ужо зусім аслабелыя ногі. Сябры як маглі, ратавалі яго ад немінучай загубы. Варта было пакінуць на волю лёсу, як ён адразу ляжаў-бы на дарозе з прастрэленай галавой. «Сьвет ні бяз добрых людзей», - падумаў Кастусь і сам наблізіўся, каб пры нагодзе зьмяніць тых добрых людзей, што ў гэткі цяжкі час ня страцілі спачуваньня да няшчасьця другога і, выбіваючыся з сілаў самі, ратуюць ад сьмерці іншага. Якраз у гэты момант былы Кастусёў сукамэрнік, аграном у белым летнім гарнітуры, які падтрымваў чалавека зьлева, сам нешта пачаў угінацца й нібыта цяжка валачыць ногі. Кастусь адразу выхапіў з ягоных рук старога й моцна пачаў прытрымваць праваю рукою ягоную левую паху. У вачох агранома засьвяцілася ўдзячнасьць.
- Няхай Бог дапаможа ў тваім жыцьці, навядзе на дарогу збаўленьня ад гэтае напасьці, - прагаварыў стары, заліваючыся сьлязьмі, што размывалі раўчукі пылу, які густа пакрываў змарнаваны твар.
Кастусь адчуваў, як гэтыя словы акрылялі яго надзеяй на лепшы канец. Цяпер, у гэтым агульным горы, зварот да Бога быў збаўчым прыцягальнікам і надзеяю ў нешта лепшае. Кастусь прыняў адкрытаю душою гэтыя словы з глыбіні ўдзячнага сэрца пакутніка. Ён прыняў іх на веру, тая ізноў сьветлаю іскрынаю залунала ў абнадзеянай душы, што шукала збавеньня. Кастусь крочыў цяпер больш упэўнена. Нябачная сіла акрыяла ў ім і надавала нейкае ўзьнятасьці. Ён нёс на сваёй правай руцэ палову цяжару чалавека й нібыта не адчуваў ніякае стомы. Калі праз нейкі час аграном хацеў яго замяніць, ён адмовіў яму яшчэ на гадзіну. Да раніцы яму прышлося некалькі раз брацца памагаць чалавеку, і кожны раз ён адчуваў вялікае задавальненьне з сьведамасьці, што ён выратоўвае чалавека ад лютае сьмерці, што крок у крок ішла неадступна па сьлядох і толькі чакала зручнага моманту праглынуць у сваёй ненажэрнай пашчы чарговую ахвяру.
Перад сьвітаньнем, пасьля няспыннага начнога маршу па пыльным бальшаку, этап дайшоў да шырокае пасекі па абодвых бакох дарогі. Тут канваеры загадалі ўсім сыйсьці з дарогі й разьмясьціцца на адпачынак на макраватым полі паміж кароткіх пнёў, рэштак нядаўна высечанага лесу. Нявольнікі мусілі сядзець на кукішках, або ляжаць, але не ўставаць. Уставаць пад пагрозаю сьмерці забаранялася. Хоць і нязручна было сядзець на сырым імху, але ўсё-ж лепш, чымся ісьці, выбіваючыся з апошніх сілаў. Людзі былі рады выцягнуцца на ўвесь рост ды старацца як мага больш адпачыць. Некаторыя паселі каля пнёў, паклаўшы ногі ўгору, каб ацякалі. А дзе-хто смактаў мох, стараючыся такім чынам перабіць сваю смагу. Нехта знайшоў у зямлі невялічкую ямінку й высмактаў зь яе рэшту затрыманае там вільгаці.
Праз колькі часу далучылі этап прыгнаных зь Летувы жанчынаў. Іх таксама, як небясьпечных, гналі тымі-ж дарогамі на ўсход, далей ад фронту. Бальшыня гэтых жанчынаў мела пры сабе курыва. Яны расьселіся сярод нашых і пачалі гаворку й роспыты. Але як адным, гэтак і другім у думках карцела толькі аб вадзе.
- Піць! Піць! Піць! - неслася з усіх бакоў бадай ад кожнага зьняволенага. Усе прышвартаваныя да зямлі, дарма што дзень ня елі, цяпер толькі й прасілі, каб напіцца вады. Канваеры бездапаможна й ніякавата разводзілі рукамі. Больш сумленыя зь іх выяўлялі сваімі тварамі спачуваньне. Яны больш маўчалі на бясконцыя ляманты аб вадзе. Іншыя адбрэхваліся мацяршчынай. Некаторыя крычалі немым голасам на кожнае вымаганьне вады. Нарэшце ўсе змоўклі, пабачыўшы, што няўмольных не ўламаць і вады ад іх не дапрасіцца. Але тут, якраз побач Кастуся, раптам спыняецца адзін канваер у скураной куртцы, малады, рухавы й абвяшчае:
- Хто хоча напіцца, няхай падыходзіць да мяне.
Усе, хто пачуў гэты заклік, кінуліся да канваера. Каля яго ўраз утварыўся натоўп. Ён-жа адабраў дзесяць чалавек і загадаў ім ісьці за ім.
Сярод шчасьлівае дзесяткі быў і Кастусь. Яму пашчасьціла падбегчы першым і трапіць у лік абраных. Ён ішоў усьлед за правадніком па дарозе ў адваротным кірунку да руху й думаў толькі аб тым, як ён зараз нап'ецца тае жыватворнае вільгаці, што цяпер кожнаму становіць найпершы ідэал і мяжу першапачатных жаданьняў. Канваер ішоў ўперадзе й нават, здавалася, зусім не аглядаўся на людзей. Аднак ніхто не адважыўся загубіцца ў натоўпе падарожных людзей. Думка аб вадзе не дапускала мрояў аб уцёках. Сама думка аб волі ў гэты момант магла здацца нязбытнай.
Калі дайшлі да невялікага каменнага мосьціка праз зьвілістую й балоцістую рачулку ўнізе, пачалі спускацца з насыпу да вады. У Кастусёвага суседа знайшлася конаўка. Ён напіўся сам і даў яе Кастусю. Кастусь зачарпнуў ёю вады й прыпаў да яе губамі. Вада аж булькала, льлючыся ў горла. Кастусь азірнуўся на іншых. Усе бяз вынятку яшчэ пілі. Бальшыня проста ляжала на беразе тварам да рэчышча й нагбом сёрбала з паверхні плыні. Канваер адвярнуўся тварам да кустоў і задумна ўглядаўся ў даль па той бок ракі, дзе разьцягнуліся, як вокам сягнуць, шырокія прасторы зялёных, роўных паплавоў. На даляглядзе чарнеліся паміж зяленіва саламяныя стрэхі сялянскіх сялібаў. Кастусь павярнуўся тварам да дарогі. Там паранейшаму рухаўся ўсё той-жа бясконцы людзкі натоўп. Людзі запаўнялі дарогу на ўсход на зьмену тым, якія мінулі гэтыя мясьціны раней. Рух ані ня зьменшыўся ўначы. Падобна было, што якраз тады ён набыў найбольшага размаху. Відаць, начны перапынак у бамбардаваньні быў скарыстаны мянчанамі для масавага выхаду зь небясьпечнага места. Кожны стараўся быць далей ад ізноў чаканай калатні, каб не апынуцца пад бомбамі ўдзень. Усё новыя й новыя грамады людзей тварылі суцэльны людзкі затор на дарогах. Кожны пакідаў за сабою жудасны абраз дымнага слупа, што стаяў над вогнішчам Менску. З гэтым дымам у агні зьнікалі ня толькі скарбы й набытак шматгадовай працы, але й падзеі пражытага. Як жывы напамін аб толькі-што ўчыненым непапраўным няшчасьці, гэты слуп дыму гнаў людзей у сьвет з родных хатаў на нязнаныя выпрабаваньні. Ён стаяў страшным відовішчам у зьбянтэжаных вачох кожнага выгнанца зь беларускае сталіцы.
Усё гэта раптоўна пранеслася ў галаве Кастуся й на момант прыцягнула й ягоную ўвагу да гэтага злашчаснага слупа дыму над родным местам. Але таксама ліхаманкава хутка думка адразу-ж падказала, што цяпер, як ніколі, ёсьць добрая нагода зьнікнуць з вачэй аховы ў натоўпе падарожных. Кастусь яшчэ раз зірнуў на канваера. Той паранейшаму стаяў адвярнуўшыся, нібы сьведама даваў нагоду зьняволеным шукаць ратунку. Усе яшчэ ўсё пілі, або стараліся перадыхнуць, каб ізноў прыпасьці да гэтае, гэтак жыцьцядайнае цяпер, вады.
І хоць Кастусь марудзіў з пастановай уцякаць ці не, нейкая невядомая, інстыктыўная сіла штурхнула яго хутка ўзьняцца на насып. Тут ён заўважыў на сабе сьвідруючы, зьдзіўлены пагляд аднае маладое жанчыны з падарожных. Каб неяк разважыць ейную спасьцярогу, Кастусь запыніўся й ціха запытаўся ў яе, куды вядзе гэтая дарога. Гэта было неасьцярожнае запытаньне, бо яно толькі больш спужала яе. Ейныя вочы бліснулі спалохана, і яна ад перапуду анямела й не ўстане была што-колечы сказаць. Кастусь ня стаў чакаць адказу. Пачуцьцё самааховы падказала яму хуценька загубіцца сярод падарожных. Ён зрабіў колькі крокаў падбегам і хутка выбраўся наперад сярод выгнанцаў. Далей ён ішоў ужо вольным чалавекам у тым-жа кірунку, куды ішлі іншыя. Дарма, што калацілася, ледзь ня выскакваючы з грудзей, сэрца, аднак твар ня выдаваў адзнакі гэтага ўзрушаньня.
Праз колькі часу пачуў стрэлы. Абярнуўшыся, ён пабачыў, як далёка ўжо ад яго канваер штосьці крычыць і час ад часу страляе ўверх з нагана ды размахвае ім над галовамі людзей. «Відаць, не далічваецца чалавека, - ураз прабегла думка ў Кастусёвай сьведамасьці. - Ліха тваёй галаве. Лічы, ня лічы, нічога цяпер табе не дапаможа. Стрэлам зьбеглага ня вернеш, пішы - прапала».
І ён яшчэ шпарчэй падаўся ўперад, што-раз апераджаючы сваіх падарожных суседзяў. Сьпярша Кастусь быў поўны пачуцьця няпэўнасьці адносна раптоўна здабытай волі. Неяк было нязвычна пачуваць сябе вольным, так адразу, раптоўна. Кастусь ішоў і ўсё неяк боязна аглядаўся па бакох. Яго сьведамасьць муляла тое, што ў кішэні ляжала копія дакуманту аб зробленым вобыску. Такая копія давалася звычайна зьняволеным, і яна цяпер была ў яго бадай-што адзіным сьведчаньнем нядаўняга арышту. Адылі, гэта быў адзіны й сваеасаблівы дакумант - пасьведчаньне асобы. Ніякага-ж пашпарту пры ім ня было - пашпарт недзе ляжаў там, на турэмным панадворку, у сьмецьці. Таму можа цяпер хоць гэты шматок паперы будзе доказам асобы. У такі благі час, калі кожнага бездакумантнага могуць палічыць за нямецкага шпіёна, магчыма лепш мець хоць гэтую фількаву грамату: усё-ж даводзіць, што носьбіт яе - ніякі ні чужынец, а свой небарака, савецкі чалавек.
«А раптам здарыцца які-небудзь кантроль, праверка дакумантаў, а ў мяне акрамя гэтае цыдулькі ніякіх іншых папераў, - спасьцеражліва кальнула думка Кастуся. - Адразу падумаюць, што ўцёк. Буду цьвердзіць, што адпусьцілі. Але хто дасьць веры ў гэтай завірусе? Пасьля трэба будзе яшчэ даводзіць, за што быў зьняволены. Ну, пэўна-ж, трасцу ім у бакі, ня прызнаўся-б, што палітычны. Казаў-бы, што за спазьненьне на працу на паўгадзіны па дэкрэту ЦК партыі й ураду. Але ці паверылі-б, віламі пісана. Не, лепш адразу пазбыцца гэтага клопату. Трэба зьнішчыць гэты дакумант, каб аб арышце ўсе канцы ў ваду схаваліся».
За гэтым роздумам Кастусь ня даў асаблівае ўвагі, як проста насустрач перад вачыма ўсё вышэй і вышэй над сінімі грэбнямі лясоў падымалася сонца, і вакол усё ажывала. Кастусь зьвярнуў у прыдарожны лясок, выцягнуў зь кішэні тую небясьпечную паперку, падраў на дробныя шматкі й раскідаў пад кусты. Пасьля з аблягчэньнем, нібы скінуўшы вялікі цяжар з плячэй, адыйшоўся ў малады сасоньнік і прысеў адпачываць на ўзгаркаватым, сухім курганчыку. Вакол сядзелі й ляжалі падарожныя. Кастусь незаўважна паддаўся пераможнай дрымоце. Усяму целу сталася гэтак лёгка, што Кастусю здалося, быццам ён узьняўся й паляцеў у нябесную высь. Там перад ім лунала ў вышыні празрыстая постаць ягонае маці. Яна выцягвала да яго рукі, ён памыкаўся дайсьці да іх, але яны ізноў адлучаліся ад яго. Маці вабіла яго за сабою й вачыма маўкліва клікала далей, туды, дзе нібыта быў ягоны бацька. Твар старога то паказваўся, то зьнікаў. На ім рысаваўся вялікі жаль і гэткі нясьцерпны боль, што Кастусю рабілася балюча журботна. Колькі разоў ён ні памыкаўся наблізіцца да постаці маці, яна кожны раз расплывалася ў прасторы, а бацькавы вочы з далячыні даносілі тужлівы дакор за адзіноту, на якую асуджаў іх злы лёс.
Калі Кастусь прачнуўся, ён заўважыў, што цень пад ялінкаю значна пакарацеў, а ягоныя ногі купаліся ў зыркім сонечным сьвятле. Ён хуценька прахапіўся, атросься й выйшаў на дарогу. Неўзабаве ён заўважыў высокі зруб, ля якога запыняліся падарожныя. Падаўшыся туды, ён зьнянацку натрапіў на знаёмую дзяўчыну, студэнтку-мэдычку. Кастусь не памятаў нават ейнага імя. Спачатку не прыгадваў, дзе ён зь ёю пазнаўся. Яна-ж вясёлымі вачыма глядзела на яго й яшчэ здалёк прывабна ўсьміхалася. Ён адказаў тым-жа, і яна першая зрабіла крок у ягоны бок, нібы жадаючы зь ім пагутарыць. У ягонай самоце гэта было неспадзяваным дарункам лёсу. Кастусь прыглядзеўся да рысаў ейнага твару й успомніў, што некалі танцаваў зь ёю на вечары ў доме Мэдычных Працаўнікоў у Менску. Ён тады не прыдаваў гэтаму асаблівае вагі. Але ёй ён чамусьці запамятаўся, і цяпер яна не хавала свае радасьці ад спатканьня.
- Кастусь? - ціха, але станоўка назвала яна ягонае імя.
- Дзякуй за памяць, - адказаў спакойна Кастусь. - А мне даруйце, не памятаю, як вас завуць.
- А я вам тады называла маё імя. Мабыць ня цікава было памятаць.
- Відаць, ня буду ведаць.
- Гэта вам кара за кароткую памяць.
- Сапраўды, ня вінаваты, памяць на імёны благая. Помню чалавека з твару праз усё жыцьцё, а вось прозьвішча ня ўспомню.
- А гэта таму, што забагата маеце іх на памяці, дзявочых асабліва.
- Няхай будзе й гэтак. Куды-ж вы кіруецеся?
- А туды, мусіць, куды й вы.
- Адна ў дарозе?
- Не, з бацькам і малым брацікам. Тата, Юрык, хадзеце сюды, - гукнула яна.
Бацька Апанас і малы брат звычайна пазнаёміліся з Кастусём. Доўга не марудзячы бацька ўзяўся за чамаданчыкі й прапанаваў ісьці.
- Гэля, запрашай маладога чалавека ісьці разам. Пойдзем у кірунку Сьмілавіч, на Чэрвень.
- Так, так, пойдзем разам, - і яна кранула Кастусёву руку, каб скіраваць яго ў іхны бок.
- Ну вось я й даведаўся пра ваша імя, Гэля. А некалі, здаецца вы называлі іншае імя... Няпраўда?
- Дык хіба першаму сустрэчнаму кажуць сапраўднае імя?
- А я-ж, вам, як бачыце, сказаў сваё...
Пакрочылі далей. Кастусь азірнуўся на захад. Пабачыў тое самае. Слуп дыму не разплываўся. Кастусь коратка выказаў Гэлі адчуваньне вялікага суму па родным месьце. Далей яны ішлі моўчкі. Сонца сьвяціла проста ў вочы, ад яго жмурыліся, але патроху й весялелі. Гэля дала Кастусю ладны кавалак хлеба з маслам. Пасьля кароткага адпачынку ў лесе, Кастусь пачуў сябе больш бадзёрым. Ісьці было лягчэй. Гаворкі з Гэляй пра ўнівэрсытэт, аб нядаўных спадзяваньнях дзяўчыны на заканчэньне асьветы, скрашвала падарожжа й адрывала Кастуся ад трывожных думак пра невядомасьць. Употай ён быў вельмі рады гэтаю сустрэчаю.
Раптам над бальшаком пачулася моцнае гудзеньне матору. Аднекуль зьнячэўку вынырнуў самалёт і пранёсься ўздоўж дарогі. Ён хутка зьнік на даляглядзе. Людзі прынялі яго за свайго. Але неўзабаве паказаліся вялікія летакі з даўгімі, як літара П, хвастамі. Яны ляцелі на ўсход. Праз колькі часінаў удалі загрымела выбухамі. Зямля пад нагамі падарожных лёгка хістанулася. Недзе недалёка былі скінутыя чарговыя грузы бомбаў. Незадоўга тая самая чарада самалётаў вярталася назад. На гэты раз яны ляцелі ня так высака й нарабілі вялікага перапалоху. Усе стрымгалоў пачалі разьбягацца з дарогі. Людзі беглі ў поле, пакідаючы на дарозе свае манаткі. Нечакана з чарады самалётаў адарваўся адзін лятак з выразнымі крыжамі на крылах і пачаў страчыць па дарозе кулямётнаю чаргою. Недалёка ад Кастуся павалілася жанчына. Кулямётная строчка ўздымала на дарозе роўны шнурок прыўзьнятага пылу. Кастусь з Гэляю, а за імі бацька з малым Юркам кінуліся подбегам у лясок, што вытыркаўся купкаю ялінак і стракатых сасонак на зялёным абапал полі. Малы калаціўся ад пярэпалоху. Гэля ўхапілася за Кастусёву руку, нібы шукаючы ў ёй паратунку. Яны прытуліліся да смалістага дрэва й гэтак прастоялі нейкі час. Ужо ня чутна было прарэзьлівых гукаў летака, а людзі ўсё яшчэ не вярталіся на дарогу. Калі Кастусь з сваімі знаёмымі выйшаў з прылесься, перад ім было нязвычнае відовішча. На дарозе далей валяліся чамаданы й клумкі. А людзі ўсё яшчэ туляліся полем. На дарозе-ж колькі асобаў стагнала й нема прасіла дапамогі. Прабітая куляю жанчына ўжо аддавала Богу душу. Густая кроў сачылася зь ейнае шыі й цурком зьбягала з грудзей зьнікаючы ў дарожным пыле. Незаплюшчаныя вочы страшнымі зрэнкамі бяздумна ўзіраліся ў даль, а над усім гэтым трызвоніла няспынная капэля птушак і ціха траскучых палявых конікаў.
Невясёлым ішоў Кастусь далей на ўсход. Ён бачыў, як ненажэрны молах вайны нідзе не пакідае бедных людзей. Нават тут, далёка ад якога-небудзь вайсковага аб'екту, ён нагнаў гэтых нявінных уцекачоў. Забітая жанчына ўсё яшчэ стаяла ў ваччу. Хто яна такая, чаму яна адна ішла ў невядомасьць? Магчыма яна вось таксама, як Кастусь, была выгнаная з роднага Менску якімі-небудзь асаблівымі абставінамі і ў дарозе толькі й думала пра сваіх, аб хуткай сустрэчы. Бязьлітасны-ж лёс раптоўна адабраў у яе жыцьцё, і цяпер ніхто з родных ніколі гэтак і не даведаецца, што зь ёю сталася. Пасьцягваюць вакольныя сяляне зь яе вопратку й закапаюць недзе ў невядомай агульнай магіле.
І што чакае кожнага выгнанца ў гэтай дарозе? Сёньня быў толькі першы налёт самалётаў, а хто ведае, колькі іх яшчэ будзе заўтра, пасьлязаўтра? Якім марным выдаваўся цяпер людзкі лёс у гэтым ходаньні вялікім народаў і кантынэнтаў. Эгаістычныя інтарэсы кіруюць правадырамі, а бедныя людзі мусяць цярпець. Было яно гэтак заўсёды й гэтак будзе далей. На гэтым уся гісторыя чалавецтва пабудаваная.
Гэля, заўважыўшы задуманасьць Кастуся, далікатна кранула яго сваёю рукою й чульліва сказала:
- Жывы аб жывым думае. Годзе смуткаваць. Выберамся зь бяды, іншае пабачым.
Кастусь зірнуў у ейныя поўныя ласкі й страху сьветлыя вочы. Прыўзьнятай да сонца галавою ён улавіў на сабе подых цяплыні. Словы дзяўчыны запалі ў душу, як мудрая парада. Ён павесялеў. Тады Гэля нячутна для іншых запытала:
- Я не хацела адразу пытацца, але мне карціць ведаць, чаму вы пастрыжаныя. Вы-ж мелі такую чупрыну, што за яе адну можна было ў вас закахацца.
- Цяпер жа лета, гарачыня, для ўмацаваньня валасоў згаліў іх, - адказаў унікліва Кастусь і хуценька зьвёў гутарку на іншую тэму. А сам у гэты момант падумаў, што гэта няйначай бацька ейны навёў яе на гэтую думку.
«Трэба лепш маўчаць, мала што можа быць. Яшчэ, барані Бог, як-небудзь неасьцярожна выкажа каму адно слова, а там, глядзі, і бяда мне ўчыніцца, - спасьцярожліва падумаў Кастусь і пастанавіў быць скупым на прызнаньні. - Тым больш мне зусім нязнаны яе бацька. Як кажуць, беражонага й Бог беражэ. Хто ведае, што ў яго галаве. У гэты час нат брату роднаму нельга поўнасьцю давяраць. А чужым людзям і тым больш. Яны-ж мяне амаль ня ведаюць. Таму трэба быць вельмі асьцярожным».
Каб неяк разьвеяць ніякаватасьць, Кастусь сьведама пачаў гутарыць з Ягоркам, а той цікавіўся ўсім і быў рады, што дзядзька стаў ўважлівым да яго...
Ня думаў, не гадаў Кастусь, што яму ізноў прыдзецца сустрэцца з тым, ад чаго ён у той-жа дзень уцякаў. Яму было няведама, што этап, які ён пакінуў на прывале, на прыдарожнай пасецы, пазьней абагнаў яго, калі ён салодка драмаў у ляску ў палоне трывожных бачаньняў. Яшчэ здалёк Кастусь заўважыў дзіўны натоўп людзей, якія прытуліліся на левым баку каля дарогі. Толькі дзе-каторыя зь іх стаялі наводдалі ад самае гушчы людзкога зборышча, што сядзела на зямлі, паадстаўляўшы ногі наперад. Калі падыйшлі бліжэй, Кастусь пазнаў, што гэта калёна зьняволеных. Але ён яшчэ не дапускаў думкі, што гэта тыя-ж людзі, зь якімі ён кагадзе ішоў і ўзьбіваў пыл на Магілёўскай шашы. Толькі калі параўнаўся зь імі, ён убачыў, што гэта тыя-ж самыя небаракі, зь якімі ён да сяньняшняе раніцы падзяляў лёс і з стану якіх яму пашэньціла гэтак неспадзявана выйсьці. А колькі фігураў наводдалі - нішто іншае, як канваеры з вінтоўкамі.
Вострае адчуваньне небясьпекі адразу ўкалола сьведамасьць Кастуся. Нешта нібыта абарвалася ў сярэдзіне, захаладзела нутро. Ногі адмаўлялі паслухмянасьці. «А што, як заўважаць, або нехта пакажа пальцам ды скажа канваеру: «Вось ён той самы бягляк, якога не далічыліся, як варочаліся з рачулкі. За яго нам усім было адмоўлена ісьці да вады. Гэта дзеля яго, гада, мы паўдня цярпелі смагу ды ледзь вытрымалі без вады. Хапайце яго людзі!» - рысавалася ўяўленьню Кастуся страшная сцэна, якой магла скончыцца здабытая адвагаю воля. - Але-ж хіба ім цяпер да мяне? Ды хто пазнае мяне, акрамя маіх аднакамэрнікаў? Ды й яны не павераць сваім вачам. Падумаюць, ім здаецца. Хіба магчымая такая мэтамарфоза: учора яшчэ быў разам зь імі, а цяпер на волі зь іншымі, вольнымі людзьмі. Хутчэй падумаюць, што якісь чалавек падобны да тога, які быў зь імі ў камэры. Дарэмна пужацца. Трэба ўзяць сябе ў рукі», - падбадзёрваў сябе Кастусь ды крочыў у тым-жа кірунку. Праўда, голаў ён увагнуў яшчэ больш у плечы й пастараўся трымацца далей ад краю дарогі, каб засланіць сябе ад вачэй этапнікаў. Аднак тут на дарозе, як на ліха, ня было шмат людзей, каб схавацца ад цікавых вачэй зьняволеных. Але тыя абыякава пазіралі на вольных людзей, праводзячы ўсіх аднолькавым паглядам зайдрасьці да лепшае долі.
Кастусь мусіў змагацца з жаданьнем глянуць на тых, зь кім яго лучыў нядаўні агульны лёс. Ён баяўся гэта рабіць дзеля небясьпекі. Сілком пераадольваў спакусу зірнуць хоць краем вока на сваіх нядаўніх калегаў. Нарэшце, калі ўжо параўнаўся з этапам, ягоная цікавасьць узяла верх над пачуцьцём перасьцярогі. Ён рашуча павярнуў голаў у бок людзей, якія былі так блізка ад яго. За колькі мэтраў ад яго былі тыя, ад якіх яго цяпер адлучала, здавалася, непераходная мяжа. І вось дзіва, сярод зьняволеных, якраз бліжэй да дарогі, сядзеў чалавек у белым летнім гарнітуры й проста глядзеў на Кастуся. Ягоны пагляд выдаваў вялікае зьдзіўленьне, на твары віднела зьбянтэжанасьць, перамяшаная з радасьцю пазнаньня знаёмага чалавека. Ён нібы не верыў і пільна ўглядаўся ў Кастусёў твар, прымяркоўваючы, той гэта ці ня той, што яшчэ надоечы ў турме прыцягнуў ягоную ўвагу й якога ён надоўга запамятаў.
Кастуся аж абдало холадам. Ён маланкава адарваў свой пагляд ад сьвідруючых вачэй знаёмага па камэры агранома. «Пазнаў напэўна, няма сумненьня. Вось, каб толькі ні сказаў каму іншаму. Канваеру ён ня скажа, можна спадзявацца, бо ён не такі чалавек», - мільганула думка, але ня прынесла спакою. І яшчэ доўга пасьля дарогаю адчуваў ён на сваёй сьпіне той-жа сьвідруючы зрок аграномавых вачэй. І далей ён ішоў ўтуліўшы голаў. «Быць вольнаму, ці ня быць? Жыць ці ня жыць? Варта толькі пальцам ткнуць на мяне канваеру, як адразу мне тут і канец быў-бы», - разважаў Кастусь. І ўраз ўва ўсёй жорсткай канкрэтнасьці ўспомніў апавяшчэньне перад пачаткам паходу: крок ўправа ці ўлева будзе лічыцца спробай уцёкаў і будзе карацца расстрэлам на месцы. «Вось тут і было-б гэта відавочным спосабам ажыцьцёўлена на маім прыкладзе, для навукі іншым вязьням».
І хоць Кастусь ужо далёка адыйшоў ад тога злавеснага месца непажаданага спатканьня, аднак ён яшчэ доўга ішоў засмучаны й утрапёны. Ягоныя вочы выяўлялі спалох і трывогу. Новае знаёмства пачынала Кастуся бянтэжыць, наводзіла непатрэбныя думкі.
«Але-ж, як цяпер пазбавіцца гэтага дарожнага сяброўства? Ня кінеш-жа й не пабяжыш ад іх зьнянацку. Тады сапраўды што-небудзь благое падумаюць. Не, трэба чакаць лепшае нагоды, так, каб гэта выйшла натуральна й само сабою. Можа ў часе налёту, калі ўсе пабягуць у поле ці лес. Ці ў які-небудзь іншы зручнейшы час. Гэта трэба зрабіць, каб ніякіх падозраньняў ня выклікаць ні ў іх, ні ў тых, каму яны могуць расказаць. А цяпер буду трымацца зь імі. Дайду да Сьмілавічаў, а там пабачу. Магчыма, адшукаю там свайго стрыечнага брата, пра якога калісьці чуў, што працуе ні то ў пажарнай камандзе, ні то ў міліцыі. Але як адшукаць яго?.. Ніякага адрасу ня маю... Прыдзецца пытацца ў людзей...»
Нечаканае відовішча перапыніла думкі Кастуся. Чамусьці людзі запыняліся каля прыдарожнае даўгое й глыбокае канавы, што цягнулася неадступна ўздоўж шляху. Кастусь таксама падыйшоў да краю й убачыў тое страшное, ад якога ён, кіруючыся дазнаньнем, і ўцякаў цяпер. Адзін за адным поруч на дне глінянага рова ляжалі забітыя людзі. За плячыма некаторых былі відаць сялянскія палатняныя кайстры. Выглядала, што іх яшчэ нядаўна гналі ў нейкім этапе з турмы й застрэлілі па дарозе. Дзеля таго, што ўсе яны выглядалі старымі й змарнелымі, Кастусю ясна ўявіўся абраз жахлівае расправы з тымі, хто ня мог пасьпяваць за ўсімі. Толькі за тое, што яны былі слабейшыя, мусілі разьвітацца з жыцьцём. Нелюдзі з рэвальвэрамі ў руках спакойна адрабілі сваю катнюю справу й пагналі іншых далей для чарговае расправы. У Кастуся ад абурэньня сьціснуліся кулакі. Вусны шапталі словы пракляцьця тым, хто адабраў жыцьцё бездапаможным людзям.
Адзін высокі й хударлявы стары, яшчэ стаяў у рове, абапёршыся аб гліняную ўзбочыну. Зьбялелы твар перасмыкаўся чырвоным струменем сьвежае крыві. Правая нага час ад часу сударгава ўздымалася ўгору й затым падала зьмярцьвелай долу. Па часе яна ізноў павісала ў паветры й пасьля, як дасюль, валілася ўніз. Напаўадплюшчаныя вочы нібы яшчэ прасілі літасьці, калі душа ўжо пакідала чалавека.
Далей ішоў Кастусь разважаючы аб страшной гіроніі лёсу, які зьдзекаваўся з людзкіх уяўленьняў аб справядлівасьці й дастачаў крыважэрнай машыне тэрору столькі ахвяраў, - працаўнікоў ральлі й духу, сыноў працоўнага народу. Яшчэ доўга відовішча тога рову стаяла ў ваччу Кастуся. А далей ізноў на вялікім жоўта-пясочным пляцы прыдарожнага ўзвышша, ляжалі доўгім шэрагам забітыя ў жаўнерскай зялёна-жаўтаватай форме замежнага пакрою. На гарачым сонцы іхныя твары распухлі, вочы павылупліваліся й тварылі жудаснае падобішча сьмерці. Людзі казалі, што гэта летувіскія жаўнеры, якіх давялі сюды, каб тут даканаць.
Кастусь пастараўся не запыняцца каля гэтых новых доказаў масавага забойства чалавека чалавекам. Крыху далей ля дарогі ізноў ляжаў забіты чалавек у чорным гарнітуры. Недалёка стаяў грузавік з колькімі чырвонаармейцамі на ім і патрулём на доле. Той тлумачыў зьдзіўленаму народу, што гэта ляжыць нямецкі шпіён.
Кастусь сабе падумаў: «Усе ў вас - шпіёны. Праўду казаў той Дастаеўскі ў «Бесах», што ўсе яны будуць у палоне шпіёнаманіі, кожны будзе адзін за другім шпіёніць і даносіць. Вось яна праўда, як абяртаецца. Простаму чалавеку гэтак убілі ў голаў пра паўсюдных шпіёнаў, што ён ужо не ўяўляе сабе забітага чалавека іначай, як шпіёна. А таго ня ведае, што кожнага, хто ў этапе не пасьпявае ісьці, таму канваеры да ілба дула нагана прыстаўляюць. Такі-ж гэта няшчасны чалавек, як і ўсе пазабіваныя на дарозе. А колькі іх сяньня ўслалі сабою бальшакі ўздоўж шырокага фронту - аднаму толькі Богу ведама!»
Зьнячэўку Кастусь зьвярнуўся да ўсявышняга: «Памажы, Божа Ўсемагутны, ім, бязьвінным, да твайго багаславеньня дайсьці. А неразумным, якія ня ведаюць, якое яны зло твораць на зямлі, памажы дайсьці да розуму. Асяні іх зразуменьнем сваіх чорных справаў, твораных імі на жаданьне дыябальскае навалы, што апанавала нашу зямлю сьвятую».
Калі па дарозе да Сьмілавічаў ногі ўва ўсіх моцна падбіліся, яны зьвярнулі ў першы густаваты лясок наводдалі ад дарогі. Там у зацішку яны затрымаліся. Вельмі-ж прыемна было нагам і ўсёй постаці адчуць асалоду адпачынку на мяккай траўцы й перасохлым імху, што суцэльным дываном слаўся ад аднаго дрэва да другога. Калі ізноў выйшлі на дарогу, сонца перайшло свой зеніт і пачынала хіліцца да долу.
- Ого, колькі мы ў лесе праседзелі... Паглядзеце на сонца, яно было проста над галавою, а цяпер ужо вунь да тых вяршалінаў наблізілася, - першым выказаўся аб гэтай зьмене малы Ягорка.
Калі ўваходзілі ў мястэчка Сьмілавічы, сонца села яшчэ ніжэй. Кастусь пачаў пакрысе пазбаўляцца ад свайго невясёлага настрою. Новыя ўражаньні, прыліў бадзёрасьці змусілі забуяць уздымным настроям. Ён ішоў ізноў з высока паднятымі вачыма, стараўся зацеміць усё, што пасылала доля ягонай цікаўнасьці. Ягоныя вочы стараліся не прапусьціць ніводнае зьявы, усяго таго, што тварыла жывы ход штодзённага местачковага жыцьця.
Кастусь уважліва прыглядаўся да драўляных пабудоваў. Неяк неспадзявана проста ў прасьцягу вуліцы ён убачыў могілкі з невялікай белаю царкоўкай пасярэдзіне, а вакол вялікі натоўп людзей. «Што за ліха, - мільганула ў галаве Кастуся, - няўжо яны ізноў абагналі мяне й цяпер расьселіся якраз на нашым шляху. Ня можа быць такога супадзеньня... Няўжо гэта лёс гэтак зьдзекуецца нада мною?»
Кастусь ізноў пільна ўгледзеўся ўперад. Яму здалося, што той-жа аграном, які гэтак узіраўся ў яго тады, цяпер ізноў сядзіць на першым пляне й якраз тварам насустрач Кастусю. «Гэта яны, - як электрычным токам працяла думку, - трэба мяняць кірунак хады. Але як гэта зрабіць? Не магу-ж сказаць аб гэтым Гэлі ці ейнаму бацьку. А марудзіць нельга...»
І вось наўсуперак развагам розуму, неяк інстынктоўна й нясьведама, Кастусь раптам запыніў крок, павярнуўся назад і, нічога нікому ня кажучы, спакойным крокам пайшоў да першага павароту вуліцы. Тут ён павярнуў налева. І як толькі апынуўся схаваным ад вачэй тых, зь якімі ішоў у кірунку могілак, ён пачаў бегчы. Ягоны розум у гэты момант не даваў сабе справаздачы, што гэтым, наадварот, ён мог прыцягнуць увагу да сябе іншых людзей у мястэчку.
Дабегшы да чарговага рогу вуліцы ён павярнуў направа, а затым налева. Прабегшы колькі кварталаў, ён супыніўся й прайшоў паволі некалькі невядомых вуліц. Сэрца моцна калацілася ў грудзях. Аддыхаўшыся, спытаў нейкае жанчыны, ці няма тут у мястэчку якое харчоўні, каб перакусіць ці чаго купіць зьесьці. Жанчына паказала кірунак, якім можна дайсьці да будынку сельска-гаспадарчага тэхнікума. Там, паводле ейных словаў, усім бежанцам даюць хлеб.
Крыху абнадзеяны, Кастусь хутка знайшоў тую тэхнікумскую камяніцу. Аднак, ужо было позна, ніякага хлеба больш не давалі. Казалі, што ўвесь раздалі.
Ідучы ні з чым, ён ўбачыў, што перад ім ізноў тыя могілкі, на якіх адпачываў этап. Праўда, на гэты раз могілкі выглядалі пасірацелымі. Толькі адзінотныя ўцекачы-падарожныя дзе-ні-дзе прыткнуліся да зарослых дзірваном магілак, каб даць перадышку сваім нагам. Кастусь, асьцярожна аглядаючыся па бакох, каб не натрапіць на бяду, падыйшоў да могілак. Упэўніўшыся, што бяда мінула, а этап пайшоў далей сваім шляхам, ён прысеў на часінку на зваленую мармуровую пліту й прызадумаўся.
«Ну вось я й адзін. Каля мяне ні Гэлі, ні ейнага дапытлівага бацькі. А ці лягчэй мне? Здаецца, наадварот. Зь імі было хоць адчуваньне локця, што пад бокам ёсьць нейкія людзі, зь якімі магу гаварыць, дзяліцца ўражаньнямі. Усё-ж гэта неяк скрашвала маю адзіноту. А цяпер я застаўся ізноў з маімі трывогамі, якіх ніхто ня можа разьвеяць, адцягнуць маю настырлівую думку аб доме, пакінутых бацькох у Менску. О, Божа мой, што-ж зь імі цяпер? Як-бы я хацеў, каб ім Бог паслаў вестку, што я тут, жывы й здаровы, а галоўнае - на волі. Так, на волі! О, сьвятое слова ВОЛЯ! Я цяпер маю цябе, я паўнапраўны чалавек, дарма, што гіцлі бегаюць побач, каб накінуць пятлю й запыніць жыцьцё. Але цяпер, калі што, жывым ня дамся. Лепш загінуць, чым стацца паслухмяным баязьліўцам. Калі я не пабаяўся кінуцца на волю амаль што з-пад дула нагана, дык цяпер падаўна пазмагаюся за яе. Цяпер маё права й мой сьвяты абавязак прыняць на сябе бой да рэшты, як казаў той паэт. Я мушу прабіцца ў Менск, што-б гэта мне не каштавала. Хоць на дарогах стаяць заставы й страляюць кожнага, хто варочаецца ў Менск, я пайду й прайду. Я мушу пабачыць сваіх бацькоў. І ніхто мяне цяпер ня спыніць... Вялікая любоў будзе кіраваць мною на гэтым шляху. Іду...»
І ў гэты час нешта ўнутры яго зусім выразна й чутна, нібы ў голас, гаварыла: «Ідзі, ідзі... Там чакае цябе вялікая радасьць сустрэчы. У родным месьце, дарма што разбураным, ты залечыш свае раны й адшукаеш сваё шчасьце... Ідзі, ідзі...»
Калі Кастусь вяртаўся ў Менск, наводдалі час-ад-часу ўзрывалася зямля. Даносіўся гул цяжкіх гарматаў. Падорыжныя былі ў яўным страху. Найбольш людзей ішло зь Менску. Толькі некалькі сем'яў кіравалася ў бок места. Усе іншыя йшлі на ўсход, уцякаючы ад ваеннае навалы. Было небясьпечна, каб хто ні запытаў, чаго яны сунуцца назад, калі ўсе ўцякаюць ад немцаў. Аднак звычайным уцекачом было ні да гэтых лічаных, што трымаліся іншага кірунку.
Кастусь ў дарозе пасябраваў з аднэю дзяўчынаю й яны разам чуліся неяк бесьпячней. Магло выдавацца, што маладая сям'я шукае сваю хату каля Менску. Надзя мела сёе-тое зь ежы, вось тым яны й падтрымвалі сябе. Яна кіраваліся ў бок Менску ў пошуках сястры й маці ў прыместавай вёсцы за Серабранкай. Калі заціхалі гарматы, яны патроху прасоўваліся на захад. Калі-ж пачыналася кананада, яны разам зь іншымі хаваліся ў лясох абапал дарогі. На другую раніцу яны ізноў выйшлі на дарогу. Па галоўнай дарозе на Магілёў ужо гналі вялікія калёны аўтамашын і матацыклетак зь нямецкімі вайскоўцамі. Немцы не зьвярталі ўвагі на цывільных падарожных. Так прыйшло зразуменьне, што яны ўжо знаходзяцца на акупаванай зямлі. Гарматны гул адсоўваўся далей на ўсход.
- Цяпер, калі фронт мінуў нас і пасунуўся далей на ўсход, значыцца, што Менск ужо ўзяты й туды можна сьмялей кіравацца, - сказаў Кастусь Надзі. Аднак ён ня выказаў той палёгкі, якая абняла ягоную душу ад усьведамленьня, што мінула небясьпека, якая пагражала яму, як уцекачу з этапу. Цяпер ён цешыўся свабодай, якая так нечакана прыйшла. «Канец усім страхам, - думаў Кастусь. - Нарэшце, я вольны й ня трэба баяцца людзей, што дзень і ноч асочвалі цябе й даносілі ў тую ўстанову, што наводзіла жах на ўсіх і ўся. Нарэшце, я вольны чалавек. Праўда, кіруюся ў родны Менск, акупаваны ворагам. Але спадзяюся, што гэты вораг ня будзе такім бязьлітасным да чалавечай годнасьці. Урэшце-ж, яны таксама людзі, хоць нам і чужыя...»
Так разважаючы, Кастусь зрабіўся негаваркім. Надзя заўважыла перамену ў настроі Кастуся, ды не прыдавала гэтаму значэньня. Яна сама думала пра хуткую сустрэчу з сваёю раднёю, зь якой разлучылася год назад, калі пашла вучыцца на фэльчарскія курсы ў месьце Чэрвені. Цяпер ёй ня было іншага шляху, як ісьці шукаць сваіх родных, каб разам вырашыць, што рабіць далей. Кожны зь іх думаў цяпер пра свае турботы ды клопаты. Кастусь пачаў больш думаць пра сваіх бацькоў. «Дзе яны цяпер, што робяць у тым ваенным агні, што ахапіў, відаць, і іх хату?» - ён не згадваў свайго адзінага малодшага брата Сяргея, што загінуў у далёкім выгнаньні ў Сібіры яшчэ задоўга да вайны. Галава круцілася ад сьвідруючай думкі аб лёсе ягоных родных.
Перад уваходам у Менск на дарозе стаялі нямецкія жаўнеры. Трэба было прайці праз іхні кантроль. Але ці прывыкаць Кастусю да гэтага. Ён сьмела падаўся да маладых, у шэра-зялёнай форме канваераў, якія на ўсіх паглядалі з усьмехам. Адзін з жаўнераў зьняў з Кастусёвай галавы шапку і, убачыўшы пастрыжаную галаву, адно ўсьміхнуўся, відаць падумаў, што Кастусь з салдатаў. Аднак прапусьціў, нічога не сказаўшы. Пераступіўшы за мяжу кантролю, Кастусь пайшоў у места. «Маглі падумаць, што жаўнер варожай ім арміі, але нічога, у палон не бяруць, дазваляюць вяртацца ў места. Чалавек усюды мусіць спагадаць іншаму чалавеку, бо ўсе ад Бога... Вось-жа людзі ўсюды застаюцца людзьмі, калі імі не валодае чалавеканенавісьніцкая ідэялёгія».
Неўзабаве Кастусю прышлося разьвітацца з сваёй спадарожніцай, бо яна пайшла праз Серабранку да свае вёскі, а ён падаўся праз места па вуліцы Валадарскага, затым праз Пляц Волі ды Нізкі рынак, далей па Старавіленскай вуліцы да Сэмінарскага завулка. Ужо тут ён пабачыў на ўзгорку пажарышча. Толькі высокі комін застаўся на мейсцы тога дому, які ён пакінуў колькі дзён таму, калі яго забралі ў лёхі Менскае турмы.
На самым перакрыжаваньні вуліц Кастусь спыніўся й убачыў, што ўвесь правы бок вуліцы, як сягнуць вокам, ляжаў у руіне. Ніводнага дому на тым баку не захавалася. Яшчэ й цяпер дзе-ні-дзе дымелі рэшткі будынкаў. «Але дзе-ж бацькі?» - сьвідравала голаў думка. Недалёка прайходзіў нейкі чалавек. Кастусь яго запыніў і голасна запытаўся, ці ня ведае што-небудзь пра лёс людзей, што жылі ў гэтым згарэлым доме на ўзвышшы. Той ледзь пасьпеў паціснуць плячыма, што не, ня ведае, як з-пад яблыні на прысядзібнай зямлі пачуўся гэтак знаёмы Кастусю голас.
- Косьця!
Кастусь зірнуў у бок голасу, і аж затрымцеў ад раптоўнай радасьці.
- Мама! - толькі пасьпеў прамовіць і пабег пад тую яблыньку.
- Вы жывыя і, бачу, здаровыя. Дзякуй Богу! А дзе-ж бацька? - і ён пачаў абдымаць маці.
Бацька сядзеў наводдалі на дошцы, пакладзенай на каменныя апоры. Ад узрушэньня ня здолеў рушыцца да сына. Так і сядзеў, калі да яго падыйшоў Кастусь. Кастусь падхапіў яго пад пахі ды прыўзьняў над зямлёю шэпчучы: «Дзякуй Богу, дзякуй Богу, што мінула вас гэтая ліхаманка. Важна, што жывыя, а па хаце не бядуйце, знойдзем другую. Цяпер у месьце шмат пакінутых кватэраў. Людзі паўцякалі ў чым стаяць. Як я цешуся, што вы жывыя...»
Маці тым часам паднесла сыну сухар з вадою. Гэта тое, чым яны жывуць пасьля пажару. Агонь так хутка ахапіў іх хату, што не прышлося шмат зь яе вынесьці. Ды ня было ў старых сілы выносіць рэчы ці кнігі. Маці колькі кніжак са стала захапіла, якія Кастусь перад арыштам чытаў вечарамі, ды вынесла іх у гарод. Ды яшчэ вынесла мяшэчак сухароў, што трымала на ўсялякі выпадак яшчэ перад вайною, бо людзі ўсё казалі, што вайна не за гарамі. А цяпер тыя сухары, як знаходка, жыцьцё ад голаду ратуюць. Маці пачала апавядаць пра здарэньні апошніх дзён. Кастусь уважліва слухаў і аглядаў навакольле. Бацькі гэтак і засталіся пасьля пажару сядзець на пажарышчы. Куды было дзявацца, калі ўсё скрозь гарэла...
Трымала старых пры сваёй, хоць і спаленай хаце, яшчэ й тое, што можа сын вернецца нейкім цудам і знойдзе іх на гэтым наседжаным месцы. Дзеля таго, што дзень пачаў хіліцца бліжэй вечару, Кастусь наважыўся таксама праседзець тут ноч. Ён выйшаў глянуць на вуліцу. Каля плоту былой сэмінарыі стаяў пакінуты грузавічок. Прайшоўшы каля яго, Кастусь заўважыў, што на ягонай плятформе ляжала адарваная нага ў жаночай панчосе. Пад нагамі валяліся скруткі тэлефоннага дроту, а між імі абарваныя з слупоў электрычныя правады. Хадзіць было небясьпечна, каб не наступіць на нешта небясьпечнае. Пасьля кароткай праходкі, Кастусь вярнуўся да бацькоў.
Тым часам сонца пачынала садзіцца. Трэба было думаць пра начлег. Маці расклала на зямлі сухую траву ды заслала яе прасьціною. На такім прымітыўным пасланьні ўсе разам леглі адпачываць. Маці яшчэ доўга расказвала Кастусю пра падзеі апошніх дзён. Яна расказала пра тое, як нямецкія матацыклісты спыніліся на рагу вуліцы й абстрэльвалі адступаючых чырвонаармейцаў па вуліцы Горкага. У колькіх мэтрах ад іх стракаталі кулямёты, праносіліся стрымгалоў машыны з узброенымі ваякамі, ішоў бой, але іх не чапалі. Гэтак і праседзелі, бадай што пад агнём, той дзень і ноч. Пасьля бой заціх, чуліся толькі далёкія адгалоскі гарматных узрываў...
- Трэба шчыра дзякаваць Богу, што ўратаваў вас ад няшчасьця, - сказаў Кастусь. Яго перамагаў сон. Усе заціхла...
На золаку Кастусь прачнуўся. Птушынае рознагалосьсе поўніла навакольле. Ён ляжаў і думаў пра свой лёс, пра сьвет, пра жыцьцё. Думаў і пра свае кнігі. Ён іх марудна зьбіраў, ратаваў ад зьнішчэньня, а цяпер усё загінула ў вагні. А былі-ж гэта й «Гісторыя беларускага мастацтва» Шчакаціхіна й акадэмічныя выданьні М.Багдановіча, А.Гаруна, выданьні Інстытуту Беларускай Культуры. Былі творы беларускіх дзеячоў часоў адноснага лібэралізму, калі яшчэ можна было выдаць сёе-тое навуковае без аглядкі на ідэялёгію. Там былі, бадай што ўсе творы ранейшых маладнякоўцаў ды ўзвышэнцаў. Былі рэдкія рукапісы неапублікаваных ды забароненых твораў... Агонь зьнішчыў усё... Але зь лёсам трэба пагадзіцца. Трэба неяк пачынаць жыцьцё спачатку...
З гэтымі думкамі Кастусь падняўся, за ім усталі бацькі. Гэтак ажыла разбураная пажарам мясьціна й пачаліся звычайныя дзённыя турботы. Маці расклала агонь і між двума каменьнямі на жэрдцы павесіла імбрычак з вадой, каб заварыць гарбаты. Бацька тупаў больш для фатыгі каля сухароў. Неўзабаве сямейка пачала сьнедаць. Гаркавая гарбата ды сухары выдаваліся вялікім прысмакам. Наступіла летняя раніца. Паказаліся людзі. Адны шукалі сваіх родных, іншыя ішлі на пошукі чагось пажыўнага. Ля Кастуся спыніўся чалавек з партфэлям. Ён выглядаў разгубленым і галодным. Яго запрасілі на гарбату. Незнаёмы з радасьцю прыняў прапанову. Ён жадліва паглынаў запіваны гарбатай сухар і апавядаў, што ён уцёк з свайго навукова-дасьледчага Інстытуту ў часе бамбардыроўкі места й з тога часу блукаў за местам. Пасьпеў захапіць толькі сваю працу ў партфэлі, і ад тога часу ня быў дома. Ня ведае, ці стаіць той дом, дзе ён жыў на прывакзальнай вуліцы. Людзі казалі, што ўвесь той раён згарэў. Расказаў ён Кастусю, што немцы ўсіх дарослых мужчын зьбіраюць на полі каля Драздоў. У месьце расклеяны абвесткі, што мужчыны ад шаснаццаці гадоў і да 60-летняга веку мусяць ісьці да тога месца. Хто ўхіліцца, таму пагражае сьмерць. Такі загад ваеннае камэндантуры.
- Выглядае, што й мне прыйдзецца ісьці, калі такі загад выдалі, - сказаў Кастусь. - Баюся толькі аднаго, каб не пагналі тых людзей у Нямеччыну, як палонных.
- Як-бы там ня было, але калі загад такі выдалі, значыць трэба ісьці, пакуль ліха перамелецца, - сказала маці, шкадуючы сына.
Счакаўшы, Кастусь схадзіў на рог вуліцы Максіма Горкага й сам прачытаў той загад. Загад выдаваўся вельмі суровым: за непадначаленьне адна толькі кара - сьмерць. «Трэба йсьці, іншага выхаду няма. Нельга адразу быць непаслухмяным, бо з вайсковаю ўладаю жартаваць цяжка», - наважыўся Кастусь ды вярнуўся да бацькоў. Яму было шкода іх, бо ня мелі кватэры, а дапамагчы ім ня было калі. Ён ня ведаў калі вернецца назад, можа гэта й зацягнуцца. Прыдзецца ім самым даваць сабе рады ды шукаць лепшы прытулак. Кастусь абняў маці й пацалаваў яе ў мокры твар.
- Ня доўга цешылася, бо кароткім выпала нашае спатканьне, - сказала маці. - Ну, але дапамажы Божа, каб усё было добра. Каб вярнуўся бяз шкоды. Маці Божая, абараняй майго сына!
І яна ізноў прыціснула да грудзей сына й пацалавала. Бацька наводалі сядзеў панурым. Кастусь разчулена разьвітаўся зь ім і пайшоў на вуліцу. За ім засталіся пагляды заплаканых вачэй бацькоў.
Ня доўга Кастусю прышлося быць вольным чалавекам. На былой Аляксандроўскай вулцы немцы ўжо гналі вялікую калёну такіх зьбіраных з усіх куткоў места мужчын. Яшчэ здалёку нямецкі канваер даў знак Кастусю, каб далучаўся да калёны. Калёна рухалася хутка, але гэта не перашкаджала немцам бясконца гарлапаніць: «Шнэль, шнэль, шнэль!» Людзі й бяз гэтага ледзь ні беглі, бо канваеры паслугоўваліся ўжываньнем прыкладаў сваіх стрэльбаў...
Якое-ж было зьдзіўленьне, калі людзей праз Пярэспу па дарозе ў Дразды падвялі да нізкага рэчышча Сьвіслачы, дзе ў вялікай, як вокам сягнуць лукавіне, на мокрым сподзе сядзелі й ляжалі ўжо тысячы такіх, як яны людзей. Загналі й іх у гэтую масу. Людзі ляжалі хто на чым. Адны прымайстраваліся на коўдрах або нечым іншым, але большасьць сядзела на зямлі ў тым, у чым яны трапілі сюды. Відаць, найгорш прыходзілася людзям ноччу на гэтым балотным тарфяным полі. Аднак, больш уражала тое, што большыня людзей была галодная. Людзей сабралі сюды, але есьці не даюць. Некаторыя прынесьлі ежу з дому, але большасьць аб гэтым не падумала. Нятутэйшым было найгорш, ім ня было ніякае дапамогі. Іншым сваякі прыносілі ежу, але знайсьці свайго чалавека ў такім натоўпе ня было так проста. Трэба было выгукваць прозьвішча іншы раз даволі доўга.
Гэтак здарылася й з маці Кастуся. Ён даведаўся толькі праз гадзіну або дзьве, што ягонае прозьвішча дзесьці выгукаецца. Адшукаў маці зь цяжкасьцю, бо гэта было ня так проста ў такім скапленьні людзей. Маці прынесла збанок зупы й хлеба. Яны ўселіся на грудок, і Кастусь пачаў сілкавацца. Хутка маці трэба было вяртацца дамоў, і ці хочаш, ці ня хочаш, прышлося разьвітацца.
Па некім часе Кастусь прайшоўся праз усю даўжыню тае лугавіны й апынуўся ля ракі. Ніжэй плыла тая самая рака, якую ён любіў зь дзяцінства. Па той бок ракі хадзілі канваеры, пільнуючы інтэрнаваных. Але на гэтым беразе некалькі асоб плюхалася ў вадзе на жоўтым чыстым жвіры. Канваеры, здавалася, не зьвярталі на іх увагі. Кастусь таксама наважыўся апусьціцца ў воду. Нейкі мужчына, відаць, задалёка забрыў на той бок ракі, і канваер выстраліў па ім. Зірнуўшы на канваера, Кастусь хуценька вылез на бераг ды падаўся ад тога небясьпечнага месца. «Ліха ведае, што можа прыйсьці ў голаў таго канваера. Проста можа захацецца паказаць сябе гаспадаром-пераможцам і даць волю свайму жаданьню забіць нейкага «унтэрмэнша». Лепш далей ад бяды. Беражонага Бог беражэ!» - думаў Кастусь...
Вярнуўся на тое самае месца, дзе праседзеў ноч і раніцу. Недалёчка гурт людзей слухалі чалавека, які даводзіў, што нацыянал-сацыялізм - найноўшая й самая прагрэсыўная партыя ў сьвеце. Яна прапагуе справядлівасьць у Эўропе ды хоча пакласьці канец панаваньню плютакратаў і бальшавікоў. Канец бальшавізму ўжо відавочны...
Кастусь глянуў у твар прапаведніку новае ідэялёгіі, і аж зьбянтэжыўся. Ён адразу пазнаў тога самага «таварышча» Вечара, які згуляў ролю правакатара яшчэ ў канцы трыццатых гадоў. Гэта тады Вечар быў перакінуты ГПУ з Бабруйска ў Менск студэнтам Беларускага Пэдагагічнага тэхнікума, дзе ён выдаваў сябе за прыхільніка апазыцыйных групаў, уваходзіў у давер студэнцкай моладзі, каб вынюхваць іх думкі ды даносіць у ўстанову з трох літараў. Гэта ён прычыніўся да пазьнейшага арышту й выгнаньня Кастуся. Пазьней ён працаваў у Беларускім Унівэрсытэце, дзе выконваў сваю каінаву работу да самай вайны. А цяпер ён выступае прапагандыстам новай ідэялёгіі. Ёсьць-жа на сьвеце такія шэльмы й нягоднікі... І Кастусь пастанавіў трымацца далей ад такіх Хрыстапрадаўцаў...
Адышоўшыся далей, Кастусь усеўся сярод мірнае групоўкі людзей і моўчкі наглядаў навакольле. Зусім нечакана зьявіўся малады немец у чорнай форме з рэвальвэрам на баку. Гаварыў ён крыху па-расейску. Спыніўшыся недалёка ад Кастуся, ён пачаў расказваць аб прывабнасьцях жыцьця пасьля нямецкае перамогі. Гутарка яго была зласьліва-нахабнаю. Потым ён дастаў наган і прыўзьняў яго высока над галавой, а затым хуценька апусьціў яго й выстраліў наўздагад у натоўп людзей... Безадказнасьць за жыцьцё людзей была відавочнаю... Адважны ваяка пайшоў... Людзі акружылі маладога чалавека з прабітаю нагою. Ніжэй калена цякла стужка крыві. Нехта перавязаў рану хустачкай. Ні бінту, ні ёду тут ня было. Прышлося раненаму аддацца на волю лёсу...
«Гадкі чалавек, - падумаў Кастусь і пайшоў бліжэй да выхаднай брамы. - Дабра тут не дачакаешся. Трэба прыгледзіцца, ці няма якога ратунку з гэтага хаосу». Падыйсьці да брамы было ня лёгка. Сотні людзей ціснуліся да выхаду... А там, на драўляным узвышэньні немец ломанай расейскай гаворкаю выкрыкваў:
- Каторі тут немці, будіт выходзіл вперёд. Немці, каторі немці, на свобода...
Кастусь зразумеў, што гэта выпускаюць людзей нямецкага паходжаньня. Аднак такіх было мала... Некаторых Кастусь пазнаў. Ніколі ня думаў, што яны немцы. Выглядалі яны тут такімі-ж абдзёртымі й жалю годнымі, як і ўсе іншыя.
Кастусь абіваўся каля брамы мусіць з гадзіну. Ажно чуе, што выклікаюць ізноў кагосьці. Ён прыслухаўся. Выклікалі вадаправодчыкаў. Ён ужо раней заўважыў, што праверка павярхоўная. Адважыўся назвацца вадаправодчыкам. «Абы выбрацца адсюль. А калі прыдзецца працаваць вадаправодчыкам, буду працаваць і ад іншых вучыцца». А немец усё выкрыкваў:
- Каторі труба чыніль, будзіт выходзіль. Каторі труба чініль, ідзі тут...
Аднак, выходзіла мала. Відаць, ня было тут вадаправодчыкаў. Кастусь дайшоў да брамы й назваўся. Яго прапусьцілі за браму. На полі за брамаю можа з дзесятак «спэцыялістаў» таўкліся ў чаканьні. Канваер у чорнай форме адвёў усіх у бок і пачаў правяраць дакуманты. Кастусь меў толькі вайсковы білет, бо пашпарт забралі пры арышце. У ім чорным па белым у графе аб прафэсіі было напісана: навуковы работнік. Кастусь баяўся, што выявіцца хлусьня. Але немец ня вельмі ўчытваўся. Зірнуўшы на дакумант, ён хутка вяртаў яго собсьніку. Затым паставіўшы ўсіх у шарэнгу, загадаў ісьці ў бок места. Усе рушылі ўперад. Праз колькі часу агледзеліся, што іх ніхто не праводзіць. Ступілі яшчэ колькі крокаў калёнаю, а затым рассыпаліся, і кожны пайшоў сваёй дарогай дамоў.
О, як прыемна было Кастусю ізноў адчуць сябе вольным. Ён ішоў Пярэсьпінскай вулкай у места й нібыта чымсьці ганарыўся. Чым, ён і сам ня ведаў. Адчуваў сябе нібы прывілігаваным... Жыхары Пярэспы выглядалі з-за весьніцаў сваіх домікаў і пыталіся, ці ўжо выпускаюць інтэрнаваных. Кастусь казаў, што толькі спэцыялістаў... А рэшта яшчэ за агарожаю... Кастуся бязьмежна радавала адчуваньне волі й жыцьця наогул. Моцна пахла цьвітучым язьмінам. Вочы ўбіралі рознакаляровыя фарбы кветак. Навокал усё выдавалася такім звычайным і штодзённым. Малыя дзеці безтурботна гулялі на вуліцах. «Трэба жыць, ізноў змагацца трэба за лепшую долю народу, за тыя ідэялы, якімі значылася ягонае маладое жыцьцё на пачатку жыцьцёвай дарогі», - думаў Кастусь, ідучы дахаты. А хаты ў яго цяпер ня было. «Ды дарма, што няма дзе жыць, але ёсьць ідэя. Можа цяпер удасца аднавіць Беларусь ды здабыць ёй дзяржаўнасьць», - разважаў Кастусь падыходзячы да свайго пажарышча. Бацькі чакалі яго кожную хвіліну, бо разьнесьліся чуткі, што немцы пачалі звальняць людзей ды адсылаць іх дамоў.
Радасьці не было канца, хоць і прыходзілася начаваць пад голым небам. Радасьць напаўняла сэрцы й Кастуся й ягоных бацькоў...
Калі раніцай наступнага дня Кастусь пайшоў у места шукаць кватэру, ягоную ўвагу прыцягнулі расклееныя на сьценах ды слупох адозвы. Гэта гарадзкі камісар паведамляў, што ўсе жыды бяз вынятку павінны да пэўнага дня перасяліцца ў вызначанае для іх месца. Апісвалася дакладнае вызначэньне таго раёну й папяраджалася, што калі хто ў вызначаны час не пераселіцца, будзе расстраляны.
- Вось яно, пачынаецца фашыстоўскі парадак, - падумаў Кастусь. Праўда, ён і раней чуў, што ў акупаванай Польшчы існуюць «гэто», куды перасяляюць польскіх жыдоў, а заадно звозяць іх туды й зь Нямеччыны ды іншых акупаваных земляў. Але канкрэтная праява антысэміцкае палітыкі на беларускай зямлі скаланула яго. Ягоную душу нібыта пакарабаціла. Век свой ён пражыў побач з рознымі людзьмі, былі ў яго сябрамі й жыды, але ён ніколі ня меў на іх ніякага жалю. А цяпер іх вылучаюць, каб пасьля магчыма й горшае зь імі зрабіць. Ён ня мог зьмірыцца з такой крыўдай. Кастусь прыгадаў Зьмітрака Бядулю й усё тое добрае, што ён зрабіў для беларускае літаратуры.
У будынку гарадзкой Управы яму сказалі, што можа займаць абы-якую пакінутую камісарамі кватэру ў месьце. На Камсамольскай вуліцы Кастусь у глыбіні двара ўбачыў духпавярховы дом. Дом здаўся пакінутым. Падыйшоўшы да яго, убачыў, што ўнізе жывуць людзі. Гэта была сям'я дворніка. Той сказаў, што сям'я камісара выехала й кватэра пустуе, штопраўда людзі пасьпелі ўжо яе абабраць. Засталіся толькі ложкі. Кастусь неадкладна заняў гэтую кватэру, зарэгістраваў яе ў Управе ды падаўся па бацькоў. У канцы таго-ж дня Кастусь са сваімі старымі як-бы спраўляў уводзіны. Усе неяк утульна разьмясьціліся. Маці з бацькам узялі сабе пакоік з грубкаю, каб было цяплей, калі настануць маразы. А Кастусь пасяліўся ў вялікім праходным пакоі, дзе адразу старанна пачаў меркаваць, дзе знайсьці месца на кніжныя паліцы... Разгледзіўшыся, пайшоў на места паглядзець, што творыцца. А рабілася там нябылое: усе цягнулі сабе дамоў усё, што трапляла пад рукі. У Менску адбываўся самы вялікі ў гісторыі рабунак. Дзеці й жанчыны бралі пераважна ежу з разбураных складаў. Старэйшыя - мужчыны несьлі на плячох поўныя мяхі вопраткі, скруткі паркалю ды іншае дабро. Спрытнейшыя ваколічныя сяляне прыяжджалі падводамі й вязьлі ў вёскі розныя гандлёвыя тавары. Вазы аж ламаліся ад дабра. У дзе-якія павозкі былі запрэжаныя па двое-трое коней. Гэтак людзі, дабраўшыся да дармовае здабычы, давалі волю сваім прымітыўным ухілам. Да самага цямна бралі й цягнулі ўсё... Кастусь глядзеў на гэта й думаў горкую думу пра свой народ... Нейкі чалавек вынес з дому вялікую скрыню й тут-жа на вуліцы разьбіў яе. Разчараваўся, калі пабачыў, што ў ёй былі кнігі. Плюнуў і пакінуў іх ляжаць на вуліцы. Ніхто да тых кніжак не падыходзіў. Кастусь пастанавіў падабраць некаторыя кнігі, каб дарэмна ня гінулі. Наклаўшы нейкім пакінуты мех, пацягнуў іх праз вуліцы ў свой новы дом. Кнігі аказаліся з галіны зусім блізкай да Кастусёвых інтарэсаў, - зь гісторыі сусьветнага мастацтва. Кастусь вельмі ўсьцешыўся выпадковай знаходкай...
Гэтак пачалося ўстаткаванье жыльля на новым месцы. Кожны дзень Кастусь здабываў колькі нікому не патрэбных кніжак. Неўзабаве ўся правая сьцяна з вокнамі на панадворак была занята паліцамі з кнігамі. Яны ляжалі й на стале, і на крэсьле, і на шафе. А калі разьбіралі пакінутую на волю лёсу бібліятэку работнікаў мэдыцыны, Кастусь наняў нават падводчыка прывезьці цэлы грус кніжак, каб ня даць ім загінуць. Ізноў цешыўся сваёй бібліятэкай Кастусь і пачуваў сябе ачунялым пасьля апошніх перажываньняў.
На працу Кастусь уладкаваўся ў беларускую газэту, якая пачала выдавацца ў Менску. Ён пісаў у газэту нарысы пра культурнае жыцьцё: тэатральныя паказы Менскага тэатру ды мастацкія выстаўкі, якія пачалі паступова ладзіцца ў беларускай сталіцы. Напісаў колькі нарысаў зь гісторыі Вялікага Княства Літоўскага й ягоных дзяржаўных мужоў, як Л.Сапега, які быў выдатным сынам нашага народу. Найбольш цікавілі Кастуся старонкі беларускага народнага мастацва, як Слуцкія паясы ці народныя ўзоры арнамэнту. Багата пісаў Кастусь і пра гісторыю беларускага тэатру, разьвіцьці беларускай драмы. Праўда, немцы хутка забаранілі пісаць пра Янку Купалу, бо ён быў па тым баку фронту. Тое-ж здарылася й зь Якубам Коласам. К.Каліноўскі трапіў у няласку дзеля таго, што быў правадыром паўстаньня... Падрыхтаваная ўжо да апошняй рэпэтыцыі п'еса Міровіча «Кастусь Каліноўскі» была забароненая нямецкай цэнзурай. Усе высілкі й выдаткі на гэтую пастаноўку пайшлі марна. Таксама не дазвалялася выдаваць беларускія кніжкі. Прапанавалі з гэтым пачакаць. З вышэйшым школьніцтвам былі таксама свае праблемы. Нельга было слухаць радыё, - гэта засьцярога быццам ад бальшавіцкае прапаганды. Уначы не дазвалялася выходзіць на вуліцу без адмысловых пропускаў. Не заўсёды дапамагаў і пропуск...
Аднойчы Кастусь разьвітаўся зь дзяўчынай пасьля камэнданцкай гадзіны. Нямецкі патруль стрэліў каля самага вуха Кастуся, дарма, што ён пераконваў яго, што мае пропуск на права хадзіць пазьней. Нахабству немцаў ня было межаў ні ў установах, ні на людзях...
На чале аддзелаў у гарадзкой Управе працавалі беларусы. Але немцы мелі верх. Неяк вышэйшы нямецкі начальнік выклікаў дырэктара адзьдзелу мастацтваў і тэатру спадара Ільінскага. Нечым не спадабаўся ён немцу. Можа быў занадта самастойным. Разюшаны немец перадаў яго ў нямецкую паліцыю бясьпекі й адтуль ён ужо, відаць, ня выйшаў. Больш пра Ільінскага ня было чуваць, кануў у вечнасьць. Цікава, што ніхто не адважыўся й пікнуць у абарону забранага. Забралі, скажам, ксяндза Гадлеўскага... Ізноў маўчаньне. Усё гэта вымоўна нагадвала забіраньне ў лёхі НКВД перад вайною. Абсалютнае маўчаньне... Так можа быць толькі тады, калі народ пазбаўлены хоць-якога голасу ці права на сваю абарону.
Кастусь усё больш і больш праймаўся нянавісьцю да фашысцкага ладу, але маўчаў, бо ведаў, што пугай абуха не пераб'еш. А жыць неяк трэба. Даволі нацярпеўся за савецкім ладам. Ад кулі ўдалося ўцячы толькі выпадкам, дзякуючы таму, што пачалася вайна. «Жыві й аглядайся, бо гэтую навуку трэба памятаць, - разважаў Кастусь. - Часы бунту даўно мінуліся, навучыўся цярпець... Дык цярпі й спадзявайся на лепшае». І Кастусь цярпеў ды аглядаўся...
Тым часам у месьце пачыналася падпольная праца. Да яе тайна далучыўся й працаўнік рэдакцыі - Матусэвіч. Перад тым, як зьнікнуць, выказаўся Кастусю, што трэба йсьці ў лес. Кастусь адказаў, што няма ў тым ніякага выйгрышу. А сам падумаў: «Толькі што вырваўся зь пятлі, якая пагражала сьмерцю, чаму маю йсьці назад на спатканьне з тою-ж пятлёю... Гэта было-б падобным на дабраахвотнае зашморгваньне тае пятлі на сваёй шыі. Не, браце, дзякую за такую ідэю... Лепш пачакаю, можа палепшыцца, чымся йсьці да тых нелюдзяў...»
Чалавек заўсёды жыве надзеямі на лепшае. Жыў імі й Кастусь. У Менску хутка разгарнула сваю дзейнасьць адзіная дазволеная арганізацыя дабрадзейнасьці. На чале яе стаў лекар з Прагі-Чэскай Іван Ермачэнка. Зусім не абазнаны зь гісторыяй Беларусі й яе культурай, Ермачэнка рабіў уражаньне выпадковае асобы ў беларускім руху. Заміж выкарыстоўваньня магчымасьцяў працы для адраджэньня Беларусі, ён больш дбаў аб асабістым дабры й дабрабыце тых людзей, якіх настаўляў зь ліку сваіх родзічаў на розныя пасады. Задуманая ўстанова памагаць народу ў цяжкія гады ваеннага ліхалецьця, яна давала мала карысьці. На мясцох гэтая арганізацыя ператварылася ў дапаможную ўстанову, ня толькі для беларускага народу, але й для немцаў. Мянчане вельмі хутка расчараваліся ў гэтай установе й мала зьвярталі на яе ўвагі. А культурнікам няраз даводзілася спрачацца з гэтай установай па пытаньнях дапамогі працаўніком. Кастусь ніколі туды не хадзіў. Пазьбягаў яе і ў сваёй журналістычнай дзейнасьці.
Былі, праўда, людзі вельмі патрыятычнага складу з тых, каго прысылалі на працу ў Беларусь. Ужо зь першых дзён вылучаўся доктар Чарняўскі, які прыехаў на бацькаўшчыну з дэвізам «Жыве Беларусь!» і ўсюды, дзе мог, яго прапагандаваў. У мянчукоў, што ня звыклі да такога віншаваньня, ён часам выклікаў зьдзіўленьне. Аднак сваімі паводзінамі й верай у адраджэньне Беларусі будзіў давер і пашану. Людзі пачыналі задумвацца аб лёсе сваёй бацькаўшчыны... А доктар Чарняўскі спалучаў сваю мэдычную дапамогу зь дзейнасьцю на карысьць адраджэньня Беларусі.
Менскую беларускую газэту рэдагаваў У.Казлоўскі. Быў гэта даволі здольны чалавек, пісаў нават не благія вершы ў Заходняй Беларусі. У Менску ён пісаў рэдакцыйныя артыкулы ў газэту. Відаць, дзеля гэтага ён стаў на прымеце падпольшчыкаў. Загінуў Казлоўскі ад рукі супрацоўніка беларускае газэты Матусэвіча... Казлоўскі пакінуў па сабе добрую памяць у рэдакцыі тым, што насіў матэрыялы газэты ў Генэральны Камісарыят на цэнзуру да ўпаўнаважанага для гэтых спраў немца - Сівіцы. Маючы да сябе давер, ён рэфэраваў пра зьмест чарговага нумару й лёгка здабываў дазвол на друк. Гэтым палягчалася праца рэдакцыі й фактычнаму рэдактару ня трэба было марнаваць час на атрыманьне цэнзурнага дазволу. Ён канцэнтраваў сваю ўвагу на мове, стылістыцы ды падборы адпаведных матэрыялаў. Гэтак агульнымі высілкамі рабілася справа прабуджэньня нацыянальнай сьвядомасьці.
Бацька на новым месцы ўсё хварэў і ніяк ня мог ачуняць. Зусім аслабеў і ўжо амаль не падымаўся з ложка. Маці даглядала яго, рабіла спробы пацешыць яго тым, што ня так ужо й блага пры немцах. А ён ня мог ніяк зьмірыцца з новаю акупацыяй Беларусі. Неяк выпаў дзень, калі ён пачуў у сабе даволі сілаў, каб апрануцца ды выйсьці пасядзець на лаўцы ў сквэрыку. Сядзеў ён і аб нечым думаў. Вочы ягоныя сьвяціліся вялікім сумам. Магчыма ён адчуваў свае апошнія дні на гэтым, такім бязрадасным сьвеце. Праўда, птушкі паранейшаму сьпявалі на дрэвах. Зыркімі фарбамі сьвяціліся краскі на клумбах сквэрыку, але парадзеў натоўп людзей. Бывала тут суцэльнай сьцяной мітусіўся менскі мешчанін. Цяпер толькі невялічкая купка людзей праходзіла па сквэрыку ля Пляцу волі, і толькі лічаныя асобы сядзелі на лаўках. Неўзабаве старому надакучыла на гэтым месцы й ён пасунуўся дамоў. Адразу-ж зьлег і ўжо колькі дзён не ўставаў з ложка. Захварэў яшчэ горш. Што маці ні рабіла, каб вылечыць, - нічога не дапамагала. Прыходзіла лекарка, аглядала, але памагчы рашуча не магла. Відаць ня было адпаведных лекаў. Неяк апоўдні памёр бацька на руках сваёй жонкі. Маці сама-ж яго памыла, апранула як належыць, атрымала даведку аб сьмерці ад лекаркі ды на другі дзень старога пахавалі на Кальварыі. Драўляны крыж нагадваў, што пахаваны раб Божы Ільля, народжаны ў 1876 годзе й памёр у 1941.
Яшчэ больш самотным зрабіўся Кастусь пасьля сьмерці бацькі. Адзіная маці й была ўсімі ягонымі родзічамі ў Менску. Ня маючы жонкі, ён яшчэ больш аддаваўся творчай працы. А нацыянальна-культурная праца ў Менску ў тым часе аж кіпела. Як грыбы зьяўляліся пачатковыя школы ўва ўсіх раёнах Менску. Усюды адзінай мовай навучаньня была беларуская мова. Аддзел Асьветы Менскае ўправы падрыхтаваў колькі падручнікаў на беларускай мове й выдаў новы правапіс, падрыхтаваны Антонам Лёсікам. Мастакі ўзяліся за маляваньне беларускіх краявідаў. Тэатр актыўна ўлучыўся ў стваральную працу й падрыхтаваў колькі беларускіх паказаў драмы ды опэры. Кожнага вечару на паказах у тэатры было многа народу. Неяк у летні дзень памешканьне тэатру было адведзена збору беларускае моладзі, паказваўся новы спэктакль. Раптам у глядзельнай залі ўзрываецца міна. Падпольшчыкі прыстасавалі міну да самае ўрачыстасьці. Некалькі маладых энтузіястаў было забіта, параненых было больш...
Кастуся ня было дома. Як толькі даведалася маці пра тую непрыемную навіну адразу, захвалявалася. Яна ведала, што ён няраз праводзіць багата часу ў тэатры. Тым больш, што ўваход для яго быў вольным, як для журналіста. Нямала вечароў ён прабываў на паказах Беларускае Мэльпамэны. Некаторыя паказы ён глядзеў некалькі разоў, кожны раз знаходзячы ў іх новыя адценьні сэнсу й новыя адмены мастацкае характарыстыкі. «Затонуты звон» Гаўптмана ён глядзеў ня менш за 20 разоў і кожны раз яго захаплялі ўсё новыя й новыя выявы філязофскае думкі ды багацьце вобразнага зьместу. Аб усім бачаным ён звычайна дзяліўся з маці. А цяпер, калі багіню тэатра апырскалі крывёю, маці затурбавалася. Напэўна ён там, дзе была такая ўрачыстасьць. Яна доўга стаяла на рагу вуліцы, спатыкаючы тых, хто бег з тэатру. Пазьней яна кінулася зь іншымі шукаць свайго сына. Але яго нідзе ня было... Зусім зьбілася зь сілаў. Ледзь дабрыла дадому. А на рагу вуліцы знаёмая дзяўчына паведаміла Кастуся пра выбух ў тэатры й што маці яго шукае. Ён дабег да брамы й тут убачыў сваю маці...
У наступныя месяцы тэрор супраць беларусаў пашырыўся. Неўзабаве быў забіты старшыня места, старэйшы беларускі дзеяч яшчэ з нашаніўскае пары, прафэсар Іваноўскі. Ён ехаў з рамізьнікам па Нямігскай вуліцы й быў пераняты падарожнікамі на іншым возе. Яны застрэлілі Іваноўскага. Сьмерць прыйшла адразу.
Праз нейкі час у цэнтры Менску былі забітыя старшыня раённай Управы Рабушка й ягоны памагаты... Беларусы апынуліся між молатам і кавадлам. З аднаго боку немцы ды іншыя прышэльцы ціснулі, як мага часта бяз дай прычыны, а з другога боку сталінскія тэрарысты забівалі беларускіх актывістаў, як супрацоўнікаў немцаў. А польскія «ваякі» даносамі на беларусаў у нямецкую паліцыю, нішчылі інтэлігенцыю. Беларусам даводзілася адбівацца аж з трох бакоў і не абы ад якіх ворагаў. Немцы прывезьлі ў Менск сваю вялікую дасканалую паліцыйную машыну пакараньня. А сталінскія падпольшчыкі карысталіся дапамогай былых таўкачоў бэрыяўскага апарату. Аднак, нягледзячы на гэткі бязьлітасны прасьлед з усіх бакоў, беларуская культурна-будаўнічая праца гэтых гадоў была дзівагоднай. Беларуская прэса, школы, мастацтва, тэатр ды дабрадзейнасьць ува ўсіх куткох Беларусі, дзе была цывільная ўлада, квітнелі ды множыліся. Нават на вёсках, дзе немцы няраз па правакатарскіх даносах савецкіх «мсьціўцаў» палілі ды забівалі нявінных людзей, жыцьцё йшло сваім адвечным шляхам. Голаду ня было, бо хлеба хапала і для сябе і для партызанаў і нават на пастаўкі для немцаў. Хапала й самагонкі...
На рынках у Менску можна было купіць усё: і хлеба, і сала, і самагонкі. Праўда, цэны былі немаверна высокія, але людзі неяк лёгка выкручваліся. Горш было для інтэлігенцыі, але й яна давала сабе рады. Спэкуляцыя цьвіла вясновым цьветам. А гэта-ж была татальная, бязьлітасная й сьмяротная вайна. Людзі спадзяваліся, што некалі можа быць лепш... Гэтымі надзеямі й жыў тады чалавек таптанага чужынцамі Краю.
Кастусь, назіраючы актывізацыю рыначнай вымены, думаў аб бясспрэчнай перавазе прыватнай гаспадаркі над калгаснай. У часе ваеннага, страшнага часу, селянін вязе ў места на рынак поўныя вазы рознай усячыны. Сяляне ратавалі ад галоднай сьмерці тысячы мянчанаў ды іншых местачкоўцаў...
Бачыў Кастусь, як Менск паступова напаўняўся шукачамі выгодных пасадаў. Беларускі Варшаўскі камітэт, як і Бэрлінскі, слалі ў Менск шмат пратэндэнтаў на высокія пасады, калі гэтыя людзі выдавалі сябе за беларусаў. Зразумела, што разам з добрым, сьведамым элемэнтам, кінуліся сюды й розныя прайдзісьветы, а нават скрытыя ворагі беларушчыны. Беларусамі яны называліся, бо гэта давала нагоду заняць выгаднае месца ў новай адміністрацыі. Калі адзін уладкоўваўся, цягнуў ён за сабою цэлую чараду іншых, якія зь беларусамі ня мелі ніякіх дачыненьняў. Выглядала, што толькі цяпер яны ўсьведаміліся ды жадаюць дабра свайму народу. Многія зь іх ня ведалі беларускае мовы. Іх маніла пэрспэктыва заняцьця рэпрэзэнтатыўных пасадаў. А дзе-каторыя зь іх марылі аб магчымым міністэрскім партфэлі. Такім выдаваўся й кіраўнік Беларускае Самапомачы... Неабазнанасьць у беларускіх справах у гэтых людзей выяўлялася на кожным кроку... Гэта было відаць асабліва выразна работнікам беларускага друку. Колькі сутычак з рознымі хапунамі навялі журналістаў на думку вывесьці іх на чыстую ваду. Пастанавілі скарыстаць тэатральныя сродкі...
Перш трэба прыгадаць тое, што драматургія Франьцішка Аляхновіча пабудаваная на прынцыпах заходняэўрапэйскай камэрцыйнай драмы, на зацікаўленьні гледача цікавай інтрыгай, сцэнічнымі прыёмамі, дасканалым веданьнем вымогаў масавага гледача, спалучэньнем драмы зь песьнямі й танцамі, элемэнтамі апэрэты, прыцягнула ўвагу беларускага Менскага тэатру. Аляхновічава п'еса ў трох дзеях «На Антокалі» была пабудавана на зразумелым кожнаму мянчаніну імкненьні да сямейнага шчасьця, жыцьцёвага спакою ды забясьпечаньня дабрабыту. Спакушаны марай атрымаць спадчыну з Амэрыкі ў амэрыканскіх далярах, паштовы чыноўнік Ігнат Радзівіловіч адважваецца прасіць рукі маладой віленчанкі Зоські Сьліжык, дачкі майстра на Антокалі. Захопленая ідэяй мільёнаў, лёгкадумная Зоська адмаўляе закаханаму ў яе Юзіку й пераконвае яго, што там, дзе няма грошаў, каханьне хутка зьнікае... А калі мары Радзівіловіча не спраўдзіліся, ён ня здольны да хоць якога змаганьня. Слабаваты, затуканы сваім начальствам, мяккі характарам і добры па нораву, калі на яго нападаюць, што выйшла «ня тая лінія», ён вызнае сябе вінаватым. У ягоных словах-сьлёзах чуецца крык набалелай душы. Бацька Зоські Вінцэнт Сьліжык і ягоная жонка Міхаліна - людзі места. Ён любіць выпіць, яна - пагаманіць з суседкамі. Але яны шануюць працоўнага чалавека. Міхаліна згаджаецца выдаць Зоську за чыноўніка, каб тая валодала мільёнамі. У п'есе выводзяцца яшчэ іншыя характары, гэтак зразумелыя менскаму гледачу, як гуляка-рэпарцёр Пяровіч, дабрадзейны купец Арон, язычлівая Мацеіха, колькі жабракоў і іншых сакавіта змалёваных асобаў. Мяшчанскае жыцьцё паказана было ўва ўсёй сваёй праўдзівасьці, дарма што не бяз апэрэтачнай лёгкасьці й без псыхалягічнага заглыбленьня. Жывая сочная мова й зьмястоўны гумар п'есы прыйшоўся да смаку менскага гледача. У сэзоне 1941-1942 гадоў паказ спэктакля «На Антокалі» быў дапоўнены паказам вясёлае бытавое камэдыі Ф.Аляхновіча «Шчасьлівы муж».
Ведаючы посьпех Аляхновічавых п'есаў, дырэктар тэатру станоўча паставіўся да прапановы рэдакцыі «Беларускай газэты» паказаць п'есу таго-ж аўтара «Пан Міністар». Напісаная яшчэ ў сярэдзіне дваццатых гадоў у Вільні, камэдыя насіла характар сатыры ў адрас усіх прэтэндэнтаў на пасаду беларускага міністра. Падказаная жывымі фактамі з жыцьця беларускае Вільні ў дваццатых гадох, п'еса «Пан Міністар», як ні трэба лепш цэліла свае стрэлы ў сучасных падобных пратэндэнтаў. Характары й іх паводзіны на сцэне змушалі менскага гледача згадваць рэальных асобаў на менскім гарызоньце ды шчыра сьмяяцца зь іх камэдыйнасьці. Гледачу было асабліва пацешна пазнаваць у пэрсанажах сатыры некаторых палітычных дзеячоў тых ваенных гадоў...
Кастусь няраз у часе спэктаклю наглядаў за тым, якое ўражаньне робіць паказ «Пана Міністра» на гледачоў. Ён шчыра цешыўся, што ў такі жахлівы ваенны час мянчанін знаходзіць задавальненьне й як-бы прадуху ад усіх нягодаў, што выпалі на ягоную долю...
У Генэральным Камісарыяце Беларусі сярод урадоўцаў панавала нязгода. Прыехалі сюды розныя людзі, якія пераважна шукалі лёгкай нажывы. Было многа балтыйцаў. Яны лічыліся знаўцамі Беларусі й яе народу. Былі яны людзьмі пераважна расейскае арыентацыі. Немцы-балтыйцы Гільдэбрандт ды Шульц занялі высокія пасады. Яны не любілі карэнных немцаў Штэтэра й др. Курца. Быў тут яшчэ й Юрда ды яго хутка выгрызьлі за нейкія правіны. Гэтыя людзі кіравалі культурнымі справамі Беларусі. На пачатку цэнзарам быў Гэрцаг, чалавек вайсковай выпраўкі й энтузіяст розных рамёстваў. Ён хваліў Матусэвіча за артыкул у «Беларускай газэце» пра кавальства. Пазьней замяніў яго Сэпп Сівіца, які таксама стаўся дарадцам у культурных пытаньнях. Сівіца ў свой час скончыў Львоўскі ўнівэрсытэт і добра валодаў польскаю моваю. У Менску Сівіца сачыў за беларускім друкам.
Быў у Камісарыяце яшчэ немец з Латвіі - Штэрнбэрг, які некалі скончыў беларускую гімназію ў Рызе. Трэба зазначыць, што карэнныя й балтыйскія немцы зжываліся ў Менску даволі цяжка.
Вільгэльм Кубэ быў прызначаны Генэральным Камісарам Беларусі яшчэ да вайны ў 1941 годзе. Але гаўляйтэр з упаўнаважаньнямі Гітлера прыехаў у Менск і распачаў сваю дзейнасьць недзе ў верасьні 1941 году.
Пасяліўся В.Кубэ ў доме на вуліцы Энгельса на другім паверсе. Тры кварталы, што адлучалі яго дом ад будынку Генэральнага Камісарыяту, ён любіў нетаропка праходзіць пехатою пад аховаю жаўнераў. Ягоную напалеонаўскую фігуру можна было сустрэць па дарозе ў Генэральны Камісарыят каля Пляцу Волі. Вільгэльм Кубэ быў адзіным гаўляйтэрам, які падпарадкоўваўся беспасрэдна самому Гітлеру, а не камісару ўсяго Ўсходу ў Рызе. Давер правадыра рабіў яго ў Беларусі асабліва важным. Сваім часам Кубэ пісаў вершаваныя драмы на рамантычныя тэмы нямецкае гісторыі. Нават Менскі гарадзкі Тэатр ставіў адну ягоную драму перакладзеную на беларускую мову.
Жонкаю В.Кубэ была прыгожая бляндынка з арыстакратычнымі рысамі, казалі нядрэнная жанчына. Хадзілі чуткі, што ў маладосьці В.Кубэ любіў завіхацца ля маладзіцаў. У Менску-ж ён быў пад відавочным уплывам жонкі...
Абшар Генэральнага Камісарыяту Беларусі быў абрэзаны, бо ня ўходзілі ў яго ні Берасьцейшчына, ні Беласточчына, ні Горадзеншчына. Смаленшчына, Магілёўшчына й Гомельшчына падначальваліся вайсковаму кіраўніцтву. В.Кубэ адчуваў сябе ў разадранай Беларусі поўнапраўным каралём. Трэба зазначыць, што ён стараўся быць прыхільнікам беларусаў. Паклікаў ён Раду Даверу зь беларускага актыву, дазволіў арганізацыю Саюзу Беларускае Моладзі, не пярэчыў існаваньню самааховы ў вёсках. Дазволіў арганізацыю беларускага пачатковага й прафэсыйнага школьніцтва... В.Кубэ, на дзіва сваіх памагатых, наведваў раённыя цэнтры бяз большае асабістае аховы. Нават невялікая добра падрыхтаваная партызанская група магла лёгка зрабіць замах на гаўляйтэра. Але чамусьці партызаны былі бязрадныя...
Ды вось у верасьні 1943 году Кубэ быў забіты мінаю ў сваім ложку. Падзею забойства гаўляйтэра савецкая прапаганда прыпісала ў заслугу А.Мазанік, якая працавала пакаёўкаю ў сям'і Кубэ. А.Мазанік прызналі ў Маскве гонар называцца гэроем Савецкага Саюзу...
Генэральным Камісарам Беларусі назначылі генэрала Готтбэрга. Першым мерапрыемствам нованазначанага камісара было акружэньне і арышт усіх людзей, што жылі ў блізкіх кварталах ад Генэральнага Камісарыяту. Нямаведама якога памеру дасягнула-б акцыя зьнішчэньня беларускага насельніцтва, каб не асабістая інтэрвэнцыя жонкі В.Кубэ - Аніты. Яна заявіла, што насельніцтва не вінаватае.
- Гэта сам Вільгэльм вінаваты. Зьвязаўся ён з распусьніцамі й Бог яго пакараў... - заявіла яна нямецкім уладам. Пагалоску гэтую пусьціў нехта з Генэральнага Камісарыяту зь невядомымі мэтамі. Гэтак яно, ці ня гэтак, аднак масавыя рэпрэсіі не адбыліся...
Калі распускалі прысьвіслацкі лягер інтэрнаваных, жыдоў ня выпусьцілі. Іх перавезьлі ў Менскую турму. Пасьля стварэньня жыдоўскага «гэто», іх перасялілі туды. Усю восень, пад аховай канваіраў, іх групамі ганялі на розныя працы па ўсім месьце.
Працавалі яны цяжка й задарма, толькі за кавалак хлеба. Невялікую групку жыдоўскіх дзяўчатаў прыводзілі на працу ў рэдакцыю. Тут яны працавалі пры пераборы папераў, якія на просьбу рэдакцыі былі прывезены з будынку Акадэміі Навук. Быў гэта архіў Інстытуту літаратуры й мастацтва, які выкінулі нямецкія салдаты, што пасяліліся ў будынку Акадэміі. Немцы ў халодную зіму таго году палілі ўсё ў жалезных печках, пастаўленых у пакоях акадэмічнае ўстановы. Пасьля шматлікіх скаргаў беларусаў, немцы нарэшце дазволілі забраць рэшту папераў ды перавезьці ў рэдакцыю газэты. Ляжала гэтае папяровае сьмецьце без дагляду. Нарэшце прыдзялілі гэтых жанчынаў разьбіраць яго. Маладзіцы пачалі капацца ў тых паперах дастаючы ўсё, што нагадвала рукапісы ці нешта вартаснае. Кастусь паабяцаў кожнай жанчыне па бохану хлеба за добрую знаходку. Тыя стараліся, як маглі. Найбольш было розных канцылярскіх папераў - справаздачаў ды іншае пісаніны, але часамі трапляліся й рукапісы.
Няшчасныя жанчыны ня ведалі, што іх чакае ў недалёкай будучыні. Яны спадзяваліся на палепшаньне свае долі. Але на пачатку лістападу 1941 году неяк уначы немцы падвезьлі да «гэто» колькі аддзелаў свае паліцыі ды групы бяздушных забойцаў. Апошнія набіраліся з розных крыміналістаў. Перад сьвітаньнем яны занялі месца паводле раней выпрацаванага пляну й па сыгналу пайшлі па хатах забіваць бязьвінных людзей: і старых, і малых, і жанчын, і дзяцей. Гэтыя забойцы выконвалі загад Гітлера пра канчатковае вырашэньне жыдоўскага пытаньня. Пачуліся стрэлы й за імі па ўсіх акружаных кварталах панесьліся людзкія крыкі й лямэнт аб ратунку. Людзі выбягалі з хатаў у чым спалі й беглі па вуліцы. Іх даганялі кулі й валілі на зямлю. На ходніках ляжалі забітыя. Страшэнны вэрхал працягваўся праз цэлы дзень. Забойцы шныралі па кішэнях забітых, шукаючы золата ды іншых каштоўнасьцяў...
Жанчыны з «гэто» ў рэдакцыю на працу ўжо не прыйшлі. Было ціха й нязвычна ў тым пакоі, дзе ляжалі паперы. Цяпер ніхто тых папераў не чапаў і куча іх ляжала, чакаючы пакуль выкінуць іх са сьмецьцем.
Глыбокім жалем ахінула душу Кастуся гэтая крывавая падзея. Гэта-ж былі людзі - кожны зь іх быў чалавекам, а чалавек, гэта - гучыць горда, як казаў яшчэ за цара Максім Горкі. Кожны зь іх марыў аб лепшым. Моладзь імкнулася вучыцца. Шмат жыдоў паходзіла з працоўнага асяродзьдзя. Іхнімі папярэднікамі былі местачковыя краўцы ці шаўцы, вясковыя кавалі, рамесьнікі. Аб іх пісаў наш пісьменьнік Зьмітрок Бядуля. Іх пазабівалі... Ну, а дзеці!.. Калі малое дзіцянё працягвае рукі да чалавека ў надзеі дастацца да матчынай цыцкі, а ён пускае ў яго забойчую кулю, такому чалавеку - праклён. Нелюдзі без чалавечага аблічча сталіся звыраднелымі забойцамі... Кастусю стала нават страшна думаць пра такіх нелюдзяў...
У Рызе Кастусю прышлося вытрымаць націск з боку нямецкага начальства, якому было-б прасьцей падначаліць беларускі часапіс, паслухмянаму латышу-рэдактару, а ролю беларускага супрацоўніка зьвесьці да перакладніка расейскіх матэрыялаў. Немцы хацелі абмежаваць арыгінальны беларускі матэрыял да чатырох балонак, а рэшту запаўняць перакладной прапагандай. Але Кастусь не згадзіўся быць адно выканаўцам волі чужога Беларусі чалавека. Ён стараўся замяняць накіданыя яму матэрыялы сваімі, з нацыянальнымі тэмамі. Праўда, пару першых нумароў прышлося запоўніць пераважна падсунутымі артыкуламі, у якіх хвалілася Нямеччына зь яе парадкамі. Але Кастусю было сорамна за пачатковыя нумары, і ён пачаў старацца перад начальствам, каб толькі яму аднаму давалася права падбіраць, складаць і рэдагаваць усе матэрыялы.
Патрэбны быў памочнік з добрым веданьнем мовы. Аднаго чалавека з ліку скончыўшых беларускую гімназію ў Рызе было мала, бо той пераважна займаўся карэктурай і ломкай набранага тэксту. Прышлося ўзяць рэкамэндаванага чалавека з выпусьнікоў той-жа беларускай гімназіі. Ён меў годнасьць сьвятара, гаварыў няблага пабеларуску. Але хутка выявілася, што ён досыць няпісьменны, робіць вялікую колькасьць памылак, ды яшчэ займеў намер выціснуць Кастуся з рэдагаваньня часапісу. А дзеля гэтага пачаў пісаць даносы ў вышэйшае кіраўніцтва войскаў Цэнтру, якое зьмяшчалася ў той-жа Рызе, што, маўляў, у часапісе і гэтае няправільнае, і тое памылковае. У Цэнтры не разьбіраліся ў беларускіх справах, і пасьля кажнага даносу сталі прыходзіць адпаведныя лісты ў нямецкі аддзел, які выдаваў часапіс. Пачаліся выклікі да начальства, прышлося тлумачыць, што ўсё зусім ня гэтак, як выглядае з даносу.
Неўзабаве Кастусь прывёз зь Менску новага працаўніка, маладога паэту й добрага знаўцу мовы, Альгерда Собаля. Удалося ўладзіць яго ў рэдакцыі. Але малады сьвятар хутка напісаў яшчэ адзін данос. На гэты раз ён пастанавіў скампрамэтаваць новага супрацоўніка. А.Собаль напісаў для часапіса апавяданьне. Дзеяньне ў ім адбывалася ў Менску яшчэ за савецкімі часамі, у нейкай рэдакцыі, дзе працваў чалавек, што жыў адно даносамі й з гэтае актыўнасьці меў вялікую асалоду. Супраць яго ў апавяданьні Собаля выступае другі чалавек. Канфлікт павернуты так, што даношчык пазбаўляецца пасады й з трэскам выкідаецца з рэдакцыі. Малады сьвятар палічыў, што гэта апавяданьне, - намёк на ягоную даношчыцкую дзейнасьць. Ён схапіў рукапіс і пабег да начальства. Што ён там уводзіў ў ягоныя вушы, нямаведама. Але прыйшоў прыказ: апавяданьне не друкаваць. Кастусь з Альгердам Собалем пастанавілі скіраваць тое апавяданьне ў Менск, дзе яно неўзабаве й было надрукавана.
Аднак гэтае змаганьне ў рэдакцыі ня скочылася. Паступіў новы данос. Але нямецкае начальства ўжо ведала, хто піша. Кастуся паклікаў шэф аддзелу й запытаўся, што той сьвятар робіць у рэдакцыі й ці патрэбен ён ёй. Шэф, відаць, чакаў, што Кастусь будзе рады нагодзе выказацца адмоўна аб тым даношчыку. Але пачуў іншае.
- Хоць прафэсыйнай падрыхтоўкі ён ня мае, але нешта робіць. Калі іншай пасады няма, няхай працуе й далей.
- Я падумаю, - быў адказ.
Але шэф ужо ведаў цану даношчыку, які ўзяўся не за свае справы, і хутка перакінуў яго на працу ў расейскую рэдакцыю падобнага часапісу.
Гэтае ачышчэньне Аўгіевых канюшняў пайшло надта на карысьць справы. З дапамогаю Альгерда Собаля ўсе дружна ўзяліся за працу. Хацелася выдаваць беларускі часапіс, але заходне-эўрапэйскага тыпу. Замест нямецкай прапаганды друкаваліся лірычныя вершы самога Альгерда. Знайшлі на яго балонках мейсца забароненыя ў Менску вершы Ўладзіміра Дудзіцкага «Мы ня хочам быць белымі нэграмі». Былі надрукаваны лірычныя вершы Сяргея Пяюна, Вольгі Таполі і іншых паэтаў. У часопісе была апублікавана скіраваная супраць усялякіх акупантаў Беларусі п'еса Франьцішка Аляхновіча «Круці ня круці - трэба памярці». Часапіс выдаў п'есу й асобай кнігай, тым самым выступаючы супраць забароны беларускіх друкаў у Менску. Не дазволеная для паказу ў Менскім гарадзкім тэатры п'еса Міровіча «Кастусь Каліноўскі» пабачыла сьвет таксама на балонках часапісу. З нумара ў нумар друкаваў тут Франьцішак Аляхновіч свае ўспаміны «Страшны год», у якіх апісаў, як ён хаваўся ад вока акупанта ў Вільні ў 1940-1941 гадох, калі прышлося выдаваць сябе за старога, працаваць на розных фізычных працах і жыць пад іншым прозьвішчам.
Ад Кастуся патрабавалася асаблівых высілкаў, каб ва ўмовах фашыстоўскага тэрору зрабіць часапіс карысным беларускаму адраджэньню. Болей таго, дзякуючы сваёй энэргіі й вынаходлівасьці, ён ператварыў часапіс у зброю супраціву акупантам. Дарма, што яму пагражала сьмерць або высылка ў канцэнтрацыйныя лягеры. Кастусь не баяўся ў прыхованай форме дэманстраваць антынямецкія настроі. Тэматыка часапісу ня мела нічога агульнага з варожай ідэялёгіяй. Ідэямі культурнага адраджэньня былі прасякнуты ягоныя артыкулы пра беларускіх кампазытараў, народную музыку, танцы, мастакоў, тэатр, асьвету. Зьмяшчаў Кастусь артыкулы пра паэзію Ўладзіміра Жылкі, Вацлава Ластоўскага, Уладыслава Галубка, Максіма Багдановіча. Замест недасьціпнага нямецкага гумару часапіс уводзіў народныя беларускія жарты, прыпеўкі, ілюстраваныя мастакамі. Прапагандовы матэрыял паступова быў выціснуты службай роднаму краю, адраджэньню роднай культуры.
Рабочы дзень у рэдакцыі пачынаўся досыць рана. Усе беларускія матэрыялы трэба было слова ў слова перакладаць на расейскую мову й несьці да цэнзара. Ім быў нямецкі вайсковец, які добра ведаў расейскую мову. Зачапіўшыся за добрую пасаду ў Рызе, той немец баяўся страціць яе. Трапіць на фронт ня вельмі ўхмылялася для яго, і ён рабіў усё магчымае, каб затрымацца надаўжэй у Рызе, далёка ад фронту. Тут было досыць паненак і гарэлкі, каб адводзіць душу.
Калі Альгерд Собаль прыйшоў да цэнзара з перакладзенай у расейскую мову нізкай вершаў Уладзіміра Дудзіцкага «Мы ня хочам быць белымі нэграмі», той адразу настарожыўся.
- Якімі гэта нэграмі вы ня хочаце быць? - запытаў ён. - Нэграмі, значыць рабамі іншых людзей. А хіба Нямеччына хоча вас, беларусаў, зрабіць рабамі? Гэта шкодная думка, і я яе не прапушчу ў друк. За яе мяне па галоўцы не пагладзяць. Вершы ня пойдуць, - сказаў, як адрэзаў, цэнзар.
- Ну, дык я перадам іх нашаму рэдактару. Скажу, што цэнзура ня пушчае, - адказаў Альгерд і выйшаў.
Тады да цэнзара пайшоў Кастусь і адразу накінуўся на яго:
- Ад якога часу мы маем тут абаронцаў брытанскага імпэрыялізму? Гэта ён ужо сотні гадоў сьсе кроў з народаў сьвету й марыць аб сусьветным запанаваньні, каб падбіць пад сябе і Нямеччыну і Беларусь. Гэта ён трызьніць аб тым, каб зрабіць нас з вамі сваімі рабамі ці нэграмі. А мы за гэта, выходзіць, яму дзякуй казаць павінны. Ня маем права пратэставаць. Адно ў ногі кланяцца крыважэрнаму Молаху пад брытанскай каронай.
Кастусь у робленым запале сказаў яшчэ колькі словаў у адрас абаронцаў тае кароны. Цэнзар слухаў. Нямаведама, якія думкі былі ў яго. Магчыма ўявіліся, як за памылкі ў цэнзарскай практыцы ён апынуўся ізноў на фроньце, ляжыць у мокрым акопе й праклінае тую хвіліну, калі ён надумаўся абараняць брытанскі імпэрыялізм, і так праштрафіўся з тымі дурнымі «белымі нэграмі».
Раптам цэнзар нібы схамянуўся й выпаліў:
- Добра, я даю дазвол вершам пра белых нэграў. Сьмерць брытанскаму імпэрыялізму!
І ён хуценька падпісаў расейскі пераклад твораў Дудзіцкага. А на разьвітаньне дадаў узьнёслым голасам: «Хайль Гітлер!»
Пасьля тога выпадку дачыненьні Альгерда Собаля з цэнзарам пайшлі як па масьле. Калі ўзьнікалі разыходзіны Альгерд казаў, што пакліча рэдактара, і цэнзар адразу ператвараўся ў рахманую авечку. Цяпер ужо не прыходзілася перарабляць і выкрэсьліваць, як гэта было раней, калі аднойчы цэнзар пакрэмзаў, зьіначыў і страшэнна папсаваў клясычны твор беларускае літаратуры - верш у прозе «Хрыстос Уваскрос» Сяргея Палуяна. Кастусь ня мог дараваць сабе, чаму тады не ўдалося адваяваць Палуянаў твор ад цэнзурнага гвалту. А галоўнае, балела сэрца пазьней, калі бачыў, што дзе-каторыя беларускія выданьні перадрукоўвалі яго з тога скалечанага тэксту ў ягоным часапісе.
На пачатку сакавіка Альгерд Собаль з даручэньня рэдакцыі паехаў у Менск, а па дарозе наведаў Вільню. Потым ён расказваў, як у цёплы веснавы дзень яму добра было ісьці па Вільні й бачыць у тварах людзей і бляску іхніх вачэй адбітак веснавога настрою. У прыродзе ўсё ажывала пасьля доўгае зімовае сьпячкі. Людзі высыпалі на вулкі й радасна спатыкалі воклічамі сваіх знаёмых і сяброў. У прыўзьнятым настроі ішоў і Альгерд. Яму было добра й лёгка ў гэтым горадзе, ён сьпяваў сам сабе вясёлую прыпеўку й нават даў сабе волю зайсьці ў нейкую забягалаўку перакуліць чарку гарэлкі. Яна прыемна абагрэла яго, і яму сталася яшчэ лепей. Тады Альгерд наважыўся адведаць супрацоўніка часапіса, знанага драматурга Франьцішка Аляхновіча. «Можа забяру чарговую частку яго ўспамінаў, - падумаў ён. - Ды аднясу яму чарговы ганарар. Стары цяпер з гэтага толькі й жыве».
Альгерд з прыемнасьцю прыгадаў папярэдняе адведаньне Аляхновіча, калі пісьменьнік з замілаваньнем прывітаў яго ў сваёй гасподзе, частаваў прысмакамі й не забыўся даць адведаць знанае ў Вільні чарнічнае гарэлкі, ад якой потым падкошваліся ногі й круціла ў галаве аж да самае Рыгі. З асалодай прыгадаўшы аб тэй візыце, Альгерд пайшоў у патрэбным кірунку. Праз колькі пакручастых завулкаў ён апынуўся каля дома, дзе адразу распазнаў знаёмыя яму дзьверы. Пастукаў адзін раз, другі... Ніхто не адчыняе. Альгерд пастукаў мацней. За гэтым разам ён убачыў, што з-за фіранкі выглядае жаночы твар. Па абрысу круглаватае галавы ды па сьветлых валасох ён пазнаў Франьцішкаву жонку. Але тая нешта доўга вымярала яго сваім зрокам, хаваючыся за занавескай і патроху адхіляючы яе. Пазнаўшы нечаканага госьця, яна зьнікла. Відаць, пайшла адчыняць. Але ўжо перад дзьвярыма яшчэ стаяла па той бок і пыталася, хто стукае й чаго яму трэба. Нарэшце яна адважылася адчыніць і пусьціць Альгерда. Ён паздароўкаўся й ухапіў жаночую руку, каб пацалаваць. Толькі тады заўважыў, што твар жанчыны быў макраваты й вочы апухлі ад сьлёзаў.
- Даражэнькая, што здарылася, чаму вы гэтак нядобра выглядаеце? - спытаў Альгерд.
Заместа адказу яна павяла Альгерда ў сярэдзіну гасподы, усадзіла ў крэсла.
- Няма ўжо майго Франака! Учора пахавалі. Адыйшоў у лепшы сьвет мой даражэнькі Франучок! Злыя людзі без пары зьвялі яго ў магілу.
І яна залілася горкімі сьлязамі. Ёй цяжка было гаварыць далей. Колькі часінаў прайшло ў маўчаньні. Чуваць было, як стукаў насьценны гадзіньнік. Наплакаўшыся жанчына пачала выкладаць сумныя падзеі апошніх дзён. Трэцяга сакавіка ўвечары драматург, як звычайна, сядзеў пры сваім пісьмовым стале. Ён пісаў далей свае ўспаміны «Страшны год». Нішто, здаецца, не прадракала бяды. Жонка прывыкла да такіх ціхіх гадзінаў творчае працы мужа. Яна часта сядзела каля яго й вязала, або чытала адну са старых польскіх кніг, якімі была ўстаўлена доўгая паліца ў тым пакоі. Яна ўжо адлажыла кнігу, каб ісьці спачываць, як раптам пачула стук у дзьверы. Яна падышла да выхаду й запыталася, хто там. Незнаёмы чалавек назваўся «беларусам». Даверлівы Франьцішак загадаў жонцы ўпусьціць незнаёмага.
Высокі мужчына, у шапцы, з вусамі сьветлага колеру, як увайшоў, адразу падаўся на запросіны гаспадара ў рабочы пакой. Франьцішак прапанаваў яму крэсла. Жонка засталася ў гасьцінай. Раптам яна пачула гучны стрэл. Затым з пакою выбег той-жа чалавек з рэвальвэрам напагатове. Ён скіраваў яго на бездапаможную жанчыну і валявым тонам загадаў:
- Маўчы! А не, дык і табе будзе тое самае!
Ён прабег каля аслупянелай кабеты і ў момант зьнік за дзьвярыма ў цемені ночы. Спадарыня Аляхновіч кінулася ў пакой і ўбачыла Франука ў крэсьле з цурком крыві, што бегла па твары й дасягала ўжо падбародка. Асунуўшыся на крэсьле, Франьцішак яшчэ пасьпеў вымавіць:
- Звані ў паліцыю!
Гэта былі апошнія словы Франьцішка Аляхновіча. За момант твар яго зрабіўся васкова-бледным і нерухомым.
На гэтым сьвеце ня стала выдатнага беларускага драматурга. На пісьмовым стале засталіся раскіданымі лісткі паперы. Гэта былі чарговыя разьдзелы яго ўспамінаў пра страшны год. Беларускі тэатр страціў у яго асобе аднаго са старэйшых дзеячоў, энтузіястага першых тэатральных пачынаньняў яшчэ нашаніўскае пары. Гэта быў беларускі Мальер у поўным сэньсе гэтага слова. Разам з тым, ён быў і першым гісторыкам беларускага тэатру, аўтарам працы «Беларускі тэатр», што была выдадзена ў Вільні ў 1924 г.
З болем у сэрцы Альгерд Собаль памог тады спадарыні Аляхновіч сабраць раскіданыя лісткі тых апошніх успамінаў. Разам з апошнімі рукапісамі Франьцішка Аляхновіча Альгерд прывёз у Рыгу вельмі сумную трагічную навіну...
За два гады працы ў Рызе Кастусю прышлося запазнацца з рознымі людзьмі. Сярод беларусаў Латвіі вылучаўся сваёй імпазантнай фігурай палкоўнік Касьян Елізараў, ведамы яшчэ з часоў кароткатрывалай незалежнай Беларусі, калі ён у Менску прамаўляў на Першым Усебеларускім Кангрэсе й быў адным з арганізатараў Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе. Сталы дыпляматычны прадстаўнік БНР, Касьян Елізараў быў актыўным арганізатарам беларускага культурнага жыцьця ў Латвіі і стаяў на чале Рыскае беларускае гімназіі. Гэта ён прапанаваў на працу ў рэдакцыю Сокала, колішняга беларускага паэта ў Латвіі, які вельмі прыдаўся рэдакцыі. Але ён-жа параіў і тога сьвятара, які хутка выявіў сябе даношчыкам. Елізараў меў назапашаныя за гады багата беларускіх кніг, выпісваў і захоўваў беларускія часапісы. Таму ён быў даволі карысны для рэдакцыі чалавекам. Але знаходзіліся й пустасловы, якія наведвалі час-ад-часу рэдакцыю й крытыкавалі, што і гэта ня так, як трэба, і тое, што друкавалася, нікуды не варта. Быў адзін такі беларускі настаўнік, паважны на выгляд чалавек. Паглядзець на яго, дык іначай, як акадэмікам ці прафэсарам не назавеш. Акуляры на носе, гаварыў, як прарок, што выказвае векавечную мудрасьць. У нейкім часе ён да таго ўнадзіўся хадзіць у рэдакцыю з крытыкай, што ня было адбою. І тады Кастусь рашыў выкарыстаць выпрабаваны мэтад змаганьня. Аднае раніцы, калі той крытыкан якраз быў на вышыні свае чарговае балбатні, Кастусь сказаў яму:
- Дзякуй вам за крытыку. А цяпер да вас просьба: напішыце, калі ласка, артыкул на закранутую вамі сяньня тэму. Будзем удзячныя вам за працу. Ганарар заплацім яшчэ большы, чым звычайна. І наагул запрашаем вас да супрацы.
Чалавек з вучоным выглядам даў згоду. Не пазьней наступнага тыдня ён абяцаў прынесьці артыкул. Але ў рэдакцыі яго не пабачылі праз тыдзень, праз месяц. Адно дайшлі чуткі, што ў школе, дзе ён працаваў, больш не крытыкаваў часапіс. Маўчаў, як вады ў рот набраўшы. Такі мэтад змаганьня з балбатунамі й пазьней даваў найлепшыя вынікі.
У Рызе ў той час жылі гадаванцы беларускіх школаў у Латвіі, што былі як у самой сталіцы, так і ў беларускіх раёнах Латгаліі. Пры Дэпартамэньце асьветы працаваў рэфэрэнт, мастак з дыплёмам Рыскае мастацкае акадэміі. Ён рабіў усё, каб неяк палегчыць справу беларускага школьніцтва ва ўмовах акупаванае Латвіі. Латышскія шавіністы гатовыя былі зьнішчыць кажную праяву культурнага самавыяўленьня нелатышскіх нацыянальнасьцяў. Ахоўная паліцыя часта пад выглядам барацьбы з партызаншчынай нішчыла цэлыя паселішчы й вёскі. На Дзьвіншчыне «Латвія для латышоў» - гэтыя словы сталіся дэвізам латышскіх нацыяналістаў, апраўданьнем іхняга разбою ў дачыненьні да беларусаў Латвіі.
Цяжка было не адно беларускай інтэлігенцыі, але й беларускім сялянам, якія цярпелі перасьлед ад мясцовай улады. Зь іх пераважна й набіраліся працоўныя каманды для адсылкі на працу ў Нямеччыну.
Аднак, калі ўлетку 1944 году зь Менску прыйшоў кліч ехаць на Другі Ўсебеларускі Кангрэс, беларусы Латвіі вылучылі колькі сьведамых дзеячоў, якія паехалі дастойна рэпрэзантаваць і гэтую этнаграфічную частку Беларусі.
Паехаў у Менск і Кастусь з Альгердам Собалем. У цягніку Кастусь думаў аб тым, як немцам сталася крута, бо яны ўжо страцілі ўсю заваяваную Ўкраіну ды беларускую Смаленшчыну з Браншчынай. А цяпер пайшлі на ўступкі. Немцы дазволілі цяпер утварыць нешта падобнае на ўрад - Беларускую Цэнтральную Раду з Прэзыдэнтам Радаславам Астроўскім. Ведама, жыць Радзе заставалася ўсяго колькі дзён, бо чырвоныя ўжо каля Бабруйску й Барысава. Хоць гэта й была гульня перад пагібельлю, усё-ж цікава паглядзець, што з гэтага будзе.
27 чэрвеня 1944 году будынак Беларускага сталічнага тэатру быў упрыгожаны бел-чырвона-белымі сьцягамі. Над галоўным уваходам вісела прыгожа выкананая Пагоня. Каля тэатру ганаровую варту трымалі курсанты Беларускай афіцэрскай школы. Пасьвяточнаму ўбраныя ўдзельнікі Кангрэсу падыходзілі да стала мандатнай камісыі, дзе атрымоўвалі мандат, які пацьвярджаў, што такі чалавек зьяўляецца дэлегатам Другога Ўсебеларускага кангрэсу ад такой ці іншай акругі. Побач з дэлегатамі Гэнэральнай акругі Беларусі, Беласточчыны, Горадзеншчыны, Віленшчыны, былі й дэлегаты з прыфрантовай акругі, ды нават з-за тога боку фронту. Апошнім прышлося прайсьці праз лінію агню й зьявіцца на Кангрэс абшарпанымі ды змучанымі. Але й яны былі ня меншымі энтузіястамі ідэі адраджэньня беларускае дзяржаўнасьці.
Дэлегаты рана запоўнілі тэатральную залю. А восьмай гадзіне распачалося паседжаньне. Прэзыдэнт БЦР Радаслаў Астроўскі абвясьціў Кангрэс адчыненым. Былі абраны Прэзыдэнт Кангрэсу, два яго заступнікі й два сакратары. Прымаецца павестка дня. У прэзыдыюме Кангрэсу быў удзельнік Першага Ўсебеларускага Кангрэсу дваццаць шэсьць гадоў таму назад. Ён гаворыць аб тым гістарычным Кангрэсе й выбранай ім Радзе, якая абвесьціла 25 Сакавіка 1918 году незалежнасьць Беларусі. Прамоўца ўспамінае тых, хто быў душою Першага Кангрэсу й аддаў жыцьцё за незалежнасьць Бацькаўшчыны. Прапануе ўшанаваць памяць загінуўшых. Усе ўстаюць і ціха стаяць хвіліну. Пасьля ўдзельнікі Першага Кангрэсу запрашаюцца ў прэзыдыюм. Слова для справаздачы даецца Радаславу Астроўскаму. Ён гаворыць пра палажэньне беларусаў пасьля Першага Ўсебеларускага Кангрэсу. «Рыскі трактат разрэзаў жывое цела Беларусі крываваю мяжою. Ліквідацыя Беларускае Сялянска-Работніцкае Грамады на захадзе, расправа з так званай нацдэмаўшчынай на ўсходзе пазбавілі наш народ сілы, - распавядае прамоўца. - У цяжкіх умовах выпала мне ўзяцца за ўтварэньне Беларускай Цэнтральнай Рады. Наш народ рабуюць і паляць нашы вёскі бандыты рознага колеру. Пачуцьцё абавязку перад народам, абавязку службы яму ў найбольш цяжкія часы й крытычную хвіліну змусілі мяне ўзяцца за ролю Прэзыдэнта Беларускай Цэнтральнай Рады. Пры гэтым я прыняў гэтыя функцыі да скліканьня Другога Кангрэсу... На гэтым я як Прэзыдэнт і Беларуская Цэнтральная Рада складаем свае паўнамоцтвы перад Кангрэсам. Далейшы лёс Бацькаўшчыны - у вашых руках, гэта значыць у руках самога народу: або наш народ застанецца ў гэтую адказную хвіліну пасыўным і перастане існаваць як нацыя, або ён здолее скансалідаваць усе сілы супраць ворага й пераможа, займаючы пачэсны пасад сярод вольных народаў Эўропы...»
Радаслаў Астроўскі скончыў сваю прамову й сышоў з трыбуны. Пачаліся выступы з ацэнкаю дзейнасьці Рады. Закончылася абмеркаваньне апрабатаю дзейнасьці Рады й выбарам на чале яе Радаслава Астроўскага. Бурныя воплескі пацьвердзілі аднагалоснае галасаваньне. У канцы дзённага паседжаньня дэлегаты заслухалі рэфэрат аб расейска-польскіх дагаворах аб Беларусі й аб неабходнасьці іх скасаваньня. Рыскі трактат 1921 году быў раскрытыкаваны, як найвялікшае злачынства ў дачыненьні да беларускага народу. Дагаворы й пастановы, зробленыя чужымі рукамі, абвяшчаліся «праўнымі» ланцугамі на целе Беларусі.
На другім паседжаньні быў заслуханы рэфэрат аб канчальным разрыве Беларусі з Масквою. Нарэшце, прымаецца рэзалюцыя Другога Ўсебеларускага Кангрэсу. Яна вызначыла правільнай гістарычную пастанову Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, якая на сваім сходзе 25 Сакавіка 1918 г. Трэцяй Устаўной Граматай вырашыла аб канчальным разрыве Беларусі з Масквою й расейскай дзяржавай у ва ўсіх яе формах. Рэзалюцыя пацьвярджала, што Беларускі народ ніколі ня вызнаваў, ня вызнае і ніколі ня прызнае ў будучыні за форму сваёй дзяржаўнасьці накіненую яму форму БССР.
Рэзалюцыя таксама паведамляла ўсім народам і ўрадам, што голас Масквы й СССР у беларускіх справах ня мае праўнай сілы й што створаныя Масквой нібыта беларускія ўрады ня маюць ніякіх праўных кампэтэнцыяў, бо не вызнаюцца Беларускім народам. Таму ўсе ўмовы ці аднабаковыя пастановы ўрадаў СССР, былой Польшчы й эміграцыйнага ўраду Польшчы, што датычаць тэрыторыі Беларусі й беларускага народу, якія былі зробленыя раней або будуць зробленыя ў будучыні, - усе яны Другім Усебеларускім Кангрэсам абвяшчаюцца ня маючымі ніякай праўнай сілы. Ня будуць мець сілы й усялякія іншыя спробы падзелу Беларусі з боку іншых дзяржаваў і народаў.
Пасьля перапынку, Кангрэс ушаноўвае памяць беларусаў, што аддалі жыцьцё за вызваленьне Бацькаўшчыны. Усе прапяялі гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» пад акампанімэнт аркестра. Прэзыдэнт Кангрэсу прамаўляе разьвітальную прамову. Ён заканчвае воклічам: «Жыве Беларусь!» Гучным рэхам прагучаў голас больш тысячы дэлегатаў, якія, як адзін, адказалі голасна: «Жыве Беларусь!»
З прыўзьнятым настроем вяртаўся Кастусь з Кангрэсу да дому сваёй маці ў Менску. Яму падабалася, што на Кангрэсе ўсе гаварылі толькі на роднай мове. Ад аднаго ўдзельніка Першага Кангрэсу ён чуў, што тады многія дэлегаты гутарылі і выступалі па-расейску. А цяпер была чутна адно беларуская мова і ў выступленьнях, і ў гаворках у кулуарах.
Кастусь, як і ўсе дэлегаты, ведаў, што ўтрымацца перад наступам Савецкае Арміі не ўдасца ні немцам, ні тымбольш Беларускай Краёвай Абароне. Дні Менску пад сьцягам бел-чырвона-белага колеру былі ўжо зьлічаны. Але важна было выкарыстаць нагоду яшчэ раз пацьвердзіць сходам прадстаўнікоў народу правільнасьць і жывучасьць пастановаў Першага Ўсебеларускага Кангрэсу. Пэўна-ж, так думаў і Радаслаў Астроўскі, прымаючы перад гэтым кіраўніцтва Рады толькі часова. Нездарма-ж, немцы не адразу дазволілі склікаць Другі Кангрэс, як вышэйшы голас беларускага народу. А Кангрэс ясна даў зразумець, што акупанты не кампэтэнтныя вырашаць пытаньне, хто і ў якой форме будзе кіраваць Беларусьсю й што гэта - справа выключна беларускага народу. Другі Кангрэс, бязумоўна выклікаў уздым нацыянальнае сьведамасьці й абудзіў надзеі на адраджэньне беларускай дзяржаўнасьці.
Па дарозе дахаты Кастусь сустрэў свайго знаёмага, да вайны настаўніка, а некалі яшчэ ўдзельніка літаратурнае студыі пры «Маладняку» ў Доме пісьменьнікаў. Цяпер яго было амаль не пазнаць. Яго высокую статную фігуру прыгожа аблягаў вайсковы мундзір. На плячох пагоны афіцэра, а на жоўта-зялёных рукавох кідаліся ў вочы знакі Беларускай Краёвай Абароны. На пытаньне, што ён будзе рабіць, калі сюды прыйдуць чырвоныя, ён упэўнена адказаў, што з боем пойдзе на Захад. І тады Кастусю сталася зусім адчувальнай тая сіла, якая пры іншых умовах магла-б тварыць цуд. Сіла гэтая - адданасьць свайму народу, усьведамленьне абавязку перад Бацькаўшчынай.
Ужо назаўтра Кастусь зразумеў, што трэба складаць манаткі й хутчэй выязджаць з Менску. На ўсходніх ускраінах гораду ўначы былі ўжо чуваць выбухі - водгульле далёкіх баёў. Кастусь пайшоў разьвітацца з сваёй добрай знаёмай, што была закаханая ў яго. Галя жыла недалёка ад вакзалу. Па дарозе Кастусь бачыў, як ўсё больш параненых жаўнераў грузілі ў цягнікі. Некаторыя пешкі прыцягнуліся з фронту, параненыя ў руку ці ў голаў, але здольныя яшчэ ісьці. Яны часта спыняліся спытаць, дзе вакзал.
Кастусь пабачыў Галю каля яе хаты. Дзяўчына бегла памыць рукі: запляміла іх, памагаючы на вуліцы аднаму параненаму.
- Галя! - гукнуў яе Кастусь.
- О, Косьця, добрае раніцы! - зьбянтэжылася ад нечаканасьці дзяўчына.
- Я прыйшоў разьвітац�а: Вось еду ў сьвет, нямаведама куды.
- Я так і ведала... Цяпер усе едуць кудысьці. Сьвет вялікі, а падацца няма куды. Табе-ж, пэўна, нельга тут заставацца. А я застаюся пры бацькох. Нікуды не паеду з роднае зямлі.
- Табе можна, ты ні ў якой установе гэтыя тры гады не працавала, - згадзіўся Кастусь. - Няма да чаго прычапіцца. А мне прыходзіцца падацца на Захад. Каб ты ведала, як ня хочацца пакідаць родны кут. Кажны раз, як прыязджаў з Рыгі, ведаў, што хутка ізноў прыеду. А цяпер пакідаю Менск без аніякае надзеі калі-небудзь убачыць ізноў родны край. Магчыма й цябе цяпер бачу апошні раз.
Яны зайшлі на панадворак. Драўляны дамок тануў у рознаколерных кветках, пасаджаных клапатлівай рукою на чорных грудах. Кастусь бачыў, што й тут вельмі любяць родны тут, выпешчаны гадамі жыцьця і працы.
Седзячы на лавачцы каля хаты, Кастусь і Галя чулі зыкі лётаючых з кветкі на кветку пчолаў. Каля іх ног уляглася і замурлыкала рудая кошка. Ён не асуджаў Галіну за намер застацца ў Менску. Кастусь ведаў, што ёй няма куды падавацца і ня было асаблівай патрэбы бегчы. Тут бацька з маткай, у горадзе жывуць і іншыя родзічы. А яго з ёй дачыненьні яшчэ не сталіся такімі, каб яны не маглі-б разлучыцца. Было, што будучы ў Менску, Кастусь па колькі дзён ня бачыў яе. Праўда, ішоў ён сюды не без намеру прапанаваць Галі ехаць разам. Але цяпер, пабачыўшы яе каля дому й пановаму адчуўшы яе прывязку да роднае хаты, ён не адважыўся сказаць аб сваім намеры. Але не здагадаўся Кастусь, што Галя адно гэтага чакала ад яго. Яна сказала сумысьле, што не пакіне хаты, каб хутчэй даведацца аб ягоных плянах ды намерах адносна яе. Галя ўсё чакала, што Кастусь загаворыць пра галоўнае. Магчыма, яна й наважылася-б падзяліць зь ім наканаваныя яму незьведаныя дарогі й прыгоды лёсу. Аднак Кастусь ужо думаў пра іншае. Ён сур'ёзна ўспрыняў яе заяву на пачатку размовы аб намеры не пакідаць роднае хаты. З аднаго боку, яе рашучасьць вызваляла яго ад абавязку абавязкова забраць яе з сабою ў тую далёкую Нямеччыну, дзе нямаведама, як яно будзе. Усё-ж чужына ёсьць чужына. Чужыя людзі і чужы хлеб, які часьцей бывае горкім і нясмачным. Аднаму яму з маці, можа, як-небудзь і ўдасца перамыкаць гора. А з сям'ёю гэта значна будзе цяжэй. Хоць, з другога боку, удваім і сухая скарынка можа здацца смачнейшай. Абы быць побач з роднай душой, тады й бяда ня страшная. Чаму-ж Галіна ані слова не сказала ў патрэбным кірунку? Можа ўсё было-б цяпер іначай.
Але Галя не дачакаўшыся прапановы, пачала ўжо злавацца на Косьцю. Пэўна, думала яна, ён наважыўся ехаць адзін і цяпер адно зубы загаворвае. Прыйшоў яшчэ раз глянуць на яе, перад тым, як кінуць. І раптам ўсё ейнае нутро закіпела ад раптоўнай злосьці.
- Вось што, Косьця, я табе скажу, - не ўтрымалася яна. - Нямеччыну, дык з лёгкім ветрам! А я буду каля бацькоўскай хаты пільнаваць ганак, каб людзі вуглоў не разьнесьлі. Нашыя дарогі разыходзяцца. Такі, відаць, наш лёс. Бывай здаровы! Зычу табе там шчасьця й уцехаў з цнатлівай баваркай.
І яна ўхапіла ягоную руку ды паціснула яе. І бадай-што ў тую-ж самую хвіліну ўжо шкадавала, што сказала тыя зьнянацку выпаленыя словы. Але было ўжо позна. Кастусь чамусьці падумаў, што Галіна хоча хутчэй вызваліцца ад ягонай прысутнасьці. Ён узьняўся й холадна сказаў:
- Жадаю табе шчасьця! Дзякуй за часіны добразычлівасьці! Я буду заўсёды памятаць вечары, калі мы сустракаліся. Дзякуй яшчэ раз!
І ён абняў яе й пацалаваў у шчаку. Тады паціснуў руку й пайшоў.
Галя доўга не магла апамятацца. Гэта-ж ніколі ня было, каб ён цалаваў яе адно ў шчаку. «Разлюбіў, вось таму так лёгка і пакідае, да той сваёй у Рыгу паедзе, каб забраць яе ў Нямеччыну», - думала яна. Яшчэ доўга сядзела Галіна на той лаве. Напачатку ёй жадалася пабегчы за ім і перапрасіць за ўсё гэтак неабдумана сказанае. Але дзявочы гонар не дазваляў зрабіць гэта. Пакрысе яна ачуняла й выбегла на вулку. Доўга глядзела ў той бок, куды пайшоў Кастусь. Але таго і сьлед прастыў.
Калі Кастусь вяртаўся дахаты, ён убачыў сумятню, якая апанавала многіх жыхароў гораду. Людзі на каламажках везьлі свае манаткі на вакзал. Дзе-нідзе хатнім барахлом грузіліся падводы. Дома Кастусь адразу загадаў маці зьбірацца. Што маглі, давезьлі да зборнага пункту каля будынку Рады. Наступнага дня былі ўжо на таварнай станцыі й неяк з боем дасталіся ў вагон. Народу з клумкамі налезла туды, як у бочку селядцоў. Пасьля доўгага манэўраваньня цягнік нарэшце рушыў на захад.
Хутка праносіліся прад вачыма прывакзальныя хаціны, склады, каменныя вышкі. Прамільгнуў наводдалі сілуэт Дому ўраду, заблішчэлі сонечным водбліскам вежы касьцёлу на Пляцы волі, ружовым полымем шугануў у неба Новы касьцёл. Затым пачалі бегчы ў адваротным кірунку маленькія домікі й гародчыкі менскіх ваколіцаў, дываны прыдарожных кветак...
«Бывай, родны Менск, бывай, магчыма, назаўсёды, - думаў Кастусь. - Ня прыдзецца мне больш ісьці ізноў тваімі вуліцамі й удыхаць пах веснавога цьвету каля Старажоўкі. Ніколі ўжо не пабачу цябе, Татарскі мост, пад якім хлопчыкам я лавіў келбаў у празрыстай тады й лагоднай Сьвіслачы. Ня прыдзецца мне ўжо разразаць на сажонкі твае павольныя воды, або верхам на кані пераплываць твае глыбейшыя яміны, як гэта было ў дзяцінстве, калі купаў салдацкіх коней з бліжэйшае казармы. Бывай, Менск школьных і студэнцкіх гадоў! Ніколі ўжо ня вернуцца хвіліны, калі ранкам, з ранцам у руцэ, ішоў на заняткі ў Альма Матэр маладой тагочаснай інтэлігэнцыі - Беларускі Пэдагагічны Тэхнікум імя Ўсевалода Ігнатоўскага. А пазьней, бадай-што тымі-ж дарогамі - у Беларускі ўнівэрсытэт. Мінуліся тыя гады, як і іншыя. А цяпер канчальнае і незваротнае «Бывай» пасылаю табе, каханы горад!».
Толькі тады, калі цягнік быў ужо далёка ад Менску, у Кастуся зьявілася ціхае пачуцьцё радасьці. Гэта-ж трэба, вырваўся з пасткі крыважэрнай акулы, якая магла яго праглынуць толькі за тое, што захацеў быць чалавекам са сваёй воляй і галавой. Ды яшчэ таму, што ўсьвядоміў, да якога народу ён належыць.
А ў вагонах на клумках сядзелі людзі. Удзень ехалі з расчыненымі дзьвярыма, нанач іх зачынялі. З раніцы моладзь імкнулася пасесьці бліжэй да дзьвярэй, каб апусьціць ногі навонкі вагона. У адчыненыя дзьверы было прыемна глядзець, як міма праносіліся вёскі, дубровы, палі й лясы. Запамяталася Маладэчна, а затым Ліда. Тут на станцыі да цягніка падыйшлі маладыя людзі й прапанавалі ўсім далучыцца да польскіх партызанаў. Але ніхто не згадзіўся.
Неўзабаве цягнік зь менскімі бежанцамі быў далучаны да вагонаў нейкае ўласаўскае прапагандовае часткі. Уперадзе апынуўся вельмі даўгі састаў вагонаў з людзьмі, што ехалі з фронту на адпачынак пасьля прыфрантовай прапагандовай працы. Тут былі музыкі з духавымі інстумэнтамі, артысты й санітары.
Добра было сядзець на падлозе вагону, аддаючыся цалкам ласкаваму павеву стрэчнага ветру й цёпламу летняму сонцу. Кастусь сядзеў налева ад вагонных дзьвярэй і падцягваў пакрысе беларускую ваяцкую песьню, што сьпявалі тут маладыя хлопцы.
Недалёка ад станцыі Масты на Горадзеншчыне вагон зьнянацку моцна страсянуўся. Кастусь адразу ўсхапіўся са свайго месца й стаў на ногі далей ад дзьвярэй. Вагон моцна страсянула другі раз, і ён пачаў нібыта ісьці ўлукаткі, паступова запыняючыся. Нарэшце ён спыніўся, пахіліўшыся ў бок ды ўнурыўшыся перадам у дол. Кастуся кінула на клумкі, але ён адразу-ж прыўстаў, як нібыта нічога ня здарылася. Кастусёва маці сядзела каля клумкаў, і ёй таксама нічога не сталася. Затое маладому хлапцу, што сядзеў апусьціўшы ногі навонкі, рухам дзьвярэй прыбіла ногі, і ён ня здолеў устаць. Прышлося людзям падымаць яго ды зваць дапамогу.
Усе высыпалі з вагонаў. Людзі цікавіліся, што здарылася з цягніком. У менскіх вагонах, якія былі ззаду саставу, сур'ёзнага нічога не здарылася. Адно дзе каторыя пабілі сабе насы ці галовы ад раптоўнага ўздрыгу й запыненьня. А ўсю сілу ўдару ўзялі на сябе пярэднія вагоны. Кастусь убачыў скінутыя з рэйкаў паламаныя вагоны з заглыбленымі ў зямлю калёсамі. Паміж тармазамі двух вагонаў быў заціснуты чалавек у ваеннай гімнасьцёрцы. Яго вочы нема і безнадзейна глядзелі ў сьвет. Каля наступнага вагону Кастусь убачыў на зямлі чалавека бяз абедзьвох ног, які, яшчэ поўны сьведамасьці, тут-жа паміраў, і ніхто ня мог ужо ўратаваць яго. Кастусь павярнуў назад, да свайго вагону, сеў у кутку на клумкі і ўзяўся рукамі за голаў. Маці, радая, што сын цэлы, моўчкі гладзіла яго па галаве.
Праз гадзіну прыехала з Мастоў каманда з колькіх дзесяткаў чалавек і пачала падбіраць нябожчыкаў і параненых. Усе паламаныя вагоны адчапілі й далі другі паравоз.
Да начы цягнік пераехаў дзяржаўную мяжу і апынуўся ў Прусіі. Раніцай менскіх бежанцаў віталі вежы й старажытныя гатычныя званіцы касьцёлаў места Кенігсберга. Яно жыло далёкім ад фронту жыцьцём. На вуліцах франьцілі добра апранутыя маладыя жанчыны й пажылыя мужчыны. Бесклапотныя, яны верылі, што да іх вайна ня дойдзе. Кастусь падумаў, што калісьці гэтак і расейскі мужычок з-пад Пензы суцяшаў сябе, што рэвалюцыя да яго ня дойдзе. А тут у кажнага немца-прусака была ўпэўненасьць, што Райх сюды чужакоў ня пусьціць. Усе глядзелі на ўцякачоў як на дзіва, якое нейкім чынам дакацілася да іх мірнай зямлі.
Праз пэўны час усіх уцекачоў скіравалі ў лягер пад Бэрлінам. Там пачалося цяжкое лягернае жыцьцё па галоднай норме, з абавязковай працоўнай павіннасьцю для ўсіх працаздольных, з бязконцым чаканьнем канца вайны, з нэрвовым напружаньнем у часе паветраных налётаў амэрыканскіх бамбавікоў, з пажарамі навокал, калі гарэлі цэлыя кварталы гораду... А побач жылі людзі, прывезеныя на працу ў Нямеччыну з Усходу, - остаўцы. Ім было яшчэ горш, чымся ўцякачам. Куды-б яны ні ішлі, яны мусілі насіць на грудзёх начэплены знак «ост». І немцы адразу бачылі, скуль той чалавек, і цураліся яго.
Усе чакалі канца вайны, які ўжо быў не за гарамі. Пасьля кажнага налёту амэрыканскіх летакоў рабілася зразумелым, што перамога саюзьнікаў нямінучая. Нешта трэба было рабіць, каб хутчэй выпутацца зь цянётаў ваеннае завірухі. І Кастусь адважыўся ехаць у Прагу-Чэскую, пакуль што бяз маці, як-бы на разьведку.
Чэхія, адлучаная ад Славаччыны, была на той час, як пратэктарат, часткай Райху. Аднак паехаць туды было цяжэй, чымсьці за мяжу. Славянам не давалі прапускоў і не дазвалялі там сяліцца. Тым ня меней Кастусь скарыстаў нагоду, калі адмысловыя камісыі на вуліцах Бэрліну выдавалі прапускі, каб людзі ехалі куды далей і каб не было ў Бэрліне такога зборышча народу. Дастаў і ён такі пропуск у пратэктарат Чэхію. У Прагу Кастуся прапусьцілі, думалі, што ён адно праездам, і не запыніцца там.
Аднак Кастусь рашыў ня ехаць далей, а знайсьці свайго новага калегу, зь якім запазнаўся на Кангрэсе ў Менску. Той жыў на Сухдоле, паўночным прыгарадзе Прагі, яшчэ з таго часу, калі пакінуў родную Случчыну пасьля разгрому Слуцкага паўстаньня. Тут ён скончыў палітэхнікум, ажаніўся з чэшкаю й асеў у Празе, займаючыся гандлем у краме недалёка ад цэнтру Чэскае сталіцы. Аднак застаўся сьведамым беларусам, выпісваў беларускія літаратурныя часапісы з Менску, прымаў удзел у беларускім студэнцкім жыцьці, сам выдаў зборнік нотаў для беларускіх сьпеваў. Разам з Кастусём быў удзельнікам Другога Ўсебеларускага Кангрэсу, - тады й запрасіў яго прыехаць у госьці.
Цягнік прыйшоў у Прагу ўвечары. У прывакзальнай залі Кастусь убачыў групу чэскіх студэнтаў, якія сьпявалі мілагучную песьню. Кастусь змог зразумець, што гэта песьня аб прыгажосьці багемскіх гор, аб дзяўчыне-прыгажуні, што жыве ў тых горах. Але ў горадзе яго няпрыемна ўразіла тое, што на кажным кроку былі аб'явы на нямецкай мове, нібыта гэта не Чэхія, а нямецкі край. Было багата і нямецкіх салдатаў. «Але нічога, пачакаем, не заўсёды кату масьленіца», - падумаў Кастусь. Цяпер яму трэба было знайсьці лаўку, каб перачакаць тую ноч і нараніцы пайсьці шукаць таго свайго калегу.
Назаўтра Кастусь ішоў уздоўж Вацлаўскага намесьця й дзіваваўся помнікам сьвятому Вацлаву, прыгажосьцю тае шырокае вуліцы-плошчы, па абодвы бакі якой разьлягліся вялікія камяніцы. А ў баковых вуліцах віднеліся помнікі архітэктурнага рэнэсансу - сярэднявечныя гмахі шматлікіх касьцёлаў і цэркваў. За Карлавым мастом зь вежамі высіўся знаны Праскі Град і Малы горад. На правым беразе Влтавы прыцягаў зрок Стары і Новы горад з крэпасьцю Вышград. Гатычныя сабор сьвятога Віта і Ўладыслаўская заля Прэзыдэнцкага Палацу, Ратуша й Цінская царква, барокавы храм сьвятога Мікалая ды палац Бэльвэдэра, - гэтыя шэдэўры пакідалі ў душы Кастуся незабыўны сьлед павагі да гістарычнага мінулага гэтага народу, знанага змаганьнем за незалежнасьць. «Так, гэта сапраўды «злата Прага», найбольш высунуты на захад бастыён славянскае культуры ў Эўропе, - думаў Кастусь. - Вось, каб удалося зачапіцца тут ды пажыць хоць які час, каб ня бачыць пабоішча. Вайна мне ўжо ў горле косткай стаіць...»
Аўтобус завёз Кастуся на Сухдол. Ён хутка знайшоў патрэбны дом, і неўзабаве яго віталі, як чаканага госьця. Гаспадар, шырокаплечы высокі бляндын з блакітнымі вачыма, адразу запрасіў сесьці за стол і пачаў частаваць рознымі прысмакамі. Не забыўся даведацца, як было ў дарозе, ці дзе госьць перакусваў. Гаспадыня, сярэдніх гадоў чэшка, з прыемным тварам таксама завіхалася каля Кастуся. Па сьнеданьні гаспадар пайшоў разам з госьцем у сельскую ўправу Сухдола, прапісаў яго й атрымаў харчовыя карткі.
Гэтак пачалося Кастусёва жыцьцё ў Сухдоле. Ніхто яго не турбаваў. Ён хадзіў гуляць па вёсцы, нагледзіў кіёск з садовінай, які трымаў садавод-баўгарын. Ды яшчэ была ў сяле крама, дзе можна было купляць колькі хочаш памідораў, яблык і грушаў. На іх ня было ніякага абмежаваньня, як на хлеб, мяса ці масла, якія адно па картках можна было даставаць.
З раніцы Кастусь працаваў, рэдагуючы рукапісы ўспамінаў ды розныя адозвы ўдзельнікаў Слуцкага паўстаньня. Потым ішоў гуляць па ваколіцах вёскі. Хадзіў і ў Прагу, звычайна пешша, бо дарога была ўніз і ня зморвала. Назад часам таксама ішоў пешшу, а калі пачуваў сябе змораным, сядаў на аўтобус, які за колькі хвілінаў давозіў яго з Прагі на Сухдол. У жніўні, калі ўжо сьпелі грушы й ад ветру звальваліся на зямлю, Кастусь ідучы па дарозе з Прагі, зьбіраў іх і з асалодаю еў...
Хадзіў Кастусь яшчэ купацца ў басэйн недалёка ад Сухдолу. Туды можна было хутка дайсьці па прыгожай, парошанай бружмелем дарозе. Назад ён часам вяртаўся ў кампаніі дзяўчат-купальшчыц. Тыя дзівіліся зь ягонае мовы й ніяк не маглі ўразумець, што ён не «рус», а «беларус». «Ано, ано, мы-ж і кажам «рус», - казалі яны, пачуўшы ў слове «беларус» корань «рус». Дзяўчаты хіліліся да гаворкі зь ім, але самому Кастусю цяжка было падроблівацца да іхняе мовы. Скажа адно чэскае слова, а за ім пасыпле двумя ці трымя сваімі. Часам яны добра разумелі па-беларуску. А калі ён пераходзіў на расейскую мову, дык неразуменьня было куды больш. Відаць, старая беларуская гаворка значна бліжэй да чэскай, чымся сучасная літаратурная расейская.
З адной высокай, чарнявай чэшкай, Марыяй, Кастусь завёў нават сяброўства. Аднойчы ўвечары, вяртаючыся з купаньня, Кастусь нават абняў яе каля хаты. Дзяўчына адказала пацалункамі. Але Кастусь сьпяшаўся дахаты, каб не змушаць гаспадара заседжвацца позна. Дзяўчыне не падабалася, што яе новы залётнік рана пакідае яе. Яна крыху пасьмяялася з таго, што яму, маменькаму сынку, ужо пара дахаты. Але сяброўства не перарвалася.
Вядома, добра было жыць у Сухдоле, аднак Кастуся ўсё часьцей цягнула ў Прагу. Захацелася жыць у самім горадзе. Ужо сам натоўп, што запаўняў вуліцы і плошчы, значыў многае для яго. Прага вабіла многімі спакусамі. Нарэшце, купіў мэблю з гасподай у цэнтры Прагі ў чалавека, якому не дазвалялі жыць у ёй. Ня думаў тады Кастусь, што хутка й ён падзеліць лёс тога выгнанца. Ён цешыўся з раскошы кватэры. Цяпер можна было прывезьці маці зь Нямеччыны й разам зь ёй каратаць апошнія месяцы вайны, пераседзець ліха ў такім спакойным горадзе сярод добрага, як беларусы, народу.
Неяк у лістападзе Кастусь зьезьдзіў пад Брэслаў і прывёз адтуль зь лягеру сваю маці. Колькі было радасьці пасьля даўжэйшае разлукі. Трэба было рэгістравацца ў паліцыі. І тут Кастусю сказалі, каб ён выязджаў з Прагі. Загадалі ехаць у Нямеччыну. Маці не чапалі, старая нікому не патрэбная.
Неяк хутка прыйшлі два агенты і забралі Кастуся з сабой на станцыю, адтуль проста павезьлі ў Вену. Прыехалі туды ўначы, акурат на Куцьцю, 24 сьнежня 1944 году. Агентам не выпадала чакаць, калі адчыніцца біржа працы, каб здаць затрыманага. Яны далі Кастусю накіраваньне й загадалі ісьці ў тую ўстанову, як адчыніцца.
Кастусь трымаў тую паперу ў руках і меркаваў, што рабіць. Прыгадаў, што ў Вене жыў ягоны знаёмы мастак, рэфэрэнт беларускіх школаў у Латвіі. Успомніў ягоны адрас і вырашыў проста паехаць туды няпрошаным госьцем.
Мастак той жыў у драўляным дамку, на ўскраіне Вены, у глыбіні старога саду. Ён быў рады знаёмаму госьцю, знайшоўся і ложак, і міска, і покут. Цэлых два тыдні гасьцяваў Кастусь у Вене, аб якой засталіся толькі найлепшыя ўражаньні.
Думка пра пакінутую маці ўвесь час не пакідала Кастуся. Аднак ён паехаў спачатку ў Бэрлін да свайго былога супрацоўніка, паэты Альгерда Собаля, які жыў у інтэрнаце. Кастусь спыніўся ў яго пакойчыку. Разам яны хадзілі ўвечары глядзець на агні пажараў, што паглыналі суцэльныя кварталы пасьля налётаў амэрыканскае авіяцыі. Яны бачылі сапраўдную агонію вялікага гораду, што паміраў за грахі фюрэра і злачынствы нацыстаў у Эўропе. А калі Бэрлін на вачох ператвараўся ў груду руінаў і пачаў быць падобным на цэглавае страхоцьце, Кастусь рашыў уцякаць, ізноў у тую-ж Прагу.
І вось аднаго вечару праз начную цемру праскіх вуліцаў ён нарэшце дацягнуўся да тае гасподы, дзе жыла ягоная маці. Была, ведама, вялікая радасьць спатканьня. А калі сталі абмяркоўваць, што рабіць далей, аставалася адно: хочаш - ня хочаш, прыдзецца ехаць у Нямеччыну.
Назаўтра пачалі шукаць купца на мэблю. Перавезьлі кнігі ў краму тога беларуса, што прытуліў Кастуся тады на сонечным Сухдоле. Вяртаючыся дахаты, Кастусь сустрэў маці на рагу вулкі. Ужо па твары ён здагадаўся, што здарылася нешта благое.
- Прыходзілі з паліцыі, шукалі цябе, сказалі прыйсьці туды, як толькі вернешся, - сказала маці. - Цяпер могуць паслаць у канцлягер. Можа табе лепш і не заходзіць у хату. Магчыма, хто-небудзь высочвае, калі ты вернешся.
- Нічога, даражэнькая, да хаты я не пайду, - супакоіў яе Кастусь. - Лепш адразу скіруюся да Жарскага. Ён тут жыве. У яго пераначую. Можа ён і дапаможа перавезьці рэчы на вакзал.
Назаўтра ўраньні рэчы ўжо былі здадзены ў багаж, а маці чакала яго на вакзале. Хутка цягнік павёз Кастуся на захад да аўстрыйскага горада Брэгэнц. Сэрца яго калацілася, пакуль былі ў межах пратэктарату. Але як толькі выехалі з чэскай на нямецкую зямлю, уздыхнуў з палёгкай. «Дзякуй Богу, - думаў Кастусь, - цяпер я ўжо законны ўцякач, няма да чаго асабліва чапляцца. Ды ўжо ня доўга чакаць, Райх развальваецца, хутка будзе канец усёй гэтай валынцы».
Горад Брэгэнц, бадай што некрануты вайной, ляжаў у горнай расколіне каля Бадэнскага возера ў заходня-паўночным кутку Аўстрыі й звабліваў да сябе тысячы ўцекачоў з усяе Нямеччыны. На вакзале сядзелі жанчыны, дзеці ды крыху менш мужчынаў. Усе нечага чакалі. Час ад часу была праверка: паліцэйскія вынюхвалі, ці не ўцякаць у Швайцарыю сюды прыехаў хто-небудзь. Нікога з прыезджых уцякачоў-чужынцаў тут не прапісвалі. Усім раілі ехаць на поўнач, у Нямеччыну, гэтак сама, як раілі ў Празе. Праседзеўшы колькі дзён на вакзале, Кастусь з маці ўзялі ад уцякацкага камітэту пасьведку на выезд у Нямеччыну.
Неўзабаве яны апынуліся ў вёсцы Бюль на Альпзээ, што ляжыць у найбольш высунутай на паўднёвы захад Альпійскай шчыліны. Тут яны й аселі чакаць канца вайны й сваёй невядомай будучыні.
Увосень 1944 года берлінскія беларусы атрымалі незвычайны ліст, напісаны на шэрай пакунковай паперы й адрасаваны ў Беларускі Камітэт. Ліст доўга быў у дарозе, трапляў, пэўна, у выпадковыя рукі... Нарэшце яго атрымаў паэта Ўладзімір Гудніцкі, які служыў ва ўласаўскіх фармаваньнях.
Пісаўся ліст у Славаччыне, ахопленай у той час паўстаньнем. Савецкая армія памагла славацкім партызанам зброяй, боепрыпасамі, амуніцыяй, правяла нават для падтрымкі ў верасьні-кастрычніку так званую Карпацка-Дуклінскую апэрацыю. У паўстаньні ўдзельнічалі таксама савецкія партызаны. Тым не меней у другой палове кастрычніка немцам удалося захапіць апорныя пункты паўстанцаў.
У тыя дні па пыльных дарогах Славаччыны валачыліся два падарожнікі. Яны кіраваліся на Захад. Удзень, змораныя да поўнае страты сілы, яны спалі, забіўшыся дзе-небудзь пад плотам ці ў капе на полі. Скрозь трывожны сон яны часам чулі гарматныя стрэлы ды разрывы гранатаў. А ўвечары прачыналіся й ішлі далей.
Адзін з падарожных быў беларускі паэт Дземех Астаповіч. У аднастайнасьці начных дарог ён часта ўспамінаў сваё бесклапотнае дзяцінства, сваю вёску Калесьнікі на Смаленшчыне, родную хату... Дземеху здавалася, што ён нібы бачыць маці, бачыць як яна аж надта рухава завіхаецца каля печкі. Гэта яна, мабыць смажыць яешню, улюбёную сынаву страву... А то вось яна расказвае суседзям, што ня бачыла старэйшага сына Дземеха з таго часу, як быў на вакацыях, яшчэ ўзімку на Каляды. А цяпер ён ужо скончыў Мсьціслаўскі пэдагагічны тэхнікум і едзе ў Менск на пошукі новага шчасьця. Гэта там, у тэхнікуме, - тлумачыць маці, - пачаў ён пісаць вершы па-беларуску. Зь іх смаленскай вёскі ўсе звычайна падаваліся ў Маскву, пісалі парасейску, як вучылі ў школе. Ды й Дземехаў бацька, Емяльян, настаўнічае ўжо за трыццаць гадоў, выкладае па-расейску. Праўда, згаджаецца маці, людзі тут гавораць ня гэтак, як вучаць у школе. Вось і сам Емяльян у хаце размаўляе па-свойму, як усе тут. А Дземех, дык нібыта зусім забыўся тую мову, якой навучаўся ў сельскай сямігодцы. Паўсюль, адно па-беларуску гаворыць. Ведама, на вёсцы ўсе так размаўляюць. Але-ж ён сын настаўніка, скончыў сямігодку, а цяпер мае ўжо дыплём настаўніцкага тэхнікуму...
Прыгадваліся Дземеху Астаповічу й працяглыя гаворкі з бацькам Емельянам у тыя дні, калі ён вярнуўся з Мсьціслаўя. «Гэта, вядома, добра, што ты закончыў пэдтэхнікум, - разважаў бацька. - Але-ж на гэтым у наш час спыняцца ня трэба. Папрацуй пару гадоў, а затым ідзі ва ўнівэрсытэт. Я табе раю; трымай курс на Маскву. З маскоўскім дыплёмам усе дарогі будуць адчыненыя». - «А я, дарагі тата, выбраў сабе другую дарогу, - адказаў тады Дземех. - І яе ўхваліў наш пясьняр Якуб Колас. Памятаеш, як у 1928 годзе я атрымаў ад яго кнігу з надпісам? Гэта фактычна была найлепшая рэцэньзія на мае першыя творы. Сам Колас выказаў тады ўпэўненасьць, што я стану вядомым паэтам. Дык хіба мне цурацца такога прадказаньня?» Бацька згаджаўся з сынам, часам прасіў яго пачытаць новыя вершы. Дземех помніў, як узрадаваўся бацька-настаўнік, калі пачуў сынавы радкі пра пабудову школьнага будынку:
Дзе гоні сінеюць, дзе шэпчуць бары,
Дзе сьцежкі у восеньскім пыле, -
Трыццатыя суткі шумяць цесьляры
І зьмеямі шархаюць пілы.
Капаюць упарта нявораны дол,
Чарнобыль адвеку нязрушны.
Апілкі імчацца бялявым дажджом,
І сьвішчуць вясёлыя стружкі.
Ня стоміць сякера рукі цесьляру!..
Разносіцца гоман наўкола.
І сьцены ўзрастаюць памалу ўгару
З гатоваю шыльдаю: «Школа»...
У тыя дні ён чытаў бацьку розныя вершы, і пра ўсход сонца, і пра славу дарагой яму Беларусі, і пра «вясны агнявеі», і пра «сьветлыя лоні далін». Бацька ўхваліў тады Дземехавы вершы, але сказаў, што аднаго таленту мала, ён вымагае працы й працы, і трэба ісьці далей вучыцца...
Тут, у Славаччыне, начнымі дарогамі прыгадваўся Дземеху Менск, унівэрсытэт, дзе на літаратурна-лінгвістычным аддзяленьні ён запазнаўся з сябрамі, студэнтамі-літаратарамі Кастусём і Андрэем. Яго, Дземеха, разам з паэтамі Ю.Таўбіным ды А.Куляшовым хутка сталі называць Мсьціслаўскай плеядай паэтаў. Ужо на другі год жыцьця ў Менску Дземеху ўдалося надрукаваць некалькі нізак вершаў, прыхільна былі сустрэтыя яго паэмы «Ноч на станцыі Негарэлае», «Абураныя», «Два таварышы». Ён скіраваў свой паэтычны голас і супраць падзелу Беларусі, выказаў вобразны пратэст супраць «суровага бізнэсмэна-банкіра», што распасьцёр свае крылы й над абшарамі Заходняе Беларусі...
За крэсы, край мой, над якім
Ён зьвіў вянок хаўтурных дзён, -
За ўсё
У той час
Нутром сваім
Пачуў ён цяжкі мой праклён, -
пісаў ён тады ў адным з вершаў.
У 1931 годзе Дземеху Астаповічу ўдалося выдаць ажно два паэтычныя зборнікі: «Краіне» і «На ўсход сонца». Многія адзначалі ў ягоных вершах маладую закаханасьць у прыгажосьць жыцьця, пошукі нязвычных словаў і вобразаў... Што-ж, за многія з тых радкоў было сапраўды ня сорамна.
...Узорныя ліштвы на доме,
На ліштвах рукою гарэзнай
Якісьці мастак невядомы
Цудоўных фігур навырэзваў.
А там, у акне, з-за фіранкі
Дзяўчына глядзіць і сьмяецца,
І штосьці таўчэ беспрастанку
Ў бліскучай мядзянай мяжджэрцы.
Ударыць, і ўдар мэталёвы,
Як музыка, чуцен адгэтуль,
І песень вясёлыя словы
Раджаюцца ў сэрцы паэта.
Радачка, ну дзе цябе знаў я?
А стрэча ізноўку ці будзе?..
Мне сум нешта зноў заціскае
Мае неспакойныя грудзі.
Скажы!.. - А дзяўчына фіранкай
Закутала вочы са сьмехам...
І сьмех на вішнёвым прыганку
Рассыпаўся срэбным рэхам.
На даху ўсьміхаліся ляскі.
Замоўклі ў цішы аканіцы...
З якойсьці забытае казкі
Мне гэтая песьня трызьніцца...
У 1932 годзе ў часапісе «Маладняк» Дземех Астаповіч пачынае друкаваць фантастычна-навуковы раман «Вызваленьне сіл»... Але не дало ГПУ паэту-рамантыку доўга слухаць «віхраў завываньне і рокат мора ў валох». Разам з Ю.Таўбінам, Сяргеем Астрэйкам, Лукашом Калюгам, паэтам-узвышэнцам М.Лужаніным, колькі іншымі літаратарамі, у тым ліку й Кастусём, аднае начы 1933 г. Дземеха Астаповіча забралі й кінулі ў лёхі каменнае амэрыканкі. Адно праз восем месяцаў, ужо пераведзены ў памешканьне менскае турмы, Кастусь пабачыўся з сваім найлепшым сябрам, паэтам Дземехам Астаповічам. Кастусь часта ўспамінаў, як тады яны ляжалі побач пад нарамі й гаварылі ціха, каб ніхто не пачуў.
- От каб нейкім цудам турэмная брама адчынілася ды далі-б зброю... - казаў Дземех. - От біў-бы ўсіх гэпэўшнікаў. Цэлую гару набіў-бы іх бяз аніякага жалю. Гэта-ж такі крываспуск робяць яны нашай інтэлігэнцыі й нашаму народу. Прайдзісьветы ўварваліся ў нашу хату й арудуюць у ёй, бяз аніякае літасьці рэжуць нашу культурную інтэлігэнцыю, прыпісваючы ёй самыя горшыя намеры, нават паўстаньне са зброяй у руках. А я ніколі ў жыцьці тога рэвальвэра нават у руках ня трымаў. Сьледчы сунуў мне абвінавачваньне ў збройнай спробе адлучыць Беларусь ад СССР. Ніколі аб гэтым я ня думаў. А цяпер міжвольна задумаешся, што ці ні гэткае паўстаньне толькі й можа прынесьці волю нашаму народу з бальшавіцкіх ціскоў.
Кастусь слухаў тады ўважліва свайго сябру. Паспрабаваў пярэчыць, маўляў, аніякае паўстаньне такога неарганізаванага для змаганьня народу, як беларусы, ня дасьць вынікаў. Адно будуць нязьлічаныя ахвяры і мора крыві, калі-б гэта цудам і сталася.
Дземех адбываў зьняволеньне ў заходне-сібірскіх лягерах, Кастусь у - байкала-амурскіх. Потым дружбакі стрэліся ізноў у Менску, калі прыехалі па даведкі, што яны вучыліся ва ўнівэрсытэце. Зь імі яны паехалі ў Гомель, а адтуль праз колькі месяцаў падаліся на Каўказ, дзе прыладзіліся настаўнічаць. Пазьней зачапіліся за Маскву. Але Кастусь хутка пакінуў яе й зьехаў далей ад бяды. Дземех скарыстаў нагоду прапісацца ў Маскве, дзякуючы таму, што ягоны брат служыў камэндантам у студэнцкім інтэрнаце й меў права прапісваць людзей. Але нядоўга цягнуўся той фэст для Дземеха. Хцівае вока НКВД ужо цікавала яго. Аднаго дня разам з Ю.Таўбіным яго ізноў арыштавалі й павезьлі ў Менск на допыты. Скончылася тое прысудам на восем гадоў за контррэвалюцыйную дзейнасьць. Перад вайною Дземеха зь лягеру ізноў прывезьлі ў Менск на перасьледзтва. Пасьля, этапам ізноў везьлі праз Маскву. Як хворага зьнялі з этапу й скіравалі ў шпіталь. А тут пачалася вайна. У мітусьні не агледзеліся, як у час запісу дабраахвотнікаў на фронт, у ліку тых, хто ачуняў у шпіталі й быў запісаны ў армію, і арыштант Дземех Астаповіч. У арміі адразу зьвярнулі ўвагу на адукаванасьць Дземеха, веданьне нямецкай мовы. Яго прызначаюць інспэктарам у Маскоўскую акругу. У вайсковай форме ён пачаў езьдзіць па Маскве й часам бачыўся там з беларусамі-ўцекачамі.
Дземех Астаповіч быў чалавек адкрыты. Сваім сябром, як вып'е, душу адчыняў. Пад хмелем і расказаў аднойчы гісторыю свайго жыцьця, як ён апынуўся ў арміі ды яшчэ ў раньзе афіцэра. Нейкі зайздросьнік данёс на яго ў СМЕРШ. А гэтая ўстанова хапала ўсіх падазроных і наводзіла жах на ўсіх значэньнем сваёй назвы: «сьмерць шпіёнам». Яна схапіла й Дземеха. Ізноў вынесьлі прысуд на вялікі тэрмін зьняволеньня. Але, улічваючы ваенныя абставіны, яго паслалі на фронт, на перадавыя пазыцыі.
Ізноў Дземеху саслужыла службу веданьне моваў. Яго скіроўваюць з адмысловым вайсковым заданьнем далёка ў тыл ворага. Гэтак ён і апынуўся ў Славаччыне, абнятай агнём антынямецкага паўстаньня. Суправаджаў Дземеха малады хлапец-славак, які ведаў мясцовасьць. Але зь першага дня Дземех заўважыў, што хлапец нешта мае сабе на розуме. Дземеху хацелася падзяліцца зь ім, што на сэрцы, расказаць аб назапашаным вопыце, аб запазнанай ім сутнасьці бальшавізму, аб гадох жыцьця на лягернай баландзе ды штодзённай рабскай працы пад прымусам, аб начных бясконцых жудасных допытах, аб тым, як сьледчыя шылі яму справы, пра якія ён ня ведаў і ня чуў у сваім жыцьці. Хацелася паведаць аб мільёнах бязьвінных ахвяраў тае перасьледнае машыны, што працуе і ўдзень і ўначы, ня спыняе свае працы ні ўзімку, ні ўлетку й для ўтаймаваньня свае смагі патрабуе ўсё новых і новых ахвяраў. А лік іх ўжо мільёны. Але гэты малады славак анічагусенькі ня ведае і, вядома, не паверыць яму. Палічыць за вар'ята. Ды ён, падобна, ужо наважыўся пакінуць Дземяха, каб падацца ў родную вёску Міява, што на захадзе Славаччыны. Яшчэ ў 1940 годзе ён уцёк ад паліцыянтаў новастворанае Славацкае дзяржавы й пад уплывам камуністаў перабег мяжу ў Савецкі Саюз. Доўга з хлапцом вазіліся там, нарэшце вышкалілі на разьведчыка й цяпер вось перакінулі разам з Дземехам пад мянушкай Яна Янаўшака, каб яны наладзілі сувязь з падпольнай цяпер Банскай-Бістрыцай. Ужо колькі начэй яны валачыліся разам... Зь людзьмі заўсёды гаварыў Ян паславацку, гэта здымала падазронасьць. А немцаў яны абыходзілі на далёкай адлегласьці.
У той дзень, калі зьмерклася й захад неба пачаў ізноў расьпісвацца агнёвымі пісягамі, Дземех ачнуўся ад сваіх штодзённых сноў-успамінаў. Трэба было ісьці далей. Дземех інстыктыўна зірнуў у бок свайго спадарожніка і ўбачыў тое, чаго ўжо й чакаў: заместа маладога хлапца было адно ўтаптанае ў сене мейсца.
Што-ж цяпер было яму рабіць? Выконваць заданьне далей? Без тутэйшае мовы, без знаёмых? Дземеху нічога не заставалася, як ісьці далей на захад, далей ад навалы вайны. Набраўшы вады ў ручаі ды падмацаваўшыся сухаром, Дземех крануўся ў дарогу.
Далей ён ішоў нязнанымі сьцежкамі, трымаючыся зорнага вырысу на небе. Ніхто не затрымаў яго, ніхто не стрэўся на дарозе. Уся Славаччына пахавалася па хатах і вёсках, каб не падстаўляць сябе пад небясьпечныя стрэлы з абодвух бакоў. Але сілы пакідалі Дземеха. Яшчэ перад сьвітаньнем ён адчуў надзвычайную млявасьць у нагах і мусіў запыніцца на першай сенажаці з добрай капой сена. Дземех выбраў мейсца найдалей ад дарог, нябачнае здалёку за высокімі алешынамі й маладым хмызьняком, і асталяваўся тут. На мяккім сене прыемна было адчуць спакой і ляноту. Праз нейкі час ён ужо спаў, а калі прачнуўся, сонца было высока й пералівалася сьветлымі блікамі па ўсёй сенажаці. Сваю спрадвечную песьню сьпявалі птушкі.
«Пэўна, прыйшоў час зьдзейсьніць даўні намер», - падумаў Дземех. Яму ўжо колькі дзён хацелася напісаць і паслаць ліст няведамым беларусам, туды некуды ў Бэрлін, дзе, як ён чуў яшчэ ў Маскве, жылі беларусы-ўцекачы. У Маскве іх лічылі супрацоўнікамі нямецкіх акупацыйных установаў. Дземех ня меў іх адрасу, але меркаваў, што там, дзе шмат уцекачоў, павінен быць і нацыянальны Камітэт для рэпрэзэнтацыі. Ён дастаў раней прыхаваную паперу й зрабіў канвэрт, на якім напісаў алоўкам: Беларускаму Камітэту ў Бэрліне. Затым паўтарыў тое самае панямецку. Другую паперу паклаў на халяву сваіх ботаў і пачаў пісаць.
Той ліст пачынаўся словамі: «Дарагія, невядомыя мне й нязнаныя тут нікім беларусы! Пішу вам гэты ліст надта сьпяшаючыся, каб не памерці, ня скончыўшы яго, тут сярод невядомых мне палёў Славаччыны. Піша яго беларускі паэта Дземех Астаповіч, што вайсковымі падзеямі закінуты ў далёкую ад Беларусў горную Славаччыну й цяпер бадай-што даходзіць самотным на капе на лузе. Я знаходжуся недзе кіля Зволена па дарозе з Рымаўска-Собата, куды быў закінуты з самалёта для выкананьня заданьня. Але я ненавіджу бальшавікоў, як найбольшых сваіх ворагаў. Яны ламалі ўсё маё жыцьцё й нарэшце, здаецца, зламалі канчаткова. Я ўжо ня маю сілаў, каб выбрацца з гэтае апошняе мае бяды. Аднак, я хачу, каб сьвет ведаў, што я ня зь імі, я супраць іх, гэтых супастатаў усяго чалавецтва».
Далей у лісьце Дземех досыць падрабязна апісаў свой лёс у гады выгнаньня, арыштаў і пакутаў. Ён згадваў і сваіх дружбакоў, у тым ліку Кастуся і Ю.Таўбіна, які пасьля другога арышту ў 1937 годзе памёр у этапе па дарозе ў Сібір.
Ня ведаў небарака, Дземех, што якраз ягоны сябра Кастусь быў сярод тых, да каго ён зьвяртаўся. Кастусь вядома, быў бы рады дапамагчы свайму сябру, здаецца, усё аддаў-бы за шчасьце бачыць Дземеха ізноў жывым і здаровым. Але паміж імі ляжала вялікае поле вайны і людзкое варажнечы.
Канчаўся той Дземехаў ліст глыбокім, ад усяго збалелага сэрца праклёнам у адрас камуністычнага ладу, што разбурае звычайныя чалавечыя дачыненьні, бурыць сем'і й нявечыць ад веку наканаваныя людзкія стасункі.
Дземех скончыў пісаць, паклаў ліст у верхнюю кішэню свае кашулі. Тады ён устаў, каб пайсьці туды, дзе магла быць паштовая скрынка. Праз якую гадзіну ён дайшоў да ўскраіны нейкага гораду. Гэта быў Зволен. Яго ніхто не запытаў, куды ён ідзе й хто ён такі. Але як кідаў ліст у скрынку, убачыў, што нейкі чалавек пільна ўглядаецца ў яго постаць. Дземех адыйшоўся ад паштовае скрынкі ўжо досыць далёка, калі яго дагнаў той-жа чалавек у цывільнай вопратцы й запытаў паславацку, куды ён ідзе. Дземех адказаў панямецку. Той запытаўся дакумэнтаў. Вядома, не выпадала Дземеху паказваць славаку свае фальшывыя славацкія дакуманты. Ён адразу й прызнаўся, што ўцякае з Савецкага Саюзу й ідзе на захад у пошуках свабоды. Чалавек, нічога больш ня кажучы, накіраваў на яго дула невялічкага рэвальвэра, што трымаў пад палою пінжака й загадаў ісьці зь ім. Дземех і ня думаў супраціўляцца. Сілы яго пакідалі зусім. Ён ледзь перастаўляў ногі. Яны мінулі колькі кварталаў і выйшлі на сярэдзіну невялікага пляцу. Калі падышлі да вялікага будынку, на якім было пазначана, што гэта галоўная паліцыйная ўправа места Зволен, Дземеху сталася ясным, што ад гэтуль яму дарогі назад ня будзе, бо паліцыя працавала тут пад пратэктаратам немцаў. На прыступкі будынка ён ужо ня мог сам падняцца, і яго пад пахі валачыў той-жа чалавек, які затрымаў яго. З тае хвіліны абарвалася пагудка пра зямное існаваньне Дземеха Астаповіча, беларускага паэта ў ролі разьведчыка.
У Савецкай Беларусі пісалі, што Дземех Астаповіч загінуў сьмерцю гэроя, змагаючыся супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Выдалі ягоную паэму «Эдэм», аповесьць у вершах «Ганна», нізкі антынямецкіх вершаў. У гэтых творах ён застаўся таленавітым паэтам, які дасканала валодаў паэтычнаю моваю, пісаў вобразна і натхнёна.
А ліст той - праклён збалелай душы дайшоў тады да беларусаў у Бэрліне. Копію яго ад свайго сябры атрымаў і Кастусь. Рабіліся захады, каб неяк выратаваць Дземеха Астаповіча з бяды. Але, відаць, было ўжо позна. Сэрца яго ня вытрымала. Змарнелы яшчэ ў дарозе, ён памёр, мусіць, яшчэ на пачатку сьледзтва...
Управа вёскі Бюль пасяліла Кастуся з маткай у доме старой баваркі Розы Гаўзэр. Яна мела купальню на возеры. Абавязкам Кастуся было правіць тую купальню, каб падрыхтаваць яе да летняга сэзону. Стаяла вясна. Палі й прывазёрныя нізіны зыркай зеленьню ўжо вабілі да сябе падарожнікаў. Кастусь пакрысе корпаўся на тэй купальні, а неўзабаве тайком лавіў рыбу. Увечары хадзіў у суседні гарадок Іммэнштадт, бачыўся з такімі, як ён сам, уцекачамі.
Гаспадыня Роза Гаўзэр выконвала й адмысловыя абавязкі. Ужо пасьля вайны суседка-ўцякачка паказала Кастусю накрэмзаную Розай зацемку, у якой тая паведамляла пра падазроныя паводзіны Кастуся, намякала на магчымую шпіёнскую дзейнасьць. Суседка-ўцякачка не аднесла той зацемкі тады ў паліцыю, таму ўсё абышлося добра. Але што магло быць, каб яна зрабіла, як яе прасіла Роза?
Жыла таксама ў тым доме наверсе маладая немка Дзітрых, бежанка з Магдэбургу. Яе горад збамбілі й яна ўцякла ў Баварыю да маці. Кастусь хадзіў да яе вучыцца нямецкае мовы й падоўгу размаўляў. Яны пасябравалі. Але асабістых адносінаў Кастусь стараўся пазьбягаць, бо за сувязь чужынца з прадстаўніком «вышэйшае расы» маглі пакараць паводле нацысцкага закону.
Тымчасам фронт падыходзіў усё бліжэй і бліжэй да Бюля. Аднаго дня з вёскі зьнік сьвятар. Папярэдна ён пусьціў чутку, што яго шукаюць, як арганізатара антынацысцкага фронту. Такім чынам, сьвятар падрыхтаваў сабе глебу для звароту на пачэсную ролю пасьля перамогі саюзьнікаў. А ўраньні наступнага дня пачулася стралініна. Гэта адыходзіў нейкі аддзел нямецкага войска. Салдаты хутка зьніклі, пакінуўшы вакол вазы і грузавікі.
Апоўдні ў Бюль былі ўжо салдаты-мараканцы з французкімі афіцэрамі. Гэты французкі батальён апярэдзіў амэрыканцаў, і адразу пачаў разбор пакінутых немцамі трафэяў. Афіцэр-паляк, што служыў у французаў, разьбіраў вялікую кучу рэчаў якраз насупраць дому Кастуся. Ён адкладваў сабе лепшае, а рэшту кідаў у бок. Яе падбіралі вяскоўцы немцы й чужынцы. Аднекуль зьявіліся савецкія палонныя. Іх напярэдадні вялі тут па дарозе, а затым, пэўна, канваеры пакінулі іх на волю лёсу. Палонныя занялі пустую пуню на панадворку і цягнулі туды, што маглі. Уся вёска цягнула дахаты ўсё, што ляжала без прыгляду. На станцыі стаяў састаў гружаных дабром вагонаў. Адважныя бюлеўцы разламалі іх дзьверы й пачалі цягнуць дахаты вопратку, шкуранкі, скуру, цэлыя скрыні бялізны. Якраз перад ім людзі разьбіралі вагон са скрынямі мануфактуры. Усе праходзілі міма яго з паклажаю на плячох і нібыта ўсьміхаліся з таго, што ён адно глядзіць і не дакранаецца да дармовых рэчаў. А адзін немец стаў паказваць на вагон, раіў браць тое, што без гаспадара.
- Бяры, пакуль ня позна. Заўтра ня будзе ўжо, - казаў ён Кастусю. - Усякі тавар у хату - некалі прыдасца.
Кастусь сунуўся ў натоўп і падхапіў выкінуты з вагону вялікі пачак нейкіх вырабаў.
Бюльскія немкі, асабліва маладыя, надта-ж ліплі да францускіх афіцэраў і мараканскіх салдатаў. Праз месяц мараканцаў замянілі францускімі салдатамі. Французы, вядома, паказалі сябе майстрамі абыходжаньня з слабым полам. Ужо ў першы дзень іх прыходу бадай кажны зь іх займеў сабе сяброўку, нібыта яны век тут былі. Але дзе-некаторых французаў можна было ўдзень бачыць на прывазёрным балоце. Яны хадзілі па ім, закасаўшы нагавіцы вышэй каленаў. Гэта яны лавілі ў балоце жабаў, якіх пасьля смажылі й елі, як найлепшы ласунак.
З Гмэнштадта, за якіх два кілямэтры ад Бюля, дзень і ноч чулася духавая музыка. Немкі не памяталі такога вясельля яшчэ з перадваеннага часу. Французы прынесьлі з сабою нябачаны тут імпэт жыцьця. Але ў канцы лета, калі французы мусілі перадаць тую тэрыторыю пад амэрыканскую акупацыю, у Гмэнштадце й Бюлі наступіла сапраўдная нуда. Нямецкія саламяныя ўдовы, пакінутыя французамі, цяпер больш сядзелі ў хаце й з сумам успаміналі незваротныя вясёлыя часы запамінальнага францускага панаваньня.
Да глыбокай восені прышлося Кастусю з маткай жыць у Бюлі. Ад прымусовай рэпатрыяцыі яго выратавала спадарыня Дзітрых. Яна запісала яго ў сельскай управе, як польскага падданага. А такім уцекачам можна было ехаць дахаты ў новую Польшчу, або заставацца ў Нямеччыне. Адно ў савецкіх падданых ня было выбару, і яны хаваліся пад рознымі іншадзяржаўнымі падданствамі. Савецкія ўпаўнаважаныя езьдзілі па гарадох і вёсках і скрозь лавілі сваіх, каб скіроўваць іх у лягеры, дзе іх фільтравалі, адлучалі жанок ад мужоў, дзяцей ад бацькоў і пасьля везьлі ў Сібір і на Поўнач.
Пры французах чужынцам дазвалялі лавіць рыбу. А цяпер немцы ізноў рабіліся гаспадарамі ўсяго, і Кастусь мусіў лавіць, каб ніхто ня бачыў. Калі прыходзіў з возера, ён на вяровачцы прывязваў мяшэчак з рыбай пад вакном. Тады ішоў у дом і Роза Гаўзэр бачыла, што ў ягоных руках нічога ня было. А Кастусь у сваім пакоі адчыняў вакно й браў улоў у хату. Праўда, нельга было тае рыбы гатаваць, каб ня ўгледзела Роза. Таму Кастусь найбольш засольваў злоўленую рыбу й пакідаў яе на будучы ўжытак. А тут на няшчасьце захварэла маці. Прышлося яе скіраваць у шпіталь. Пачаліся халады, неяк захаладзеў і Кастусь і быў вымушаны сам легчы ў той-жа шпіталь. Так нявесела закончылася Кастусёва жыцьцё на тым Альпійскім возеры, куды яго занесла хваля ваенных падзеяў...
І ў шпіталі, і ў лягерох для перамешчаных асобаў усіх хвалявала ў тыя дні адно пытаньне: што Аб'яднаныя Нацыі пастановяць адносна лёсу тых, якія не пажадалі вярнуцца на радзіму. Савецкі прадстаўнік Вышынскі патрабаваў усіх вярнуць прымусова. Амэрыканская прадстаўніца ў Аб'яднаных Нацыях, спадарыня Рузвэльт выступала за свабоду выбару для перамешчаных асобаў, хочуць - няхай вяртаюцца, ня хочуць - няхай едуць у краіну іх выбару. Яна грунтоўна й пераканаўча даводзіла, што міжнароднае права патрабуе гэтае свабоды, калі мы хочам паважаць правы чалавека. І калі Гэнэральная Асамблея Аб'яднаных Нацыяў у канцы 1945 году вынесла пастанову аб забароне прымусовае рэпатрыяцыі, усе перамешчаныя асобы ўздыхнулі з палёгкай. Пачутая навіна праз радыё «Бі-бі-сі» і іншыя радыёстанцыі перадавалася з вуснаў у вусны. Многія людзі ізноў пачалі называцца тымі, кім яны былі, не хаваючы свайго сапраўднага імя й нацыянальнасьці.
Кастусь паверыў такому важнаму міжнароднаму форуму, як Аб'яднаныя Нацыі. Ён цяпер не хаваў таго, што ён былы савецкі падданы. Гэтая адкрытасьць пазьней яшчэ папсуе яму шмат нэрваў і затрымае выезд у Амэрыку. Але гаворачы праўду, ён пачуваў сябе куды лепш, чымся тады, калі мусіў хавацца пад маскай паляка.
Мусіць многім, хто быў тады ў шпіталі, запомніўся малады паэт Пётра Яворскі. Яшчэ напярэдадні таго радыйнага паведамленьня ніхто не сумняваўся ў ягоным польскім паходжаньні. Але пасьля гэтай навіны Пётра пачаў сьмялей чытаць свае вершы перад усімі й адкрыта называць сябе былым савецкім подданым. Ён хадзіў з аднае палаты ў другую, радаваўся з усімі, што пагроза прымусовае рэпатрыяцыі мінавала. Тады ён чытаў колькі сваіх вершаў, не пытаючыся, ці хочуць людзі яго слухаць, бо вершы яго былі адно перапевамі Сяргея Ясеніна, - прыгожыя гучныя словы аб рамантычным каханьні. Праўда, многія тут ужо добра ведалі Пётру і ўжо былі прывыклі да ягонае вершаванае балбатні.
Другой важнейшай падзеяй у жыцьці гэтага шпіталя быў пераезд у мястэчка Кольгруб за колькі сот кілямэтраў на злучэньне з другім шпіталем, таксама створаным для ўцекачоў. У адзін дзень уся шпітальная маёмасьць ды самі пацыенты былі пагружаны на машыны. Неўзабаве яны паехалі. Сонца ярка сьвяціла ўсю дарогу і ў падарожнікаў быў добры настрой. Кастусь ехаў разам з працаўнікамі шпіталя. Тыя дарогай жартавалі, апавядалі цікавыя розныя здарэньні.
Сустракаць хворых у Кольгрубе выйшаў увесь штат мясцовага шпіталю. І якое-ж зьдзіўленьне для Кастуся было ўбачыць зьнянацку тую дзяўчыну, якую ўжо й з галавы выкінуў пасьля разьвітаньня ў Менску. Каля адной машыны стаяла мэдсястра ў белай шпітальнай сукенцы і памагала людзям выходзіць. «Няўжо Галіна? - забілася Кастусёва сэрца. - Тварам - дык літая яна. Ня можа быць гэтага. Не магла яна тут апынуцца, ды яшчэ ў гэтым шпіталі». Але й Галіна ўжо ўтарапілася вачыма ў Кастусёву постаць, нібыта разважаючы, ці ён гэта. І тут Кастусь ужо ня здолеў стрымацца.
- Галя! Гэта я, Кастусь. Я рады цябе бачыць. Дарагая Галя!
І ён кінуўся да яе й абняў яе на вачох перад усімі.
- Як ты тут апынулася? Дзе ты жыла ўвесь гэты час? І чаму не падавала голасу? - пасыпаліся ягоныя пытаньні.
- Ой, гэта доўга апавядаць. Пойдзем у памешканьне. Там раскажу ўсё па парадку.
Яна ўзяла яго за руку і, як хворага, павяла ў шпітальны будынак. Уладкаваўшы Кастуся ў палаце, Галіна ізноў пабегла за іншымі пацыентамі, каб дапамагчы разьмясьціць і іх. Кастусь ляжаў на ложку й чакаў Галю. «Гэта-ж трэба, - думаў ён, - выязджаючы зь Менску, разьвітаўся зь ёй назаўсёды. Увесь гэты час і ня думаў пра яе, ня згадваў нават пра яе існаваньне. Займалі іншыя клопаты. А тут раптам бачу яе ізноў, ды яшчэ ў шпіталі, у якім сам апынуўся. Цікава, як наладзяцца цяпер нашыя дачыненьні?»
Невядома колькі прайшло часу, пакуль ізноў прыйшла Галя. Яна села на крэсьле каля ложка й пачала сваё апавяданьне.
- Бачыш, Кастусь, не кілімам-самалётам я сюды прыляцела. Праз вялікую сумятню прышлося прайсьці. Бяда пачалася на другі дзень пасьля твайго адыходу. Бомба трапіла ў наш дом, і мае бацькі там разьвіталіся з жыцьцём. Іх абгарэлыя целы я сама пахавала. Засталася адна. Ні хаты, ні бацькоў. А фронт ужо стаяў за Менскам. Немцы падпальвалі вялікія будынкі, а з малых людзі беглі, куды вочы глядзелі. Пайшла я раніцай трэцяга дня пасьля гэтага здарэньня пехатой на Захад. На дарогах скрозь ішлі й ехалі на падводах людзі. Усе ўцякалі далей ад агню й выбухаў. Не пазнаць было, што рабілася. Мяне падабрала адна сям'я на падводзе. Зь імі даехала да Баранавіч. А там неяк цудам удалося ўлезьці ў цягнік. Добры чалавек падаў руку й бадай-што праз галовы й скрыні ўцягнуў мяне ў сярэдзіну вагону. Людзей там было процьма, стаялі ня толькі на падлозе, але й на клумках ды чамаданах. На руках трымалі дзяцей. Цягнік рухаўся бесперапынна, ня спыняючыся нават на вялікіх станцыях. Толькі ў Беластоку мелі спынак. Вышлі з вагонаў, як учадзелыя. Накінуліся піць ваду ды абмывацца, як пасьля чумы. Балазе стаяў там цягнік доўга. Усё пасьпелі зрабіць. Вымянялі рэчы на хлеб. Набралі вады. Ізноў паехалі, але ўжо зь лепшым настроем. Як мінулі дзяржаўную мяжу, дык лягчэй стала на душы. Дзякуй Богу, на міну ня трапілі. Я чула пазьней, што траплялі на міны. Нам-жа ўдалося даехаць цэлымі. А ў Нямеччыне ўсюды пыталася, ці чулі пра цябе. Ніхто нідзе і ня чуў, і ня бачыў. Дабралася да баварскага Кэмптэна, пайшла на працу ў шпіталь. А неўзабаве перабралася ў гэты Кольгруб. Вось тут нечакана мы й сустрэліся. Ты-ж такі самы, які быў тады, анічуць не зьмяніўся. І добра выглядаеш. Відаць, Бог мілуе.
І Галя ізноў ускінула свае блакітныя вочы на Кастуся. Ён усьміхнуўся, узяў яе за руку, стаў перабіраць ейныя мяккія пальцы. Яму яны нагадалі радзіму, дзе ён не адзін раз іх паціскаў на разьвітаньне.
- Ну, я пайду, а то старэйшая сястра будзе мяне шукаць, - засьпяшыла Галя. - Да пабачаньня! Цяпер будзем бачыцца, дзякуй Богу, штодня.
І сапраўды, кажнага вечару Кастусь цяпер хадзіў з Галяю на пагулянку ў горы. Яны часта падымаліся па горным скосе ўверх, даходзілі па леташняй траве да казіных і аленіх вылежаў... Вярталіся, калі на небе была поўня... На дыбачках, каб ня будзіць хворых, Кастусь павольна прабіраўся да свайго ложка, і адразу засынаў сном шчасьлівага чалавека.
Але гэтая раскоша для Кастуся не магла цягнуцца бясконца. Хутка ў шпіталь прыбыў новы лекар. Неяк пасьля агляду ён сказаў Кастусю, што шпіталь ня можа трымаць надалей такога ўяўнага хворага. Прышлося Кастусю перабрацца ў бліжэйшы ад Кольгруба лягер для перамешчаных асобаў. Гэта быў польскі лягер Графэншаў, у якім была невялікая групка й расейскіх уцекачоў. Кастуся сустрэлі непрыязна, чамусьці ўсе рашылі, што ім падкінулі шпіёна, каб за імі сачыў і ў Саветы весткі аб іх перадаваў. Кастусь заўважыў, што ў яго адсутнасьць нехта старанна прагледзеў ягоныя паперы й кнігі. Людзі дзівіліся, што быццам-бы й расейскімі літарамі, але не парасейску там было напісана й надрукавана. Беларускай мовы яны ніколі ня чулі й ня бачылі кніжак на той мове. Вось і рашылі тыя грамацеі, што ўсё гэта нездарма, што гэта нейкая шпіёнская мова, якой карыстаецца гэты навічок.
Аднойчы ў гэты лягер прыехала Галіна разам з УНРАўскай працаўніцай Таісай Ждановіч. І Галіна і Таіса былі ў УНРАўскай форме, якую яны, працаўнікі УНРА, пашылі сабе з цёмна-зялёнай матэрыі. Кастусь сустрэў іх сярод белага дня на лягернай вуліцы й доўга гаварыў зь імі, расказваючы пра лягернае жыцьцё. А ў гэты час праз шчэлкі ў бараках ды з іншых зручных для назіраньня мейсцаў расейскія лягернікі назіралі за кажным рухам гасьцей і паводзінамі Кастуся.
Неўзабаве адзін украінец, малакультурны й недалёкі, пачаў адкрыта выказваць сваю злосьць у адносінах да Кастуся. Ён займаў першы паверх двухпавярхоўных нараў, над ім спаў Кастусь. Украінец адмыслова стараўся курыць гэтак, каб дым ішоў проста Кастусю ў твар. Або пачынаў штурхаць нагамі подсьціл пад ім. Кастусёў ложак хадзіў ходырам. А часам да глыбокае начы ня мог ён заснуць ад бясконцых анекдотаў, рагатаньня, балбатні і пустых размоў.
Адно адводзіў душу Кастусь, калі садзіўся на ровар і ехаў у Кольгруб да Галіны. Вяртаўся позна, калі ўжо ўсе спалі. Але ягоныя паездкі таксама ўспрымаліся лягернікамі, як паездкі для службовых шпіёнскіх мэтаў. Кастусю, вядома, абрыдзела такое жыцьцё ў Графэншаў, і ён угаварыў Галіну пераехаць у Рэгэнзбург. Ён ведаў, што па загаду амэрыканскага прэзыдэнта Трумана на поўдні гэтага гораду цэлы пасёлак быў забраны для лягеру перамешчаных асобаў і ў яго неблагіх кватэрах пасяліліся ўцекачы.
У гэты пасёлак Зыдлюнг і пераехалі Кастусь з Галінай. Там быў шпіталь, дзе патрабаваліся сёстры. Галіну адразу ўзялі на працу й далі кватэру. Так пачалося новае жыцьцё маладых. Неўзабаве згулялі вясельле, сьвятар асьвяціў непарушнасьць сямейных повязяў, нямецкія ўлады зарэгістравалі яшчэ адзін шлюб. Увесь сьвет выдаваўся маладым цяпер у ружовым арэоле радасьці.
Хутка Галіна абвесьціла, што яна цяжарная. Усё йшло добра й як належыць. Азмрочвала жыцьцё адно: хвароба Кастусёвай маці. Хутка яе перавялі ў Мюнхенскі шпіталь. Кастусь езьдзіў туды штотыдня й кажны раз прывозіў сумныя весткі.
Маці памерла якраз тады, калі Кастусь быў у шпіталі. Адзін ішоў за труной. Наняў нямецкага сьвятара, каб адслужыў малебень на магіле. Доўга стаяў над сьвежаю магілай. А калі вярнуўся дахаты, дык неўзабаве мусіў везьці жонку ў шпіталь радзіць. Гэтак адна жывая істота адыйшла ў іншы сьвет, а другая нарадзілася.
Прайшло каля году пасьля народзінаў дачушкі Зосі. Яна ўжо гаварыла дзе-якія словы, узяўшыся за край ложка, перамяшчалася з месца на месца, была вялікаю ўцехаю для маці й таты. Неяк летнім днём Кастусь з Галінай сабраліся ісьці ў грыбы за горад, у лес. Галіна нарыхтавала бутэрбродаў зь вяндлінай, якую якраз купілі за новыя маркі. Тады давалі, здаецца, па сорак марак на асобу, а ўсе старыя маркі проста забіралі пад расьпіску. Таму тыя сорак марак былі на вагу золата.
Галіна несла тыя бутэрброды ў партфэлі й ставіла яго каля сябе, калі зразала грыбы. Да поўдня ўсе змарыліся. Натрапіўшы на добры неруш баравікоў і падасінавікаў, Галіна паставіла партфэль каля дрэва ды адышлася далекавата ад яго. Калі агледзелася, пачала шукаць, а яго й сьлед прастыў. Пачалі шукаць ад аднаго падобнага дрэва да другога. Нідзе ня было. Праўда, бачылі колькі немак у лесе. У адной спадніца аж надта выпірала наперадзе, нібы яна там несла нешта запхнутае. Кастусь ўтаропіўся ў яе паглядам, але запытаць не адважыўся. «Дурны я, - думаў Кастусь пазьней, - трэба было падыйсьці ды прыпадняць ёй падол. Тады ўсё выясьнілася-б». Прышлося глытаць ад голаду адно сьліну.
Але дома іх чакала радасьць. Малая Зоська пачала хадзіць, без дапамогі якой-небудзь апоры. Яна зусім самастойна хадзіла з аднаго кутка пакою ў другі. Маладым бацькам было надзвычайна цікава й прыемна назіраць першыя крокі іхняга нашчадка. Так у радасьці забывалася тое, што здарылася ў лесе.
Прайшло яшчэ багата часу пакуль у амэрыканскім Кангрэсе пачалі абмяркоўваць закон аб дапушчэньні перамешчаных асобаў у Амэрыку. Было многа праціўнікаў гэтае прапановы. Аднак за дапушчэньне ўцекачоў у краіну выступіў сам Прэзыдэнт ЗША, Труман. Ён даводзіў, што яны - змагары за свабоду, за якую гарою стаіць і Амэрыка. Дзякуючы ягонай наважанасьці і пераканальнасьці ягоных довадаў, амэрыканскі Кангрэс ухваліў той закон. Хутка пачалася масавая эміграцыя ўцекачоў. Пачаў чакаць свае чаргі й Кастусь з сям'ёй. Далека ня ўсё было проста, і чакаць Кастусю давялося неспадзявана доўга. Прышлося ўладзіцца выкладчыкам ангельскае мовы ў прафэсыйнай школе й цярпліва чакаць канца бясконцае праверкі. А ў гэты час якраз амэрыканскі Кангрэс ухваліў новы закон, паводле якога ў Штаты не дапушчаліся колішнія супрацоўнікі дыктатарскіх рэжымаў: нацысцкага й савецкага. Выглядала, што нарэшце амэрыканцы адумаліся і ўзяліся за розум.
Ня думаў тады Кастусь, што гэты закон Мак Карана будзе датычыць і яго. Калі сям'я прайшла ўсе камісыі й экзамены і ўжо атрымала візу на ўезд у Амэрыку, за іх узялася апошняя вышэйшая інстанцыя - Служба Эміграцыі й Натуралізацыі. Тая штодня адмаўляла ў праве на эміграцыю ў Штаты дзесяткам людзей з Савецкага Саюзу. Кастусю, як былому настаўніку, было адмоўлена на той падставе, што ён працаваў у савецкай школе, якой кіравалі камуністы. Дарма, што Кастусь быў беспартыйны й пацярпеў ад савецкага ладу, быў у выгнаньні ды яшчэ другі раз арыштаваны ў першы-ж дзень вайны. Гэта ня бралася пад увагу. Кастусь быў вымушаны застацца ў Мюнхэне й чакаць вынікаў свае апэляцыі. Тым часам ён адчыніў сваю кантору па юрыдычнай дапамозе ўцекачам, перакладаў іх дакуманты на ангельскую мову.
Аднойчы Кастусь вырашыў напісаць ліст самому аўтару тога закону сэнатару Мак Карану ў Вашынгтон. Пісаў колькі дзён, прывёў многа фактаў, калі ахвяры камуністычнага перасьледу сталіся акурат новымі ахвярамі такога закону. Апісаў падрабязна гісторыю свайго жыцьця. Паслаў ліст і стаў чакаць. Тымчасам мясцовы камітэт Службы Эміграцыі й Натуралізацыі адхіліў апэляцыю Кастуся й прышлося пасылаць новую ажно ў Вашынгтон. Прайшло колькі месяцаў. У газэтах паведамлялася, што амэрыканскі Кангрэс прыняў колькі паправак да закону Мак Карана. Тых, хто змушаны быў сілаю супрацоўнічаць з дыктатарскімі рэжымамі, дапушчалася ў Амэрыку.
Абнадзеіўся й Кастусь атрымаўшы ліст ад сэнатара. На блянку Сэнату Злучаных Штатаў Амэрыкі сам Мак Каран паведамляў, што Сэнат перагледзеў закон пра эміграцыю й зьмяніў колькі пунктаў у ім. Ён дзякаваў Кастусю за дапамогу ў гэтай справе. Цяпер сэнатар спадзяваўся, ня будзе перашкодаў для Кастусёвай эміграцыі ў Амэрыку. Кастусь ведаў, што й Палата прадстаўнікоў ухваліла папраўкі да закону Мак Карана й яны ўжо падпісаны Прэзыдэнтам Труманам.
Але, на гэтым Кастусёвы пакуты чаканьня яшчэ ня скончыліся. Калі ўсе маглі ехаць без перашкодаў, яму было нельга. Ён мусіў чакаць вынікаў свае апэляцыі ў Вашынгтон. Яшчэ з два месяцы прайшло, пакуль бюракратычная машына пераслала з Вашынгтону дазвол. Толькі ў верасьні Кастусь дачакаўся выкліку да консула для новага афармленьня дакумантаў. Ізноў праходзіў камісыі па праверцы здароўя. Нарэшце, выехалі ў Брэмэнгафэн, каб адтуль кіравацца ў далёкую, нязнаную Амэрыку.
У Брэмэнгафэне Кастусь чакаючы свае чаргі на выезд, стаў выкладаць ангельскую мову такім-жа, як і ён. Пры працы лягчэй было чакаць тае жаданае часіны. А людзі адплывалі штодня, замест іх прыязджалі ў гэты перасыльны лягер новыя перасяленцы, дапушчаныя да эміграцыі ў Злучаныя Штаты. Тут часам сустракаліся людзі, якія ня бачыліся цэлае дзесяцігодзьдзе. Яны абменьваліся адрасамі, абяцалі пісаць, дапамагаць адзін аднаму ў выпадку патрэбы. Ня ведалі яшчэ, што гэты энтузіязм зусім не даўгатрывалы й разьвеецца ён, як той ранішні туман пад угрэвам сонца, у шырокім акіяне жыцьця. Найбольш напішуць раз ці два, а пасьля замоўкнуць, як вады ў рот набраўшы. Новыя клопаты выціснуць старыя ўражаньні, і іншыя людзі зоймуць мейсца ў іх сэрцах. Толькі старэйшыя векам людзі будуць даўжэй помніць тых, з кім прыходзілася на ўцякацкіх дарогах дзяліць хлеб і ваду. Моладзь хутка нырне ў вір новага жыцьця і ў асалодзе новае рэчаіснасьці забудзе аб старых сувязях і колішніх дачыненьнях.
Кастусь сустрэў тут паэта-случчака Янку Зотава, зь якім яны былі суседзямі ў доме ў Рэгэнзбурзе. Тады ягоная жонка не палюбіла маладзейшай за яе Галіны і, прыраўнаваўшы свайго чалавека, трымала яго на адлегласьці, а з Галяй без дай прычыны перастала гаварыць. Гэтая адчужанасьць, на жаль, адчувалася цяпер і тут...
І вось настаў дзень, калі Кастусёву сям'ю паклікалі на параплаў. Рэчы былі ўжо здадзеныя, людзі з чамаданамі выстраіліся ў чарзе на каменнай набярэжнай. Перад імі стаяў прышвартаваны вялізны параплаў Блэчборд. Людзей пускалі на яго паводле сьпісу.
Кастусь адразу запісаўся на працу друкаваць на машынцы розныя параплаўныя навіны. Запісваліся людзі на працу на кухню, у параплаўную паліцыю. Кажны ўладкоўваўся, як мог.
На другі дзень, як толькі выплылі з Брытанскага праліву, параплаў пачало гойдаць. Яго ўздымала на вяршыліну хвалі і адтуль кідала ў прадоньне, нібы трэску. То нос заглыбляўся ў салёную белапенную ваду, а зад узносіла ўгору, то нос ішоў ўверх, а зад абмываўся прыбоем пеністых хваляў. Калі ў першы дзень палуба з раньня да вечара была поўная натоўпам цікавых гледачоў, дык цяпер ні адзін не паказваўся на ёй.
Людзі пачалі хварэць морскай хваробай. Яны бездапаможна ляжалі на ніжэйшых уступах, прамежных пляцоўках і ў каютах.
Кастусь цярпеў, як і іншыя. Дачушцы Зосі было вельмі дрэнна. Адна Галіна глытала таблеткі, што далі на параплаве, і пачувала сябе параўнаўча ня блага. Дзякуючы гэтаму яна ўвесь час была пры Зосі й дапамагала ёй пераносіць нядугу. Дні тры доўжыўся гэты шторм.
Апошнія дні перад прыездам ізноў было поўна народу на палубе. Усе пачувалі сябе добра. Людзі поўніліся новымі надзеямі. Толькі перад самым Нью-Ёркам сталася вядомым, што порт ня можа прыняць людзей гэтага транспарту, бо там забастоўка партовых грузчыкаў. Павярнулі ў бок порту ў Бостан. На наступны дзень высадзіліся на вялікай пляцоўцы, дзе перачакалі да вечара, і толькі ўжо ўначы прыехалі на Пэнсыльванскі вакзал у Нью-Ёрку.
Тут на вакзале людзей сустракалі спонсары, забіралі іх у машыны й адвозілі па прызначэньні.
Кастусь з Галінай і Зосяй доўга сядзелі на вакзале, чакаючы свайго спонсара. Прайшло паўгадзіны, і на вакзале паказалася знаёмая ім постаць пісьменьніка Юльяна Сьвіслацкага. Ён адразу заўважыў іх у парадзелым да тога часу натоўпе і скіраваўся вітаць сям'ю Кастуся на амэрыканскай зямлі. Юльян кінуўся ў абдымкі сваіх знаёмых, нібы да сваіх блізкіх родзічаў, забраў іх чамаданы й павёў за сабою. У машыне іх чакаў шофэр, які памог сесьці, паклаў у багажнік рэчы й хутка павёз іх уздоўж даўгіх роўных вуліц Нью-Ёрку.
- Мы едзем у Саўт-Рывэр, - абвясьціў Юльян нам. А наразе трэба выехаць зь Нью-Ёрка тунэлем у Нью-Джэрзі. Там яшчэ гадзіны трэба выехаць зь Нью-Ёрк тунэлем у штат Нью-Джэрзі. Там яшчэ гадзіны паўтары дарогі.
Мігцелі ў вачох агні начнога Нью-Ёрку, міналі зырка асьветленыя піўныя й рэстараны. Кастусь думаў аб тым, што вось, ён, нарэшце, у новым сьвеце, на зямлі Вашынгтона, адкуль можна паслаць апошняе «Дабранач» далёкай цяпер Эўропе.
Галіна сядзела ўпрытык да Зосі, якая даволі ўтамілася за гэты тыдзень на акіяне й якой быў патрэбны неадкладны адпачынак.
Што-ж чакала Кастуся заўтра? Чым спаткае яго будучыня? Што прыдзецца яму рабіць, каб зарабляць на хлеб? Ён сумняваўся, што інтэлектуальнай працай ён зможа пракарміць сям'ю. Прыдзецца, відаць, брацца за любую працу, каб утрымацца на паверхні й не пайсьці на дно жыцьця. Ён-жа вытрываў цяжкое канцлягернае жыцьцё, пратрымаўся й пасьля яго, не загінуў ва ўмовах акупаванага краю, выжыў за межамі сваёй зямлі ў Нямеччыне, - чаму-ж яму гінуць цяпер у багатай краіне зь бязьмежнымі магчымасьцямі?..
Так пачаўся новы пэрыяд у жыцьці Кастуся. Скончыўся першы том ягонай жыцьцёвай эпапэі й пачаўся другі...