Мы ехалі па беразе Лены на поўдзень, а зіма даганяла нас з поўначы. Аднак магло здацца, што яна ідзе нам насустрач, спускаючыся зверху, па цячэнні ракі.
У верасні пад Якуцкам было яшчэ даволі цёпла, на рацэ ані крыгі. На адной з блізкіх станцый нас нават спакусіла цудоўная месячная ноч, і каб не начаваць у душнай станочнікавай юрце, якая толькі што была намазана звонку (на зіму) яшчэ цёплым гноем,— ляглі на беразе, паслаўшы пасцелі ў лодках і накрыўшыся аленевымі скурамі. Ноччу, аднак, мне здалося, што нехта прыпякае мне полымем правую шчаку. Я прачнуўся і ўбачыў, што месячная ноч пабялела яшчэ больш. Усё кругом было ў шэрані, шэрань укрыла маю падушку, і гэта яе дотык здаваўся мне такім гарачым. Майму таварышу, які спаў у адной лодцы са мною,— снілася, відаць, тое ж самае. Месяц свяціў яму ў твар, і я бачыў пакутлівыя грымасы, якія праходзілі па ім. Сон яго быў моцны і, відаць, цяжкі. У гэты час, прыўзняўшы футры і скуры, у суседняй лодцы ўстаў другі мой спадарожнік. Усё было белае і пушыстае ад шэрані, і ўвесь ён здаваўся белым прывідам, які раптоўна ўзнік з халоднага бляску шэрані і месячнага святла.
— Брр...— сказаў ён.— Мароз, браткі...
Лодка пад ім калыхнулася, і ад руху яе на вадзе пачуўся звон, нібы ад разбітага шкла. Гэта ў мясцінках, закрытых ад хуткай плыні, утвараліся першыя «заберагі», яшчэ тонкія, са слядамі доўгіх крышталічных іголак, якія ламаліся і звінелі, нібы тонкі крышталь... Рака, адчуўшы першы ўдар марозу, быццам пацяжэла, а скалы ўздоўж яе горных берагоў, наадварот, сталі лягчэйшыя, нібы паветраныя. Пакрытыя шэранню, яны ішлі ў няясную, азораную далеч, іскрыстыя, быццам прывіды...
Гэта было першае слова марозу ў пачатку доўгага шляху... Слова вясёлае, бадзёрае, ледзь не жартаўлівае.
Па меры таго як мы паволі і затрымкамі рухаліся далей на поўдзень — зіма набірала сілу. Цэлыя затокі стаялі ўжо, накрытыя плеўкай цёмнага некранута-чыстага лёду, і камень, кінуты з берага, доўга каціўся, слізгаў па гладкай паверхні і выклікаў дзіўны, пераліўны звон, які чым далей, тым болей узмацняўся і адзываўся рэхам горных цяснін. Далей лёд, зачапіўшыся за краі ракі, працягваў сваю барацьбу, заберагі пашыраліся, і кожны крок у гэтай барацьбе намячаўся лініяй паламаных ільдзінак, якія паказвалі, што тут нядаўна была жывая плынь і што яна зноў адступіла на сажань-другую ад сярэдзіны...
Дзе-нідзе на берагах ляжаў ужо снег, рэзка адцяняючы цёмны цяжкі рачны струмень. Яшчэ далей — да гэтай барацьбы далучаліся горныя рэчкі. Паступова набухаючы ад вытокаў, яны ўзломвалі свой лёд у вусцях, скідалі яго ў Лену, загрувашчвалі жывую плынь, ускладняючы яе ўласную барацьбу з марозам... Ломаныя лініі на рацэ падымаліся ўсё вышэй: крыгі, выкінутыя плынню на краі заберагаў, рабіліся ўсё таўсцейшыя. Гэта былі ўжо сапраўдныя валы, і час ад часу нам было відаць, як сярод гэтых валоў пачынаўся трывожны рух. Гэта рака злосна шпурляла на нерухомыя ледзяныя ўмацаванні, што скоўвалі яе, крыгі, прабівала прабоіны, крышыла лёд на друз, на іголкі, на снег, а потым зноў бяссільна адступала, і праз нейкі час аказвалася, што белая лінія заломаў прайшла яшчэ далей, паласа лёду стала шырэйшая, рэчышча звузілася...
Чым далей, гэтая барацьба набывала большую ўпартасць і размах. Рака шпурляла ўжо не толькі крыгі, а велізарныя камлюгі так званага таросу, і яны грувасціліся адна на адну ў дзікім беспарадку. Карціна выглядала ўсё больш бязрадаснай. Ля берагоў таросы ўжо застылі бязладнымі масамі, а на сярэдзіне ўсё яшчэ варочаліся цяжкімі, грувасткімі валамі, хаваючы амаль замёрзлае рэчышча, як адзічэлы натоўп закрывае месца пакарання смерцю... Уся прырода, здавалася, поўнілася страхам і разам з тым урачыстым чаканнем. Бязлюдныя цясніны горных берагоў пакорліва паўтаралі сухі грукат ледзяных палёў і цяжкае крактанне зняможанай ракі.
Праз нейкі час цёмны струмень таксама пабялеў усярэдзіне. На ім ціха варочаліся, таўкліся, шаргацелі і густа плылі белыя крыгі ледаходу, які ўжо быў гатовы зусім заціснуць сцішаную і знясіленую плынь.
Аднойчы з невялікай берагавой скалы сярод гэтых павольных ледзяных мас мы ўбачылі нейкі чорны прадмет, які выразна выдзяляўся на бела-жоўтым фоне. У пустынных месцах усё прыцягвае ўвагу, і ў нашым маленькім караване пайшлі гаворкі і здагадкі.
— Варона,— сказаў нехта.
— Мядзведзь,— запярэчыў другі ямшчык.
Думкі падзяліліся. Чорная кропка адным здавалася не большай за варону, іншым — не меншай за мядзведзя: аддаленая аднастайнасць гэтых неспакойных мас, якія ляніва праплывалі між гор,— зусім мяняла перспектыву.
— Адкуль узяцца мядзведзю пасярод ракі? — спытаў я ў ямшчыка, які гаварыў пра мядзведзя.
— З таго берага. Тры гады назад мядзведзіца вунь з таго вострава пераправілася з трыма медзведзянятамі.
— Сёлета таксама звер з таго берага ідзе на наш. Відаць, зіма будзе лютая...
— Мароз гоніць,— дадаў трэці.
Увесь наш караван спыніўся ля скалы, чакаючы набліжэння прадмета, які ўсіх так зацікавіў. Белая ледзяная каша між тым паволі набліжалася да нас, і было відно, што чорная кропка на ёй мяняе месца, нібы сапраўды перапраўляецца па крыгах да нашага берага.
— А гэта ж, браткі, казуля,— сказаў нарэшце адзін з ямшчыкоў.
— Дзве,— дадаў другі, прыгледзеўшыся.
Сапраўды, гэта былі горныя козы, і, сапраўды, іх было дзве. Цяпер нам ужо выразна былі відаць іх цёмныя грацыёзныя сілуэты сярод сапраўднага ледзянога пекла. Адна была большая, другая меншая. Можа, гэта былі маці і дачка. Вакол іх біліся, таўкліся, круціліся і крышыліся крыгі; пры гэтым сутыкненні ў прамежках нешта кіпела і пырскала пенай, а далікатныя стварэнні, наструніўшыся, стаялі на досыць вялікай крызе, сабраўшы ў адно месца свае тоненькія ножкі...
— Ну, нешта будзе! — сказаў малады ямшчык з глыбокай цікавасцю.
Аграмадная крыга, якая плыла наперадзе той, на якой стаялі козы, як быццам пачала замаруджваць ход і разварочвацца, затармазіўшы ход задніх. Гэта стварыла вакол жывёл цэлае пекла разбурэння і плёскату. Крыгі станавіліся рубам, лезлі адна на адну і крышыліся з гучным, як выстралы, грукатам. Часам між імі разыходзілася і сыходзілася цёмная глыбіня. На нейкае імгненне дзве маленькія цёмныя плямы зусім былі прапалі ў гэтым хаосе, але потым мы зноў убачылі іх на другой крызе. Сабраўшы свае тонкія ножкі, козы стаялі на другой ледзяной пляцоўцы, гатовыя да новага скачка. Гэта паўтаралася некалькі разоў, і кожны скачок з разлічанай паслядоўнасцю набліжаў іх да нашага берага і аддаляў ад процілеглага.
Ужо можна было прасачыць план разумнай жывёліны. Непадалёк ад нас канец мыса вострым краем уразаўся ў раку, і крыгі, разагнаныя плынню, разбіваліся тут з асаблівай сілай. Затое больш аддаленыя, якія пазбеглі ўдару, падхопліваліся адбітымі хвалямі і несліся да другога берага ракі. Старэйшая з дзвюх коз, якая, відаць, кіравала пераправай, з кожным скачком набліжалася да мыса, які аж грымеў ад напору льду... Бачыла яна нас ці не — але нашу прысутнасць яна яўна не прымала пад увагу. Мы таксама нерухома стаялі на тым самым мысе, і нават вялікі вастравухі і злы станочны сабака, які прыцягнуўся за намі, відаць, быў зусім бескарысліва зацікаўлены вынікам гэтых смелых і трагічна-небяспечных эвалюцый... Зусім недалёка ад берага, у нейкім дзесятку сажняў ад цэлай купкі людзей, коз усё гэтак жа займала сутыкненні крыг і скачкі. Калі крыга, на якой яны стаялі, ціха круцячыся, падышла да небяспечнага месца,— у нас перахапіла дыханне... Імгненне... Сухі хаос абломкаў, якія раптам узняліся ўгору і папаўзлі на абледзянелыя краі мыса,— і два чорныя цені лёгка, як кінуты камень, махнулі на бераг паўзверх гэтага хаосу.
Яны былі ўжо на беразе. Але на другім баку касы былі цёмныя палоскі вады, а праход загароджвала купка людзей. Аднак разумнае стварэнне не задумалася ні на хвіліну. Я заўважыў позірк яго круглых вачэй, што глядзелі з нейкім нечаканым даверам, і потым яна панеслася сама і скіравала малодшую да нас. Станочны сабака, вялікі кашлаты Палкан, вінавата адступіў убок, калі старэйшая каза, загароджваючы малодшую, прабегла паўз яго, ледзь не дакрануўшыся бокам да яго кудлатай поўсці. Сабака толькі падціснуў хвост і задуменна адбег, нібы азадачаны ўласнай велікадушнасцю і баючыся, што мы зразумеем яе ў не выгадным для Палкана сэнсе. Але мы адобрылі яго стрыманасць і радасна глядзелі ўгору, дзе два стройныя целы, выцягваючыся ў лінію, мільгалі ў паветры над вяршынямі скалаў...
Гэту станцыю разам з намі праязджаў Іван Радзівонавіч Сакольскі, наш выпадковы спадарожнік, начальнік разведачнай партыі з капальняў. Некалі нейкая бура занесла яго ў далёкую Сібір, і ён, уцягнуўшыся ў багатае на ўражанні жыццё разведчыка на капальнях, ужо не імкнуўся вырвацца адсюль. Гэта быў чалавек аграмадны, з абветраным тварам, сівой грывай валасоў і застыглымі рысамі, якія надзейна хавалі яго душу. Яго пачуцці, здавалася, таіліся пад грубымі рысамі твару, як плынь ракі пад крыгамі. У яго санях (на станцыю я ехаў разам з ім) ляжала ружжо ў футарале з ласінай скуры, і хоць ён стаяў побач і варта было яму толькі працягнуць руку, каб дастаць ружжо,— ён не зрабіў гэтага. Яго цвёрдыя шэрыя вочы ўвесь час сачылі за казулямі, і мне першы раз на працягу нашага — хоць і нядоўгага — знаёмства падалося, што ў гэтых шэрых вачах прамільгнула нешта не зусім халоднае і не зусім загрубелае.
Калі гэты маленькі эпізод закончыўся, мы ўсе селі зноў, і наш караван рушыў далей, расцягнуўшыся пад камяністым берагам. Настрой ва ўсіх у нас быў вясёлы, і ўсе мы абмяркоўвалі смелы подзвіг жывёлін, якія змаглі захаваць такі спакой сярод столькіх небяспек.
— Дарэчы,— сказаў я, усміхаючыся,— тое-сёе трэба аднесці і на наш рахунак. Можна падумаць, што мароз абуджае добрыя пачуцці.
— З чаго вы гэта ўзялі? — запытаў Сакольскі сур’ёзна.
— З зусім незвычайных паводзін Палкана, а таксама, прабачце супастаўленне,— вашых уласных: ваша ружжо засталося ў футарале.
— Ага,— адказаў Сакольскі.— Гэта праўда. Бедныя стварэнні на нашых вачах прайшлі праз столькі небяспек, і, я думаю, нават Палкану было сорамна скончыць усё гэта простым забойствам на беразе... Ці заўважылі вы, як старэйшая самааддана закрыла малодшую ад сабакі?.. Ці кожны чалавек зробіць гэта ў такіх абставінах?
— Кожная маці, я думаю...— сказаў я, усміхнуўшыся.— Наогул, мне здаецца, на вас гэты маленькі эпізод зрабіў вялікае ўражанне.
На твары Сакольскага адбівалася ўнутранае хваляванне, вочы глядзелі мякка і сумна...
— Ага,— задуменна адказаў ён.— Гэта напомніла мне адну гісторыю і аднаго чалавека... Вось вы сказалі пра ўздзеянне марозу і пра добрыя пачуцці. Не, мароз — гэта смерць. А ці думалі вы, што ў чалавека можа замерзнуць, напрыклад... сумленне?
— І нават увесь чалавек можа ператварыцца ў ледзяную глыбу, перастане быць чалавекам,— адказаў я, зноў усміхнуўшыся. Настрой майго спадарожніка здаваўся мне ўсё больш загадкавым.
— Не,— адказаў ён з тым жа дзіўным мяккім сумам.— Не, значна раней. Я раскажу вам, калі хочаце... Дарэчы, і было гэта ледзь не тут. Я еду цяпер з вамі, і мне здаецца, што... я перажываю пачатак майго апавядання, а вы паедзеце далей і сустрэнеце яго працяг...
— Гэта было ў 18... нейкім годзе. Тады я толькі атрымаў месца і ехаў з таварышам на капальні. Восень, як і сёлета, пазнілася, зіма марудзіла, і мы ехалі вельмі павольна. Прыкладна тут вось мы таксама сустрэлі першы крыгаход. Далей лёд усё мацней скоўваў раку, плынь рабілася ўсё вузейшай, потым яе пачалі перакрываць заторы. Паглядзіце самі, што гэта такое... У адным месцы густа збіваюцца аграмадныя крыгі і перагароджваюць плынь. Рака нагрувашчвае іх усё болей, ломіць лёд, стварае парогі, раве, злуецца... На цэлыя вёрсты наўкол стаіць гул і грукат... Потым лёд зноў прарвецца і сплыве ўніз, а на сярэдзіне ракі застаюцца толькі палонкі, над якімі вісіць густая марозная пара.
Я ехаў з таварышам — палякам са ссыльных. Ён удзельнічаў у вядомым паўстанні на кругабайкальскай чыгунцы і быў паранены. Уціхамірвалі іх тады жорстка, і ў яго на ўсё жыццё засталіся на руках і нагах сляды жалеза: іх на марозе вялі ў кайданах без падкайданнікаў... Таму ён вельмі баяўся холаду... І, наогул, істота гэта была кволая, слабая,— у чым і душа трымалася, як кажуць... Але тэмперамент у гэтым маленькім целе быў проста зайздросны. І, наогул, увесь ён быў створаны з дзіўных супярэчнасцей. Прозвішча яго было Ігнатовіч.
Сакольскі задумаўся, і нейкі час мы ехалі моўчкі. Маўчанне гэта доўжылася, і я хацеў ужо напомніць майму спадарожніку пра працяг расказу, як раптам ён зноў павярнуўся да мяне:
— Баюся, што я не здолею вам перадаць, што гэта была за натура... Ідэаліст і рамантык, выхаваны на Красінскім, Славацкім і Міцкевічу. Нам, рускім, заўсёды быў чужы гэты настрой, гэтыя... як бы сказаць... экстатычныя перабольшанні, ці што. Ёсць у Міцкевіча адзін верш: нехта, нейкае неабдымнае Я галавой узнялося ў надзорныя вышыні... Вакол галавы вянец з сонцаў, рукі ён паклаў на зоры, і іх хоры, як клавішы, выконваюць створаную ім сусветную сімфонію... Нешта ў гэтым плане. Я заўсёды быў халодны да такіх вобразаў і з нейкім здзіўленнем слухаў, як мой таварыш (мы жылі з ім у Якуцку каля года) дэкламаваў іх з незвычайным пафасам і захапленнем. Не разумеючы сам ні прыгажосці гэтых карцін, ні гэтага настрою — я ўсё ж павінен быў прызнаць, што яны ў адказ могуць абуджаць нейкія адгалоскі: мой маленькі таварыш, здавалася, вырастаў, голас яго пачынаў звінець, вочы гарэлі, і... калі не вобразы, якія мне ўсё-такі здаваліся ненатуральна перабольшанымі і дзіўнымі,— то гукі яго голасу хвалявалі нават мяне.
Я думаю, што гэта можна назваць рамантызмам... Нейкае перабольшанае ўяўленне пра чалавека, пра яго «боскі пачатак», пра яго тытанічнае значэнне. Але ў гэтым настроі майго таварыша не было цэласнасці. Здаецца, ужо ў час самога паўстання, за якое ён і трапіў у Сібір, чалавечая прырода павярнулася да яго сваімі не самымі прывабнымі і ва ўсякім выпадку далёка не лепшымі бакамі... Потым было нешта і з жанчынай. Калі яна ўяўляецца ў падзорнай вышыні, сатканай з промняў,— то, вядома, другі бок жаночай натуры ўспрымаецца з асаблівай хваравітасцю... Як бы то там ні было, на яго часам находзілі такія палосы мізантропіі. Тады ён рабіўся проста невыносны, асабліва ў сумесным жыцці. У яго паглядзе, пранізлівым і халодным, адчувалася нешта зняважлівае — да вас, да незнаёмага прахожага, да самога сябе. У гэтыя перыяды ён рабіўся матэрыялістам і цынікам, гаварыў грубасці, і... я тады стараўся надоўга пайсці куды-небудзь, калі можна было, на некалькі дзён... Таварыш жа мой з асаблівай клапатлівасцю пачынаў даглядаць жывёлу...
Любоў да жывёлы была таксама характэрнай рысай гэтага дзіўнага чалавека. Бывалі цэлыя перыяды, калі наша сціплае жытло ператваралася ў лякарню. Цэлы тыдзень ён аддаў змёрзлай вароне і вярнуў ёй жыццё, а хворага каня вадзіў на прагулку па два разы на дзень, не зважаючы на насмешкі. I цікава: чым больш ён злаваўся на людзей, тым больш пяшчоты аддаваў жывёле. У рэшце рэшт, песіміст і цынік (у такія перыяды) у адносінах да «цара прыроды» — ён расхвальваў яе меншыя стварэнні. Ён не толькі бачыў у іх розум, памяць, кемлівасць, сумленне, але нават лічыў гэтыя бакі інтэлекту выключна іх прыналежнасцю, не ўласцівай чалавеку. Пры гэтым ён рабіўся такі невыносна дасціпны і ядавіты, і часам, калі мне не было куды дзецца ў перыяды яго мізантропіі, я знемагаў ад яго парадоксаў і на самай справе пачынаў адчуваць сябе ніжэй за ўсякую скаціну, у той час, як нейкі сабака, якому нейкі гультай перабіў паленам спіну, здаваўся мне ледзь не свядомым пакутнікам і філосафам. Між іншым, калі гэтыя прыступы праходзілі, ён зноў ажываў, зноў лунаў у нябёсах і дэкламаваў «сусветныя сімфоніі». У той час ён быў на капальні некім накшталт наглядчыка матэрыяльнага склада... У практычных пытаннях я заўсёды меў перавагу. Я знайшоў яму гэтую пасаду і ўгаварыў прыняць яе. Ён пасіўна паслухаўся, і мы адправіліся ў дарогу, як толькі атрымалі аванс. Справы нашы былі не надта каб бліскучыя.
Ехалі мы ўсё-такі трохі хутчэй за вас, нягледзячы на тое, што вопратка ў нас была неважнецкая, мы неяк не наспелі яшчэ добра змерзнуць да самай Алекмы і нават далей. Маразы былі добрыя, але змерзнеш і пагрэешся, а на наступны дзень выязджаеш як нічога-ніякага.
За Алекмай рака ўжо стала, былі толькі палонкі... Аднойчы, праязджаючы паўз адну з іх, мы ўбачылі дзвюх качак. Ямшчык паказаў іх нам пугай. Цяжка мне цяпер перадаць вам гэта сапраўды вартае жалю відовішча. Качкі былі з адсталых. Таварышы іх даўно паляцелі, а яны, хворыя ці зняможаныя, засталіся паміраць на гэтай халоднай рацэ. Пакуль плынь была яшчэ вольная хоць на сярэдзіне — яны плавалі, так-сяк ратуючыся ад крыгаходу; прастора вады ўсё звужалася, потым засталіся толькі гэтыя палонкі. Калі і яны замерзнуць, качкі немінуча загінуць. Цяпер яны ўдзвюх кідаліся па вузкай палонцы, ахутаныя халоднай парай, а на іх пазіралі такія ж змрочныя і абыякава халодныя горы.
Я памятаю, што ямшчык смяяўся, выскаляючы свае белыя зубы.... Мне стала жудасна і холадна, і я захутаўся ў футра, быццам пада мной была гэта цёмная халодная глыбіня. Але мой таварыш адразу расхваляваўся і загарэўся.
— Стой! — закрычаў ён ямшчыку.— Няўжо вы можаце праехаць міма? — звярнуўся ён да мяне з горыччу і, не чакаючы, пакуль ямшчык спыніць коней, выскачыў з саней і потым, слізгаючыся і падаючы на таросах, кінуўся да палонкі.
Ямшчык смяяўся, як ненармальны, і я таксама не мог стрымаць усмешкі, гледзячы, як мой таварыш, нахіліўшыся над вузкай, прадаўгаватай палонкай, стараўся злавіць качак. Птушкі, вядома, кінуліся ад яго. Тады мой маленькі спадарожнік перабег на ніжні канец палонкі, правільна разлічыўшы, што качак цяпер панясе плынню да яго, асабліва калі, зацікаўлены гэтым эпізодам, я таксама выйшаў на лёд і пагнаў іх уніз... Ныраць яны баяліся, таму што плынь заносіла іх пад лёд. Адна з гэтых птушак узнялася была ў паветра, але другая, знясіленая, а можа, падстрэленая калі-небудзь, лётаць не магла, яна толькі ўзмахнула крыллем і засталася. Тады і першая, зрабіўшы круг над халоднымі крыгамі, вярнулася да сваёй сяброўкі.
Я не магу вам апісаць уражання, якое зрабіла гэта праява велікадушнасці з маім сябрам. Ён стаяў на лёдзе, сочачы за палётам птушкі, якая мільгала на фоне панылых гор, пасярэбраных снегам, і калі яна самааддана пляснулася за некалькі крокаў ад нас на ваду, з яўным намерам раздзяліць агульную небяспеку,— у яго на вачах паказаліся слёзы... Потым ён рашуча заявіў, што мы можам, калі хочам, ехаць далей, а ён застанецца тут, пакуль не зловіць абедзвюх качак.
Я ведаў, што ён абавязкова зробіць гэтак, і мы пачалі своеасаблівае паляванне, у якое, нарэшце, уключыўся і ямшчык. У выніку адна птушка, менавіта тая, што спрабавала паляцець — патанула. Яна нырнула з маіх рук, і плынь панесла яе пад лёд... Другая трапіла ў рукі ямшчыка. Ігнатовіч вымак, з рукавоў яго футра лілася вада.
Гэта было вельмі сур'ёзна, таму што да станцыі было яшчэ няблізка. Я захутаў яго ў што мог, але на станку мы ледзь адцерлі яго адмарожаныя пальцы і цэлыя суткі пасля гэтага не гаварылі адзін з адным. Качку гэтую мы павезлі далей, і хоць я прымаў удзел у яе выратаванні і пад канец захапіўся гэтым дабрачынным спортам,— але ўсё-такі разумеў, што гэта сентыментальна і неразумна, тым больш што ўсюды наш трэці пасажыр выклікаў, па-мойму, справядлівыя насмешкі станочнікаў. Ігнатовіч адчуваў мой настрой і злаваўся.
У рэшце рэшт, качка ўсё-такі здохла, і мы яе кінулі на дарозе, а самі паехалі далей. Некалькі дзён ішоў густы пушысты снег, які ўкрыў на тры чвэрці аршына і лёд і зямлю. Ён ляжаў усюды на дрэвах і часам падаў з іх камякамі, дробным пылам рассыпаючыся ў светлым паветры.
Потым ударыў мароз у трыццаць, трыццаць пяць, сорак градусаў. Потым на адной станцыі мы ўжо бачылі замерзлую ў тэрмометры ртуць, і нам сказалі, што так яна стаіць некалькі дзён.
Птушкі замаруджвалі палёт, сутаргава ўзмахвалі крыллем і падалі на зямлю, мядзведзі мерзлі ў бярлогах і выходзілі худыя, напалоханыя і злыя... Паляўнічыя на вавёрак з-за гэтых раззлаваных мядзведзяў спынілі свой промысел.
Мы таксама пачалі мерзнуць. Вы ж ведаеце, што гэта такое: не хапае дыхання, мірганеш вачыма — між вейкамі тонкія льдзінкі, холад забіраецца пад вопратку, потым у мускулы, у косці, як кажуць, да мозгу касцей,— і кажуць нездарма... Вас калоцяць дрыжыкі, нейкія ўнутраныя, вострыя, непрыемныя, яны ўжо самі сабой нібы прыніжаюць вас. Прыедзеш на станцыю,— пад поўнач ледзь пачнеш адагравацца, а раніцой адпраўляешся ў дарогу і адчуваеш, што нечага табе не хапае, што пачынаеш мерзнуць раней, чым учора, і прыедзеш на начлег яшчэ больш замёрзлы... Настрой псуецца, уражанні паступова блякнуць, людзі робяцца паганымі. Сам сабе робішся нялюбым... У рэшце рэшт захутваешся як мага шчыльней, сядаеш зручней і дбаеш толькі пра адно: як мага меней рухаў, як мага меней думак... Арганізм інстынктыўна пазбягае ўсялякай траты... Сядзіш, пакрысе стынеш і з нейкім страхам чакаеш, калі скончацца гэтыя жудасныя сарака-пяцідзесяцівёрставыя перагоны.
Нарэшце мы пачалі набліжацца да Віціма. З N-скай станцыі выехалі мы светлай, прыгожай, снежнай раніцай. Уся прырода як быццам застыгла, памерла пад сваім халодным, але надзіва шыкоўным убраннем. Сярод дня сонца свяціла ярка, і яго касыя промні былі густыя і жоўтыя... Яны прабіваліся праз гушчар бору, дзе-нідзе гулялі па ствалах, на галінках, выхопліваючы іх з белага, аднаколернага і бліскучага змроку.
Перагон быў вельмі доўгі. Ямшчык (ім тут ездзіць даводзіцца не вельмі часта) спачатку быў даволі бадзёры і нават спяваў нейкую пахабную песню... Потым і ён сціх і час ад часу, падскокваючы, бег побач з санямі, тупаў нагамі і стукаў азяблымі рукамі ў рукавіцах... Мой спадарожнік, здавалася, зусім застыў. За ўвесь час ён загаворваў толькі раз, але яго голас падаўся мне скрыпучым і непрыемным, і я прабурчаў нешта злоснае і не зразумелае нават мне самому. Потым ён маўчаў, як скарчанелы, і я ўяўляў сабе яго твар — з мізантрапічным і злосным выразам. Я таксама маўчаў і адварочваўся ўбок, каб шэрань ад майго дыхання не трапляла мне ў твар — праз адтуліну ў башлыку...
Дарога ішла лесам, палазы рыпелі, коні часта фыркалі, і тады ямшчык спыняўся і даставаў пальцамі ледзяшы з іх ноздраў... Высокія сосны, як белыя халодныя прывіды, праходзілі перад вачыма і не заставаліся ў памяці...
Ужо вечарэла, апошнія промні сонца, яшчэ жаўцейшыя і гусцейшыя, пакідалі лес, з цяжкасцю ўзбіраючыся на вяршыні. А ўнізе роўны белы змрок быццам яшчэ болей настываў і сінеў. Голас званочка раздаваўся неяк асабліва, быццам лыжачкай стукалі па напоўненай шклянцы. Гэтыя гукі таксама раздражнялі і трывожылі нервы...
У адным месцы на вочы мне трапіла нечаканае ўражанне: непадалёк ад дарогі між буралому віўся тонкі дымок. На пні сядзеў чалавек, і яго постаць цёмнай плямай чарнела сярод агульнай белаты. Над ім з усіх бакоў звесіліся калматыя лапы лясных зараснікаў, угары яшчэ асветленыя сонцам, а ўнізе ахопленыя змрокам блізкай ночы. Відовішча гэта мільганула міма майго нерухомага позірку... У апошняе імгненне мне здалося, што постаць варухнулася і што гэта мела нейкія адносіны да нас, да нашага мітуслівага званочка, да нашай хуткай язды. Але я не павярнуў галавы, не павёў вачыма. Відовішча прамільгнула і знікла, і ўражанні чапляліся за свядомасць застыглыя, мёртвыя, нерухомыя, нічога ў ёй не абуджалі і не краналі ўяўлення...
Ямшчык павярнуўся да нас і, нахіліўшыся, пачаў нешта гаварыць, і памятаю, што ён смяяўся. Але для мяне гэта былі толькі паасобныя гукі, быццам звінелі льдзінкі... Самі словы былі пустыя, яны для мяне ў тую хвіліну не мелі ніякіх паняццяў. Ямшчыкоў смех таксама не здаваўся мне смехам і не рабіў на мяне таго ўражання, якое зрабіў бы ў іншых абставінах. Я проста бачыў непрыемна жаўтаваты твар у рамцы футравага малахая, два вокі з пакрытымі шэранню вейкамі. Сківіцы на гэтым твары рухаліся, рот быў непрыемна перакошаны, і з яго выляталі разам з парай пустыя гукі, як шкляны звон... Вось і ўсё... Мой спадарожнік заварушыўся і таксама нешта прамармытаў. Здаецца, ён злосна падганяў ямшчыка...
Кароткі дзень даўно патух, калі мы даехалі да станка і размясціліся на начлег.
Памятаю, гэта была купка хацін, як і большасць станкоў — пад стромкімі скаламі. Той, хто выбіраў месцы для гэтых станкоў, мала думаў пра выгоды жыхароў. N-скі станок стаяў на голай каменнай пляцоўцы, ля ракі, якая ў гэтым месцы ўецца па адкрытай на поўнач раўніне. Праз некалькі вёрст далей станок мог бы схавацца за выступам гары. Тут жа ён стаяў нічым не прыкрыты, нібы аддадзены ў ахвяру страшнаму паўночнаму ветру.
Акрамя афіцыйнай назвы жыхары называлі яго «Халодным станком». І сапраўды, цяжка знайсці што-небудзь, што давала б большае ўяўленне пра холад, чым гэтыя замеценыя снегам кучкі бярвенняў, гліны і гною, якія дрыжалі ад ветру на камяністай пляцоўцы. Лес, які мы пакінулі ззаду, скончыўся на пачатку лугоў у нізіне і не закрываў станка, а толькі поўніў прастору працяглым, трывожным гулам.
Хаця мы рады былі і гэтаму прытулку і даехалі якраз у пару, каб яшчэ адагрэць застыглыя члены. На шчасце, лесу, які не належаў нікому, акрамя бога, вакол было багата, і хутка ў камінку затрашчаў яркі агонь, і мы, разаслаўшы на падлозе коўдру і скуры,— ляглі ля самага полымя, умомант праглынуўшы па шклянцы чаю. Цяжка было трымаць шклянкі ў скарчанелых руках, але адчуванне цяпла згубілася, мы апякаліся, а не саграваліся варам і, пакінуўшы чай, пазалазілі пад свае футры. Зубы ў мяне ўсё яшчэ стукалі, дрыжыкі перабіралі нават косці.
Гаспадар дапіў наш чай, пачаставаўшы таксама зусім азяблага ямшчыка, падклаў яшчэ дроў і схаваўся ў нейкі куток.
У цёмнай хаціне ўсё сціхла.
Толькі звонку чуўся роўны гул, быццам час ад часу нехта вялізны ступаў па скаванай марозам зямлі. Зямля глуха гудзела і заціхала да новага ўдару... Удары гэтыя станавіліся ўсё больш частыя і працяглыя. Часам і наша хаціна як быццам таксама пачынала ўздрыгваць, і сярэдзіна яе гула, як пустая скрынка пад ветрам. Тады, нягледзячы на футры, я адчуваў, як па падлозе цягне холадам, ад якога мацней разгараўся агонь і іскры гусцей ляцелі ў комін.
— Во няшчасце! — сказаў у адну з такіх хвілін гаспадар, звяртаючыся да заспанага ямшчыка.— Як паедзеш? Узняўся сівер, пазёмка ідзе.
— Ага...— адказаў той.— А мароз меншы не стаў... Такому ветру,— дадаў ён, па-свойму каверкаючы рускую мову,— глядзі, і пошта не ходзіць...
— Не дай бог,— дадаў гаспадар, пазяхаючы.
Я зразумеў, што пачынаецца адносна рэдкая з’ява — марозная бура, калі вецер, які налятае невядома адкуль, б’ецца ў цяжкое марознае паветра. Асобныя штуршкі і гул былі прыкметай першых парываў ветру, які яшчэ не мог зрушыць згушчаную атмасферу... Потым штуршкі сталі больш працяглыя, гул станавіўся роўным, няспынным. Паветра, ахалоджанае ніжэй сарака градусаў, рушыла з месца і ішло, быццам над нашай пляцоўкай несліся хвалі бяздоннага акіяна...
Пад гэты шум я і пачаў засынаць, усё яшчэ дрэнна ўсведамляючы, што адбывалася, і толькі радуючыся жывёльнай радасцю, што я ў хаце, блізка ля агню, што ўсё тое, што ўва мне так непрыемна застыгла і скарчанела,— хутка павінна адагрэцца і распусціцца...
І сапраўды, штосьці «адагрэлася... і распусцілася...».
— Як і калі сталася, што я ўжо не сплю і прытым зусім не сплю,— я б не мог сказаць. Я прачнуўся непрыкметна, але нейкі час мне здавалася, што я яшчэ бачу сон ці што я старанна захоўваю ў памяці рэшткі сну, быццам баючыся, што ён знікне і я не паспею ўбачыць у ім нешта вельмі важнае і вельмі патрэбнае. А між тым сон быў самы просты.
Я сніў, што я зноў еду па той жа дарозе, і зноў мне холадна, і зноў вакол мяне пасярэбраны шэранню лес, і касыя промні сонца, густыя і жоўтыя, выходзяць з гэтага лесу, гуляючы там-сям на ствалах і калматых лапах... Толькі недзе за лесам нешта яшчэ гудзе глухімі ўдарамі-стогнамі, быццам гоніцца за нашымі санямі.
Потым я ўбачыў купу дрэў, якія стварылі альтанку пад лахматымі галінамі, белымі ад снегу, і тонкі, быццам замёршы дымок, і цёмную постаць ля вогнішча... І ўсё гэта, па звычайнай нелагічнасці сну,— здавалася мне вострымі, калючымі льдзінкамі, якія праціналі мне грудзі і студзілі сэрца.
Потым я ўбачыў твар ямшчыка, спачатку бяздумны, невыразны... Паступова, аднак, ён мяняўся, рабіўся знаёмым, і, пад уплывам яго позірку, ільдзінкі ў грудзях пачалі пакутліва хутка раставаць. І, разам з тым, я адчуваў, што лясная альтанка з галін паўстае ва ўсіх падрабязнасцях, якіх я раней не заўважаў, і ва ўяўленні кожная падрабязнасць абрастае асаблівымі ўражаннямі, і мне страшна зірнуць у твар чалавеку, які быццам заварушыўся на пні, але ямшчык патрабуе ад мяне, каб я абавязкова зірнуў... Я злуюся на яго, але потым бачу, што гэта ўжо не ямшчык, а Ігнатовіч і што пад уплывам яго позірку, поўнага пакутлівага суму,— усё тое, што ляжала ў глыбіні маёй памяці бясколернымі халоднымі льдзінкамі, раптам растала...
Апавядальнік спыніўся і, памаўчаўшы, дадаў:
— Вы памятаеце, мусіць, легендарныя расказы сярэдневяковых падарожнікаў пра палярныя краіны. Зімой словы замярзаюць і мёрзлымі льдзінамі ляжаць да цяпла. А потым растаюць і зноў робяцца словамі... Калі разумець гэта як метафару, у гэтым ёсць глыбокі сэнс. Прынамсі, у гэту хвіліну я нечакана ўспомніў ямшчыковы словы, якія ён гаварыў яшчэ тады, на дарозе, і якія дасюль ляжалі ў мяне недзе ў глыбіні памяці мёртвым грузам. Так, несумненна, ён гаварыў тады пра гэтага чалавека ў лесе і пра тое, што ён «забіўся» недзе на капальнях і ідзе пешшу ад станка да станка... Толькі цяпер гэтыя словы раптам адталі, і ад іх у грудзях у мяне нешта пакутліва заныла...
Я міжволі застагнаў і расплюшчыў вочы. Агонь у камінку дагараў. На дварэ ўсё яшчэ выў вецер, нада мной схіліўся твар майго спадарожніка...
Ніколі ў маім жыцці, ні раней, ні пасля, я не бачыў нічога больш жудаснага, чым гэты твар, асветлены трапяткім полымем камінка... Ён быў скрыўлены ад жаху і нейкага набалелага пытання. Ніжняя сківіца яго дрыжала, зубы барабанілі, быццам ад холаду...
— Што такое? Божа, мілы! — сказаў я і ўстаў.
— Вы не ведаеце? — спытаў ён, пазіраючы на мяне сваімі нежывымі мутнымі вачыма.— Скажыце,— хіба гэта... быў толькі сон?
— Што?
— Што вы зараз застагналі і прачнуліся,— сказаў ён рэзка і падазрона паглядзеў на мяне. Бачачы, што я не адказваю, ён усё гэтак жа падазрона ўзіраўся мне ў твар:
— Вы не заўважалі там, у лесе... чалавека?
Я прамаўчаў і мімаволі адвёў вочы.
— Паслухайце,— загаварыў ён,— скажыце мне што-небудзь... Я яшчэ думаю, што гэта быў сон... Не можа быць, каб гэта было ў сапраўднасці... Каб мы...
— Гэта і быў амаль што сон,— сказаў я.— Мароз так прытупляе ўражанні...
Ён зрабіў рэзкі рух і сеў на сваім месцы: вочы яго дзіўна бліснулі...
— Праўда?..— сказаў ён жаласна і потым дадаў з нейкай дзікай энергіяй: — Не хлусіце! Не выкручвайцеся... Я таксама лгаў... Я ведаў, што ўсё было на самай справе... Мы ўсе бачылі... усе... Гэты чалавек уставаў, ён хацеў нешта крыкнуць... Вы гэта ведаеце, і я ведаю і тады ведаў... Вы будзеце шукаць апраўданні... Сумленне замерзла!.. О, вядома, гэта заўсёды так бывае: варта тэмпературы цела панізіцца на два градусы, і сумленне замярзае... закон прыроды... Не замярзае толькі клопат пра сябе і подлая, фарысейская крывадушнасць... О, якая нізасць!..
Ён аберуч схапіўся за галаву, і некалькі секунд прайшло ў маўчанні. Наша хаціна ўсё ўздрыгвала, але роўны гул сціх: зноў пачуліся штуршкі, і мне наяве здавалася, быццам там, над ракой, лесам і цяснінамі, паволі хадзіў нехта вялізны і цяжкі...
— Ды падыміцеся, нарэшце, вы... нягоднікі! — крыкнуў раптам Ігнатовіч з дзікай варожасцю.— Мы ж з вамі чалавека забілі. Раз-зумееце вы, самалюбівае быдла! Гаспадар, уставай... Заві ўсіх... Божа!.. Што рабіць, што цяпер рабіць?..
У асветленым крузе ля камінка паказаўся спалоханы твар нашага гаспадара. Ён ужо нейкі час варушыўся, прыслухоўваўся да незразумелай і трывожнай гаворкі незнаёмых праезджых людзей, якія ўспаміналі пра забойства. І цяпер, яшчэ сонны, спалоханы не столькі, відаць, словамі, колькі дзікай энергіяй, якая прарывалася ў голасе ледзь не звар’яцелага чалавека, ён скоранька ўскочыў і пачаў нацягваць на сябе верхняе адзенне. Потым, не гаворачы ні слова, расчыніў дзверы і выйшаў у цемру. Ямшчык, які прывёз нас, таксама прачнуўся, пазяхнуў, сышоў са свайго месца і падкінуў дроў у камінок... Ён, відаць, зусім не разумеў, у чым справа. У кутку заплакала дзіця, і пачуўся жаночы голас, які супакойваў малое.
Усё гэта назаўсёды ўрэзалася мне ў памяць, і ніколі не забыць мне гэтай жудаснай ночы, цёмнай хаціны, поўнай народу, які ціха набіўся ў яе, і гэтага працяжнага гулу знадворку. Ведаеце, часам ёсць нешта надзіва разумнае ў галасах прыроды... Асабліва калі яна пагражае...
— Паслухайце, можа, вы ўсё-такі раскажаце, што было далей? — спытаў я праз нейкі час, бачачы, што мой спадарожнік задумаўся і як быццам забыўся пра сваю гісторыю, пазіраючы перад сабой на асветленыя сонцам горы нашага берага. Ракі з крыгаходам цяпер не было відаць. Мы ехалі лугам, наперадзе пляліся мае спадарожнікі і весела гаварылі са сваім ямшчыком.
— Ага, прабачце, калі ласка!.. — загаварыў ён.— Я задумаўся. Гэта вельмі цяжкія ўспаміны, але... вядома, я закончу расказ... спыніўся я на тым, што...
— Што ў хату пачалі набівацца ямшчыкі, якіх, відаць, паклікаў гаспадар.
— Так, так, вядома... Гаспадар паклікаў іх ледзь не ўсіх, бо думаў, што і сапраўды трэба будзе звязаць забойцаў. Ямшчыкі заходзілі нясмела, пазяхалі, хрысціліся і ціснуліся ўбок, пакідаючы вакол нас пустое месца. Неўзабаве ў кутку ля дзвярэй сабралася цёмная куча людзей, твары іх з цікаўнасцю і страхам цягнуліся з-за плячэй тых, што стаялі наперадзе, і пазіралі ў наш бок. Апошні прыйшоў стараста з дзесяцкімі. Перахрысціўшыся на ікону, ён рэзка ступіў да нас і загаварыў груба, відаць, стараючыся падбадзёрыць і сябе і станочнікаў:
— Ну, што нарабілі? Вініцеся богу, вялікаму гасудару...
Аднак, калі я пачаў тлумачыць, у чым справа, у хаце ўсталявалася нешта падобнае на расчараванне. Гэтым людзям жылося заўсёды так холадна, і мой расказ, праўда, блытаны і непаслядоўны, не меў для іх таго трагічнага сэнсу, які ён меў для нас. Недзе ў кутку пачуўся нават смех.
— Ды гэта Мітрохін, пасяленец! — сказаў хтосьці.
— Праўда, ён... Тыдні, кажуць, ужо тры пляцецца з капальняў. Надакучылі нам...
— І праўда,— уставіў свае два грошы ямшчык, які прывёз мяне і Сакольскага.— У нас на станку тры дні таму назад быў. Каня хацеў. Завязіце, кажа, хрыстом богам прашу, ногі не ходзяць.
— Ну, чаму ж не далі? — запытаў стараста сурова.
— Надакучыла ўжо нам вазіць іх. Ды і паперы няма...— адказаў ямшчык, адварочваючыся.— Была б папера ці каб да нас прывезлі яго, а то ж пешшу прыйшоў... Як людзі, так і мы...
— Пешшу прыйшоў! Разумныя. Дык то ж цёпла было, а тут, бачыш, сівер. Замерзне цяпер,— засядацель з доктарам, мабыць, пешшу не прыйдуць... Вазіць жа давядзецца... А вы, панове, чаго народ дарма бударажыце?.. Ноч жа...
— У яго цяпліна была (вогнішча),— уставіў ямшчык як апраўданне.
— Як жа дарма,— сказаў я, адчуваючы, што глеба ў нас пачынае вырывацца.— Чалавек жа замерзне... Трэба памагчы.
— Як паможаш?.. Калі бог зберажэ, прыйдзе, далей завязём... Чаму, Цімафей, не падабраў яго? — спытаў ён зноў у нашага ямшчыка.
— Дзе пасадзіў бы я? Сані маленькія, сам змёрз...
— Праўда і то... Утрох ехалі... Што ж цяпер рабіць? Цяпліна была, дык, можа, бог зберажэ...
— Пачакайце,— крыкнуў я ў адчаі,— нельга ж... У гэтую хвіліну, можа, чалавек памірае... Чуеце, што робіцца...
На імгненне стала ціха,— і зноў з двара чутны былі ўдары, быццам хто размерана і з прамежкамі тоўк штосьці ў ступе. І часам уяўленне прымешвала да гэтага стогны... Гэта даносіўся, відаць, звонкі гул лясных вяршалінаў ці, можа, на рацэ трашчаў лёд.
У хаце пачуліся ўздыхі. Тым не менш, дзверы адчыняліся. Ямшчыкі пачыналі патроху выходзіць.
— Ратуй яго, госпадзі! — прашаптаў хтосьці, і нечы другі голас рэзка дадаў:
— Самі таксама стынем... Няма той зімы, каб на бліжніх станках не замёрз чалавек ці двое. Перагон у нас люты!
— Трэці год — Хведзька ў гэтым жа лесе замёрз.
— Летась баба з хлопчыкам.
— А ў мяне ўнук не замёрз, ці што? — злосна выкрыкнуў у натоўпе нейкі стары.
— Гэтым ветрам пошта не ходзіць,— зноў сказаў наш ямшчык.
Дзверы рыпнулі яшчэ і яшчэ... Людзей станавілася меней.
— Пачакайце,— сказаў я ў роспачы.— Вазьміце грошы, ці што? Дзесяць рублёў,— хто згодзіцца паехаць са мной...
Тут мой позірк упаў на Ігнатовіча, які ціха сядзеў на лаўцы ля стала з зусім памярцвелым тварам, і мне стала жудасна. Голас мой сарваўся...
Памятаю, што ў гэту хвіліну стараста з раптоўным спачуваннем зірнуў на мяне і зрабіў нейкі рух...
— Дваццаць, трыццаць, усё, што ў нас ёсць! — сказаў я, амаль задыхаючыся ад хвалявання...
— Стойце! — крыкнуў стараста сваім груба-рашучым голасам, ад якога натоўп адразу спыніўся.— Нікому не выходзіць! Чуеце, людзі, грошы даюць, ды і без грошай усё адно трэба было б. Праўда, што грэх!.. Трэба бога ўспомніць! Ну, чыя чарга? Гаварыце, старыя!..
Натоўп адхлынуў ад парога на сярэдзіну хаты... Стараста стаяў побач са мной, і цяпер я не зводзіў з яго вачэй. Гэта быў мужык сярэдніх год, рослы, смуглы, з грубымі, але прыемнымі рысамі твару і глыбокімі чорнымі вачыма. У іх была рашучасць і як быццам клопат.
— Эх, пане,— сурова сказаў ён мне, калі сярод ямшчыкоў пачаўся гоман, якім звычайна пачынаецца абмеркаванне агульнай справы на сходзе.— Сумленне ў цябе ёсць, а розуму мала... Без грошай бы, мусіць, лепей было... Я ўжо хацеў аб’явіць нарад... Цяпер пойдзе сварка.
І сапраўды ўсчалася нясцерпная сварка. Вы ведаеце,— гэтыя ленскія ямшчыкі складаюць своеасаблівыя ямскія суполкі, абломак мінулых стагоддзяў. Зямлі ў іх няма, і пакладзена ім жалаванне. «Пара коней» складае аснову падушнай раскладкі, «душа» прыраўніваецца да часткі каня, якой адпавядае частка жалавання. Усе прыбыткі станка і ўсе павіннасці звязаны з гэтай асновай... Цяпер мае грошы ўступалі ў гэту раскладачную машыну, і прытым грошы экстраныя. Трэба было раскінуць іх на грамаду, а грамада павінна была выставіць чарговых.
Усчалася спрэчка... Прагонная плата, часткі коней, старыя рахункі, чэргі, возка дроў, паштовыя прагоны, правоз засядацеляў і спраўнікаў, сіроты, харчаванне арыштантаў — усё гэта цяпер выступіла на сцэну і абмяркоўвалася горача і ўсебакова. Я некалькі разоў спрабаваў спыніць гэтыя спрэчкі журботным напамінкам пра тое, што чалавек можа загінуць, але бліжэйшы ямшчык сказаў мне з сур’ёзнай упартасцю:
— Нічога не паробіш, не перашкаджай! Справа агульная... перашкодзіш, горай...
Спрэчкі прадаўжаліся. Рашэння ўсё яшчэ не было відаць... Знадворку даносіўся ўсё той жа злавесны гул...
Нарэшце ўмяшаўся стараста, якому як быццам перадавалася маё нецярпенне. Ён, вядома, лепей за мяне ведаў гэтую развёрстачную машыну, якая так шумна дзейнічала перад нашымі вачыма, і бачыў, што пакуль яна зробіць дакладна і справядліва сваю справу,— міне яшчэ нямала часу... І вось ён выступіў наперад, адным вокрыкам спыніў шум, потым павярнуўся да абразоў і перахрысціўся шырокім крыжам. Дзе-нідзе ў натоўпе рукі інстынктыўна таксама ўзняліся перахрысціцца... Трывожная ноч рабіла сваё ўздзеянне на грубыя нервы...
— Браткі,— сказаў ён,— нельга гэтак... Бачыць бог, святая ўладычыца. Я адмаўляюся. Не трэба мне грошай... Я еду, не ў залік, без чаргі... Калі бог паможа, пакіньце свае грошы, панове... Свечку, калі што, паставіце...
Натоўп заціх, і праз хвіліну адзін са станочнікаў, які яшчэ зусім нядаўна спрачаўся і гарачыўся з-за нейкай нечарговай «выці»,— першы сказаў са спакойным спачуваннем:
— Ну, памажы табе бог... Калі ахвотай...
— Справа твая...
— Не ў залік,— твая воля... І то сказаць: душа даражэй за грошы... Тут і сам застынеш...
— Бач, які сіверка... Госпадзі памілуй... Праўда,— пошта не пойдзе... Ну іх, і з грашыма. Свая душа даражэй.
— Памажы табе ўладычыца, Сафрон Сямёнавіч.
Я з вялікай палёгкай зірнуў у той бок, дзе сядзеў Ігнатовіч... Мне здавалася, што ў велікадушнай стараставай прапанове і ў тым, як яна была прынята,— ёсць нешта такое, што як быццам апраўдвала і нас... Але Ігнатовіча на гэтым месцы ўжо не было.
Неўзабаве хата ачысцілася. Засталіся толькі гаспадар, некалькі ямшчыкоў і я. Ігнатовіча нідзе не было відаць. Ямшчыкі гаварылі, што ён выйшаў, апрануўшыся, яшчэ да канца развёрсткі...
У мяне сцялася сэрца ад нейкага прадчування. Я ўспомніў яго бледны твар пад час перагавораў. Спачатку на ім ляжаў адбітак звычайнай мізантропіі з дамешкам нейкай агіды да сябе і да іншых. Але ў апошнюю хвіліну мне запомнілася толькі глыбокая, безнадзейная туга. Гэта было тады, калі я прапанаваў грошы і сярод ямшчыкоў пачаліся спрэчкі...
Я выйшаў на пляцоўку, шукаў і клікаў яго, дадаючы на ўсякі выпадак, што ўсё зроблена і што я хутка еду па чалавека ў лесе... Але адказу не было, у вокнах растрывожанага станка тухлі агні, вецер цягнуў па-ранейшаму; часам стралялі сцены станочных мазанак і здалёк даносіўся стогн — гэта лопаўся лёд...
— Таварыша клічаш? — запытаўся ў мяне ямшчык, што праходзіў міма.— Ды ён, відаць, пайшоў спаць у другую хату... Неспакойна было ў вас... Можа, папрасіўся да шаброў.
У гэты час да хаты пад’ехалі шырокія сані, запрэжаныя парай коней, і стараста, увесь захутаны ў футра, у велізарных рукавіцах, саскочыў з іх і падышоў да мяне.
— Што такое? — спытаў ён.— Што яшчэ?
— Хутчэй, хутчэй, богам прашу,— сказаў я, не могучы стрымаць нервовыя дрыжыкі. У мяне ўзнікла раптоўная ўпэўненасць, што я знайду Ігнатовіча па дарозе.
— Ну не,— сказаў ён.— Пачакай, пане, гэтак нельга. Адзенне ў цябе не для нашага ветру. На вось, я прывёз. Апранайся.
І ён настояў, каб я апрануўся ў яго футра... Мы выехалі амаль ужо на світанні, захапіўшы з сабой на ўсякі выпадак яшчэ бярэмя адзення...
Вецер быў цяжкі і пякучы. На небе свяціла поўня, а ўнізе імчала так званая пазёмка.
Вы ведаеце, што гэта? Вецер уздымаў з зямлі сухі снег і нёс насустрач роўна, няспынна, упарта... Гэта не мяцеліца, гэта горш за ўсякую мяцеліцу... У такое надвор’е ўсякі рух спыняецца: здаецца, мы сапраўды рызыкавалі тым-сім у гэтую раніцу. Мне потым два пальцы адрэзалі...
— Знайшлі вы гэтага чалавека? — нецярпліва запытаў я, бачачы, што Сакольскі зноў спыніўся.
— Знайшлі...— адказаў ён ціха.— Гэта было ўжо шэрай раніцай... Вецер пачаў сціхаць... Сеў халодны туман... У яго быў агонь, але ён даўно патух... Ён, відаць, заснуў... Вочы ў яго, між іншым, былі расплюшчаны, і на зрэнках асела шэрань...
— А ваш таварыш? Ён сапраўды застаўся на станку?
Сакольскі паглядзеў на мяне памутнелымі пустымі вачыма.
— Я быў глыбока перакананы, што ён пайшоў па дарозе ў лес, і таму ўсю дарогу крычаў і прыглядаўся. Стараста супакойваў мяне. Ён, па-першае, ніяк не разумеў, што чалавек можа вось так адправіцца на пагібель, а па-другое, дарога ад станка была толькі адна і прытым шырокая і абстаўленая тычкамі, збіцца было немагчыма, асабліва ў светлую ўсё-такі ноч...
Калі мы паехалі назад, паклаўшы і захутаўшы ў футру нашу сумную знаходку, была ўжо раніца. Вецер сціх, і мароз раптам здаўся. Потым узышло сонца. Слядоў нідзе не было.
— Значыць, вы памыліліся?
— Мы прыехалі на станок... Там яго таксама не было...
Сакольскі змоўк, і на расчуленым грубаватым твары яго праступіла глыбокая пяшчота...
— Ён быў непрактычны і бездапаможны, як дзіця,— сказаў ён.— Ніколі ён не ўмеў знайсці дарогу... Выйшаўшы з хаты, ён пайшоў ратаваць чалавека, але... узяў у другі бок...
Апавядальнік павярнуўся да мяне:
— Разумееце вы гэта? Узяў адразу са станка ў другі бок і пайшоў прама. Дарога тут была такая ж шырокая, і блізка таксама пачынаўся лес. У гэтым густым лесе ў зацішных мясцінах на наступны дзень яшчэ захаваліся сляды. Яны ішлі прама, не зварочваючы. Прайшоў ён надзіва шмат і... не адступіў ні кроку, пакуль...
Сакольскі змоўк і даволі доўга глядзеў убок.
— Ці спадзяваўся ён выратаваць гэтага незнаёмага чалавека?.. Не думаю... Ён пайшоў як быў, захапіўшы, праўда, трут і крэсіва, якія наўрад ці здолеў бы скарыстаць. Кажу вам — зусім дзіця. Яму проста стала нясцерпна... І яшчэ... Мне часам прыходзіць у галаву, што ён караў у сабе подлую чалавечую прыроду, у якой сумленне можа замерзнуць пры паніжэнні тэмпературы цела на два градусы... Рамантык у ім караў матэрыяліста...
Ён зноў змоўк.
— Вы сказалі, здаецца,— подлую чалавечую прыроду? — сказаў я праз нейкі час.
Ён азірнуўся, як быццам трохі здзіўлены.
— Ага!.. Не ведаю я, не ведаю!.. Проста нічога не ведаю. Ведаю адно, што гінуць часта не тыя, каму трэба было б, а мы, хто застаецца...
Ён не дагаварыў, махнуў рукой, і ўвесь астатні час мы ехалі моўчкі, пакуль з-за адхону не паказаліся дымкі станка, на якім нам давялося развітацца. Сакольскі вельмі спяшаўся да сваёй партыі і паехаў наперад, а мы паняволі ехалі цішэй.
Дні праз два пасля гэтага, калі мы праязджалі густым лесам, ямшчык, малады хлапчук, падлетак, паказаў мне пугаўём вялікі каменны крыж у гушчары, у баку ад дарогі і сказаў:
— Чалавек тут застыў... двое... Крыж паставіў Сакольскі з капальняў, можа, ведаеце? Учора праязджаў. Глядзі, яго сляды гэта...
Сапраўды, па глыбокім снезе, асветленым сонечнымі промнямі, што прабіваліся праз гушчар, добра відаць былі нечыя буйныя сляды ад дарогі да крыжа і назад.
— Ніколі міма не праедзе,— зноў сказаў ямшчык, павярнуўшыся на козлах і ўсміхаючыся.— Заўсёды вылезе. Пастаіць-пастаіць, зноў сядзе. Хрысціцца не хрысціцца, а, відаць, моліцца... Калі і заплача... Дзівак, а пан добры.
І, ударыўшы коней, ён дадаў задуменна:
— Відаць, прыяцелі былі...
1900-1901