epub
 
падключыць
слоўнікі

Уладзімір Караткевіч

Скрыпка дрыгвы й верасовых пустэчаў

 

Вось струнаў спеў,

І смыка напеў,

І — пад ветрам — верасу звон.

І ўсё гэта — мы:

Наша радасць і гнеў,

Наш спрадвечны, халодны агонь.

Ён — спеў вады,

І аблокаў дым,

І скрыпкі ціхі набат

Над верасам тым,

Над каменнем сівым,

Над стрэхамі нашых хат.

 

 

Кніг тады не было, мой сынок і мая дачухна. Кнігі былі забароненыя, укінутыя пад запор, спаленыя. А вольнасці — не было. Замест кнігі вольная была толькі песня, якую не так лёгка пасадзіць у папяровую клетку. (А калі і пасадзіш — застаюцца толькі літары, бяссільны водгук магутных гукаў.) Так што самай сільнай зброі ўсемагутныя магнаты не маглі нас пазбавіць, сынок. І як цяпер харошую кнігу рвуць з рук у рукі, так тады рвалі з зубоў у зубы і з глоткі ў глотку песню. А пясняр быў самай паважанай асобай.

Але самым паважаным з паважаных быў Бан-Жвірба. Алесь Бан-Жвірба. Што гэта быў за чалавек? У латанай світцы, з торбай за плячыма і скрыпкай ён быў сярод сваіх ужо амаль не чалавек — і ўсё-ткі найлепшы чалавек на свеце з усіх, якія тапталі бедную гэту зямлю.

Са скрыпкай, залапанай рукамі і прыпаленай ля шматлікіх вогнішчаў, ён быў сярод сваіх ужо амаль не пясняр — і ўсё ж найлепшы пясняр у свеце сярод тых, чыя скрыпка калі-небудзь адказвала сітнягам.

Усё было ў спеве той скрыпкі. Падобна спявала толькі скрыпка Мірака Гульніка. Але ўсё ж гэта было не тое, усё адно як пошчак маладога бусла не параўнаць з пошчакам бусла старога. А ў напеве Бана-Жвірбы чуўся начны прыбой ліп на раздарожжы, спеў верасу пад капытамі баявых коней, песня кахання ў заранцы, шолах азёрных хваль, крык вадзянога бугая ў дрыгве і посвіст ветру ў байніцах разбураных вежаў — усё тое, што ёсць наш край.

І абыякавых не было. І нават ваўкі — ад пеннага мора да Прыпяці, ад Буга да вытокаў Дняпра — плакалі і лізалі яго сляды.

Скнара аддаваў апошняе, ворагі кляліся ў вечнай дружбе, здраднік каяўся і рыдаў і гінуў за родны край.

Калі ты не складзеш такой песні ў гонар Радзімы і волі, вайны і любові,— шэлег табе цана. І лепей тады ніколі табе не быць паэтам. Такіх хопіць тады й без цябе.

І ён хадзіў па зямлі, ніколі не заходзячы ў замкі і палацы, хаця мог бы купацца ў золаце. І ніколі не мінаў ніводнай халупы, нават калі там не маглі яму падаць і скарынкі, але дужа прасілі, каб зайшоў. І гэта другі табе запавет, калі ты заспяваў.

...Быў замак. І побач з ім была халупа. А магнат з таго замка быў чорны, як кажан, і жорсткі, як вампір. Аблытаў усё наваколле. І ўсё наваколле баялася яго.

І была халупа з торфу, напалову зямлянка, крытая дзірваном, на якім раней за ўсё вясною зелянела трава. Бо людзі грэлі яе дыханнем, жывыя людзі з-пад зямлі.

Доўга пуставала халупа. Але аднойчы, восенню, у адзіным яе акенцы загарэлася святло. Чэзлае святло лучніка, што вось-вось згасне.

Але тыя, што пасяліліся, нават хацелі гэтага. Іхні агонь быў мацней за ўсе паходні ў свеце і больш вечны, чым зоры і сонца. Бо імя гэтаму агню было — Каханне. А імя маладым было простае: Марта і Янук. Не думайце, што ім лёгка далося пажаніцца. Магнат доўга дабіваўся кахання Марты. Нават, у крайнім выпадку, згаджаўся ўзяць яе ў жонкі, хаця ў самога былі ўжо дарослыя дзеці. І заставалася б тады Марце толькі прапускаць, як пясок, золата між пальцаў, лічыць свае чароды і нешчаслівыя дні. А Марта была не з тых. Плюнула яна на ўсё і пайшла за Янука Прынаду, у якога нічога не было, акрамя няновых портак ды старой стрэльбы. А і сама яна выскачыла за яго толькі ў андараку, кофце, ды хусцінцы.

Але затое абое былі вясёлыя і не баяліся працы. А Янук быў яшчэ й найлепшы паляўнічы, і магнацкі сын яго хацеў у лоўчыя ўзяць ды ажаніць з нейкай там сваёю знаёмай, у якой двор, і зямля, і рэчы дарагія, і, словам, ляжы ды плюй у столь.

— Нявартыя гэтыя чароды разам з ёю... гэтай... і аднаго дня волі,— толькі й сказаў Янук.— Нявартыя і адной усмешкі Марты.

Прывалок у пустую халупу вялізны ахапак саломы — тут табе і стол, і крэсла, тут і ложак, тут і печ. Ніхто да іх не прыйшоў, збаяўшыся магната, а ім і лепей, ім і весялей.

Вогнішча развялі. Глядзяць у агонь. Радуюцца, што разам.

— Заўтра пайду,— кажа Янук,— падстралю нешта. Будзе ў нас і абед і вячэра.

— А мне ўсё адно,— кажа Марта,— я не піла, не ела б, на цябе глядзела б.

Не ведаюць, што пазней, калі вёска засне і ніхто не ўбачыць,— прыйдуць па іх з замка. Удзень браць збаяліся: людзі вакол, а ў замку начуе камісар караля, ледзь не адзіны з такіх, хто стараўся стаяць за адносную справядлівасць.

Сядзяць, глядзяць у агонь і смяюцца, як дзеці. Вось і ўсё вяселле. Тут цёпла, а за дзвярыма вецер, і яны трох: Янук, Марта і Каханне.

Раптам бачаць — не, яны чатырох. Невядома адкуль узяўшыся — ну, вядома, такога глупства, як стук клямкі або рыпенне дзвярэй — яго закаханыя могуць і не пачуць,— стаіць сівы, згорблены крыху чалавек.

— Добры вечар у хату,— сказаў сівы.

— Ну, калі гэта можна назваць хатай, то добры вечар, добры чалавек,— сказаў Янук.

Ясна, не хацелася ім, каб з імі быў нехта чацвёрты, але ж чалавек просіцца, і такі халодны вецер знадворку!

— Сядай бліжэй да агню,— і Янук пасунуў большую груду саломы бліжэй да вогнішча.— Тут табе і цяплей будзе і сушэй. Шкада, што гэта адзінае, чым можам цябе пачаставаць.

— Галодныя, а смеяцёся. Дзірка ў галаве, а ён рагоча.

— А што, каб плакалі, было б лягчэй?

— Ды што гэта ў вас тут? — спытаў сівы ды вусаты.

— Вяселле, бацька.

— Што ж гэта яно ў вас такое?

— Ды так вось і так,— расказаў Янук.

— І магната не спалохаліся?

— І магната.

— І гайдукоў?

— Вось старая фузея-дубальтоўка. Калі што якое, то два набоі выпалю, а пакуль дзверы высадзяць — ну, чатырох яшчэ паспею пачаставаць свінцовым бобам. Яму я не веру, але ён маім пачастункам мусіць паверыць. Нічога іншага яму не застанецца.

— А суседзі?

— Збаяліся прыйсці.

— І таму ў вас на вячэру нічога, акрамя пацалункаў?

— Так,— сказала Марта,— і ўсім іншым мы ахвотна падзяліліся б. Не толькі з вамі. З кожным. Гэтым — не можам. Адзінае, што ў нас ёсць.

— І да канца,— сказаў Янук.

Сівы звесіў гарбаты нос і доўга думаў. І раптам...

— Го-го-го-го! — зарагатаў сівы.— Значыцца, нацягнулі вы найяснейшаму носа. І акрузе таксама. Ну, добра! Ну, гэта люблю! То ж бо мяне сэрца як цягнула сюды. Кажу: «Адчапіся, дай спаць!» — «Не, ідзі, пасля выспішся». І праўда, высплюся. Го-го-го-го-го! Ну і малайцы! І на золата плюнулі?

— І на яго. Вось у мяне маё золата,— сказаў Янук на Марту.

— І на ежу?

— Здабудзем,— сказала Марта.— Адна скарынка — абы з ім.

— Добра,— сказаў стары,— добра, дзеці. Нездарма клікала мяне сюды сэрца. Я знайшоў тут, у гэтай халупе, самае вялікае, што ёсць на свеце... Там, побач, гэта гумно?

— Ага,— сказаў Янук,— пустое. Хацелі было там размясціцца — абшару замнога. Холадна.

— Для нас прыдасца. Гаворыць вам што-небудзь імя Алесь Бан-Жвірба?

Тыя аслупянелі. Яшчэ б ім яно чагосьці не казала, калі грымела яно ад Буга і да Дняпра і паўсюль далей.

— Ясна,— выдыхнуў Янук.— Толькі ж зямля наша вялікая, не мог ён пабываць у кожнай вёсцы, на кожным хутары. Жыцця не хопіць.

— Так... жыцця не хопіць... А цяпер ідзіце па суседзях, клічце іх у гумно. І хай грукаюць у вароты нагамі, калі хочуць пачуць песню Жвірбы. А ён сёння будзе іграць для вас лепей нават, чым на спрэчцы з Міракам Гульнікам, дзе той быў — другі. Што там? Дурная спрэчка песняроў. А тут адзінае, перад чым варта схіліцца.

Як паходню кінулі ў бочку з порахам. Выбух быў на ўсё наваколле і да нябёс. Адусюль беглі дзесяткі людзей. Хто з іх бачыў Жвірбу? Адзінкі. То пляваць на магнацкую пагрозу, абы пачуць.

Першай прыплялася бабка Любаха, якая жыла далей за ўсіх, і прынесла тры сувоі свайго палатна (а ўсяго ў канцы вечара налічылі сорак). Пасля прыцягнуўся бязногі шавец Мар’ян, які таксама жыў не блізка, і прынёс шмат скуры на абутак. Адась Барамбуліна прывёз і зваліў цэлы воз капусты, бульбы, морквы і іншага такога. Бо ён быў гароднік. Алешка з Амосам прыгналі пяць авечак з бараном, а скупеча Андрусь прыгнаў карову, немаладую, але яшчэ цалкам прыдатную. Цыган Гарась прыскакаў на кані, якога тут і кінуў (а што, ён не дужа і разбіраўся, дзе кідае, дзе бярэ).

Расла гара ручнікоў і прахалодных прасцін, хлябоў і мукі і вэнджаных сыроў. Заўзяты браканьер Ясь прывалок дзікоў азадак, а Генусь, пад якога вада не плыве, бочку саланіны і шынку.

А Санчук Паўловіч, патаемна ад жонкі, прынёс у запазусе кавал сала амаль сажань на сажань (меў дзе хаваць на такім пузе). Лайдак Мікола прывалок мех рыбы: і свежай, і салонай, і вэнджанай.

Усё ішло ў хаду. Нехта прыкаціў бочку з півам. Пасля пайшлі другая, трэцяя, дзесятая. Бочкі з салонымі гуркамі і капустай, кашы з яблыкамі.

Астап Цянюка прыпёр аднекуль тры гарцы мёду.

І ўжо варылася бульба і стаялі на падораных посцілках падораныя місы з падораным кіслым малаком і вогнядышнай кашай з баранінай.

І ўжо крычалі наперагон, хвалячыся: «Лес на хату!», «Рала!», «Дзесяціну зямлі!», «Другую».

І, ясна ж, прынеслі і да ўсяго гэтага, так што ежа, пітво і дарункі выжывалі людзей з гумна, калі сівы, Алесь Бан-Жвірба ўстаў і прыціснуў скрыпку барадой да пляча.

 

Калі тваё ў небяспецы каханне,

Гонар, свабода, песня твая,—

Скрыпка заплача ў асеннім тумане,

Скрыпка надзеі, скрыпка світання,

Ветру, шыпшыны і салаўя.

 

 

І гэта было запрашэнне да стала, да вясельнай гулянкі, самай сытай, самай вясёлай, самай спявучай, якая калі-небудзь адбывалася між нашых пушчаў, на верасовых нашых пустэчах, над чыстай слязою нашых вод.

А каму Жвірба дзякаваў за дар, той ледзь не скакаў ад шчасця, а з каго ён жартаваў, той ледзь не паміраў ад смеху разам з суседзямі. А каму ён спяваў куплет, той ведаў, што яго паўтораць дзеці і ўнукі і прапраўнукі, і нават я, недастойны, буду ганарыцца тым, што мой прашчур слухаў спевы Жвірбавай скрыпкі.

О, як ён граў тады! Як бегаў ягоны смык! То па першых струнах, то па басах. І ўсё было ў напеве: верас пад ураганам, шум далёкага-далёкага мора і азёрных хваль, плач асенніх хмар і пяшчота неадольнага нічым нашага кахання.

Ляснулі вароты, і з’явіўся пан з прыплечнікамі. А насустрач яму плескануўся гнеў, і любоў, якую бароніць гэты гнеў, і тупат баявых коней, і спеў трубы. Нібы не адна скрыпка ўстала з адпорам, а сусвет.

Пан стаў як мёртвы. Можа, ён і не бачыў ні людзей, ні Жвірбы. Рука адпусціла эфес мяча і кінула на стол залаты.

— Яшчэ,— сказаў магнат і паклаў другі.— Яшчэ.

Шалахцелі вербы, і словы гучалі ў іх, начное срэбра бегла па вадзе, гучала калыханка, агульная для ўсіх, калі яны былі добрыя і чыстыя.

— Яшчэ,— рука бязгучна паклала некалькі манет.

Жніво гучала, і гучаў пакос, гучала лясное « Аэй!», і чуўся ломат мячоў, і звон кайданоў, і хрыпенне ярасці, і трубны кліч перамогі, і радасць міру.

— Яшчэ...

І варушылася бузіна на могілках, дзе спачываюць продкі, і сосны шумелі, і чуўся голас:

«Ты чалавек. Ты такі і слабы і смяротны. Шабельны лепшы ўдар песні найгоршай не варты».

«Засні — гэта лепшае, што ты зробіш... Вось цвіце арабіна... Дай гэтым людзям жыць... Ты дзіця ліхалецця, дзіця адлічаных дзён».

І пан высыпаў усё золата, махнуў рукою ўзброеным і, згорбіўшыся, рушыў вонкі.

А скрыпка спявала. Гэта ўся наша радзіма выплесквалася ў ёй. Душа яе, вечная, як дуб, жылаватая, як карэнні ядлоўцу, гнуткая і нязломная.

... Урэшце ўсе пайшлі, а стол быў завалены золатам, срэбрам і меддзю, а гаспадары былі з многімі падзякамі абцалаваныя гасцямі да апошняга.

— Ну вось,— сказаў Бан. — Хай блаславіць вас родная зямля, дзеці. За вашу бескарыслівасць, за любоў да яе і адзін да аднаго.

Тут Марта і Янук падзяліліся з ім тым, чым не збіраліся ні з кім дзяліцца.

— Ну, я пайшоў, — сказаў сівы і знік у цемры.

— А грошы! Грошы!!!

— Хто гэта тут крычыць пра грошы? — спытаў, уваходзячы, Мірак Гульнік, другі пасля Жвірбы, музыка і спявак.— У каго гэта іх так многа?!

— Гэта не нашы! Гэта — Жвірбовы! — крыкнула Марта.— Ён граў нашаму вяселлю цэлую ноч. І забыў.

Мірак сеў ля агня, паглядзеў на дары, на маладых, падумаў, а пасля пакруціў пальцам каля лоба.

— Ну-н-ну,— сказаў ён.— Цік-кава. Цікава, хто тут з розуму з’ехаў, вы ці я?

— Ты не мог не сустрэць яго. Ён граў нам і наваколлю. Мы ледзь не паміраем ад шчасця, такая гэта была музыка.

— Досыць, ёлупы,— сказаў Мірак. — Я хаця і маладзей за яго, а смяяцца з мяне, пажылога, шчанюкі гэткія, таксама грэх.

— Жвірба! Жвірба! Ён граў!

— Ён нікому не мог граць. Месяц таму назад, пад Браславам, на гары, проста ў яго ўдарыў Пярун! І давеку ўзяў яго з сабою. Мы тады ж пахавалі яго, праўдзівей, тое, што ад яго засталося, на ўзгорку на беразе возера.

Казаў ён гэта так, што ясна было, не хлусіць. Маладыя стаялі, нібы скамянелыя.

— А як жа мы... мы?.. Як жа мы без яго?! І ён граў, нам, граў... граў найлепшае, што чула зямля... Як быць нам?!

— Значыць, ён пашкадаваў ваша каханне... нават адтуль, дзе нічога не чуюць. Божа, ці станецца калісьці на такое мяне?! Ясна...

І тады тыя заплакалі. Такое на вяселлях бывае. Пачынаецца смехам, канчаецца слязьмі.

— Ясна,— сказаў Мірак.— Ясна, чаму ён быў першы. Заўсёды — першы.

— Пярун бярэ тых, каго ён любіць,— усё яшчэ ў слязах, сказаў Янук.— Але цяпер першы — ты. Нясі гэтую ношу.

— Першы... Так... Я першы... Божа! Божа мой! Я першы!.. Якое няшчасце!.. Якое вялікае гора! Я першы! Божа, якое няшчасце!

І ён заплакаў і стаў біцца галавою аб стол:

— Божа, вечна ваяваць... Без жонкі... без дзяцей... без радзімы, што пракляла... Божа! Быць першым!..

— Першым,— сказаў Янук.—Самым слабым і самым магутным на свеце.

— Самым няшчасным,— сказала Марта,— і самым укаханым.

— Самым жабрацкім,— сказаў Мірак.— І багацей за ўсіх у свеце.

— Самым рахманым і самым мужным,— сказалі ўсе.

І яны глядзелі ў ноч, куды клікала іх (і ніколі не перастане клікаць) ягоная песня, даўно пакладзеная з ім у дол.

Ды хіба можна пакласці ў дол чырвоныя арабіны, і тупат коней, і курганы, і спеў верасу на пустках, і сэрцы нашых людзей, і наш край?! Які б ты на ім драны-падзерты не быў?!

А калі цяжка?

 

Выручыць, прыйдзе да вас на сустрэчу,

Ў зачараваны пакліча бор —

Скрыпка разлукі й спаткання вечнага,

Скрыпка дрыгвы й верасовых пустэчаў,

Пушчаў спрадвечных і светлых азёр.

 

 

 

 

 



Тэкст падаецца паводле выдання: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 2. Аповесці, апавяданні, казкі.-Мн.: Маст. літ., 1988.- с. 482-489
Крыніца: скан