epub
 
падключыць
слоўнікі

Уладзімір Караленка

Рака гуляе

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI
VII
VIII


 

І

Прачнуўшыся, я доўга не мог уцяміць, дзе я.

Нада мной разляглося блакітнае неба, па ім ціха плыло, размываючыся, бліскучае воблака. Трохі задраўшы галаву, я мог бачыць у вышыні цёмную драўляную цэркаўку, якая праз зялёныя дрэвы наіўна пазірала на мяне з высокай гары. Справа, за некалькі сажняў ад мяне, стаяў нейкі незнаёмы будан, злева — шэры няўклюдны слуп з шырокім дашчаным дахам, з конаўкай і дошкай, на якой было напісана:

Ахвяруйце прахожыя на звон гасподні.

А ля самых маіх ног плёскалася рака.

Вось гэты плёскат і абудзіў мяне ад салодкага сну. Даўно ўжо ён прарываўся да маёй свядомасці трывожным шэптам, ласкавым і разам з тым бязлітасным голасам, што ўздымае на досвітку для непазбежнага працоўнага дня. А ўставаць так не хочацца...

Я зноў заплюшчыў вочы, каб спакойна ўспомніць, як гэта я апынуўся тут, пад адкрытым небам на беразе гэтай рэчкі, побач з гэтым буданом і гэтым слупом з прастадушным зваротам да прахожых.

Патроху ў галаве маёй усплылі папярэднія акалічнасці. Мінулыя суткі я правёў на Святым возеры, ля нябачнага горада Кіцежа, ціскаючыся ў натоўпе, слухаючы гугнявыя песні сляпых жабракоў, спыняючыся ля імправізаваных алтароў пад разложыстымі дрэвамі, дзе розныя беспапоўцы, скітнікі і скітніцы выспеўвалі свае службы, у той час як у іншых месцах, у густых купках народу, кіпелі гарачыя рэлігійныя спрэчкі. Ноч усю я прастаяў на нагах, сціснуты густым натоўпам ля старой капліцы. Мне ўспомніліся стомленыя твары місіянера і двух свяшчэннікаў, кучы кніг на аналоі, агні васковых свечак, пры дапамозе якіх тыя, хто спрачаўся, адшуквалі патрэбныя тэксты ў тоўстых фаліянтах, узбуджаныя твары «раскольнікаў» і «царкоўных», што шматгалосым гоманам сустракалі кожнае ўдалае пярэчанне. Успомнілася старая капліца з расчыненымі дзвярыма, у якіх віднеліся жоўтыя агеньчыкі ля абразоў, між тым як па сінім небе ціха плыў ясны месяц і над капліцай, і над цёмнымі шапаткімі дрэвамі. На досвітку я з цяжкасцю выграбся з натоўпу на прастору і, стомлены, з галавой, цяжкай ад бясплоднай схаластыкі гэтых спрэчак, з сэрцам, якое сціскалася ад няяснай тугі і расчаравання,— палявымі дарогамі паплёўся да сіняй паласы прывятлужскіх лясоў, услед за чарадой багамольцаў, што разыходзіліся па хатах. Цяжкія, бязрадасныя ўражанні нёс я ад берагоў Святога возера, ад горада, якога няма, але які так патрэбен народу... Быццам у душным склепе, пры цьмяным святле лампадкі правёў я бяссонную ноч, прыслухоўваючыся, як недзе за сцяной нехта мерным голасам чытае памінальную малітву над народнай думкаю, што заснула навек.

Сонца ўжо ўстала над лясамі і водамі Вятлугі, калі я, прайшоўшы каля пятнаццаці вёрст ляснымі сцежкамі, выйшаў да ракі і, як мёртвы, паваліўся на пясок ад стомы і цяжкіх уражанняў, якія вынес з возера.

Успомніўшы, што я ўжо далёка ад іх, я бадзёра скінуў з сябе рэшткі сну і прыўзняўся на сваёй пясчанай пасцелі.

 

ІІ

Сяброўскі рачны шэпт зрабіў мне добрую паслугу. Калі, гадзіны тры назад, я ўкладваўся на беразе, чакаючы вятлужскага парахода, вада была далёка, за старой лодкай, якая ляжала на беразе ўгару дном; цяпер яе ўжо ўзмывала і пагойдвала прылівам. Уся рака кудысьці спяшалася, пенілася па ўсёй сваёй шырыні і даставала ледзь не да самых маіх ног. Яшчэ паўгадзіны,— калі б мой сон быў трохі мацнейшы,— і я апынуўся б у вадзе, як і гэта перакуленая лодка.

Вятлуга, відаць, разгулялася. Некалькі дзён назад ішлі ліўні: цяпер з лясных нетраў выкацілася паводка, і вось рака ўздулася, заліваючы свае вясёлыя берагі. Жвавыя струмені беглі, штурхаліся, кружыліся, завіваліся ў віры, развіваліся зноў і зноў беглі далей, і па ўсёй рацэ навыперадкі несліся шматкі жаўтавата-белай пены. Па берагах зялёны лапух, заліты вадою, цягнуўся з яе, трывожна размахваючы яшчэ не затопленымі галовамі, між тым як у некалькіх кроках, на большай глыбіні, і лапух, і падбел, і ўся зялёная братва стаялі ўжо пакорліва і ціха... Малады вербалоз, з зялёнымі навіслымі галінамі, дрыжаў ад удараў хваль.

На тым беразе весела кучаравіліся ракіты, малады дубняк і вербы. За імі цёмныя елкі выступалі з зубчатым грэбенем; далей узвышаліся прыгожыя ясакары і велічныя сосны. У адным месцы, на высечцы, бялелі штабелі дошак, свежыя бярвенні і зрубы, а ў некалькіх сажнях ад іх тырчалі з вады жэрдкі перавазных масткоў... І ўвесь гэты мірны пейзаж на маіх вачах як быццам ажываў, поўніўся шолахам, плёскатам і звонам бурнай ракі. Плёскаліся неспакойныя струмені на стрыжні, звінелі хвалі, удараючы ў барты старой лодкі, і па ўсёй рацэ стаяў шолах ад лопання пушыстай пены, ці, як яе называюць на Вятлузе, рачнога «цвету».

І здавалася мне, што ўсё гэта я ўжо некалі бачыў, што ўсё гэта такое роднае, блізкае, знаёмае: рака з кучаравымі берагамі, і простая сельская цэркаўка над стромай, і будан, нават запрашэнне да ахвяравання на «звон гасподні», якое такімі наіўнымі каракулямі пазірала са слупа...

 

Все это было когда-то,

Но только не помню когда...1

 

міжволі ўспомніліся мне словы паэта.

 

1 Заключныя радкі верша А. К. Талстога «По гребле неровной и тряской...».

ІІІ

— Гляджу я, братка, зусім цябе рака заплёсквае. Гэтта дамоў хадзіў. Іду назад, а сам думаю: мабыць, забрала ў мяне ўжо прахожага. Моцна ж спаў ты, добры чалавек!

Гаворыць мужык сярэдніх гадоў, ён сядзіць на лавачцы ля будана, і гукі яго голасу мне таксама неяк прыемна знаёмыя. Голас басісты, грудны, трохі асіплы, як пасля моцнага пахмелля, але ў ім чуюцца ноты такія ж непасрэдныя і наіўныя, як і гэта царква, і гэты слуп, і надпіс на слупе.

— І што толькі робіць, глядзі, што толькі робіць Вятлуга наша... Ах ты! Бяда ж гэта, далібог, бяда...

Гэта перавозчык Цюлін. Ён, панурыўшы галаву і неяк увесь апусціўшыся, сядзіць ля свайго будана. На ім паркалёвая брудная кашуля і сінія шарачковыя порткі. На босую нагу абутыя старыя атопкі. Твар маладжавы, амаль што без барады і вусоў, з выразнымі рысамі, з якіх вельмі добра выдзяляецца асаблівая вятлужская складка, а цяпер, акрамя ўсяго, выразна бачна засяроджаная панурасць дабрадушнага, але душэўна прыгнечанага чалавека.

— Знясе ў мяне лодку...— гаворыць ён і не варушыцца, позіркам знаўцы вывучае становішча справы.— Далібог, знясе.

— А табе б,— кажу я, размінаючыся,— выцягнуць трэба.

— Як не трэба. Не прамінуць, каб не выцягнуць. Бач, што робіць, бач, бач... Н-ну!!!

Лодка ўздрыгвае, прыўзнімаецца, робіць нейкі сутаргавы рывок і потым зноў бездапаможна кладзецца на ваду.

— Цю-ю-ю-л-і-ін! — нясецца з другога берага крык нейкага падарожніка. На высечцы, ля спуску да ракі, відаць маленькі-маленькі конік, і маленькі мужык, спусціўшыся да самай вады, адчайна махае рукамі і галосіць тонкай фістулой: — Цю-ю-ю-лі-ін!..

Цюлін з тым жа змрочным выглядам пазірае на лодку, што ўздрыгвае на вадзе, круціць галавой.

— Бач, бач ты — зноў!.. А ўчора яшчэ, бач ты, за масткамі была вада... Паглядзі, за ноч чаго не наробіць. Ліха на яе, шалёная рачулка! Гэтта пачне гуляць і пачне гуляць, братка ты мой...

— Цю-ю-ю-лі-ін, чо-орт! — звініць і абрываецца на тым беразе падарожнікаў голас, але на Цюліна гэты вокліч не робіць ніякага ўражання. Быццам адчайны крык — такая ж звычайная прыналежнасць ракі, як свавольныя ўсплёскі хваль, шэлест дрэў і шолах рачнога «цвету».

— Гэта ж цябе клічуць! — кажу я Цюліну.

— Клічуць,— адказвае ён спакойна, тым жа па-філасофску аб’ектыўным тонам, якім гаварыў пра лодку і рачныя выбрыкі.— Іванка, а Іванка! Іванка-а-а!

Іванка, светлагаловы хлопчык гадоў дзесяці, капае чарвякоў пад абрывам і так жа мала звяртае ўвагі на голас бацькі, як той — на крыкі мужыка з таго берага.

У гэты час па крутой сцежцы ад царквы спускаецца баба з дзіцем на руках. Дзіця, загорнутае з галавой у анучы, крычыць. Другое — дзяўчынка гадоў пяці — бяжыць побач, хапаючыся за сукенку. Твар у бабы заклапочаны і суровы. Цюлін робіцца адразу нейкі яшчэ больш пануры і сур’ёзны.

— Баба ідзе,— гаворыць ён мне, пазіраючы ў іншы бок.

— Ну? — гаворыць баба злосна, падыходзячы блізка да Цюліна і гледзячы на яго пагардлівым і злосным позіркам. Адносіны, відаць, склаліся ўжо даўно: мне зразумела, што бестурботны Цюлін і заклапочаная, стомленая баба з двума дзецьмі — два варожыя бакі.

— Чо яшчэ нукаеш? Што табе, бабе, трэба? — пытаецца Цюлін.

— Чо, яшчэ пытаецца... Лодку давай! Бач, цераз раку ходу няма мне, а то б не стала з табой, з блытанікам, і гутарыць...

— Ну-ну! — з абурэннем пярэчыць перавозчык.— Што ты, якая смелая прыйшла. Гаворыш...

— А чаму мне не гаварыць! Заліў шары ўжо... Куды толькі людзі глядзяць, п’яніцы нашы, даўно б цябе, негадзя п’янага, з перавозу турнуць трэба. Давай, чуеш, лодку!

— Лодку? Вунь хлопец цябе перамахне... Іванка, а Іванка, чуеш? Іванка-а!.. А я зараз дубцом яго, нягодніка, перацягну. Чуеш, прахожы!..

Цюлін паварочваецца да мяне:

— Ану, дай-ка, прахожы, дубец до-обры!

І ён з цяжкім намаганнем робіць выгляд, што хоча прыўзняцца. Іванка імгненна кідаецца ў лодку і хапае вёслы.

— Дзве капейкі з яе. Дзеўку так! — ляніва камандуе Цюлін і зноў звяртаецца да мяне: — Во гора мне: галаву ўсюю разламіла.

— Цю-ю-лі-ін! — стогне зноў той бераг.— Пераво-о-з!..

— Татка, а татка! Паром крычаць жа,— гаворыць Іванка, у якога, відаць, з’явілася надзея на тое, што ён будзе вызвалены ад абавязку везці бабу.

— Чую. Даўно ўжо крычаць,— спакойна канстатуе Цюлін.— Згаварыся там. Можа, яшчэ і не трэба яму... Можа, яшчэ і не паедзе... Чаго гэта так галаву ломіць? — зноў звяртаецца ён да мяне тонам самага шчырага даверу.

Угадаць прычыну няцяжка: ад небаракі Цюліна гарэлкай нясе, як з паўкварты, і нават да мяне, на адлегласці дзвюх сажняў, раз-пораз даносяцца вострыя струменьчыкі перагару, змешаныя з пахам ракі і берагавой расліннасці.

— Калі б выпіў я,— гаворыць Цюлін у роздуме,— а то не піў.

Галава яго апускаецца яшчэ ніжэй.

— Даўно не п’ю я... Дапусцім, учора выпіў...

І Цюліна зноў апаноўвае глыбокі роздум.

— Каб жа шмат... Хаця, дапусцім, учора я выпіў даволі... Дык жа сёння не піў!

— Дык гэта ў цябе, відаць, з пахмелля,— спрабую я вывесці яго на правільную дарогу.

Цюлін глядзіць на мяне доўга, сур’ёзна і надзвычай удумліва. Мая здагадка, відаць, падалася яму небеспадстаўнай.

— Хіба што ад гэтага. Сёння ж я няшмат выпіў.

Пакуль такім чынам Цюлін марудным, пакутлівым, але затое верным шляхам падыходзіў да сапраўднай прычыны сваіх пакут, мужык на тым беразе канчаткова страціў голас.

— Цю-ю-ю...— ледзь чутна далятала адтуль, праз плёскат рачных хваляў.

— Хіба што ад гэтага. Гэта ты, братка, відаць, слушна... П’ю я атруту гэту, хлябтаю, братка, хлябтаю...

 

IV

Між тым мужык, што крычаў марна, сціхае і, пакінуўшы каня з возам на тым беразе, перапраўляецца да нас разам з Іванкам, для асабістых перагавораў. На маё здзіўленне, ён дабрадушна вітаецца з Цюліным і садзіцца побач на лаўку. Ён многа старэйшы за Цюліна, у яго сівая барада, блакітныя, выцвілыя, як і ў Цюліна, вочы, на галаве шапка, а на твары, дзесьці ля вуснаў, хаваецца тая ж вятлужская складка.

— Пакутуеш? — пытаецца ён у перавозчыка з усмешкай амаль сатырычнаю.

— Галаву, братка, усю разламіла. І чаго б гэта?

— Віна пі менш.

— Хіба што ад гэтага. Вось і прахожы тое ж баіць.

— А лодку ў цябе, глядзі, знясе.

— Як жа не знясе. Проста такі і знясе.

Абодва нейкі час глядзяць, як уздрыгвае, быццам у агоніі, перакуленая лодка.

— Давай паром, ці што,— ехаць трэба.

— Ды ці трэба табе яшчэ ехаць? Напэўна, у Красіху п’янстваваць?

— А ты ўжо накрасіўся...

— Выпіта. Галаву ўсё разламіла, каб яно! А ты, можа, лепей не едзь.

— Дзівак! У мяне ж дачка там выдадзена. Запрашалі на свята. І баба са мной.

— Ну, баба, дык, значыць, не прамінуць каб ехаць. Э-эх, шастоў няма.

— Як няма? Чаго балбочаш? Вунь жа шасты!

— Кароткія. Дваццаці чвэрцяў трэба. Бачыш жа, прыбывае Вятлуга.

— А ты што ж, дзівак, шастоў не назапасіў, калі бачыш, што прыбывае?.. Іванка, зганяй па шасты, хлопец!

— Схадзіў бы сам,— гаворыць Цюлін,— цяжкія ж.

— Ты схадзі,— твая справа!

— Не мне ехаць — табе!

І абодва мужыкі, ды і Іванка трэці, спакойна застаюцца на месцы.

— Ну я яго, паганца, дубцом выцягну...— зноў гаворыць Цюлін, робячы новую спробу ўстаць.— Прахожы! Дай-ка мне дубец...

Іванка з гугнявым ровам зрываецца з месца і трушком бяжыць на гару, да сяла.

— Не данясе,— гаворыць мужык.

— Цяжкія ж,— пацвярджае Цюлін.

— А ты б падбег хоць насустрач,— раіць мужык, гледзячы на намаганні мураша Іванкі, які з даўгімі шастамі паказваецца на гары.

— I я таксама хацеў сказаць: дабяжы ты.

Абодва сядзяць і глядзяць.

— Еўсцігне-ей! Чорт! — чуецца з таго боку пранізлівы і ядавіты бабскі голас.

— Баба крычыць,— гаворыць мужык з нейкім непакоем.

Цюлін захоўвае абыякавасць: баба далёка.

— А калі ў мяне мерын сарвецца ды хлапчука з бабай прыб’е... — гаворыць Еўсцігней.

— А жвавы хоць конь?

— Ого!

— Ну тады вельмі проста можа прыбіць. Ды ты б, паслухай, ага... назад бы. Чаго табе ехаць, якая патрэба?

— Ат, дзівак! Ды хіба не бачыш: з бабай сабраўся. Хіба ж гэта можна, каб не ехаць!

Іванка, выбіваючыся з сіл, нарэшце прыцягвае шасты і з плачам кідае іх на бераг. Усё гатова, Цюліну даводзіцца брацца за работу.

— Гэй, прахожы! — звяртаецца ён да мяне з нейкім адабрэннем.— Паслухай, і ты з намі на паром! А то, бачыш, надта ўжо рака наша вясёлая.

Мы ўсе ўзышлі на рыплівы паром; Цюлін — апошні. Відаць, ён некалькі секунд раздумваў, паддаючыся спакусе: ці не хопіць людзей і без яго. Аднак усё-такі ўзышоў, шлёпаючы па вадзе, потым з глыбокім жалем паглядзеў на калы, за якія былі зачалены чалкі, і сказаў з ціхім дакорам да ўсяго свету:

— Э-эх! Чалкі, чалкі ніхто ж не адвязаў. Н-ну!

— Дык ты ж, Цюлін, апошні ступіў на паром. Ты і павінен быў адвязаць,— пратэстую я.

Ён не адказвае, магчыма, прызнаючы справядлівасць гэтай заўвагі, і гэтак жа ляніва, з тым жа беспрасветным сумам спускаецца ў ваду, каб адвязаць чалкі.

Паром зарыпеў, загайдаўся і паплыў ад берага. Перавозны будан, перакуленая лодка, пагорак з царквой імгненна, быццам падхопленыя невядомай сілай, нясуцца ад нас, а паўвостраў з зялёнай падмытай вярбой ляціць нам насустрач. Цюлін паглядзеў на свой бераг, пачухаў густую шапку валасоў і перастаў папірацца шастом.

— Нясе ж.

— Нясе,— адказаў мужык, з натугай налягаючы на чагень правым плячом.

— Ходка нясе.

— Ты чаму стаў? Чаму не папіраешся?

— Паспрабуй папрыся. З левага борта не маячыць.

— Ну?

— Вось табе і ну!

Мужык злосна сунуў свой шэст і ледзь не баўтануў у ваду,— яго чагень таксама не дастаў да дна. Еўсцігней спыніўся і сказаў раздзельна:

— Падлюга ты, Цюлін!

— Сам такі! Чаго лаешся?

— За што табе грошы плочаны, подлая фігура?

— Пагавары!

— Чаму доўгіх шастоў не завёў?

— Заведзены.

— Дык чаму няма іх?

— Дома. Хіба хлопчык прывалачэ... доўгія гэтыя?

— Кажу: подлы ты чалавек.

— Ну-ну! Ці не скажаш яшчэ чаго? Пагавары са мной!

Цюлінскі спакой, відаць, уціхамірвае абуранага Еўсцігнея. Ён здымае шапку і скрабе галаву.

— Куды ж мы цяперака? Да Казьмы Дзям’яна (у Казьма Дзям’янск) сплывём ці як ужо?

 

V

Сапраўды, хуткая плынь, быццам жартуючы і пасміхаючыся з нашага парома, адносіць няўклюдную пасудзіну ўсё далей і далей. Вакол, абганяючы нас, бяжыць, лопаецца і пузырыцца «цвет». Перад вачыма мільгае і застаецца ззаду паўвостраў з падмытай вярбой. Далёка ззаду засталася высечка з новенькай хаткай са свежага лесу, з маленькімі калёсамі, якія цяпер сталі яшчэ меншымі, з бабай, якая стаіць на самым беразе, нешта крычыць ім, махае рукамі.

— Куды ж мы цяперака? Эх бяда, далібог, бяда,— безнадзейна, гледзячы на бабу, гаворыць Еўсцігней.

Становішча сапраўды даволі крытычнае. Шэст ідзе ў глыбіню, не маячыць, гэта значыць, не дастае да дна.

Цюлін, не звяртаючы ўвагі на Еўсцігнееў лямант, сур’ёзна глядзіць на раку. Для яго гэта небяспека большая, чым для каго, бо абавязкова давядзецца падымаць паром проці цячэння. Ён, відно, падцягнуўся, позірк яго робіцца больш разумным, цвёрдым.

— Іванка, трымай па плёсу! — камандуе ён сыну.

На гэты раз хлопчык хутка выконвае загад.

— Садзіся, Еўсцігней.

— Ці ёсць у цябе чым веславаць? — сумняваецца той.

— Пагавары мне!

На гэты раз словы Цюліна гучаць так цвёрда, што Еўсцігней пакорліва лезе з памоста і прыстрайваецца да вёслаў, якія, аказваецца, ляжаць на самым дне.

— Прахожы, лезь і ты... у тую ж фігуру.

Я саджуся «ў тую ж фігуру», гэта значыць уладкаваўшыся ля правага вясла, як Еўсцігней ля левага. Каманда нашага судна, такім чынам, гатова. Іванка, з твару якога зусім прапала абыякавасць, глядзіць на бацьку бліскучымі, уважлівымі вачыма. Цюлін суе шэст у ваду і падбадзёрвае сына: «Трымай, Іванка, не зявай, глядзі». Маёй прапановы — замяніць хлопчыка ля руля — ён быццам не заўважае. Відаць, яны вераць адзін аднаму.

Паром пачынае ўздрыгваць... Раптам цюлінскі шэст дастае да дна. Невялікі «агрудак» дае магчымасць «папірацца» на адлегласці дзесятка сажняў.

— Валіся на перавал, Іванка, валі-іся на перавал! — шпарка, прыглушаным голасам камандуе Цюлін, налягаючы плячом на круглую галоўку шаста.

Іванка, упіраючыся нагамі, цягне руль на сябе. Паром робіць абарот, і раптам рулявое вясло ўзмахвае ў паветры, і Іванка ляціць на дно. Судна «рыскнула», але праз секунду Іванка, са страхам пазіраючы на бацьку, сядзіць на месцы.

— Мацуй! — камандуе Цюлін.

Іванка завязвае руль вяроўкай, паром канчаткова «кладзецца на перавал», мы налягаем на вёслы. Цюлін магутным штуршком падае паром наперарэз плыні, і праз некалькі імгненняў мы ясна адчуваем, што напор вады аслабеў. Паром «ходам» падаецца ўгору.

Іванкавы вочы ззяюць ад захаплення. Еўсцігней глядзіць на Цюліна з яўнай павагай.

— Эх, хлопец,— гаворыць ён, ківаючы галавой,— каб на цябе не гарэлка,— цаны б не было. Гарэлка цябе ашуквае...

Але вочы Цюліна зноў патухлі, і ўвесь ён абмяк.

— Грабі, грабі... Заграбай, прахожы, глыбей, не спі! — гаворыць ён ляніва, а сам вяла, з ранейшым паныла-апатычным выглядам торкае шастом. Па ходу парома мы адчуваем, што цяпер яго шэст мала дапамагае нашым вёслам. Крытычная мінута, калі Цюлін быў на вяршыні свайго прызнанага перавозчыцкага таленту, мінула, і іскра ў вачах Цюліна патухла разам з небяспекай.

Каля дзвюх гадзін падымаліся мы ўсё-такі ўгору, і калі б Цюлін не зачапіўся за апошні «агрудак», паром панесла б на вузкі прамы плёс і яго не дастаць было б адтуль і за двое сутак. Паколькі прыстаць, як звычайна, было немагчыма — масткі даўно затапіла,— Цюлін прыстае да гліністага абрыву, зачальваючы за вербы. Пачынаецца спуск калёсаў. Гэту работу робім мы з Еўсцігнеем. Цюлін раўнадушна глядзіць на нашы намаганні, а баба, якая даўно ўжо пусціла на вецер усю сваю злосць, сядзіць на возе нерухома, як скамянелая, і стараецца не глядзець на нас, быццам усе мы абрыдлі ёй да самага краю. Яна застыла ў сваёй лютай пагардзе да «негадзяў-мужыкоў» і нават не лічыць патрэбным сысці з дзіцем з воза.

Конь палохаецца, закідвае вушы і адступае.

— Ану, ану, сцебані гэтага веселуна па азадку,— раіць Цюлін, ажыўляючыся.

Гарачы конь падбірае зад і скача з берага. Хвіліна трэску, стукатні і грукату, быццам усё правальваецца скрозь зямлю. Нешта грукнула, нешта застагнала, нешта трэснула, конь, зламаўшы тонкую загарадку, ледзь не сарваўся ў раку, але нарэшце воз устаноўлены на зыбкім і дрогкім пароме.

— Што, цэлыя? — пытаецца Цюлін у Еўсцігнея, які заклапочана аглядае калёсы.

— Цэлыя! — з радасным здзіўленнем адказвае той.

Баба сядзіць, як статуя.

— Ну? — недаўмявае і Цюлін.— А я думаў: як піць даць яны павінны былі зламацца.

— І то... бач, які абрыў.

— Та-ак! Самая такая строма, што яны павінны былі зламацца... Э-эх, а чалкі зноў ніхто не адвязаў! — заканчвае Цюлін з тым жа панылым дакорам і ляніва ступае на бераг, каб адвязаць чалкі.— Ну, заграбай, прахожы, заграбай, не спі!

Праз паўгадзіны цяжкай працы вёсламі, крыкаў: «наваліся», «лажыся ў перавал» і «мацуй» — мы нарэшце падыходзім да будана. З непрывычкі пот ліецца з мяне градам...

— Прасі з Цюліна кватэрку,— гаворыць напаўжартам Еўсцігней.

Але Цюлін, відаць, не настроены на жарты. Доўгае знаходжанне на беразе бязлюднай ракі, працяглы маркотны роздум пра прычыны цяжкой пахмельнай хваробы — усё гэта, відаць, скіроўвае да сур’ёзнага погляду на рэчы. Таму ён утаропіўся ў мяне сваімі бляклымі вачыма, у якіх паволі пачынае прабліскваць нешта падобнае на глыбокі роздум, і весела сказаў:

— Прычалім — паднясу... І не адну, чуеш, паднясу,— дадае ён канфідэнцыяльна, паніжаючы голас, прычым на твары яго выразна відно калі не задавальненне, дык, ва ўсякім выпадку, адсутнасць цяжкіх пахмельных пакут.

А з гары, па крутой дарозе ўжо спаўзаюць два вазы.

— Едуць...— тужліва гаворыць перавозчык.

— Ды яшчэ, можа, не паедуць,— суцяшаю я,— можа, у іх не важныя справы.

Я іранізірую, але Цюлін не разумее іроніі, можа, таму, што ў ім самім жыве нейкі асаблівы неўсвядомлены гумар. Ён быццам родніць яго з гэтымі някідкімі кучаравымі бярозамі, з гэтымі каравымі вербамі, з бурнай ракой, з драўлянай цэркаўкай на пагорку, з надпісам на слупе, з усёю гэтай наіўнай вятлужскай прыродай, якая ўсё ўсміхаецца мне сваёй мілай, прастадушнай і быццам даўно знаёмай усмешкай.

Як бы там ні было, але на маю з’едлівую заўвагу Цюлін адказвае зусім сур’ёзна:

— Калі без тавару, само сабой, пачакаюць. Няўжо ж павязу? Галаву ўсю разламіла...

 

VI

Парахода ўсё няма. Гавораць, за гадзіну да прыходу ён будзе яшчэ «крычаць» недзе на адной з прыстаняў, што ляжаць вышэй, але калі гадзіны праз тры, паблукаўшы па сяле і напіўшыся чаю, я зноў прыходжу на бераг, пра параход нічога невядома. Рака ўсё шуміць, разгулялася яна не на жарт. Цюлін, ляніва плёскаючы босымі нагамі, па зялёнай, залітай ракою траве дабіраецца да свайго будана па калені ў вадзе, увесь мокры, шырокія штаны ліпнуць да яго ног, перашкаджаючы ісці, ззаду, на вяроўцы, цягнецца за Цюліным усё тая ж старая лодка, якую, як і прадказваў знаўца-перавозчык, такі знесла вада.

— Што, Цюлін, ці здаровы ты?

— Дзякуй богу. Не дужа каб. Давай на той бок паедзем.

— Чаго?

— Бач, сварка там. Платы Івахінавы рака раскідаць хоча.

— А табе што?.. Клопат які?

— Бач, Івахін чацвярцінку цягне. Ды што чацвярцінка! Тут, брат, і паўвядра не пашкадуеш...

Ад сяла да берага таропкай хадою набліжаецца мужчына гадоў пад сорак пяць, у адзенні вясковага гандляра, з вострымі, неспакойнымі вачыма. Вецер раздзімаў крыссе яго світкі, у руцэ паблісквала пасудзіна з гарэлкай. Падышоўшы да нас, ён адразу звярнуўся да Цюліна:

— Што, прыплёсквае?

— Ліха! — адазваўся Цюлін.— Сам жа бачыш.

— А плыцікі ў мяне падняла ўжо?

— Падхоплівае, ды яшчэ не пад сілу. А глядзі, падыме. Лодку ў мяне сёння злізала,— ледзь-ледзь бягом дагнаў за пералескам...

— Ну?

— Во. Бачыш, мокры ўвесь да ніткі.

— Ах ты! — адчайна сказаў купец, ляпнуўшы сябе па сцягне вольнай рукой.— Не паспееш азірнуцца — плыты ў мяне параскідае. Во дзе ўбытку, во ўбытку! Ну і падлюга народ у нас жыве! — звярнуўся ён да мяне.

— Навошта б я дарма лаяў праваслаўных,— заступіўся за сваіх Цюлін.— У вас жа чарга была...

— Была.

— На пясок вазіць?

— Ну на пясок.

— Ну дык на пяску і ёсць, не ў іншым месцы.

— Дык жа, падлюгі вы гэтакія, рака пясок той ужо пакрывае!

— А як жа,— пакрые. Да раніцы, як ёсць, і следу не пакіне.

— Вось бачыш! А ім бы, падлюгам, толькі песні гарлапаніць. Бач, горла дзяруць! Ім і гора мала, што гаспадару ўбытак...

Абодва сціхлі. З таго берага, з высечкі, ад новага доміка несліся нястройныя песні. Гэта арцель васюхінцаў здзекавалася над дробным лесагандляром-гаспадаром. Учора ў іх быў разлік, прычым Івахін ашукаў іх рублёў на дваццаць. Сёння Вятлуга заступілася за сваіх дзяцей і разгулялася на руку арцелі. Цяпер гаспадар прыніжана кланяўся, а арцель шапак не ламала і гуляла.

— Ні за сто рублёў! Будзеш ведаць, як жыць з арцеллю! Мы цябе навучым...

Рака прыбывала. Івахін перапужаўся. Кінуўся ў сяло, хуценька раздабыў кварту і пакланіўся арцелі. Ён не ставіў пры гэтым ніякіх умоў, не ўспамінаў пра плыты, а толькі кланяўся і прасіў, каб арцель не папомніла крыўды і згадзілася выпіць «дармавую».

— Ды ты, такі-сякі, не круці,— гаварылі арцельшчыкі.— Не заманіш.

— Ні за сто рублёў не палезем у раку.

— Няхай яна, матухна, пабушуе ды пагуляе на сваёй волі.

— Хай параскідае бярвенні, хай параскідае. Ідзі пазбірай!

Але кварту ўсё-такі выпілі і зацягнулі песні. З-за ракі несліся бязладныя, дзікія, разудалыя галасы, і да іх прымешваўся плёскат і гоман буйнай ракі.

— Важна пяюць! — сказаў Цюлін з захапленнем і зайздрасцю.

Івахіну, здаецца, песня падабалася менш. Ён слухаў неспакойна, і вочы яго глядзелі разгублена і сумна. Песня шумела, бы навальніца, і, здавалася, не абяцала нічога добрага.

— Ці шмат недадаў учора? — запытаў Цюлін.

Івахін пачухаўся і, не адрываючы неспакойнага позірку ад таго месца, адкуль несліся нястройныя гукі, адказаў гэтак жа проста:

— За дзве чырвоныя спрачаліся.

— Шмат жа, глядзі! Слухай, як бы не набілі цябе.

Па Івахінаваму твару было відаць, што здагадка не ўяўляецца немагчымай.

— Хоць бы плыты тыя павыцягвалі,— сказаў ён з глыбокай тугой.

— Можа, выцягнуць,— супакоіў Цюлін.

— Пагавары з імі,— паддобрываўся гандляр.— Маўляў, болей не прыбывае, назад, маўляў, да ночы пойдзе.

Цюлін адказаў не адразу; позірк яго быў прыкаваны да пасудзіны, і, памаўчаўшы, ён сказаў, салодка ўсміхаючыся:

— Другую кварту нясеш?

— Другую.

— Споіш і трэцюю. Перавезці, ці што?

— Вязі!

Лодка была на сярэдзіне, калі яе заўважылі з таго берага. Песня адразу грымнула яшчэ мацней, яшчэ больш нястройна, рэхам адлятаючы ад зялёнай сцяны высокага лесу, да якога блізка падыходзіла высечка. Праз некалькі хвілін, аднак, спяваць перасталі, і з высечкі чуўся толькі гучны і нястройны гоман. Неўзабаве Івахін зноў стралой ляцеў на гэты бераг і зноў рынуўся з новай пасудзінай на той бок. Твар у яго быў чырвоны, але ўсё-такі ў вачах праглядвала радасць.

На захадзе сонца ўся арцель лавіла івахінскія плыты. Пад гукі панылай «Дубинушки» бярвенні выкочвалі на бераг і рукамі ўсцягвалі на пад'ём. Неўзабаве ўвесь івахінскі лес узвышаўся штабялямі на абрыве, не дасягальны для неспакойнай ракі.

Потым зноў загрымела песня. Мокрыя, стомленыя, арцельшчыкі дапівалі апошнюю кварту. Івахін, потны, злы, але ўсё-такі задаволены, пераправіўся апошні раз на наш бок і памчаў да сябе; вецер размахваў крыссем яго сібіркі, а ў абедзвюх руках было па пасудзіне, на гэты раз пустой.

Цюлін, яшчэ больш сумны, праводзіў яго даўгім позіркам.

— Ну што, пабілі? — запытаў я ў яго.

— Каго?

— Ды Івахіна.

— Не, што яго біць...

Я са здзіўленнем паглядзеў на Цюліна, і ў маёй галаве мільганула раптоўная і нечаканая здагадка: цюлінская фізіяномія прыпухла, а пад вокам быў сіняк, відаць, зусім свежы.

— Цюлін, галубок!

— Ну, што?

— Адкуль у цябе сіняк?

— Сіняк... Ды адкуль яму быць, сіняку?

— Дык жа цябе, Цюлін, відаць, білі.

— Хто мяне біў?

— Арцельшчыкі.

Цюлін задуменна паглядзеў мне ў вочы і сказаў:

— Хіба што ад гэтага... Дык жа, чуеш, і білі не вельмі каб...

Паўза, позірк на мяне, і ў позірку мільгае здагадка:

— Ці не Пархвен гэта мне заехаў?..

— Можа, і Пархвен,— зноў дапамагаю я павольнаму працэсу новага набліжэння да ісціны.

— Як піць даць Пархвен. Такі, скажу табе, шкодны мужычок,— заўсёды меціць, каб чалавека спаганіць...

Пытанне было дастаткова вытлумачана. Мне, праўда, яшчэ вельмі хацелася разведаць, якім чынам гнеў арцелі так нечакана змяніў свой кірунак і арцельная навальніца, замест Івахіна, абрынулася на зусім нейтральную цюлінскую фізіяномію, але ў гэты час з другога берага зноў пачуўся голас:

— Цю-ю-юлі-ін!..

Цюлін не павярнуў нават галавы і ляніва накіраваўся да будана, сказаўшы мне на хаду:

— Клічуць. Махануў бы ты, га? Жывым бы духам.

Але раптам ён насцярожыўся, павярнуўся і ажыў. На беразе, нягледзячы на змрок, можна было ўбачыць чырвоныя кашулі. Гэта арцельшчыкі гукалі Цюліна і, здаецца, самым заманлівым чынам махалі рукамі.

— Клічуць жа? — радасна сказаў ён, пазіраючы на мяне.

— Вядома, клічуць. Зноў наб’юць, напэўна...

— Не, што ты, бог з табой. Не можа быць!.. Пачаставаць мяне арцель жадае, вось што! На міравую, значыць...

І Цюлін надзіва паспешліва кінуўся на бераг. Звязаўшы чамусьці дзве лодкі — нос да кармы,— ён сеў у пярэднюю і рашуча адпіхнуўся ад берага, не пакінуўшы на гэтым баку ніводнай.

 

VII

Я зразумеў яго нявінную хітрасць, калі ў цемры пачуў скрып воза, што з’язджаў з гары. Воз паціху пад’ехаў да ракі. Конь фыркнуў некалькі разоў і, адкінуўшы вушы, утаропіўся на ціхую Вятлугу, што змянілася так непазнавальна.

Ад воза аддзяліўся мужык, падышоў да самай вады, паглядзеў, пачухаўся і звярнуўся да мяне:

— Перавозчык дзе?

— Вунь...— паказаў я на светлую палоску, якая ўзразала цёмную паверхню ракі ўжо на сярэдзіне.

Ён паўзіраўся туды, зноў пакруціў галавой, прыслухаўся да песень васюхінцаў і пачаў разварочваць воз.

— І подлы ж мужык тутэйшы перавозчык,— сказаў ён, між іншым, даволі спакойна.— Паглядзі, і лодкі ж усе звалок... Усю ноч яго цяпер адтуль не дастанеш.

Адвёўшы каня, ён падышоў да мяне і пакланіўся.

— Прахожыя будзеце?

— Прахожы.

— Ці не з возера?

— З возера.

— Ага. Багата цяпер народу ідзе. Заўтра, што ёсць, і то яшчэ пойдуць... Эх, а рака як пыліць, божа! Калі б цяпер нам з вамі на паром... Але не, не ўправіцца... Начаваць, відаць... А вы не на параход?

— На параход.

— Ну, на досвітку, раней не будзе. Відно, начаваць і вам.

Ён паставіў за буданом воз і пусціў на бераг стрыножанага каня. Праз некалькі хвілін за буданом закурыўся дым.

Цюлін, відаць, прывучыў сваю публіку да цярпення.

Сонца даўно схавалася за гарамі і лясамі, над Вятлугай апусціўся змрок, сіні, цёплы, ціхі. Наш агеньчык разгараўся, дым уздымаўся ўгору. Нейкі нават дзіўны быў гэты спакой паветра, адначасна з паспешлівым і бурным рухам на Вятлузе, якая ўсё яшчэ прыбывала. З таго берага ўсё несліся песні, і мне здавалася, што я адрозніваю цюлінскую фістулу ў агульным рознагалоссі. На недалёкіх пагорках адзін за адным успыхвалі агні суседняй вёсачкі. Удзень я не заўважыў яе — шэрыя хаты і цёмныя дахі зліваліся з агульнымі танамі пейзажу... Цяпер яна выступіла прыгожым россыпам агеньчыкаў на цёмнай вяршыні пагорка, а дзе-нідзе на фоне сіняга неба выдзеліліся чатырохкутнікі дахаў.

Гэта — вёска Салаўіха. Мой новы знаёмы ад няма чаго рабіць расказаў мне некаторыя цікавыя штрыхі з жыцця яе насельнікаў. Народ у Салаўісе жыве дзелавы і горды; у наваколлі салаўіхінцаў ведаюць як «зладзеяў». Давялося майму новаму знаёмаму спыніцца ў сяле Благавешчанні, у дзяка. Справа была зімой, пад вечар. Сядзяць за сталом. Раптам хтосьці стук-стук у акенца. Выглянуў дзяк: стаіць за акном Іван Сямёнаў, стары сусед, і пераначаваць просіцца. «Ды што ты, табе ж да дому ўсяго з вярсту!» — «З вярсту, маўляў, з вярсту, але міма Салаўіхі ісці. Як бы зноў да палонкі не завялі».

Аказалася, што між гэтым старым і салаўіхінцамі ўсталяваліся вельмі своеасаблівыя адносіны. Як толькі стары разжывецца на грошы, дык абавязкова нап’ецца на сяле, а як нап’ецца, дык і пачынае хваліцца: ёсць у мяне «кацька» ў кішэні. Пойдзе пасля гэтага дамоў, яго салаўіхінцы і пяроймуць на рацэ і да палонкі.

— Хочаш у палонку?

Ну, вядома, ён не хоча. Яны і не прымушаюць,— толькі аддай ім «кацьку». Ён і аддае, што зробіш... Яны зноў:

— Хочаш у палонку?

— Не хачу, браткі.

— Дык нікому, глядзі, не кажы. Не скажаш?

— Не скажу!

— Пакляніся!

— Каб мне,— кажа,— на гэтым месцы праваліцца, калі скажу хоць адной душы.

І не гаворыць. Колькі разоў гэтак яго лавілі,— надакучыла старому, перастаў вечарам міма Салаўіхі хадзіць, асабліва калі выпіўшы, а нікому не сказаў. «Вадзілі,— кажа,— да палонкі, салаўіхінцы», а хто — нізашто не скажа.

Пасля гэтага апавядання я з асаблівай цікаўнасцю глянуў на «зладзейскую» вёсачку. Ну дзе, думаў я, акрамя Вятлугі, сустрэнеце вы такую прастату і непасрэднасць прыёмаў, і такі высакародны давер чужому слову, і такую прастадушную ўпэўненасць у магчымасці «праваліцца на гэтым месцы», калі клятву парушыш?.. Мой новы знаёмы, сам «вятлугай», запэўніў, што другой такой вёскі больш нідзе няма на ўсёй рацэ. У Мар’іне гады тры назад хадзілі «краснаяркі»1,— ну, гэта справа іншая. А пакладзіце ў незачыненай хаце грошы і ідзіце на суткі,— ніхто не возьме.

— Як жа ўсё-такі салаўіхінцы?

— Такі ў іх, дазвольце сказаць, звычай...

Ну, дзе яшчэ, зноў думалася мне, знойдзецца такая цярпімасць да чужых звычаяў?.. І салаўіхінскія агеньчыкі прыветна і прастадушна міргалі мне: «нідзе, нідзе»...

— Вось і ў Цюліна,— сказаў я, усміхаючыся,— таксама звычай.

— Праўда! Подлы мужык, каб яго немач! І трэба сказаць: справу сваю ведае. Вось пойдзе восень ці зноў вясна: тут ён сябе пакажа... Іншы б нізашто ў паводку з перавозам не справіўся. Для гэтай пары больш і трымаем...

— Мір гаворцы!

— Калі ласка, да нас!

З берасцянымі кашамі за спіной, з кійкамі да нашага агеньчыка падышлі два вандроўнікі. Адзін з іх, скінуўшы ношку, уважліва паглядзеў на мяне і сказаў:

— Гэтага чалавека мы бачылі.

— Не дзіўна,— адказаў я.

— На Люндзе былі?

— Быў.

— Там і бачылі. Па душы ці абяцанне даў багародзіцы?

— Па душы. А вы?

— Мы на свята хадзілі, да сваякоў.

— Што ж, сядайце бліжэй да вогнішча.

— Ды нам бы на перавоз,— да дому недалёка. Да раніцы і дайшоў бы я.

— Ага, на перавоз! — умяшаўся мой знаёмы.— Цюлін апошнюю лодку звалок. На пароме хіба?..

— Дзе там!.. Вельмі ж рака разгулялася.

— Ды і шастоў даўгіх няма.

Другі з прышэльцаў стомленым крокам падышоў да берага, і адразу ж над ракой разнеслася гучна, працяжна:

— Цю-ю-юлі-ін! Лодку дава-а-ай!

Голас пакаціўся па рацэ, быццам падхоплены хуткай плынню. Свавольная рака, здавалася, нясе яго з сабой, паміж соннымі ў цемры берагамі, перакідваючы з аднаго боку на другі. Адгалоскі несліся кудысьці ў вячэрнюю далеч і заміралі ціха, задуменна, нават тужліва,— так тужліва,— што, прыслухаўшыся, вандроўнік не адважыўся другі раз патрывожыць гэта аддаленае, вячэрняе рэха.

— Шабаш! — сказаў ён і, махнуўшы рукой, вярнуўся да нашага агеньчыка.

— А хлопцу ж і да дому рукой падаць,— сказаў першы з маіх знаёмых,— і ўсяго ж вярсты чатыры, з Пясошнай! Чулі пра пясочынцаў? — запытаўся ён з хітраю ўсмешкай.

— Не, я тут не бываў.

— У іх, у пясочынцаў, зноў жа свой нораў. Што ні горад, гавораць людзі, нораў, што ні вёска, то звычай. Салаўіхінцы — я вось расказваў — любяць так, каб чужое ўзяць, а ўжо пясочынцы — тыя сваё берагчы майстры. Гэта гадоў, можа, з пяць назад пайшлі сямёра пясочынцаў у сяло Благавешчанне жалеза ладзіць: лемяхі там, сашнікі, сярпы і іншыя вясковыя прылады. Ну, зладзілі, ідуць назад да ракі і торбы з жалезам у руках нясуць. А рака, як вось і цяпер, прыбывае, гуляе, ды яшчэ вецер па рацэ ходзіць, хвалю разгойдаў. А лодка, вядома, вёрткая. «А што, браткі вы мае,— гаворыць адзін,— калі лодку ў нас кульне, жалеза ж, пэўна, патоне. Давай, хлопцы, кашалі да сябе прывяжам, каб жалеза не ўтапіць».— «І праўда!» Так і зрабілі. Да ракі ішлі — жалеза ў руках неслі; у лодку садзіцца — давай на сябе навязваць. Выехалі на сярэдзіну, рака пачала заліваць лодку, а лодка і перавярніся. Ну, жалеза моцна да спінаў прывязана — не згубілася. Так разам з жалезам гаспадары на дно пайшлі, усе сямёра!.. Што, хлопец, ці не праўду я кажу?

Пясочынец не пярэчыў, і, пры святле агеньчыка, на тварах маіх субяседнікаў ляжала адна і тая ж дабрадушна-насмешлівая ўхмылка, з асабліваю вятлужскаю складкай, якая вельмі напамінала мне Цюліна.

— Ну, а вы самі адкуль? — запытаўся я ў старога, які бачыў мяне на Люндзе.

— А я, пане, сам па сабе. Без роду-племені, бяздомны чалавек, салдацкая костка.

— А ўсё-такі родам з Вятлугі?

— З яе, матухны. Не адну пуціну правёў на ёй змоладу. Ды і пасля царскай службы вось ужо пятнаццаты год бадзяюся.

Салдацкага ў гэтым старым было вельмі мала: хіба толькі нейкая спакойная ўпэўненасць гаворкі ды яшчэ старая зашмальцаваная шапка з нейкімі ледзь прыкметнымі кантамі і вялікім парваным казырком. З-пад казырка пазіралі і часам паблісквалі шэрыя вочы, а каля вусоў хавалася ледзь прыкметная ўсмешка. Голас у старога салдата быў вельмі прыемны, грудны, з «перакатам», які выдаваў былога добрага песенніка, але цяпер ужо трохі асіп ад старасці, ад рачной сырасці, а магчыма, і ад гарэліцы. Як бы там ні было, слухаць гэты голас з гумарыстычнаю ноткай і глядзець на вятлужскую ўсмешку старога салдата было вельмі прыемна, і я ўспомніў цяпер, што сапраўды мы сустракаліся з ім на возеры. У разгар самай гарачай спрэчкі на тэму: «Са злодзеем, з разбойнікам, тым больш з ерэтыком не знайся»,— калі абодва бакі закідалі адзін аднаго тэкстамі і рознымі тонкасцямі начытчыцкай дыялектыкі,— гэты старэнькі, з надарваным казырком і з бліскучымі вачыма, раптоўна вынырнуўшы ў самай сярэдзіне, сапсаваў усю гаворку, расказаўшы вельмі проста і без усялякіх тэкстаў просты жыццёвы выпадак. Гісторыя гэта працверазіла большасць слухачоў, начытчыкі аднесліся да яе з яўнай пагардай. Як бы там ні было, спрэчка была ўшчэнт сапсавана, і натоўп разышоўся, несучы, магчыма, не адно разбуджанае сумненне...

— Далібог, бабская гаворка, простанароддзе,— сказаў незадаволена адзін з начытчыкаў.— Хіба гэта ад Пісання?

— Ды хто гэта такі, ці не Яфім? — запытаў другі, падышоўшы пад канец гаворкі.

— Ён.

— Абы-што мужык, вятлугай. У работніках у нас жыў. Пісання не ведае. Евангелле адно чытаў...— і ён махнуў рукой.

Яфім-вятлугай толькі ўсміхаўся сваёю асабліваю ўсмешкай, якая невядома да чаго адносілася: ці да прадмета гаворкі, ці да слухачоў, ці, магчыма, да самога яго, пустога мужычка, бяздомніка, салдацкай костачкі... Як бы там ні было, мне здавалася, што ў ветлуговым апавяданні я пачуў першае на Светлаяры жывое слова.

Цяпер мы зноў завялі гаворку на тую ж тэму: пра Люнду, пра Светлаяр і Кіцеж, пра ўранёўцаў. Сярод шматлікіх груп рознай веры, якія збіраюцца на Светлаяры і прыносяць туды свае кнігі, свае напевы і сваю веру, асабліва выдзяляюцца ўральскія начотчыкі, якія штогод наладжваюць свой імправізаваны алтар пад адным і тым жа старым дубам, на схіле пагорка.

У той час калі побач з аўстрыйскім свяшчэннікам, у паўмантыі і з даўгімі косамі спераду над вушамі, ледзь набіраецца дзесятак веруючых — ля ўранёўскага дуба цесна стаіць вялікі натоўп. Мяне ўразілі суровыя, ганарыстыя твары гэтых начытчыкаў. Тут былі жанчыны ў цёмных скіцкіх сукенках, нейкі вельмі даўгі суб’ект з рэзкімі рысамі твару, малады хлапчук з жабрацкай торбай і з тварам, пакрытым воспай, і кудлаты юродзівы. Яны чыталі і спявалі па чарзе, аднастайнымі, гугнявымі галасамі, зусім не звяртаючы ўвагі на тое, што робіцца вакол. Між тым прадстаўнікі іншых групіровак ахвотна ўступалі ў спрэчкі,— уранёўцы трымаліся фанабэрыста, зняважліва і зусім не адказвалі на пытанні. Здавалася, для іх ва ўсім свеце не існавала нічога, што заслугоўвала б хоць нейкай паблажкі, і ўся святасць для ўранёўцаў сканцэнтроўвалася на гэтым невялікім астраўку, занятым іх цесна самкнёнымі «стрыжанымі гуменцамі» і напоўненым іхнімі панылымі спевамі.

— Вельмі ўжо высока самі сябе трымаюць,— гаварыў Яфім.— Народ, што і сказаць, вольны, цвярозы народ, а толькі нашаму брату ў іх няёмка.

— Чаму гэта?

— Сумна. Наша вера, можна сказаць, нашмат весялейшая,— адказаў за Яфіма гаспадар воза.

Пясочынец, які да гэтага часу маўчаў, пры гэтых словах усміхнуўся неяк радасна і сказаў:

— Бываў жа і я ў іх. Вельмі, браткі, дзіўна!

— А што?

— Ды так. Наняўся я ў іх летась да аднаго: брусы з лесу вывалачы. Прыехалі мы з маладым гаспадаром на маім кані ноччу. Раніцой прачнуўся я, а цёмна яшчэ — справа зімовая. Гляджу: старая свечку запальвае, потым хоча маліцца на абразы. А абразы прыгожыя, фарбаваныя. Ну, думаю, і мне пара: памалюся, давай, і я ды каня пайду запрагаць. Злажу ціхенька з палатак, стаў за ёй, давай сабе хрысціцца. Як яна тут павярнулася. Убачыла мяне і рукамі замахала. «Ты, кажа, што гэта робіш?» — «А што, маўляў,— маліцца хацеў».— «Пачакай»,— кажа. «Чаго чакаць? Самы час».— «Пачакай, маўляў, пасля». Ну, пасля дык пасля, зноў я палез на палаткі. Скончыла яна маліцца, свечкі патушыла, прыбрала, гляджу зноў: трохі счакаўшы, стары з печы злазіць, сваю ікону ставіць на бажніцу, сваю і свечку запальвае. Я зноў з палатак. Думаю, цяпер і мне можна. Толькі нацэліўся лоб перахрысціць, дзядок мяне за руку цап! «Ты чаго гэта?» — «На табе!.. Ды я, маўляў, маліцца хацеў».— «Пачакай,— кажа,— нядобра табе». Вось і маеш. Зноў, відаць, на палаткі лезці. Ну, што будзе!.. Тут зноў маладзічка злазіць з маладым гаспадаром у бакавушцы свечку запалілі. У тых абразоў няма,— адно распяцце. Я хуценька да іх, зноў сабе нацэльваюся. Давай, думаю, хоць на распяцце памалюся.

— Ну, дапусцілі, ці што? — спытаўся адзін з зацікаўленых слухачоў, бачачы, што апавядальнік спыніўся.

— Не! Што вы думаеце? І тут не дапусцілі! Адмаліліся самі, потым клічуць: цяпер, кажуць, ідзі, маліся сабе. Зайшоў я ў бакоўку, а там голыя сцены. Яны і распяцце знялі... Ах ты, каб вас! Што мне тут з вамі грашыць, думаю сабе. Не трэба! Я лепей, калі так, дарогай паеду, на сонейка божае памалюся.

— Тры веры ў адным доме! — заўважыў салдат.

— Тры і ёсць. Абедаць час настаў. Ну, пасадзілі мяне, добрага малайца, усё як трэба. Зноў старыя з дачкой разам, нам з маладым гаспадаром асобна, ды яшчэ, чуеш, абодвум кубкі розныя. Тут мне крыўдна стала. «Ах вы,— кажу,— такія не гэтакія. Вы ж не толькі мяне бракуеце, вы і свайго мужыка бракуеце».— «А таму,— старая кажа,— і бракуем, што ён па Русі ходзіць з вашым братам, з усялякім паганым народам набярэцца...» Вось бачыце, як яны пра нас думаюць!

— Та-ак,— пацвердзіў гаспадар воза, які ўжо ляжаў, заклаўшы рукі пад галаву.— Бач ты якія грозныя... А самі ж бессаромныя! Цяперака ў нас, непадалёку ў вёсцы, два браты; адзін, значыць, у салдаты пайшоў, другі яго бабу да сябе ўзяў. Гэта нявестку, значыць, ды яшчэ цяжарную. Другі са службы вярнуўся, таксама доўга не думаў: родную сястру першай жонкі да сябе. Дык бачыце: два браты на дзвюх сёстрах жанатыя, ды хлопчыку салдат і дзядзькам родным, ды амаль што і бацькам даводзіцца. Дык вось гэтым не грэбуюць. Оха-ха-ха... Ці не пара спаць?

Ненадоўга ўсталявалася маўчанне.

— Смяхоцце па Русі пайшло,— пачуўся праз хвіліну прастадушны голас пясочынца.

— Даўно ўжо гэта,— сказаў, укладваючыся, салдат,— не з учарашняга дня.

— Чаму ж не даўно? Вось цяперака малакане зноў...

— Ну, гэтыя іншая справа, другога роду. Спі-кладзіся, абы-чаго не гавары!

Але пясочынец, ахоплены роздумам пра «смяхоцце», якое пайшло «па святой Русі», доўга яшчэ не мог укласціся. Ён сядзеў, калупаў галінкай у агні, і ўбачыўшы, што я таксама не сплю, хітравата кіўнуў у бок Яфіма і сказаў:

— Іншая справа, кажа... Чаму ж не іншая справа! Сам з імі водзіцца, багам нашым маліцца перастаў, малако па пятніцах жарэ. Сам бачыў, а то б і казаць не трэба...

І ён таксама пачаў уладкоўвацца на пясочку.

 

1 Краснаяркамі называюць фальшывыя «паперкі» (заўв. У. Г. Караленкі).

VIII

Я ўстаў і паглядзеў вакол.

Рака схавалася ў цёмнай сіні вечара. Месяц яшчэ не ўзышоў, зоркі ціха, задуменна міргалі над Вятлугай. Берагі, няясныя, таямнічыя, стаялі ў імгле, быццам прыслухоўваючыся да нямоўчнага шолаху ракі, якая ўсё прыбывала. Паверхня яе была цёмная, не відно было нават «цвету», толькі дзе-нідзе міргалі, расцягваліся і адразу знікалі на хуткай плыні дрыготкія зорныя адбіткі, ды часам гуллівая хваля выскоквала на бераг і бегла да нас, пабліскваючы ў цемры пенай, нібы жывёліна, якая разгулялася на вачах у чалавека...

Арцель на тым беразе ўсё яшчэ шумела, але песня, відаць, атухала, як наша вогнішча, у якое больш ніхто не падкідваў сучча. Галасоў было ўсё меней і меней: відаць, не адна ўжо ўдалая галовачка лягла на высечцы і ў хмызняку. Часам які-небудзь дзікі галасіна выносіўся грамчэй, але яму ўжо не ўдавалася запаліць астатніх, і песня гасла.

Я таксама лёг побач з соннымі вятлугаямі і любаваўся зорным небам, якое пачынала загарацца залатымі водбліскамі месяца, што ўставаў за ўзгоркамі. А з гары з ціхім рыпеннем зноў спускаўся запознены воз, падыходзілі пешаходы і, пастаяўшы на беразе ці безнадзейна гукнуўшы разы са два лодку, пакорліва далучаліся да нашага табара, затрыманага ваеннай хітрасцю перавозчыка Цюліна.

Агні ў вёсачцы на ўзгорку даўно патухлі адзін за адным. Слуп з надпісам, афарбаваны агнём вогнішча, то выдзяляўся, то патанаў у цемры.

На тым баку, за ракой, заспяваў салавей.

— Пераво-оз!

— Перавоз, перавоз, перраво-о-оз!

— Гэй, перавозчык, хутчэй — гэ-э-эй!

— Го-го-го-го-о-о!

Гучныя крыкі, якія раздаліся шумна, раптоўна, рэзка і звонка, быццам труба на зорцы, разбудзілі і мяне і ўвесь табар, што прыгрэўся ля вогнішча. Крыкі, здавалася, запаўнялі зямлю і неба, аддаючыся ў сонных лагчынах і затоках Вятлугі. Начныя падарожнікі прачыналіся і праціралі вочы; пясочынец, якога ўчора так сканфузіў яго ўласны сціплы вокліч, цяпер сядзеў неяк спалохана і пытаў:

— Што такое? З намі сіла святая, што такое?

Пачынала днець, рака туманілася, вогнішча наша патухла. У сутонні на беразе відаць былі дзіўныя групы нейкіх людзей. Адны стаялі вакол нас, другія каля самай вады клікалі перавозчыка. Непадалёк стаяў воз, запрэжаны круглым сытым канём, які спакойна чакаў перавозу.

Я адразу ж пазнаў уранёўцаў... Тут былі і старазнаёмыя скітніцы ў цёмным адзенні, і даўгі суб’ект са змрочным тварам, і рабы жабрак, і кудлаты «юрод», і яшчэ нейкія людзі.

Цяпер яны стаялі вакол нашага табара, які ляжаў упокат, і глядзелі на нас з бесцырымоннай цікаўнасцю і відочнай знявагай. Мае спадарожнікі неяк сканфужана пацепваліся і, у сваю чаргу, пазіралі на прыбыўшых нясмела. Мне чамусьці раптам успомніліся англійскія пурытане і індэпендэнты Кромвелевых часоў. Відаць, тыя святыя гэтак жа фанабэрыста глядзелі на прастадушных грэшнікаў сваёй краіны, якія адказвалі ім такімі ж сканфужанымі і безабароннымі позіркамі.

— Гэй, вы, вятлугаі-вадахлёбы! Дзе перавозчык? Дзе яго носіць?

— Перавоз, перавоз, перраво-о-оз!..

Можна было падумаць, што цэлая армія ўварвалася ў мірныя ўладанні бесклапотнага перавозчыка. Галасы ўранёўцаў грымелі і разлягаліся над ракой, якая цяпер, здавалася, хутка і сканфужана ўцякала ад пагрому, уся зноў жаўтавата-белая ад «цвету». Рэха доўга і далёка перакочвала гэтыя крыкі.

«Ану,— думалася мне,— ці выстаіць і цяпер цюлінскі стаіцызм!»

Зірнуўшы на раку, я са здзіўленнем убачыў у ранішнім тумане цюлінскую лодачку ўжо на сярэдзіне. Відаць, філосаф-перавозчык таксама знаходзіўся пад уплывам грозных уранёўскіх волатаў і цяпер гроб з усяе сілы. Калі ён прыстаў да берага, то на твары яго праглядала пахмельная туга і прыгнечанасць; гэта не перашкодзіла яму, аднак, хутка пабегчы на гару за даўгімі шастамі.

Наш табар таксама заварушыўся. Гаспадары вазоў вялі за грывы і паспешліва запрагалі коней, баючыся, відаць, што ўранёўцы не будуць чакаць і яны зноў будуць ахвярамі цюлінскага самаўладдзя.

Праз паўгадзіны нагружаны паром адваліў ад берага.

Каля астылага вогнішча мы засталіся ўдвух з Яфімам, які разграбаў пальцамі попел, каб закурыць вугельчыкам піпку.

— А вы чаму ж не перапраўляліся разам з усімі на пароме?

— Ну іх, не люблю,— адказаў ён і закурыў.— Я не спяшаюся: пайду сабе па расе... А вось вам дык, пэўна, пара збірацца: чуеце, параход зверху бяжыць. Неўзабаве тут будзе...

Праз хвіліну і я мог ужо адрозніць гулкі стукат параходных колаў, а праз чвэрць гадзіны над мысам з’явіўся белы сцяг і на плёс плаўна выбег «Мікалай», міргаючы бледнымі на золку агнямі і ведучы зачаленую збоку вялікую баржу.

Салдат паслужліва падаў мяне ў цюлінскай лодачцы на борт парахода і зараз жа сам вынырнуў на ёй з-за кармы, кіруючыся на той бераг, дзе грузны паром высаджваў уранёўцаў.

Сонца даўно залаціла вяршаліны прывятлужскіх лясоў, а я, бяссонны, сядзеў на верхняй палубе і любаваўся ўсё новымі і новымі краявідамі, якія з кожным паваротам шчодра адкрывала прыгажуня рака, яшчэ ахутаная дзе-нідзе сіняватаю імглою.

І я думаў: чаму ж гэта так цяжка было мне там, на возеры, сярод кніжных народных размоў, сярод «разумовых» мужыкоў і начытчыкаў, і так лёгка, так вольна на гэтай ціхай рацэ, з гэтым стыхійным, бесклапотным, распушчаным і вечна хворым ад пахмелля перавозчыкам Цюліным? Адкуль гэта пачуццё цяжару і расчаравання, з аднаго боку, і палёгкі — з другога? Чаму на мяне, таксама кніжнага чалавека, ад тых патыхае холадам і адчужанасцю, а гэты здаецца такім блізкім і так добра знаёмым, як быццам на самай справе

 

Все это уж было когда-то,

Но только не помню когда...

 

Мілы Цюлін, мілая, вясёлая, гарэзлівая, бурная Вятлуга! Дзе ж гэта і калі я бачыў вас раней?

 

1891


1891

Тэкст падаецца паводле выдання: Караленка У. Г. Апошні прамень. Выбранае. / [Пер. з рус. А. Кудравец].— Мн.: Маст. літ., 1984.— 239 с.
Крыніца: скан