epub
 
падключыць
слоўнікі

Уладзімір Караткевіч

Званы Віцебска

Хроніка з XVII тагоддзя ў трох дзеях, шасці карцінах

Дзея першая
  Карціна першая
  Карціна другая
  Карціна трэцяя
Дзея другая
  Карціна чацвёртая
  Карціна пятая
Дзея трэцяя
  Карціна шостая


 

ДЗЕЮЧЫЯ АСОБЫ

Сцяпан Пасіёра — завадатар паўстання 1623 года ў Віцебску.

Марцыян Ропат — цэхавы збраяроў-мечнікаў.

Антоні-Лар Вольха — залатых спраў майстра.

Багуслава (Багуся) Данель — дзяўчына, дачка аднаго

з віцебскіх радцаў.

Прузына Трапашкава — яе «мамка».

Еўга Бабук — былая павітуха, напаўюродка.

Баба Абдзярыха — гандлярка калдунамі.

Навум Воўк

Сымон Нета

бурмістры вольнага места Віцебскага.

Іля — свавольны поп.

Неўсця Ярамяшэвіч-Скверша,

Васка Матыс — гараджане, сябры Вольхі і Ропата.

 

Янка Гужнішчаў— званар.

Ладысь — аршанец,

Пятро — палачанін,

Васіль — яго сын,

Вінусь — вільнянін - галавары загонаў, прысланых на дапамогу Віцебску.

Зуліся Вальгіна — сяброўкі.

Іасафат (Ізахват) Кунцэвіч — уніяцкі арцыбіскуп Полацкі і Віцебскі.

Архідыякан Дарафей — давераная асоба Кунцэвіча.

Леў Сапега — вялікі канцлер Вялікага княства.

Палікар Абрагімовіч — тысячнік, галава біскупскай «гвардыі».

Станіслаў Касінскі — езуіт, духоўнік Кунцэвіча.

Аляксандр Корвін-Гансеўскі — рэферэндарый і дзяржаўны сакратар Вялікага княства, Веліжскі, Пуньскі, Купінскі і іншы стараста.

Член камісарскага суда.

1-шы вартавы.

2-гі вартавы.

3-ці вартавы.

Мяшчане, гвардзейцы, члены трыбунала, варта, муляры, служкі, кат.

І і ІІ дзеі адбываюцца ў Віцебску ў жніўні — лістападзе 1623 года, ІІІ — у лютым 1624 года, там жа.

 

Дзея першая

 

Карціна першая

Цьмяныя контуры дамоў і вежаў. Ляцяць над імі і клубяцца чорныя страшныя хмары. Амаль поўная цемра. Хаос. І з гэтага хаосу — Голас.

Голас. Гэта было роўна 350 год таму. Чалавецтва змучылася ў рэлігійных войнах XVI стагоддзя. Многім людзям здавалася, што нават змрок Сярэднявечча — лепшы, бо ў ім была раўнавага духоўная.

І Рым, папа ўзнамерыліся «даць гэтую раўнавагу, даць спакой душам». Нават агнём і мячом, не думаючы, ці варта плаціць за парадак гвалтам і разбоем.

На беларускія землі быў дасланы для вайны з ерасямі, увядзення уніі, саюзу з Рымам і знішчэння іншаверцаў — біскуп Іасафат Кунцэвіч.

Хто не згодзен — плаха, хто гаворыць і думае па-свойму — меч. І таму XVII стагоддзе было асабліва страшнае для Беларусі, якая ніколі яшчэ не стаяла так блізка да загібелі.

І ў тым, што так не здарылася,— заслуга і гонар многіх. Але аднымі з першых узнялі свой голас супраць знішчэння і смерці — Віцебскія Званы.

Паступова святлее. Ясны, залаты асенні дзень. Плошча перад царквой Успення маці божай (прачыстай) на Узгорскім пасадзе, пры ўпадзенні Віцьбы ў Дзвіну. Галоўны ўваход у царкву — справа, а перад намі — бакавы. Злева ад царквы, за садам, з якога звісаюць чырвоныя арабіны,— аркады гасцінага двара, далей — сілуэт ратушы, а правей ад аркадаў — задні мур двара арцы-біскупа.

Правей, за плошчаю, халодна сінеюць хвалі Віцьбы і Дзвіны, відаць каменныя, крыху пабітыя часам замкавыя вежы.

На плошчы натоўп. У многіх у руках пучкі каласоў з гронкамі арабіны: прыйшлі свяціць. Ціша і спакой. І раптам гул абураных галасоў.

Галасы. А людзейкі, а добрыя! А што ж гэта робіцца?! Біскупскія людзі нас з каласамі ад царквы гоняць.

Вальгіна. На прачыстую, у імя якой храм! На ўспенне маці божай.

Зуліся. Проста па гарбузах кіямі да крыві б’юць.

Навум Воўк. Здохні, біскуп Іасафат!

Матыс. Здохні, кунцэвічаўскае адроддзе! Не Марына... было... імя тваёй маці, а сука!

Абдзярыха. Антыхрыста спарадзіла!

Зуліся. Не Гаўрыла-шавец яе за падол хапаў, а чорт!

Вальгіна. Божухна! Гэта ж цяпер, якраз перад сяўбою і каласочкі пасвяціць недзе! Не ўзыдуць зярняткі!

Плач.

Гэта ж ён, падла уніцкае, на арабіну, на кроў сына яе, святой вадою пырснуць не хоча.

Зуліся. Бацька ягоны боты псаваў, а гэты псуе душы.

Абдзярыха (накрываючы дзежку з калдунамі). Каб табе, піндзюр, не толькі маіх, на свеце лепшых, калдуноў не паспытаць, каб табе — ніякіх.

Іля. Ідзіце адсюль, людзі, ідзіце да мяне ў шалаш, у Задзвінне. А гэтымі — няхай іхнія ж дзеці ў голад давяцца.

Абдзярыха. Каб табе, гнідзе, у Дзвіне захлынуцца! Каб табе столькі язваў было, як гронак на арабінах гэтых!

Еўга. Язваў, як гронак! Язваў, як гронак! А там яго прыпякуць, прыпякуць! Галава рассядзецца, на азадак будзе падобная!

Ланцуг служак, так званая біскупская «гвардыя», цясніць народ. Наперадзе тысячнік Палікарп Абрагімовіч, здаравенны змрочны грак у варанёных даспехах.

Палікар. Кідай каласы! Кідай арабіну гэтую паганскую!

Зуліся. Палікар Абрагімовіч! Крумкач ты!

Іля. Татарын тваю прабабку таптаў, а і ты — «за хра-ам».

Вальгіна. Б’юцца! У імя бога б’юць!

І тут на дарозе «гвардыі» паўстае другі ланцуг: Марцыян Ропат, поп Іля, Навум Воўк, Сымон Нета, Неўсця Ярамяшэвіч-Скверша, Васка Матыс, іншыя. Спынілі.

Навум Воўк. Ану, хто супраць бога і Віцебска?!

Неўсця (тысячніку). Адыдзі, галубачка, адыдзі, ластавачка ты наша. Ты што ж гэта віцьбічаў зачапіў? Гэта ты — дарэмна... Ану, гець з дарогі, маць тваю не займаць, бацькі не чапаць!

Матыс. Яно... Што ж гэта... людзі... Яно... хаця і ў скарботным падпіцці, бо — успенне, а... крыўдна...

Неша. Хай скажа Сцяпан Пасіёра! Лепей не скажаш.

Пасіёра. Ціха, людзі. Не трэба пакуль. Час яшчэ не прыйшоў. Патрывайце.

Галасы. Не-не. Сцяпана на рукі!

Сцяпана Пасіёру падымаюць на рукі, даюць яму жардзіну, каб ёю абапіраўся на зямлю. Пасля людзі ставяць яго сабе на плечы.

Зуліся. Бач ты, пышны які! А гожы. Галоўка — проста як макаўка... пустая.

Вальгіна. Ды што ты яго вечна зневажаеш?

Зуліся. А так, балбатун. Адно словы гаворыць.

Пасіёра. Людзі слаўнага места Віцебскага! Каменем мураванага! Дубам чорным апаясанага! Упрыгожанага безліччу званіц і палацаў! Багатага разумнымі дзядамі, магутнымі мужамі, жонкамі, што як вясёлкі. Чыстага водамі, зялёнага садамі, працавітага і кніжнага... Ды не. Раней багатага, раней кніжнага. Уніты прыйшлі. Хай рассыпецца слава наша — жарам. Ім — усё адно.

З’яўляецца Багуся Данель з Прузынай Трапашкавай, сваёй «мамкай».

Мамка. Хадзем, сонейка, хадзем, пяшчотка, у царкву. Сам арцыбіскуп там. Ён — святы. Ён нават спавядае часам проста так, на вуліцы.

Багуся. І п’яных таксама?

Мамка. Ну, гэтага не ведаю. Можа, часам і п’япых. Ды што п’яны? Не ўвесь жа час п’яны? Затое ж гаворыць!

Багуся. Па мне дык гэты лепей гаворыць. Унь вочы якія! І побач... унь Антоні Вольха.

Пасіёра. Плач коціцца ад Узгорскага пасада і да Задунаўскага, і ўсёй вуліцай Вялікай, ад канца да канца. Воўк драпежны прыйшоў у Віцебск. Біскуп уніцкі Ізахват. Школы зачыненыя, цэрквы запечатленыя. Якія уніты не аднялі, і ў тых — корчмы і дамы распусты.

Іля. І нужнікі ў алтарах.

Пасіёра. Каб мір зберагчы, мы згадзіліся былі і на унію. Хай будуць два народы, польскі брат ды наш, пад адным началам папы. Хай бы пакінулі нам абрады нашы і мову...

Палікар. Уга! Мы — па-лацінску. Вы — па-славянску! І тое, і тое незразумелае.

Пасіёра. ...І родную нам мову ў казанях. Тую, з якой нас бог у свет пусціў. Але пастыры-ваўкі загадваюць адарваць сэрца ад родных нам крыніц і мову сваю — забыць, стаўшы лацінянамі. А ў першым пасланні карынфянам сказана: «Бо калі я малюся на незнаёмай мове, то хаця дух мой і моліцца, але розум мой застаецца без плода». Што ты на гэта, убоіска бязмозглае? Што нам з католікамі дзяліць? Людзі як людзі.

Галасы. За вунію роўных мы стаялі б.

Зуліся. А тое за вушы цягнуць! Хто да папы, хто да іншых чужынцаў? Як ні назаві ярмо, яно — ярмо.

Пасіёра. Цяпер яны, сыраядцы, захацелі пазбавіць нас апошняга, беднага, але нашага свята. Спакон вякоў на прачыстую свяцілі нашы людзі каласы. І вось яны захацелі, каб Маці, паміраючы, не блаславіла іх на ўваскрасенне.

Галасы. На кавалкі іх раздзерці! У Дзвіну іх!

Іля. Ды кіньце вы іх. Хай сваім смуродам дыхаюць. Бо яны ні палякі, ні русіны.

Зуліся. Ні мужчыны, ні жанчыны. Так, невядома хто. Пасярэдзіне.

Пасіёра. Ну чаго ты ўстраеш? Чаго?

Зуліся. А не лезь ты на ражон перад усімі. Ды хоць бы справай, а то... Гаворыш добра. Дзеўкі аж млеюць.

Пасіёра. Толькі ўжо я й на словах?

Зуліся. Не да той ты, сокал, са справай лезеш.

 

Бярозанька пасячона,

Добра дзеўка пазычона.

Ой, няпраўда твая,

Заўжды лепшая свая.

 

Пасіёра. Чаго ты чэпішся, чаго чэпішся, язва?

Вальгіна (з дакорам). Зуліся!

Зуліся. А, хадзем! Бабздыр! (Палікару.) Чаго вылупіўся?

Палікар. Я такіх, як ты, сто бачыў.

Зуліся.

 

Ой, хойна, хойна,

З сотняй дзевак война.

Сотня дзевак ялавіцы,

Адна толькі дойна.

 

Палікар Абрагімовіч махнуў рукою і пайшоў, на чале сваіх, прэч. Да Вольхі падыходзіць Пасіёра са сваімі людзьмі.

Пасіёра. Здароў, Антоні.

Вольха. Здароў. Здароў, браце Ропат, Матыс, Навум, Неўсця, Сымон, здаровы былі.

Ропат. Мы — здаровыя. А вось ты, Антоні-Лар Вольха, ці здаровы?

Матыс. Ён, гэта, падковы ломіць, а... ён галавою нездаровы...

Вольха. Чаму гэта галавою?!

Ропат. А таму, што толькі торбаю стукнуты можа ў такі час убаку стаяць.

Пасіёра. Разлічвае сваю макітру зберагчы, на выпадак, калі нашы з плячэй паляцяць.

Вольха. Ты мне сябра, Ропат? Мы сябры?

Неўсця. Яшчэ якія сябры, каток! Такія сябры, што сарочку няма калі перамяніць, ваўкі вас еш.

Вольха. Дык вось, першы сябра Марцыян Ропат, і вы, сябры. Я... не веру ў праўдзівасць нашае справы. Дарэмна смуту заводзіце.

Ропат. Ты... ты гэта што?

Вольха. Вунія — гэта мір з Польшчай, мір з каралём, мір з Рымам. Яны хрысціяне і людзі, як мы. Няўжо вам войны не абрыдлі? Няўжо ты, Ропат, не хочаш, каб скутая табою зброя мірна драмала, аж пакуль не нападуць на твой дом? Каб са шкуры, якую ты, Васка, вырабіў, не рабілі ножны, а рабілі вокладкі для кніг? А ты, Неўсця, няўжо хочаш, каб у тваіх катлах варылі ваякі апошнюю карову абяздоленага селяніна? І ты ж, Сцяпан, хочаш, каб у скрынях, што ты робіш, не вецер свістаў, а ляжала багацце, што людзі сабралі работай і сумленным гандлем? Чаго вы лезеце? Няўжо вы не прагнеце пасля войнаў, паўстанняў, плах — спакою?!

Ропат. Так. Але не спакою магілы.

Вольха. Якая магіла? Аксціся!

Пасіёра. А вось якая. Так, яны хрысціяне. І яны хар-рошыя людзі. Можа, лепшыя за нас. Але хіба яны кіруюць? Кіруюць намі і імі, братамі,— ваўкі! І ў ваўкоў права жыцця і смерці, нашай і іхняй. Васкавы шкуры? Ён скора з Васкі і ўсіх нас шкуры здзярэ і нацягне на кнігі. Свае.

Матыс. Шкуру... яно... неяк у дрыжыкі кідае.

Пасіёра. Зброяй нашай ваўкі нашы храмы, нашы ратушы адбіваюць. У катлах нашых вараць нязгодных.

Неша. Та-ак.

Пасіёра. Адзін Кунцэвіч замест усяго права. То нашто нам такое права?

Вольха. Але ж мір. Мі-ір! Ну змірыцеся з уладай папы, і ўсё.

Навум Воўк. Ды мірыліся мы. Мірыліся і з яго ганаровай уладай, чорт з ім і ёю, калі толькі яна. Але не памірыліся мы з прыніжэннем.

Неўсця. Мовы нас пазбаўляе, як жывёл якіх. Няўжо гэтага твая галоўка светлая не разумее, каб ты здаровы быў?!

Матыс. Гэна... У паныласці... людзі.

Пасіёра. Ну так, мы ганарымся, што ў нас цярпенне першых хрысціян. Яны на вялікдзень праз прытвор удзіраюцца ў алтар...

Іля. Быдлам беларускім нас завуць. Смяюцца да гробу Панскага, плашчаніцу шарпаюць. Шкаляры ўрываюцца, паняў, каб вішчэлі, шпількамі колюць. Пад купалам стоячы, непрыстойныя гукі робяць.

Пасіёра. Але ёсць мера і ў нашым цярпенні. Часам нават вельмі невялічкая. Калі такія асцервяненні вуніі робяцца там, дзе людзі не звыклі да пакут і ярма. А мы, віцьбічы, не звыклі.

Прыходзіць Багуся з «мамкай».

Мамка. А, дзень добры, каточкі. Хай вам добранька п’ецца ва ўдоў.

Матыс. Чаму... ува-ўва... удоў?

Мамка. А што, хіба ўдовам так і хадзіць без суцяшэння? Яны што, ні грудзей, ані ног не маюць?

Неўсця. Ды, на цябе гледзячы, ма-аюць.

Вольха. Змоўчце вы! Дзяўчына побач. Дзень добры, Багусенька.

Багуся. І табе добры дзень... (да Вольхі) мілы Антосю.

Ропат (агледзеўшы іх, жорстка). Ага, ясна, чаму ты так да спакою прыкіпеў. З гэтай прычыны, можа, і я больш пра галаву думаў бы, а не пра...

Вольха. А не пра што?

Ропат. А не пра шчасце горада, не пра Белую Русь.

Вольха. Ропат!

Ропат. Што Ропат! Я спрадвеку Ропат. А вось ты не вольха, а асіна. Толькі ты памятай і пра таго, хто на асіне павесіўся.

Усе адыходзяць ад Вольхі. Ропат ідзе за жанчынамі.

Багуся. Ну што табе, Марцыяне?

Ропат. Ты мне так і не адказала, дзяўчынанька.

Мамка. Но-но. Ты што гэта? Забыўся, што я да яе прыстаўлена, каб вакол розныя каты не марцавалі?

Ропат. Ты, мамка, і сама б памарцавала, хаця на дварэ і жнівень.

Мамка. Гэта на гэтым дварэ — жнівень. А на маім яшчэ толькі на май кідаецца.

Багуся. Прузы-ына! Якая ж ты нямілая...

Мамка. Ну-ну. Тады мамка была міла, як нешта мыла.

Ропат дае ёй нешта ў руку.

Ага, куку ў руку? Ды ты што думаеш? Ды ты думаеш, што я?! Ды я — у вочы!

Ропат (адступае). Ну-ну-ну, ну-ну-ну.

Мамка. Ды я вочы кожнаму за яе шчасце выдзеру. Хіба я не разумею? Маладым — як галубам. Усё бурката-аць бы. Дык ты не пойдзеш у храм, Багусенька?

Багуся. Не. Архідыякан, навушнік гэты, шпег, кат гэты, Дарафей. І САМ страшны.

Ропат. Ідзі ты, Трапашкава, калі ласка, ідзі.

Мамка. Я на хвіліначку толькі. Не бойся тут гэтую хвільку, Багуська. (Пайшла.)

Ропат. Угм. Тут з табою баяцца трэба, а не без цябе.

Багуся. Што з табою, Ропат?

Ропат. Ты ведаеш. Няма спакою на зямлі, няма і ў маёй душы.

Ідуць да іх праз натоўп Вольха і Палікар.

Багуся. Я табе казала — не трэба. Нічога з таго не будзе, акрамя маёй ды тваёй загібелі й пакуты.

Ропат. Можа, я і хачу загібелі.

Багуся. Ды што вы як пашалелі ўсе? Што, свет на мне сышоўся? Не!

Ропат. Што ж. Для мяне галоўнае — справа. Унь Зуліся да мяне нават чэпіцца, што лезу на нож. Але раз такое — тады проста пакладу галаву раней за ўсіх.

Багуся. Што? Што?!

Ропат. Нічога... Горад хоча абраць чалавека, які расправіўся б з ваўком. У іншых жонкі, дзеці. А я адзін.

Вольха. Ропат, ты дурань. (Схапіў яго, шэпча.) Ты што ж, з-за бабы хочаш галаву пакласці? Я адыду, адступлюся. Пагавары з ёю. (Уголас.) Багуся, ды ты што, не бачыш, што ён ашалеў? Скажы нешта, бо ён з-за боязі цябе...

Ропат. Я не баюся. Раз Масальскаму ў Мсціслаўлі не ўдалося застрэліць яго, раз застрэліў раней Масальскага падчас замаху Палікар Абрагімовіч — значыць, камусьці трэба. Чаму і не мне?

Палікар. Хто гэта тут Масальскага ўспамінаў? Самае імя гэтай сволачы пад праклёнам, а ты... Ану, рушылі ў палац.

Ропат. Слухай, Палікар, адкасніся. Мы — народ мірны, мы — нікуды не лезем. Але кіпцем за жывое не чапляй.

Багуся. Адстань ад яго.

Палікар. Я б і адстаў, ясачка, каб ты мяне вельмі папрасіла.

Багуся. Пачакай яшчэ крыху.

Палікар. Ну, а калі не папросіш — што ж, вас такіх сотні, але галава ў Ропата адна. Бацька твой памёр, заступіцца за цябе няма каму. А я — тысячнік. Я — гэта гвардыя біскупа.

Багуся. Герой ты, як я гляджу. Сокал. Сокал дзеўкам праходу не даваць. Толькі не на тую ты напаў. Я табе не каханка, і не для цябе ў мяне смаляныя лаўкі... Вольха, я здагадалася, пра што вы. Ропат, я падумаю. Пачакай.

Палікар. Ды ты... Ды ён... Ды я яго... Як вяроўку скручу. За ногі перад ратушай павешу.

І тут Вольха схапіў яго за плячук, крутануў.

Вольха. Ты што — войт, каб над намі суд-расправу чыніць? Ты што, права віцебскае ламаць будзеш, лашак ты, мерын?!

Зуліся.

 

Жаўнер малюценькі

Падраў кашуленьку

Ад пят да калена,

Шукаючы прытуленя.

Прытуленя не знайшоў.

  Ды заплакаў і пайшоў.

 

Вальгіна. Сорам дзе твой? Чаго ты як з ланцуга сарвалася?

Палікар. Варта! Бі іх у маю галаву!

Невядома, чым бы ўсё гэта скончылася, але ў гэты момант у суправаджэнні служак і архідыякана Дарафея выходзіць Кунцэвіч.

Кунцэвіч. Стой, народ!!!

Паўза.

Што за рокат? Хто парушыў спакой? Вы, мяшчане? Ты, Палікар? Адыдзі ад іх. Мір, людзі! Мір!

Галасы. Ізахват! Ізахват!

Зуліся. Не Ізахват ён, а душахват.

Кунцэвіч (да Палікара). Па-дурному дражніш народ. Накладу эпіцім’ю.

Палікар. За што? За тое, што ў іхнія свінячыя галовы кіем убіць хачу братнюю любоў цэркваў?

Пасіёра. Бачылі мы тую любоў, смярдзюк ты.

Іля. Лайцеся. Цяпер такія часы прыйшлі, што ўсё можна. Гэта не раней, што за карчомнае слова фунтам воску штрафавалі ці на званіцу садзілі сядзець.

Палікар. Дарма крыўдзіш мяне, арцыбіскуп. Няма маёй правіны.

Кунцэвіч. А прагнасць нясытая, а рабункі людзей.

Ропат. Нібы сам лепшы.

Кунцэвіч. А любастрасце, да той дзяўчыны.

Палікар. Я сумленна хачу, каб яна прыйшла ў мой дом.

Ропат. Глядзі, тысячнік, язык заб’ю ў глотку.

Кунцэвіч (са страшнай пагрозай). Малады ты яшчэ, Ропат, малады. Глядзі, як бы самому без глоткі не застацца... Супраць міру, па якім народ памірае, ты ўстаў.

Зуліся. Бач, яшчэ і пагражае...

Вальгіна. Кінь, хай ён задавіцца.

Зуліся.

А што ў таго папа знаці,

 

Ды сінія порткі садраці,

Будзем хлопцам шапкі латаці,

Будуць хлопцы шапкі насіці,

За дзяўчаты бога прасіці.

 

Вальгіна. Зуліся, мужыкі вакол.

Зуліся. А-а! Такія мужыкі!

Страшнае выццё, якое адразу нібы адсекла. Гэта выйшла ў кола страшная, з юродскімі вачыма, Еўга Бабук.

Еўга. Ды вы ўсе тут без галоў, людзі! Ходзяць, рукамі махаюць. І ўсе без галоў. Адзін Вольха ды Багуся з галовамі. Нерухомыя толькі. Каменныя. Нямы горад. Нямыя званы. І ўсе без галоў. І ты, і ты... Бачу, бачу! Сын нараджэннем забіў бацьку, а бацька, у той жа час, сына. Я ведаю. Я ў Вільні дзяцей бабіла.

Кунцэвіч. Хто такая?

Палікар. Павітуха. Еўга Бабук. Яна і сапраўды дваццаць год як з Вільні прыйшла, дзяцей віцебскіх прымала. Аж пакуль чагосьці з розуму не скочыла.

Кунцэвіч. Ну то і на ланцуг бы яе. Ілжэпрароцтва.

Еўга. Жар. Гарачы. Жар памятаю, Іване. У маленькай хатцы ў Вільні, у вулцы ля святадухаўскай царквы. Крык! Яна мела ў чэраве і крычала. Жанчына, адзетая ў сонца. Апакаліпсіс забыў, Іване?

Вольха. Ізахвата мірскае імя было Іван.

Еўга. Яна мела ў чэраве і крычала ад боляў і пакут нараджэння. Памятаеш, ты з ксяндзом Ельяшэвічам на страсную суботу на храм напаў. Дваццаць тры гады таму. Помсту, помсту нарадзіў ты тады... Без галоў усе. Ходзяць... І ты.

Кунцэвіч. Ты што? Ты што гэта гародзіш?

Еўга. У-га, у-га. Каб не адказваць за антыхрыста перад богам — усе, усе скрыліся, схаваліся, уцяклі. Крык, боль на руках неслі. А Еўга жанчыну з зоркамі адшукала. З адной-адзінай зорачкай у свеце. Помсту, помсту нарадзілі вы з ксяндзом, безгаловыя.

Кунцэвіч. Варта, ды што ж гэта такое?

Еўга. А я вось на вушка. На вушка нештачка табе шапяну, пакуль вушы маеш.

Біскуп, нібы бязвольна падпарадкоўваючыся вышэйшай сіле, не хочучы, схіляе галаву, і павітуха-юродка шэпча нешта яму на вуха.

Вось так, Іване. Вось так, Ізахват.

Кунцэвіч (спалатнеўшы). Не... Цур табе! Цур, вар’ятка. Не можа быці! Не можа быці!

Чалавек у цёмным падыходзіць да яго. Гэта езуіт Станіслаў Касінскі.

Езуіт. Ідзіце, біскуп. Вам нельга, вы зараз зваліцеся.

Кунцэвіч. Не. Не.

Езуіт (шэптам). Імем настаўнікаў вашых, а маіх братоў па ордэну Ісуса, Валенцыя Фабрыцыя і Гаўрыіла Грушэўскага,— ідзіце. Вазьміце сябе ў рукі.

Палікар. Варта. Узяць юродку і гэтых.

Кунцэвіч (амаль хістаецца). Пакіньце іх. (Нібы падстрэлены, ідзе прэч.)

Ропат. Што ты сказала яму, Еўга?

Еўга. Зведаеш, як людзі без галоў будуць хадзіць.

Дарафей (штурхае Еўгу). Ды я адным голасам цябе, старая шлюндра, да зямлі прыб’ю.

Ропат. Не руш старую. Не руш, кажу.

Дарафей (б'ецца). Я вас за абразу святому!

На яго наваліліся. Бойка ідзе шалёная.

У жалезы вас усіх. На ланцуг. Кляшчамі мяса рваць!

Яго выкінулі прэч.

Вольха. Шалёныя. Апантаныя. Ідзі адсюль, Багуся, ідзі, сонца маё залатое-святое. Яшчэ затопчуць, ірады.

Багуся. Пойдзем, Антоні. Пойдзем, любы.

Пасіёра. А заўтра мы пойдзем прасіць у яго нашых правоў. Прасіць міру. Пакуль што па-добраму прасіць. Я, Ропат, Іля і... ты, Вольха.

Ропат. І хай толькі паспрабуе стаць у нас на дарозе нейкі Палікар. Не будзе права — лезем на ражон.

Багуся. Ропат! Ропат! Вы ж на смерць ідзяце! Вы ж і яго на смерць ведзяце. На агонь. Я не вынесу, калі яму... калі вам — смерць! Злітуйцеся ж вы нада мною!

Палікар (сам сабе). Ну, Ропат, чакай. Сапраўды без галавы пойдзеш. Меч. Меч вам да апошняга.

Заслона

 

Карціна другая

Пакой у доме арцыбіскупа. Скляпенні распісаныя фрэскамі, але на іх, пісаных «па-старому», вісяць ужо сям-там «новыя», італьянскія іконы. Стол, завалены рукапісамі і фаліянтамі, крэслы (адно біскупскае). Двое дзвярэй і тры шкляныя акны. За імі перазвон званоў. У пакоі Іасафат Кунцэвіч, езуіт Станіслаў Касінскі і, у крэсле ля дзвярэй, Палікар Абрагімовіч.

Палікар. Яны нават не падумалі пра тое, каб прывесці да ладу ваш палац.

Езуіт. Ну то што?

Палікар. Скупечы. Усё адно як... цара не еўшы спаць пакласці.

Кунцэвіч. Я не збіраюся тут жыць вечна.

Езуіт. Біскуп не збіраецца жыць тут вечна. А скруціць іхнім ерасям галовы — хопіць і месяца.

Кунцэвіч. Што там круціць? Амаль усё ўжо рукою ўлады ўзяў. Замест цэркваў у іх два шалашы. Адзін на Задунаўскім Заручаўі, ля валатовак.

Палікар. А другі — унь ён, за Дзвіною, насупраць прачыстай і гэтага дома.

Езуіт. Яно і добра, што на вачах.

Кунцэвіч. Астатняе ўсё запечатлелі і ўзялі. Так і адпішы. Ты што, Палікар?

Палікар. Страшна.

Кунцэвіч. А падыхаць у ерасі ім не страшна? А жаніцца пад плотам, як, не раўнуючы, псам? А балбатаць, што няма і не трэба ніякай улады Адамавага сына над такім жа сынам Адамавым, што і не трэба лепшых і горшых у дзяржаве, царкве і касцёле? І што не трэба розніцы ў законе, і павінна быць усё дзеля ўсіх, а веруй, як хто хоча — гэта ім сцвярджаць не страшна? Маўляў, мы «асуджаныя праўдай вечнай». Вось хай і выбіраюць. Або падпарадкоўвайся, або смярдзі ў гнаі, як тое падла. Або ніякіх мараў аб былой славе і што самі яны нешта азначаюць, або... як і раней, будзем вывозіць гэты здохлы смурод толькі праз тую браму, праз якую сапраўдны смурод вывозяць. Той, што ў бочках.

Езуіт. Рацыя. Бо сіла ў адзінстве, пан Палікар, і за тое адзінства ён і ваюе. Каб усім іншым верам, якія хлусня, зламаць хрыбет.

Кунцэвіч. І да гэтага ўжо блізка. Гэта яны крычаць толькі, а на справе пікнуць ніхто не пасмеліцца.

У гэты момант за вокнамі, у тупаце капытоў, грымнула песня.

 

Гэй, казачэйку, пане ж мой, далёк жа маеш домік свой?

За Дзвіною пры Дунаю там я сваю хату маю.

Ліст зялёны, аздаблёны красным світам, густым лістам,—

То мой дом, то пакой, Куліна.

Гэй, казачэйку, пане ж мой, на чым жа будзе паязд мой?

Пасаджу ця за бядрамі, прывяжу ця таракамі.

Бог над намі, конь пад намі, ты са мною, я з табою.

Пабяжым, паспяшым, Куліна1.

 

Кунцэвіч. А гэта яшчэ што?

Палікар. Атрады казацкія ідуць некуды пад Оршу, да панцырных баяр, на Маскоўскі рубеж.

Езуіт. Вялікі грэх наш перад богам, што карыстаемся іхнімі паслугамі.

Палікар. Гульцяі, галота. Ні бога, ні чорта, ні караля, ані нас не баяцца. Ой, грэх!

І тут раптам узвіўся Кунцэвіч.

Кунцэвіч. Грэх? Я гэтага не баюся. Я іншага баюся. Я начальных людзей баюся, якія сабе ж шкодзяць, сякуць сук, на якім сядзяць. (Хапае скрутак і кідае яго езуіту.)

Езуіт. Гэта што?

Кунцэвіч. Ліст заступнічка. Канцлера Вялікага княства. Льва, а цяпер Леона Сапегі. Свежанькага каталічка, такога свежанькага, што яшчэ і засмярдзець не паспеў. І ён мяне ганьбіць і піша такое, што валасы ўстаюць дыбарам. І шкодзіць святой маёй справе. Горшы за іудзея ці татарына вораг Хрыста!

Езуіт. Ну-ну, ужо і Хрыста.

Кунцэвіч. Вось, вось што піша, ушчуваючы мяне... (Чытае.) «...і я клапаціўся аб уніі... але мне... і на розум не прыходзіла, што ваша правялебнасць вырашылі прыводзіць людзей да яе столь гвалтоўнымі сродкамі... чуваць галасы, што яны лепей жадаюць быці ў турэцкім падданстве, абы не цярпець гэткі ўціск...» Туркаў канцлеру зажадалася!

Езуіт. Ён проста кліча да большай мяккасці.

Кунцэвіч. Але вы, вы, духоўнік мой, вы як лічыце ?

Езуіт. Лічу, што ён гаворыць глупства.

Кунцэвіч. Ага!

Езуіт. А вы робіце глупства, крычачы на ўвесь свет аб агні і мячы.

Кунцэвіч. Як жа глупства?! Як... глупства?! Вось... далей: «...злоўжываннем уладай... запалілі тыя небяспечныя іскры, якія ўсім нам пагражаюць згубным і ўсёзнішчальным пажарам...» Ён, паршывец, лічыць, што ўрад не толькі дзеля палітыкі робіць выгляд, што звяртае на беларусаў увагу. «Што датычыцца небяспек, якія пагражаюць вашаму жыццю, на гэта можна сказаць: кожны сам прычынаю бяды сваёй». А я ж прасіў аб падмозе, хаця б духоўнай.

Езуіт. Дарэмна. Ён не дапаможа. (Сам сабе.) І ніхто не дапаможа. Мэта не тая.

Кунцэвіч. «У вас поўныя земскія суды, поўныя трыбуналы, поўныя біскупскія канцылярыі... даносамі...» Ды як жа нашай дзяржаве без даносаў? І ён мяне яшчэ дакарае за мае словы, што вера ёсць дар божы, але каталіцкая, а не адшчапенцаў. Маўляў, апостал Павел не дадаў гэтага слова — «каталіцкая», і хто ведае пра сябе, варты ён любові ці нянавісці. І што Хрыстос, маючы для сваёй абароны легіёны анёлаў, маліўся за ворагаў сваіх, і што і мне трэба так рабіць... Ясна, які ты каталік. Зверху ты толькі каталік, а пад гэтым ты — схізма. Таму ты й цярпімы такі, братачка, чортава мяса на смярдзючых касцях.

Палікар. Пра такое данесці б трэба.

Кунцэвіч. Дано-ос. І данос на яго нічога не зробіць. «Хрыстос маліўся за ворагаў». Я не Хрыстос! Я — меч, я — воўк ягоны! І за свайго Хрыста я кроў піць буду, мяса рваць. Вось...

Паўза. Званы.

Ах ты, маленькі дурында, ах ты, заступнічак народны: «Вы абыходзіліся без нас: а калі трэба ўтаймоўваць смуты, што вы ўзбуджаеце ў народзе вашым бяспуцтвам, тады намі дзіры заторкваць... Калі, крый бог, айчына наша патрасецца (а вы сваёй суровасцю пракладаеце да таго торную дарогу), што тады будзе з вашай уніяй?..» Лепш няхай патрасецца. Лепш няхай згіне. Пад дыхала б’е... «Іудзеям і татарам дазволена ў каралеўстве мець свае сінагогі і мячэці, а вы пячатаеце хрысціянскія цэрквы! Ад таго і ходзіць паўсюль пагалоска, што яны згаджаюцца лепей быці ў туркаў, чым цярпець такі гвалт... Паўсюль ужо грымяць пагалоскі, што яны назаўсёды жадаюць разарваць усякі з намі саюз».

Паўза.

Хай разарвуць. Хай гінуць. Хай мы загінем. Хай! (Разрывае грамату.)

Палікар. Гэныя... пасланцы ад віцебскага магістрата просяць прыняць.

Кунцэвіч (ярасна). Яшчэ яны! Хто?! (Пасля кожнага наступнага імя ён сячэ рабром далоні па сталешніцы.)

Палікар. Сымон Неша, бурмістр, Сцяпан Пасіёра, бурмістр.

Езуіт. Зачыншчык усяму.

Палікар. Поп Іля з задзвінскай царквы-шалаша.

Езуіт. Свавольны поп.

Палікар Марцыян Ропат, цэхавы збраяроў-мечнікаў.

Паўза. Рука Кунцэвіча замерла ў паветры.

Антоні-Лар Вольха, залатых спраў майстра.

Езуіт. І прыдумшчык ерэтычных песенек.

Палікар. То што?

Езуіт. Хай пачакаюць.

Палікар. Горад патрабуе вашай парукі, што яны выйдуць адсюль цэлыя.

Езуіт. Горад... патрабуе? Нахабства, вартае гэтага гадзючніка, усёй гэтай віцебскай свалоты.

Кунцэвіч (нібы асеўшы). Дай слова. Нікога не чапай.

Палікар. А я думаў... Даць слова, ды... хай бы пара галоў зляцела. Асабліва каб галовы Ропата з Вольхай. Твая правялебнасць, вялікі святы. Ты загадай толькі, загадай. Не трэба табе рук пэцкаць. Я буду сячы. Я хачу адгарадзіць цябе. Каб ты гэтым не займаўся. Каб рукі чыстыя. (Упаў перад ім на калені, ловіць рукі.)

Кунцэвіч. Зробіш — няма чым будзе табе думаць. Калі паляціць хаця адзіны волас — тады твая галава паляціць.

Палікар. Слухаю... Крыўдзіш адданага пса.

Кунцэвіч. Ропат — збраяр. Віцебск — памежная крэпасць. Ёй, як паветра, патрэбна зброя.

Палікар. Ну то... А Вольха?

Кунцэвіч. Ён паэта. (Кунцэвіч пакутна шукае слоў.) Можа, другі на Беларусі пасля вялікага Міколы з Гусава. Чуў сёння «Куліну»?

Езуіт. Адкуль такая павага да Беларусі і яе паэтаў?

Кунцэвіч. Я шкадую, што ўсё адкрыў вам на споведзі. Адна справа — узняць руку нават на знатнага. Такіх хоць і заўтра наробяць. Зброя пры сабе. А такіх, як ён, стагоддзямі трэба чакаць.

Езуіт. Ого, ды вы маглі б быць хаця й вялікім князем Літвы.

Кунцэвіч. Я мог бы быць усім... Вы заразілі мяне смерцю... Я ведаю, што памру ад уласных... духоўных... сыноў. Усё так. Але гэтых... сёння... я вам... не аддам. (Выходзіць.)

Палікар. І што яму іхнія галовы? Пра сваю думаў бы.

Езуіт. Яны яго дзеці.

Палікар. Гэта... гэта як? Дачка архірэя... сын арцыбіскупа. Не разумею.

Езуіт. Што ты за дурны чалавек, Палікар? Ён жа сам пісаў «аб чыстаце іерэйскай, жэ лепей быці блажэннымі». Яны яго духоўныя дзеці.

Палікар. Ага-а.

Езуіт. Вось табе і «ага». А ў цябе адразу дрэнныя думкі. Грэшнік ты, Палікар. Яму не пра жанчын, яму пра смерць думаць трэба.

Палікар. Ды ён і так увесь час пра смерць. Як ехалі сюды, то ён пры нас, гвардыі, з такім смакам пра тую сваю смерць увесь час казаў, што мы яго слёзна прасілі, каб ён хаця за абедам пра гэта не гаварыў.

Уваходзіць Кунцэвіч. Ён прыбраўся. Паклікаў Палікара ўбок.

Кунцэвіч. Слухай, тысячнік. Распёк я цябе за тое, што вока кідаеш на дачку нябожчыка радцы Данеля.

Палікар. Ды ёй гэтая быдляціна Ропат даспадобы. Так што я ўжо і не...

Кунцэвіч (сумеўся). А што ён мне? Яму самая рацыя з войтавай дачкою ажаніцца. Багатыры. Увесь горад у кулаку. І прыблізіць праз іх — горад.

Палікар (усхліпнуў). Залатая вы галава, ваша правялебнасць. А Данель той і памёр, як схізмат. Як папраўдзе, то трэба было б выкапаць з магілы дый...

Кунцэвіч. Ну-ну... рана... Вядзі сюды пасланцоў.

Палікар прыводзіць Сцяпана Пасіёру, Сымона Нешу, папа Ілю, Ропата і Вольху.

Здароў, сыны.

Маўчанне.

Ропат. Сыны мы табе альбо не — гэта стане ясна пры канцы размовы, ваша правялебнасць. Мы — простыя людзі. Прыйшлі прасіць вольнасці і правоў.

Кунцэвіч. Э-эх, сыны. І я ж чалавек, просты паходжаннем. Як вы ўсе. Бацька мой — шавец. Хрысцілі мяне ў беднай царкве святой Параскевы.

Іля. Якую цяпер твае хаўруснікі адабралі ды вуніі перадалі. Добра ты пачаў. Са здрады правай веры і мовы.

Пасіёра. Якой там «правай»? Проста «сваёй». Мова «правай» не бывае. Яна — свая. Адна. Гэта прыказка, біскуп. Глядзі, як бы канец твой не быў ад рук з цярпення выведзенага, разлютаванага народа.

Кунцэвіч. Што ж, пакінеце мяне ў памяці людской.

Ропат. Права на месца ў гэтай памяці заваёўваюць не колькасцю ахвяр, не дымам пажараў, а дабрадзействамі, колькасцю дабра, паслуг, ласкі, што ты зрабіў людзям. Простым людзям.

Кунцэвіч. І я просты, сыны.

Ропат. Прадаў ты, святы айцец, просты народ.

Неша. Вольха, падай яму.

Вольха. Можа, гэта да чагосьці і прывядзе... Мы молім цябе выслухаць нас. Выслухаеш — згодныя быці з табою... Не — глядзі.

Кунцэвіч. Нешта ў цябе, паэта... язык заплятаецца.

Вольха. Тое, што я паэта,— справа дзесятая. (Падае ліст.) На.

Кунцэвіч (чытае). «Не хочаш нас трымаць пры правах нашых... дазваляеш гвалты рабіць і праліваць кроў тых, хто не хоча ісці... у адступніцтва. Зараз ніхто ўжо не забяспечаны ў сваім праве і вольнасці, і ў кароткі час настане вялікая смута... крыві забітых на страшным судзе божым шукаць стану».

Усе. Так ёсць.

Кунцэвіч. Але ж адзінства ўсіх?! Спакой?!

Неша. Калі і зараз адмовіш — вымусіш нас разам з прарокам крыкнуць: «Судзі мя, божа, і рассудзі спрэчку маю».

Вольха. Чытай далей, біскуп.

Кунцэвіч (чытае). «Вы ад казацтва і ад нас, беларусаў, большую частку ратнікаў патрабуеце. Як мы можам выступіць у абарону вашай дзяржавы і міру яе, калі ў сваім доме міру не маем? Як будзем гасіць крывёю ваш пажар, калі полымя ў нашай хаце не гасяць? Хто ж — о божа жывы! — ясна гэтага не бачыць, якія вялікія ўцясненні церпіць наш старажытны народ? Няўжо гэта не самому богу крыўда?» (Мякка.) І вы, сыны, лічыце, што вашы пастыры хочуць крыўды богу?

Вольха. Ну, досыць. Маўчаў я. Ведаем мы, якія вы. Унь хелмскі ўладыка ёсць, сведчу богам жывым, і гэта ўсім вядома, нейкі па мянушцы Пакост, бо ён аднойчы, у бурсацтве, пакостам кашу заправіў і з’еў, і ён віленскага купца сын і ў аднаго бурмістра сцягнуў сукно і, ратуючыся, пайшоў у манахі.

 

І, каб не ўратаваў яго манашаскі клабук,

Даўно бы ён пайшоў ужо на шыбенічны крук.

 

Кунцэвіч. Глядзі-і, паэта!

Ропат. Дый ты сам! Нашы торбы хапаеш, з нашых торбаў сала жарэш. Бо ставяць на высокія саны ўлад духоўных — выскачак, якія матку зарэзаць здатныя, ад мовы, веры, радзімы адрачыся.

Кунцэвіч. Сынок... Сыны-ы... Якую радасць вы б прынеслі богу і мне, каб ты... каб вы са мной.

Ропат. Каб з табою, айцец святы, здзекавацца нават з трупаў нашых аднапляменнікаў. У Вільні, у Полацку ці не вялікі ўціск? Пахаваць чалавека трэба. А вы брамы, якімі нікому не забараняецца хадзіць, якія для ўсіх людзей, немцы яны, яўрэі ці татары,— вы тыя брамы запіраеце, і вымушаны мы продкаў выносіць у тую браму, якой смрад і адну толькі нечыстоту гарадскую вывозяць. Быў бы ў цябе сын, біскуп, хацеў бы ты, каб ён вось так цябе вынес?

Кунцэвіч. О божа! Няўжо не разумееце, што я, хай сілаю, вяду вас да спакою, да адзінства? Каб не рэзалі адзін аднаго з-за догматаў, з-за таго, колькі пальцаў складаць для крыжа!

Ропат. Значыць, усім іншым народам набіць морду і пазбавіць усяго, каб была, значыцца, поўная ўжо еднасць.

Кунцэвіч. Адзінства-а, разумееце вы? Справа, аб якой людства марыць.

Пасіёра. Гэта харошая справа! У ногі пакланіўся б таму, хто праводзіць такую добрую справу...

Кунцэвіч (стомлена). Ну вось.

Пасіёра. ...каб толькі гэтая справа не была аддадзена ў брудныя рукі.

Вольха. Мы згаджаліся з уніяй. Мы лічылі, што задумай сваёй гэта — вялікая, святая справа, і таму тры гады падпарадкоўваліся табе, Ізахват.

Ропат. Аж пакуль не зразумелі, што ты, айцец святы, і іншыя такія... айцы святую справу зрабілі падманам, брыдотай, забойствам нашай зямлі, нашых людзей і свабоды, пакуль не ўбачылі, што ты — святы воўк, Ізахват.

Пасіёра. І гэта апошняе папярэджанне табе Віцебска. Парушыш спакой і закон — крыўдуй на сябе.

Паўза. Пасля выбухнуў Палікар.

Палікар. Нахабы, віцебскія свінні! Ды... галовы з іх дзерці! Ды аддай жа загад! Гвардыю сюды!

Ропат. Ну, калі ён хоча быці не толькі айчымам, але і сыназабойцам і парушальнікам слова,— клічце служак.

Кунцэвіч (дрыжачы ад гневу). Я даў слова. Хай ідуць.

Езуіт. Чакай. Слова? Трымаць? Перад такімі?

Кунцэвіч. Адкасніся. Хай ідуць.

Езуіт. Дрэнна цябе вучылі.

Кунцэвіч. Хай дзякуюць лёсу. Хай ідуць.

Пасланцы ідуць да дзвярэй. І зноў за вокнамі песня.

 

Гэй, казачэйку, пане ж мой, ці далёка ж будзе домік тзой?

Ці бары, ці Запарогі —канец нашае дарогі?

Тут казакі ўсе юнакі. Здабываюць. Прапіваюць.

Што маюць — прайграюць, Куліна.

 

Ропат. Чуеш? Тваю песню спяваюць, Вольха.

Вольха. Яшчэ адзін атрад.

Неша. А чаго гэта ты не спяваў: «Што маюць — прайграюць, Багуся»? Куліна нейкая.

Ропат. Змоўч!

Іля (ціха). Чаму ён вось так адпусціў нас? Ані пагрозы?

Ропат. Не ведаю.

Пайшлі.

Езуіт. Сорам табе, Кунцэвіч. Не толькі я — уся царква ад цябе адварочвае твар.

Палікар. Загадай, загадай — і я напушчу на іх варту! Адарві ім галовы, каб не адарвалі табе!

Езуіт. Нейкія няясныя твае падазрэнні, нейкія здагадкі, домыслы — і вось ужо няма ранейшага воўка божага, а ёсць ануча.

Кунцэвіч. На мяне хочаш навесці смерць гэтых людзей! Не! Яны не панясуць свае галовы пад пахай.

Езуіт. То панясеш ты. (Мякка, але з прытоенай пагрозай.) Ды зразумей, няма ўжо табе шляху назад. Дазволь нагадаць, як ты да нас у Полацк прыйшоў?

Кунцэвіч. Памятаю. Студзень. Дзевятага. Снег сляпучы. Званы.

Езуіт. А хто цябе сустракаў ля самай заставы места?

Кунцэвіч. Усё рымскае духавенства. І на чале вы, езуіты.

Езуіт. Правільна. А калі мы да гэтага бывалі на сустрэчы праваслаўнага біскупа? Ніколі. Ergo — народ адразу зразумеў, чыя аброць цябе вядзе. Падазрэнне было спадарожнікам першага твайго кроку. А спадарожнікам другога была агіда. Бо звараціў ты масу народу.

Кунцэвіч. І мянушка мне за гэта стала «душахват».

Езуіт. Так. А не паспеў памерці Гедэон Полацкі, як ты адкрыта пачаў «паўсюль усё знішчаць, а нясхільных катаваць пакутамі і прыўлашчываць манастыры воўчым правам». І спадарожнікам трэцяга твайго кроку была нянавісць. Нават многія уніяты заразіліся ёю і адышлі. Але цябе не абразуміла і нянавісць. Аршанцы цябе ў Дняпры ўтапіць хацелі. Магілёўцы гарматы навялі, а пасля ім галовы секлі і прымусілі заплаціць дваццаць тысяч злотых. Інакі цябе ў Кіеве забілі б, каб не ўцёк. Так, уцёк ад пакутніцкага вянца. Ведаеш, што ён азначаў бы?

Кунцэвіч. Ведаю. Цяпер іду насустрач яму, не апускаючы вачэй. Мне ўсё адно — міне або не міне вуснаў маіх чаша сія... Да нядаўняга часу было ўсё адно... І таму я не аддам табе іхніх галоў.

Езуіт. Няўжо ты яшчэ не бачыш, што спадарожнікам чацвёртага твайго кроку стала ўсеагульная ярасць? І ты не сцяў ёй галавы, адпусціў яе.

Кунцэвіч (злавесна). Змоўч, Станіслаў Касінскі. Іначай я загадаю раздзерці цябе на кавалкі.

Заслона

 

1   Беларуская песня са зборніка 1604 года.

Карціна трэцяя

Царква-шалаш у Задзвінні. Над ёю і пералескам пахмурнае лістападаўскае неба. З шалаша далятаюць спевы, але там цесна, і таму частка народу стаіць звонку. Тут, уласна, усе гараджане, што ўдзельнічаюць у дзеянні. Чуваць гамонка, але нейкая прыглушаная, нібы яе гняце самое неба. Крыху ў баку ад усіх, за дрэвамі, Ропат і Багуся.

Ропат. Мамка Прузына дзе?

Багуся. У царкве, дзе ж яшчэ? Гэтая заўсёды наперад ушчэміцца. Нават табе не давялося — я ж заўважыла тады — ёй у лапу даць.

Ропат. Я, каб цябе бачыць, не тое, што ў лапу — я ўсё аддаў бы. Нават лепшую маю шаблю, імем «Багуся». Нават лепшую сваю сякеру — гізаўру імем «Данель» — для бацькі твайго нябожчыка куў у падарунак. Нават сябе самога з бессмяротнай душою разам.

Багуся. Я не вінаватая, Ропат. Думала я. Аж тры месяцы. Далей мучыць цябе не магу... Не.

Ропат. Я цябе не вінавачу. Я дзеля цябе і зараз бы галаву сабе адсек і яшчэ паспеў бы на той бок Віцьбы перакінуць, анёл мой белы.

Багуся. Дорага б я дала, каб ты быў здаровы і спакойны, каб не казаць гэтага табе... Але што я зраблю? Прачнуся ўначы і яшчэ не разумею — адкуль раптам радасць, а потым: «Ён ёсць на свеце, проста ёсць».

Ропат. О божа! Рэжаш ты мяне тупым нажом... Антоні Вольха?

Багуся. Так.

Ропат. Ненавіджу яго.

Багуся. Я цябе прашу, не трэба. Будзь нам братам.

Ропат. Як быццам нехта конча мае патрэбу ў лішнім браце або сястры.

Багуся. Гэта ты праз мяне. Не йдзі туды. Не ахвяруй жыццём.

Ропат. Ды я не ахвярую. Проста жэрабя мне выпала. Ты не бойся. Я ні ад мяча, ні ад кахання не памру. (У глотцы ў яго камяк.) Суцешуся. Бывай... І вось што... Дай напаследак вусны. (Цалуе яе і хуткім крокам ідзе прэч.)

Падыходзіць з-за дрэў Антоні Вольха.

Вольха. Ого! Я да яе, а яна тут іншаму раток падстаўляе.

Багуся. Кінь. Не магла я адмовіць яму яшчэ і ў гэтым апошнім.

Вольха. Апошнім? (Сеў на пень, нібы яго не трымаюць ногі.) Апошнім. Т-так. Ніколі мне не было яшчэ так кепска.

Паўза.

Багуся. Ён іншага можа забіць.

Вольха. Тады трэба ісці разам з ім. Хаця часам гляджу на цябе і думаю: «Ды спрахні ты, ды праваліся ты хаця і ў апраметную, горад».

Багуся (сядаючы побач). Гэта хай нехта іншы думае, што вось няхай свет праваліцца і нічога вакол не будзе, акрамя маёй печкі... Слухай, я, напэўна, бессаромная дзеўка, але... абдымі мяне.

Вольха. Бессаромная. Я, відаць, таксама бессаромны, але... пацалуй мяне.

Паўза.

Не трэба мне нічога. Ні зямлі, ні горада, ні веры, што нас толькі псуе, ні крумкача Ізахвата. Нічога. Абы толькі ты. І яшчэ вось гэтыя мае рукі. Яны могуць і з золата, і са срэбра, і з дыямантаў рабіць. Але я іх не за тое люблю. Я іх за тое люблю, што яны могуць песціць цябе... вось так, расплятаць твае валасы, дакранацца да тваіх плячэй, да рук, да ўсяго... Ты не думай, я цябе ў дождж, бегма, як да Заручаўя на руках нёс бы, абы ты не змокла, не захварэла.

Багуся. Скажы мне тую песню, што ты за мяне прыдумаў. Яна — праўда.

Вольха.

 

Я за цябе, мой каханы, і сама пайду.

Цераз поле, мой каханы, шырокае,

Цераз мора, мой каханы, глыбокае,

У двор твой, мой каханы, весняй хмараю,

У сенцы твае, мой каханы, дробным дажджом,

У хату тваю, мой каханы, ясным сонейкам.

За стол твой, мой каханы, паненкаю,

У ложу тваю, мой каханы, маленькаю.

 

Багуся. Маленькаю.

Вольха. Ну, схавайся ў мяне на руках, маленькая. Яны табе ўсё зробяць. Золата-срэбра чужое будзе. Затое будзе хата з залатой сасны, дах — са срэбнай асіны. Цёпла будзе ад печкі і ад цябе. Бог ты мой, ты ўся — як пух. Дзеці ў нас будуць.

Багуся. Многа.

Вольха. Хай многа. І ўсе майстры і добрыя людзі.

Багуся. Набі мяне, можа, я цябе тады менш любіць буду!

Паўза.

Толькі... нічога гэтага не будзе.

Вольха. Як нічога?!

Багуся. А так, нічога. Нічога, пакуль горад наш — як авечка сярод ваўкоў, а пастухі — далёка. Хату — адбяруць, у студню — наплююць, храм — чужынцы загадзяць. Дзяцей — за чужую зямлю біцца пагоняць. На мяне які-небудзь Палікар вокам кіне.

Вольха. Я яго доўбняй тады.

Багуся. Тады позна будзе... Бачыш, што робіцца?

Вольха. Не бойся. Я цябе нікому ў крыўду не дам. Я за цябе... Я калі і вазьму доўбню, то толькі за цябе.

Выбух галасоў ля шалаша.

Пасіёра. Людзі некалі слаўнага места Віцебскага! Бедныя! У шалашы загнаныя, у норы, як зверы! Думаеце, адны вы так? Вось з’явіліся з загонамі людзі. Пятро Васільевіч, палачанін, з сынам Васілем, Ладысь — аршанец, Васіль — магілевец, ды Авянір, а прасцей Вінусь — вільнянін. Прыйшлі раіцца, як далей быць, як жыць, як дыхаць.

Палачанін. Наконт нас і казаць няма чаго. Усе ведаюць, як ён нас прыціснуў. Ведаючы, якія беды нас чакаюць, проста хоць дзяцей не раджай.

Васіль. Што ты, бацька, чым мы вінаватыя? Што ты нас назад буслу аддасі?

Аршанец. У нас за тое, што мы яго тапіць хацелі, усе грамадскія лазні на Дняпры зачыніў перад праваслаўным вялікаднем. І ў каго сваёй не было — тыя да суседзяў хадзілі і набіваліся, як салоная рыба ў бочку.

Матыс. Гэна... ведаем... У нас крамніцы і каморы зачыніў, яткі мясныя, пастрыгальню, перавозы на Дзвіне і на Лучосе... Хай яму... бручкай па мордзе.

Абдзярыха. Латок з маімі калдунамі найлепшымі тройчы перакідаў, каб яго самога так апракінула! Бачыце, у царкву яго, анахцамскую, не хаджу, каб па ім так тыя анахцамы давеку хадзілі.

Вільнянін. Вільня кіпіць. Вялікая грамада. У замках і па слабодах і дамах шляхецкіх хоча паўторна бунтавацца.

Палачанін. Яны яшчэ раз хочуць свой каляндар рымскі ўвесці. Каб было на дзесяць дзён наперад ад нашага. Дзесяць дзён жыцця кожнага з нас украсці. Каб перад богам не ведалі, як сказаць, што мы ў іх рабілі. Забылі, як мы, палачане, ужо хрысцілі іх за гэтыя дзесяць дзён доўбнямі.

Навум Воўк. Кіньце вы пра калдуны ды календары. Справу кажыце.

Мамка (выйшаўшы з шалаша). А ў храме, а пане мой божа. Я пабыла на прачыстую, то закаялася. Пань і паннаў голкамі колюць і за паню з падкручаннем шчыкаюць.

Іля. Ну, гэта табе не вялікая бяда.

Мамка. Змоўч, поп, нахабная твая пыса. Хто, як не брат твой, у Заручаўі, напіўшыся, вакол уваскрасенскай царквы на казле са спяваннем сто другога псалма ездзіў?! Вось за такіх і зваліўся на нас Ізахват.

Іля. Што ты, што ты, баба?

Абдзярыха. Ты папа Ілю катаеш, каб цябе да нагі выкаціла? Ты святога чалавека, каб цябе так па спіне свянціла.

Учапіліся адна адной у валасы.

Неўсця. Ну вось, галубочкі мае, і вайне пачатак, каб вам, даражэнькія мае сёстры, скулу на язык.

Абдзярыха. А табе столькі туды скулляў з муллем, колькі твая маці з цыганамі грашыла. Ды вялікіх скулляў, з мае калдуны.

Мамка. Каб табе такую вайну кожны дзень у хаце.

Неўсця. Дальбог, каб ведаў, не звязваўся б. Не бабы, а татарская навала.

Пасіёра. Ціха, бабы! Слухай, народ! Не да бабскіх спрэчак. Не за валасы, за душу ўхапілі.

Мамка. А божа ж мой, ну, чысты анёл.

Пасіёра. Ад Вільні да Магілёва куюць людзей у жалезы, кідаюць у цямніцы. Людзі ў Барысаглебскім манастыры адзінаццаць дзён трывалі асаду. Толькі полацкая замкавая варта агнём іх узяла.

Ропат. Вось гэта людзі!

Пасіёра. То што мы будзем? Цярпець? Магнацтва, акрамя нямногіх, здрадзіла, запляміўшы наш гонар. Яны цяпер па-чужынску цвэнкаюць, усе гэтыя тышкевічы, агінскія, валовічы, сангушкі, сапегі, браніцкія, аскеркі, храпбтовічы і іншыя, імя іх— легіён. Ім ужо мова Кірылы з Турава, Скарыны і Цяпінскага — грубая, як калі ў жываце бурчыць. Псы. Ледзь не адны мы засталіся, мы, просты народ. Што рабіць?

Вольха. Мы, мяшчане, у законе выраслі, звыклі паважаць закон. Мо напішам каралю ды пацерпім крыху яшчэ. Вы ведаеце, я не з зайцоў...

І тут кінуўся да яго Ропат з бердышом-гізаўраю ў руцэ.

Ропат. Змоўч ты, смоўж! Церпім, як у часы ранніх хрысціян. Толькі нас не львам, нас сабакам-падлажэрам кідаюць. А мы маўчым! Досыць маўчаць, Віцебск, досыць, зямля!

Вольха. Галосіш занадта гучна. Парадзіхаю. Ды крыкам нічога не народзіш.

Ропат. Бачыш? Гэта гізаўра.

Пасланцы. Ды разбараніце іх. Зброю ўзнялі. Не ведаюць — на каго.

Вольха. Калі ўзняў зброю — трэба апускаць. Ну!

Ропат (усадзіўшы гізаўру ў зямлю ля ног Вольхі). Не пойдзеш — галаву развалю. До цярпець! Воўк перарэжа ўвесь статак...

У гэты момант з’яўляецца на чале гвардыі Палікар і ўзброены доўбняй зверападобны Дарафей.

Неўсця. Раўніцелі веры з’явіліся. Ну дакладна як у юнацкіх снах нявінныя атракавіцы, каб ім, галубочкам, здохнуць без пакаяння.

Матыс. Ідуць... Аж... засмярдзела.

Іля. Бязлепіцу і грубасць сказаў. На такіх трэба казаць: «Пачэ калу смярдзяй».

Дарафей. Што, айцы, зноў незаконнае зборышча? Давай, давай адсюль. А то ўздасца вам па грахах вашых. Шкуру гарачымі бізунамі дзерці буду.

Навум Воўк. Глядзі, гэты табе унію ніжэй спіны прапіша.

Палікар. Не звягай на унію, чарвяк.

Палачанін. Хочаце, каб мы глагол, у якім нарадзіліся, змянілі на чужы.

Аршанец. Каб віцебскія ды аршанскія званы на лаціне спявалі.

Вільнянін. Хай пяюць... Абы на іх адпяванні.

Іля. Толькі як ты з чортам дамовішся на чужой мове?

Дарафей. А можа, звыклі б. А, братачкі?

Пасіёра. Можа. Можа, нават і лепей, каб звыклі. Каб толькі не стаяў над намі Рым. І ніхто ў свеце. Досыць. Абрыдла.

Дарафей. Ух ты, як ён на каралёў брэша. Начытаны. А што, хіба Ягелоны не раўнялі ўсіх у правах?

Ропат. Раўнялі. Бо разумелі — гвалтам з намі нічога не зробіш.

Абдзярыха. А цяперашнія, відаць, розум страцілі. «Цёсечка-цёсечка, а потым — стой, воўк цябе рэж».

Мамка. Лабідуды нейкія, хай бы вам гарэць.

Палікар. Змоўч, бабы.

Дарафей. Куражацца. Цану сабе набіваюць перад намі..

Абдзярыха. Цана нам такая, што ты з усім сваім майном толькі й купіш тую ваду, у якой мы ногі мылі.

Мамка. Для піцця.

Неўсця. Бедныя яны, няшчасныя вашы каралі. Скудныя розумам.

Ропат. Нас пагубіце, але тады і дзяржава веры загіне. Канец! Не быці ёй ужо сярод першых у храме сусвету.

Матыс. Мякінныя... вы... галовы.

Дарафей. Гэта вашы папы мякінныя галовы. Схлапелі, амужычыліся. У распусту ўпалі. Жэняцца. Халера на іх!

Іля. Твая тут праўда, браток. (Тон яго слоў прынізлівы.) Гэта ясна. Ты ведаеш, хто за ўсіх разумней, хто за ўсіх весялей і хто за ўсіх дурней? Палікар. Ну?

Іля. Вялікія вы і мудрыя людзі. Разумней за ўсіх, сапраўды, ксёндз.

Дарафей. О, урэшце. А чаму?

Іля. Бо ніколі не жэніцца. А весялей за ўсіх поп... Вось як я. Ён рана ўстае і, не еўшы, пяе. Малебен трэба служыць нашча.

Дарафей. Ну, а дурней за ўсіх хто?

У гэты момант адзін са служак, пракраўшыся за спінамі, кінуў у шалаш паходню. За рогатам гэтага не заўважыў ніхто, акрамя Багусі. Яна кінулася да падпальшчыка, схапіла яго за глотку.

Дарафей моцна штурхнуў яе, і яна ўпала.

Дарафей (узняў доўбню). Ды што там?! Душы схізму ў імя бога. Бі!

Але тут, нібы скінуўшы здранцвенне, адным скачком дагнаў яго Вольха. Выдзер доўбню, аперазаў па спіне, узняў грамілу ў паветра.

Вольха. Не! Гэта мы вас — бі! Дзяўчат нашых ганьбіць? Людзі — на іх!

Віцьбічы рынулі наперад. У святле палаючага шалаша закіпела лютая бойка.

(Вольха, усё яшчэ матляючы Дарафея, крычыць.) Каб мірам, любоўю прыйшлі — ніхто б, ніколі нас ад вас не адвёў... На табе!.. Хіба шыбеніцай, плахай!.. На!.. Але сілай віцьбічаў, але сілай нас — хрэн возьмеш! Зубы зломіш, поп! (Шваркнуў ім аб зямлю.)

Дарафей ляжыць, аглушаны.

(Вольха кінуўся да Багусі, узняў.) Птушачка мая белая. Як ён цябе? Дзе ён цябе? Божа мой, божа, руку на кабету! Што з табой? Дзе баліць?

Багуся. Нічога. Цяпер ужо нічога. Ён не прыбіў цябе?

Варту між тым пагналі. Народ збіраецца на паляну.

Пасіёра (ціха). Ну, усё. Усе сродкі ўжылі. Адзін выхад — забіць.

Вольха. За веру забіць чалавека? Быці — як яны?

Іля. Думаеце, толькі вера? Каб гэта, то яшчэ палова бяды. Унь Сцяпан часцей царкву мінае, чым карчму. Не толькі вера. Праўдзівей, не столькі вера. Справа на тое пайшла, ці быць, ці заставацца нам у векі вякоў — і давеку — тым, чым мы ёсць. І пра гэта вы і думайце перш за ўсё.

Пасіёра. І ў знак роты, прысягі, што будзем стаяць, як адзін,— кідайце ўсе шапкі ў купу.

Абдзярыха. Хустку здзерці, з босай галавой пайсці — горай ужо для бабы ганьбы, здаецца, і няма. Але ёсць, ёсць, дзеткі, горшая ганьба. Бабы, кідай хусткі!

Людзі моўчкі кідаюць у купу шапкі і хусткі.

Пасіёра. Званар Янка Гужнішчаў, ты тут?

Званар. Тут.

Пасіёра. Абыдзеш усіх сваіх. Заўтра якое?

Званар. Года ад нараджэння Хрыстова тысяча шэсцьсот дваццаць трэцяга. Месяца лістапада — дванаццатага. Дзень святога Іаана Літасцівага.

Пасіёра. Ну, літасці ім не будзе. А ў католікаў хто?

Званар. Ды яно, здаецца, Тэадора-пакутніка.

Пасіёра. Гэта ўжо лепей. Звані заўтра па-каталіцку.

Званар. Калі?

Пасіёра. А сёмай гадзіне раніцы ўдарыш у ратушны звон.

Званар. Што ж, званіў па ўсіх. Нават па мёртвых. А гэта што? Гэта звон вясёлы. Як на вялікдзень. Заўтра мая вялікая Юлляна пакажа гораду медную глотку. І вялікая Вольга. І вялікі Альгерд. А я іх толькі гэтак па баках: «Ну, мае званочкі, ну, маленькія, пастарайцеся для слаўнага места».

Мамка. Ну добра, ну як шляхтай навакольнай падступяць — хай. Усе на муры выйдзем. А як вялікае войска?

Неша. Да Масквы па дапамогу.

Пасіёра. Думаў. Не паспеюць.

Вольха. Самім ім кепска. Казакаў на дапамогу трэба прасіць.

Галасы. Казакаў! Казакаў!

Ропат. Бурмістры хай едуць. Каб, у выпадку чаго, не пала на горад кара.

Аршанец. А спраўляцца мы будзем. Мы, якіх тут і ў твар не ведаюць.

Пасіёра. Ідзі, званар. Яны чулі маленні Віцебска. Хай пачуюць Віцебскі набат.

Заслона

 

Дзея другая

 

Карціна чацвёртая

Ноч на 12 лістапада 1623 года. Пакой у палатах Кунцэвіча. Скупа гарыць некалькі свечак. У пакоі Кунцэвіч і Палікар.

Палікар. Ну, пабілі нас. З кім не бывае? Але горад спакойны. Агні, як то належыць, усе пасля каманды варты згасілі. Ніхто нікому нічога ніякага. А ў нас поспех. Усё ж шалаш спалілі.

Кунцэвіч. З сінякамі, але са славай. Наша ўзяла — і рыла ў крыві.

Палікар. Толькі што чуткі ходзяць: пагаворваюць, што нібы нехта збіраецца казакаў прызываць. Ды без такіх чутак месяца не праходзіць. Лапцявая пошта.

Кунцэвіч. І тут рацыя. А ўсё ж падрыхтуй чалавек трох ганцоў. І калі нейкі шумок пойдзе — адпраў па адным да казакаў. Маўляў, не трэба падмогі, усе памірыліся, жыццё ідзе гладзенька, як яйка коціцца. Гэта так, дзеля беражонага ваўка, якога і зайцы не заядуць.

Палікар. Ды нічога страшнага.

Кунцэвіч. І я думаю. Прывядзі гэтых дзвюх. Урэшце, старую пусці, а з маладою пастой за дзвярыма .

Палікар выйшаў. Праз некаторы час адчыняюцца дзверы, і ў іх з’яўляецца ён у суправаджэнні Еўгі Бабук і Багусі Данель. Прытрымаў Багусю за руку, а Еўгу падштурхнуў наперад. Дзверы ён, аднак, да канца не зачыніў: шафа для папер не дае Кунцэвічу ўбачыць гэта.

Еўга. У-у-у-у. Вялі сюды — пугач крычаў над Узгорскім канцом. Над прачыстай, над палатамі гэтымі, над ратушай. Пу-га, пу-га, пу-га, у-у-га-га-га-га! Вось, без галоў ходзяць. І ты, ог-го-ой,— без галавы.

Кунцэвіч. Славайсу, цётка Еўга. Што гэта ты? Ходзіш, ілжэпрарочыш, людзей без прычыны палохаеш?

Еўга. Якая прычына? Б-бачу-у. Без галоў. Жар гарыць. Як тады ў Вільні, падчас пагромаў.

Кунцэвіч (страсянуў яе за плечы). Слухай. Адказвай. Ну!

Еўга. Вочы страшныя. Унь! Унь безгаловыя.

Кунцэвіч. Выкладвай, ведзьма! Праўду ты мне тады, на вуха?.. Праўду?!

Пад паглядам гэтых страшных вачэй Еўгу нібы на хвіліну адпусціла.

Еўга (у прастрацыі). Праўду... Праўду... Усе думалі, ты святы. Такі малады, гожы прыказчык у купца. У манастыр Святатроіцкі хадзіў. Усе цябе любілі, ціхі, ветлы. А пасля манастыр — у вунію. І ты — у вунію. Паслушнік. Да гэтых, да шэрых хадзіў. З вачыма змяінымі. І зараз адзін з іх — з табою. А пасля не ты — змей вогненны прыляцеў. Пагромы пачаліся. Храмы віленскія змей паліў, людзей набіў, вокны каменнем дашчэнту падрузгатаў. І тады ўсе зразумелі — ЗМЕЙ. Ідзі адсюль, ЗМЕЙ. І адзетая ў сонца, з месяцам пад нагамі, крычала: «ЗМЕЙ! ЗМЕЙ!» І кінуліся ўсе бегчы, нават тыя, што ЗМЕЯ сонцам лічылі. І тая, што крычала, з адзінай зорачкай над галавой.

Кунцэвіч. Што брэшаш, стары куль з лахманамі?! Хіба яны не загінулі ў пагроме? У віленскі мяцеж? Калі грамілі? Адзін аднаго?

Еўга. Не... не...

Кунцэвіч. Хіба не ад рукі праваслаўных мяцежнікаў? А шкілеты чые ў пажарышчы былі?

Еўга. Чыесьці. Не-не. Уцяклі. Ад агіды перад ласкавай пашчай змея.

Палікар за дзвярыма: «Пане мой, ну і ну».

Кунцэвіч. За што ж тады? За што ж я тады іх? Слухай, слухай, ведзьма! Праўду шаптала? Той?

Еўга. Праўду. Праўду. Ходзяць. Без галоў. Ідуць. Шмат. Труну нясуць дубовую.

Кунцэвіч. Т-та-ак. Палікар!

Палікар (увайшоў). Тут я.

Кунцэвіч. Адвядзі яе ў піўніцу, накармі, да раніцы не пускай. Небяспечны горад ноччу, сам ведаеш... Пасля прывядзі другую.

Палікар пайшоў.

Праўда. Значыць, усё праўда. Бог мой, якая палёгка і які боль! І я не падобны на тую смакоўніцу, якую ссякаюць і кідаюць у агонь... Але тады за што, за што ж я іх?! Калі грэх — не грэх, а злачынства — не злачынства?! За што?! Не, не, я ўсё ж добра абярнуўся. Граху на мне няма — гэта раней было. І ўлада ёсць. І моцная рука. Гэ-эх ты-ы! Д-дуудка мая-а, ух-х я! (Ён прайшоўся, нават паспрабаваў быў выкінуць некалькі каленцаў.) Не! Не! Усё добра! Золатам засыплю! Цяпер ёсць рукі, у якія можна яго сыпануць. Раку. Вадаспад залаты! Ох і навароцім мы! З золатам і розумам, з сілай і маладосцю. Магутны, багаты князь! Нават каменьчыкі з дарогі прыбраныя! Мацнейшы за ўсіх. А чаму сапраўды не князь? (Задумаўся.) Так, некалькі грэбляў на шляху ў вады. Віцебск, магістрат, людзі, жанчыны. Нічога, усё гэта хітрасцю адолеем, усе грэблі — залатым кайлом праб’ём. Няма перашкод!!!

Палікар падштурхнуў у пакой Багусю.

Багуся. Што гэта такое, айцец? Нашто вы сарамаціце маё імя? Сярод ночы! Маці-ўдаву, што ад гора счарнела, са мной не пускаеце.

Кунцэвіч. Таму і не пускаем, што сярод ночы. Рагаткі, варта ад зладзеяў.

Багуся. Невядома яшчэ, хто страшней, злодзеі ці ваша варта... Мамку тады чаму пусцілі? Яна там, у парадных сенцах, усіх крыкам аглушыла, лаецца.

Кунцэвіч. «Бабы багабрыдкія», як казалі айцы хрысціянства. Мамку патрымаюць, а пасля вас праводзяць дамоў. З ліхтарамі.

Багуся. Каб пасля ўся вуліца, усе пляткаркі горада языкамі на мне боб малацілі? Калі дамоў?

Кунцэвіч. А гэта — як у нас размова пойдзе. Можа, і зараз. А калі не адразу ўгавару — раніцай.

Багуся. На што гэта вы мяне... умаўляць будзеце?

Кунцэвіч. Як дома? Цяжка без бацькі? Я чуў — збяднелі.

Багуся. Анягож. Увесь караван лайбаў з грузам на Дзвіне ўзялі і расшарпалі, так што канцоў не знойдзеш. А там палова чужых тавараў была. Каб сораму не было — апошняе аддалі. Праўда, многія не бралі: Воўк, Неша, Неўсця Ярамяшэвіч... Марцыян Ропат.

Кунцэвіч (убок). Ага... (Да Багусі.) Невядомыя парабавалі?

Багуся. Ды не... Кажуць, пераапранутыя людзі Мікалая Завішы. Войт Віцебска... Ваш... І з ім нібы людзі Палікара... Тэж ваш.

Кунцэвіч. Разбяруся.

Багуся. Позна разбірацца. Ды вы не турбуйцеся. Мы не бядуем. Неяк пражывём. Горш, што ад гэтага Палікара — пасля такога! — праходу няма.

Кунцэвіч. Ну, цяпер гэты яблык Палікару не па зубах... Ведаў я твайго бацьку. Добры быў чалавек, добры бурмістр. І вось у памяць аб ім вырашыў я табе памагчы.

Багуся. Чым гэта?

Кунцэвіч. У мяне тут ёсць майно. І яно ўпусце прападае. Ды ты маўчы, маўчы. Слухай. У пасадзе Узгорскім, ад Завіцьбенскага моста, два дамы пустыя. Унізе, уздоўж Віцьбы, сем гародаў без будоў. У вуліцы Багародзіцкай — два дамы ды гарод. У вуліцы Падзвінскай — свірны і клеці — купцам іншагароднім тавары ссыпаць. У пасадзе Пясянскім, ля Пескаваціка,— млын, дом млынара-арандатара ды гарод. Ды ў Рускім пасадзе, за Дзвіной, млын, шапавальня, лес, а ў ім тры буды. Ну, і ў Задунаўскім пасадзе восем дамоў і дванаццаць пустых пляцаў. І, між іншым, значная частка гэтых дамоў і пляцаў мяжуе з землямі пана Васіля Боніча, галоўнага віцебскага бурмістра, жонкі яго і іхняга сына адзінароднага Радзіміра.

Багуся. І гэта ўсё мне? За якія такія паслугі? І якая мне радасць ад суседзяў-Бонічаў?

Кунцэвіч. Табе. У памяць бацькі. Замуж выходзь ды жыві ў багацці і шчасці. Калі нават Палікар і нашкодзіў, у што я не веру, то ў выкупленне яго граху ці за тое, што кепска на яго падумала.

Багуся. Замуж я пайду. Але не так. Абразілі вы мяне, айцец. Імя стаптаць задумалі.

Кунцэвіч. Ды што ты, дурное дзяўчо.

Багуся. Уначы прыведзена. Пасля замуж выходжу з багатым пасагам. І пасаг той — былое ваша майно. І смех і грэх. Як жа так?

Кунцэвіч. Сумленне маё чыстае. І тваё будзе чыстае перад богам і мужам. А зласлоўе — хто зласлоўя ў жыцці не адчуў?

Багуся (прысаромлена). Прабачце, айцец. Але пры чым тут Бонічы?

Кунцэвіч. А пры тым, што землі вашы аб’яднаюцца. І будзеце вы самай... другой па багацці сям’ёй гарадской на Віцебшчыне. Тым болей што даю яшчэ тры вадзяныя млыны на Віцьбе, пільню і тры тысячы злотых. А Радзімір Боніч — арол.

Багуся (сумна). Дзякуй. Але гэта называюць: без мяне мяне жанілі, я на млын авёс павёз. У мяне ж не спыталі? За добрае сэрца дзякуй, нават не чакала, але...

Кунцэвіч. Дык за каго ж ты пойдзеш, дурнічка? За Вольху, за... Ропата? Не кажу, гожыя хлопцы. Але ж галадранцы. Што ж, голая за голага? Дзеці ж пойдуць.

Багуся. Пракормім. Рукі ёсць. Але ісці без сэрца? Чаму вы гэтага так хочаце?

Кунцэвіч. Таму што я так хачу. Таму што мне патрэбны ў сябры два самыя сільныя роды места Віцебскага. Таму што хачу шчасця для чатырох людзей.

Багуся (ціха, без рэзкасці). Хочаце вы, а замуж за нялюбага ісці мне?

Кунцэвіч. Першы крок — і адразу ж перашкода. На пачатку шляху конь упаў. Дрэнная прыкмета. І аб што спатыкнуўся? Аб гэтую выжлачку. (Голасна.) Слухай, я з табою па-добраму. Дык слухай і ты мяне!

Багуся. Не вашая гэта, прабачце, ойча, справа, за каго я пайду. Тут віцебскія, дый не толькі віцебскія, а і ўсе нашы дзеўкі — самі сабе гаспадыні. Тут вам не іншыя мясціны, дзе па церамах сядзяць і прадыхнуць не смеюць, дзе жанчыны — «сасуд скудзельны». Вось так. Захачу за Ропата, захачу — за Вольху. А і захачу, то хоць за гіцля і шкурадзёра Яшку або за Хведзьку-дурачка.

Кунцэвіч. Не смей на маім шляху стаяць. Не будзь перапонай. Знішчу!

Багуся. Ая была, дурная, першы раз падумала, што Віцебск памыліўся.

Кунцэвіч. Узяць. Каб падумала. А наконт смерці ў ерасі твайго бацькі, брата і іншых, то... нахабствам і дзёрзкасцю сваёй вы мяне прымусілі і змусілі на гэта. Тое, што ў Вільні, тое будзе цяпер і ў Віцебску. І не толькі ў ім. Клянуся.

Паўза.

Палікар, загадай, калі яна не адумаецца, на Заручаўскіх і на Завіцьбенскіх могілках усіх схізматаў трупы выкапаць.

Палікар. І што?

Кунцэвіч. І кіньце гэтае падла на сметнік псам! Псы яны ёсць, песяй смерцю здохлі, хай не паганяць святой зямлі. Што ж ты не падаеш? Непахаваным ім ляжаць.

Багуся. Іх пахаваюць. Мо цішком, а мо і пры святле дня, пры ўсіх. А вось хто пахавае вас?

Кунцэвіч. Палікар! Па варту! Усіх магільшчыкаў збіць у купы. З паходнямі. Зараз жа, ноччу.

Палікар выйшаў. Багуся і Кунцэвіч глядзяць у вочы адно аднаму. За вокнамі тупат, галасы. Успыхнула адна паходня, другая, шмат. Злавеснае чырвонае святло. Палікар вярнуўся.

Багуся. Прадалі нас паны, прадалі сільныя. Адны мы засталіся, просты народ. Сяляне, мяшчане, бедныя папы, бедныя гандляры. Прыбітыя, святлом пісьма мала адзначаныя. Але мы — народ. Гэтым усё сказана. Мы — народ.

Яе вывалаклі за дзверы. Кунцэвіч стаіць, учапіўшыся рукамі ў валасы. За акном, дзе агні, зноў тупат і песня.

 

Гэй, казачэйку, пане ж мой. Я ўпадабала жывот твой.

Люба ж табе гараваці, дай мне з табой паехаці,

Душа мая, я ўжо твая. Ручку дай, а ўсядай.

Я твая. Ты мая, Куліна.

 

Кунцэвіч. Іхняя песня. Будзьце вы клятыя, горды народ жалезам калёным... Палікар!

Палікар. Я.

Кунцэвіч. Не забудзьце, што гаварылі пра казакаў. Ідзі жалезам. Жалезам. А што, калі не толькі яна кахае? Што я тады рыхтую сабе? Ды не, не. Даб’юся. Пераканаю... Ніхто не адбіваецца, калі яму голымі рукамі сонца з неба здымаюць... Што ж, тады не сын Боніча. Тады дачка войта Завішы. І хай з горада мяса ляціць. За гардзёлку. Хто супраць нас?

Чуваць песня.

 

Гэй, казачэйку, пане ж мой.

Вельмі ж то благі ёсць

                                    скарб твой.

Казак шчасліў, хоць нябогат.

Ніц нікому невіноват.

Ён гаруе. Ён чатуе1.

Дзе паеду — здабуду.

У баяраў. Татараў. Куліна.

 

Заварушылася нешта ў цёмным кутку. З’явіўся твар Касінскага.

Езуіт. Вось хто супраць нас.

Кунцэвіч. Ты, айцец? І, як заўжды, патаемнымі дзверцамі.

Езуіт. Звычка...

Кунцэвіч. Даўно тут? Шмат чуў?

Езуіт. Чуў няшмат. Тое, што патрэбна. Т-та-ак. Ці не збіраешся, пад уплывам апошніх няпэўных чутак, кінуць нас ды сам сабе старацца?

Кунцэвіч. Гэта толькі мая справа.

Езуіт. Ну не! Гэта ўжо не толькі твая справа.

Далёка зайшло. Памятаеш, як Масальскі ў цябе страляў? Каб не паклаў яго Палікар — ляжаць бы табе на сырой зямлі. Або як цябе тапіць хацелі? Ці як у Магілёве сказалі, каб убіраўся ад муроў, калі не хочаш атрымаць у азадак дзесяціфунтовае ядро. Ты, відаць, тады асаблівай патрэбы ў такім набытку не адчуваў, бо жыва ўбраўся. Позна, Іасафат.

Кунцэвіч. До. Дагэтуль я слухаў часам вашы парады, хаця й рабіў па-свойму. Цяпер я слухаю толькі сябе.

Езуіт. Што ж, тады мне давядзецца зрабіць табе прыемны падарунак. Магчыма, ты, атрымаўшы яго, перадумаеш.

Кунцэвіч. Што?

Езуіт. На гэты раз не проста збіцце тваіх людзей і не проста тое, што нават ты сам з-за Дзвіны можаш чуць з адбудаваных за палову дня шалашоў песні, і крыкі, і наругі, і кпіны з цябе.

Кунцэвіч (уздыхнуўшы). Яны самі не ведаюць, што робяць.

Езуіт. Зана-адта добра ведаюць. Але горш тое, што на дапамогу прыйшлі з іншых гарадоў, што на чале стаяць людзі, якіх паважае ўсё Віцебскае, усё Полацкае ваяводствы... Гэта Сцяпан Пасіёра, і Навум Воўк, і Марцыян Ропат, і Сымон Неша, і Антоні Вольха, і Хведар Цар, і Сымон Старынскі, і дзесяткі іншых... Ну? Што?

Кунцэвіч. О божа... Агонь, пагром, уцёкі пад дажджом. Такія маленькія цёплыя рукі. Такія пальчыкі. Разня... Ён?.. Яны на мяне? На мяне? Чым жа я так задзёр сваю зямлю, што нават аднаго племя людзі, нават свая кроў?!

Езуіт. Выпі вады. Ладна ж па табе ўдарыў нейкі слышок.

Але Кунцэвіч ужо супакоіўся.

Кунцэвіч. Можа, і сапраўды я ўсё жыццё хлусіў? Можа, час выпраўляць?

Езуіт. Няма чым ужо выпраўляць.

Кунцэвіч. Можа, і сапраўды досыць... Гэтых людзей, гэтых... вартых... найлепшага ў свеце... мяцежнікамі. Маладых, гожых, замест багацця і славы — на плаху... Не, не, не, толькі не гэта! Не! Гэй, людзі! Гэй, Палікар! Вярнуць служак, вярнуць магільшчыкаў! Выпусціць усіх са склепаў, з жалезаў! Хай жэняцца — з кім хочуць, вераць — як хочуць. Я ўсё адно ўсё ім аддам. Досыць! Досыць!

Езуіт. Я адаслаў адсюль усіх.

Кунцэвіч. Чаму?

Езуіт. А няўжо ты думаеш, што мы ўвесь час рыхтавалі цябе да нечага іншага, чым пакутніцтва, пакутніцкая смерць? Тады ты дурнейшы, чым я думаў. Ага, ты быў разумны і сам хацеў гэтага. Ты падурнеў толькі цяпер, бо цябе апанавалі раптам любоў да жыцця, нечаканая радасць і гардыня. Няма чым ганарыцца. Увесь твой шлях — гэта не ты, вялікі дзеяч веры, вялікая асоба гісторыі. Думаеш, гэта ты задзіраў гэты народ? Гэта мы — тваімі рукамі і тваім языком, тваімі ўчынкамі, тваімі думкамі, добрымі і благімі. Рабілі мы. Але адказваць будзеш ты.

Кунцэвіч. Так... Цяпер я разумею... Цяпер я відушчы і ўсё бачу да дна. Але што, што цяпер рабіць?

Езуіт. Нічога. Толькі адно. Калі хочаш яшчэ паслужыць богу — падымай сілу, кінь галавешку ў гэтае асінае гняздо, выпалі іх, раздушы.

Кунцэвіч. Але ж людзі, юнакі, хлопчык... І іх усіх?

Езуіт. Калі не паспееш — і іх.

Кунцэвіч. Але што-о?!

Езуіт. Тады толькі адно. Памерці пакутнікам. Мужна. Як хацеў. Так, каб ва унітаў з’явіўся хаця адзін годны святы.

Кунцэвіч. Дык вы... вы... Гэта назнарок. Супраць народа, мовы, крыві сваёй. О, сволачы, сволачы! О, якія сволачы!

Езуіт (выходзячы). Дарэмна, біскуп. Позна. Іншага шляху няма.

Кунцэвіч. Іншага шляху няма. Празрэўшы, здохнуць, як пёс. О, псы, псы! За што? Няўжо і сапраўды ўся справа мая няправедная? Божа! Ускую пакіну мя?! За што караюся?!

Заслона

 

1   Чатаваць — вартаваць, старажыць (стараж.).

Карціна пятая

Двор перад палатамі Кунцэвіча, агароджаны частаколам. Злева, пад мурам, спуск у склеп і дзверы ў кухню. Проста насупраць — сходы, што вядуць на гульбішча. За аркамі ягонымі — акенцы. Але гульбішча не даходзіць да левага краю сцэны. Там — глухая сцяна з двума маленькімі, несіметрычнымі акенцамі — байніцамі. Справа, за мурам, што замыкае двор, амаль той самы від, што і ў першай карціне, толькі крыху з іншага боку, і далёкі сілуэт ратушы, і прачысценская царква. У вокнах яе агеньчыкі, і адтуль далятаюць спевы: ідзе ютрань.

Двор асвятляе ліхтар, які гайдаецца на ветры. Золкі і мокры лістападаўскі перадсвітанак. Яшчэ не пачынала днець.

З дзвярэй склепа тысячнік Палікар выводзіць Багусю.

Палікар. Ну што, Багуся, што зробіш? Загад — гэта загад. Сказаў — слухайся і не брыкайся. І ты таксама добрая. Бачыш, што за чалавек — ну і прамаўчала б. А то давялося піўніцы пакаштаваць. Што, бедная, мокра, халодна? Ведаеш што? Хадзем зараз да яго, кінемся пасля ютрані ў ногі. Ён гнеўны, але добры, даруе. Ды зробіць, што трэба, ды мы да мяне, у цёплы дом. Усё ў мяне ёсць, багаты я.

Багуся. Ясна, што багаты. Лайбы, разам з войтам, на Дзвіне разбіваючы, як не быць багатым?

Палікар. Наклёп! Дальбог, наклёп!

Багуся. Не ведаю. Раней і я думала, што нехта вільнуў языком, як сабака хвастом, але, убачыўшы ўчарашняе, думаю: праўда. Трупажэры.

Палікар. Багуся, ды нічога не здарылася. Гэта ён згарача пальнуў. Праз хвіліну ніхто і не памятаў, а ён першы. Ніхто нікуды не пайшоў. Не гарачыся, бяленькая мая. Вельмі, вельмі кепска табе будзе, калі я не заступлюся.

Багуся. Адкасніся. Лепей бы я са змеем ляжала, з калодай трухлявай у балоце, з брылай лёду, з пракажоным, чым з табою, кат.

Варта выводзіць з піўніцы Еўгу.

Еўга. Ага, пугач тут. Гу-гу! На святых руку ўздымаеш.

Палікар. Змоўч, варона!

За брамаю шум і нейкія выгукі. Пасля варта, на чале з Дарафеем, прывалакла ў двор папа Iлю. Той супраціўляецца, і нават з поспехам.

Дарафей. Вось. Учора шалаш спалілі. Учора ж і аднавілі. Ну, думаю, раз аднаўлялі, то неадменна гэты ілжэпоп паедзе туды ютрань правіць. Засаду зрабіў. А цёмна, як у камінара пад пахай. Аж вёслы. Крадзецца, птушачка, правіцца за Дзвіну цешыць сатану. Ну вось, схапілі, кухталёў надавалі, дый... Куды цяпер? У кухаварню?

Палікар. Туды, ды павучыце яго там, як трэба шанаваць Хрыста.

Іля раптам крутануўся, і варта пасыпалася ад яго. Поп б’ецца так, што можна глядзець і глядзець.

Іля. Ангелы. Сыны Сатанііла. Вось я вам!

Галасы. Бі! Хапай!

Іля. На табе! Я ў веры яшчэ недасканалы. Цярпець не навучыўся! На! Вось табе лешч. Атрымай на абаранкі.

Еўга (кідаючыся бараніць Ілю). Совы! Совы! Святога абселі. Ізахват-сыназабойца кроў з добрых п’е. Пусціце! Пусціце яго!

Дарафей штурхае яе. Яна падае і стукаецца галавою. Поп Іля «навесіў» архідыякану так, што той адляцеў і закруціўся.

Іля. Ах ты, зверагласіе! Ах ты, тупамысліе! Ты блажэнную, звер?! На!

Ілю ўсё ж схапілі, падставіўшы ножку. Скруцілі па руках і нагах, павалаклі да кухаварні. Дарафей, хістаючыся, ідзе следам.

Дарафей. Ну, чакай.

Іля. Не ўбаюся цябе. Яка вотрак з пешчы вогненнай выйду цэлы, ты, байструк тхара і свінні!

Палікар. Пакажыце яму там. А і я падмагу.

Зніклі. Багуся кідаецца да Еўгі, падымае яе.

Багуся. Баба Еўга! Баба Еўга! Забілі? Баба Еўга?!

Еўга раптам застагнала, пасля села, аберуч абхапіўшы галаву, і раптам сказала не дзікім, а цалкам асэнсаваным, свядомым, нават прыемным голасам.

Еўга. О божа! Што гэта! Нібы туман нейкі рассеяўся. Нібы пара нейкая чорная з галавы выйшла. А-а, гэта ты, донька. Я люблю цябе. Ты, малая, ніколі мяне не дражніла, заўсёды хлеба давала. Было тады табе восем, калі на мяне туман найшоў. А цяпер?

Багуся. Васемнаццаць. Пачакай, баба Еўга. Вось. (Яна кідаецца да вядра пад рынай, мочыць хусцінку і абцірае параненай галаву.) Вось-вось, зараз будзе лягчэй.

Еўга. О-ох. Думаеш, я сама сябе не стыдаюся? І ў мяне ж святлей у галаве бывае. На дзень-другі. Раз упала і ўдарылася. Другі раз дзеці гулялі ў снежкі. Ну, нейкі доўбень закатаў у мокры снег камень ды кінуў і выпадкова трапіў мне па галаве. Два дні непрытомная, пасля тры дні ў розуме, а пасля — зноў.

Багуся. А чаго гэта вы, баба Еўга, Ізахвата сыназабойцам назвалі ды пра галовы крычалі нешта?

Еўга. Пра галовы не ведаю. А Ізахват... Ізахват сапраўды забойца сыноў сваіх.

Багуся. А жанчына, што мела ў чэраве і крычала ад мук нараджэння? Жанчына з адзінаю зоркай над галавой?

Еўга. Была і жанчына. Я тады была таксама павітухай. У Вільні. Жыла ў Крывым тупічку, тут жа ля святадухайскай драўлянай царквы, толькі што пабудаванай. Туды мы і сталі хадзіць, а раней хадзілі ў святатроіцкі манастыр, які ў той час моцна пачалі цясніць. Там мы і ўбачылі ўпершыню Івана Гаўрылавіча.

Багуся. Якога?.. І хто гэта «мы»?..

Еўга. Кунцэвіча Ізахвата... А мы? Са мною побач жыла з маткаю-ўдавою Кася Ляснік. У семнаццаць год прыгажэй за яе не было дзеўкі. Ну, і ён, трэба сказаць, быў зух. Не бачыла прыгажэй за яго чалавека. Быў прыказчыкам у купца. Малады, гожы, як Іосіф, спявак. На крыласе ён спяваў. Як заспявае — душа ў небе. А год яму тады было — ну, можа, васемнаццаць-дваццаць. Што табе казаць далей? Усё зразумела. Яна, Кася, не верыла нам, што ён «Змій, у ястве чалавечым, бардза моцны».

Багуся. Еўга! Зноў загаворваешся? Пацярпі!

У браме з’яўляюцца Зуліся з Вальгінай. Па выглядзе абедзве п’яныя, але часам падаюць кудысь нейкія знакі рукамі.

Вальгіна.

 

А пад мостам рыба з хвостам,

На вадзе лілея;

Маладая дзяўчынанька

З хлопцамі не ўмее.

 

Зуліся.

 

Куды ж мяне ведзяце,

Таку маладую?

Ды ў папову сенажаць,

Траву зеляную.

 

Вальгіна.

 

Хоць вы мяне ведзяце,

То я не баюся;

Я гарэлкі не піла,

То не павалюся.

 

Багуся. І гэтую спаіла. Гора такое вакол, а яны вочы залілі, сучкі.

Еўга. Колькі ёй гаварылі: чалавек ператвараецца ў змея. Не верыла. Хто з сапраўдных католікаў руку ўзняў на праваслаўнага? Хто з праваслаўных? Ніхто... Народжаны ў гэтым — трымайся гэтага. І будзь чалавекам. І ў Чалавека, і ў лёсу, і ў бога імя — адно. Іншыя імёны ізахваты прыдумалі. І яны ж учынілі пагром. І тады ж заплакала ў нашай хіжы дзіця. Ніхто не ведаў, што Іван тады, разам з манастыром, гатовы ў здраднікі кінуцца, што да езуітаў ходзіць. Ніхто не верыў.

Багуся. Што, зусім ніхто?

Еўга. Ніхто. Асабліва яна. Грамілі цэрквы — і мы касцёлы грамілі. Спачатку цярпелі, а пасля грамілі. Івана бачылі там — яна не верыла. Пасля толькі паверыла і за сябе, і за малога... Галовы...

Багуся. Ды стрымайся! Кажы, кажы!

Еўга. Пагром... А пасля ўстаў на ногі — Адпор. Абрыдла ўдаваць першых хрысціян... Адзін аднаго былі не лепшыя. Звяры!.. Горад у некаторых вулках палаў. І тады яны — твар, як палатно: «Бяжым, Еўга, бяжым ад змея». І пабеглі. Як перапёлкі ў жыце. Ад горада, радзімы, хаты. Той прыйшоў — попел. І косткі. А гэта суседкі. Схаваліся. І ён падумаў — гэта праваслаўныя, ведаючы, чыя кроў, нас спалілі. І з таго й пачалося.

Багуся. «І ні адзін не пусціўся ўспяць»?

Еўга. Так. І мяне выслалі следам. І беглі мы. І тут яна пачала паміраць. Ад любові і ад жаху да ЗМЕЯ. І тут знайшоўся чалавек, які вырашыў узяць на сябе яе, змеева, дзіця. Стаў на калені дый кажа: «Павінна быці дзіця, хаця і ў змея. То я на сябе гэты грэх вазьму». І Кася памерла. А дзіця тут. І я над ім часам апекавалася, пакуль не ўбачыла зноў, тут, Палікара і бог, з літасці сваёй, розуму ў мяне не адабраў. Бо гэта яны ўжо тут... А бацька названы, святы чалавек, памёр. А змей з нянавісці пайшоў у манахі, а там — у іераманахі вуніі. А там... І вось наздагнаў нас тут. Мёртвую матку, вар’ятку павітуху і жывое дзіця.

Багуся. Імя... Імя айчыма... В-вольха?

Еўга. Адкуль? Імя айчыма — Ропат.

Вальгіна. Бабы! Чуеце! Клічце іх.

Багуся. І чаго дзяруцца, п’янічкі?!

Зуліся.

 

У Ізахвата — ку-ку,

Зарэзалі суку,

Павесілі на браме,

Расцягалі зубамі.

 

З’яўляецца ў браме Іасафат Кунцэвіч. Зараз гэта руіна, хай сабе і магутная, былога волата.

Кунцэвіч. Усё распавяла?

Еўга. Усё.

Кунцэвіч. Ачомалася, значыць... Што ж, раней можна было цябе літаваць. Хто зразумеў бы, не ведаючы? Цяпер — канец адзін. Хай памру. Хлопчык усё ж будзе вялікім панам над гэтым быдлам. Гэй, варта...

Але яшчэ раней за варту і Палікара з Дарафеем вырвалася з дзвярэй кухаварні мамка.

Мамка. Ав-вой, мае галубочкі! Ав-вой, што робіцца, скрыдлатачкі мае! Гаспіды гэтыя папа Ілю, каб ім давеку скрогат зубоўны! Крывішча па ўсёй кухаварні хвастала. На сцены, каб ім яго ніколі не абараніць, на печку, каб яго там сто год пяклі ды не дапяклі, на катлы, каб яго там д’яблы на лой варылі — сатане боты мазаць.

Палікар. Браць ведзьму!

У гэты момант першы, магутны ўдар скалыхнуў паветра. Другі, трэці. Яшчэ і яшчэ. Запалалі агні, узвілося за прачысценскай царквой магутнае полымя. Раве, здаецца, увесь свет.

Кунцэвіч. Што гэта такое?

Багуся. Гэта набат. Віцебскі набат.

Еўга. Гавораць Віцебскія званы.

За частаколам паасобныя крыкі: «Папа Ілю ўзялі», «Трупы людзей з магілаў павыкідалі», «На сметнік», «Сабакі па сметніках людзей за валасы цягаюць», «Біць», «Забіць!», «Смерць Ізахвату!»

Крыкі зліваюцца ў агульны, дзікі рык ярасці.

Багуся. Вось. Вось і яно прыйшло, ты...

Па двары кідаюцца служкі, мітусяцца Палікар з Дарафеем, мільгае зрэдку цень езуіта.

Езуіт (з мура). Божа мой! Людзі непабожныя! Свавольства паспалітае з пасадаў! Шляхта са шляхецкіх гаспод!

Мамка. Дзіва што! Тых шляхецкіх слобад большая палова места. Круціся, круціся на сваёй патэльні, уюн. Сам агонь расклаў.

Езуіт. Унь з вышняга. І з ніжняга замкаў. Колькі іх! Тысячы! Да ратушы рвуцца.

Магутны, на ўвесь свет, удар.

Кунцэвіч. Усё. Ударылі ў ратушны звон. Цяпер канец усім думкам. Хлопчык... Хлопчык... Чаму не загаварыў са мной?!

У двор удзіраецца чалавечы натоўп, дарослыя, старыя, жанчыны, узброеныя чым папала. Выбілі дзверы кухаварні, схапіліся з вартаю, выцягнулі скрываўленага Ілю.

Вольха. Ну што? Пагаварыў з імі?

Іля. А чаго? З імі размаўляць мо-ожна. Але толькі на той мове, якую яны разумеюць. (І «ўрэзаў» Дарафею ў зубы.)

Крыкі. — Забойцы!

— Саломы, саломы сюды!

— Спаліць гэтае кубло!

Чыніцца дзікае збіццё гвардыі. З абодвух бакоў падаюць мёртвыя і параненыя. Мільгаюць гізаўры, дзіды, доўбні.

Езуіт (Кунцэвічу, які моўчкі, як статуя, стаіць на сходах). Рабіць? Рабіць што?

Кунцэвіч. Разважаннямі пра бога займаўся, за мной сачыў... Цьху... Вынось адсюль ногі, гніда.

З акенца-байніц — стрэлы. Пасля адтуль вылятаюць шыбы: відаць, і там кіпіць бойка. Езуіт, па-за спінамі, выслізнуў з двара. Але астатнім не ўдалося. Натоўп прарваў ланцуг гвардыі. Наперадзе арудуе гізаўрай Р о п а т, побач з ім круціць шабляй Вольха.

Вольха. Багуся! Іду да цябе.

Зуліся. Ах, Сцяпан! Ах, б’ецца! Хоць то рэчка, хоць то бэз, хоць то хлопец, хоць то пес.

Дарафей узнімае ручніцу. І тут Зуліся кінулася, закрыла сабою Пасіёру. Стрэл. Дзяўчына хіснулася.

Сцяпан! Сцяпан! (Крык такі жахлівы, што ўсё адразу робіцца зразумелым.) Ну вось. У руку. Як жа цяпер прасці табе?

Пасіёра. Ты што?

Зуліся. Эх ты, «язва», «язва»... А няхай ён целяпей, такі ўсё ж за ім ляпей.

Пасіёра. Антоні! Сцеражыся! (Кідаецца з узнятай шабляй бараніць Вольху ад Палікара і падае паранены ў плячо.)

Скрыжавалі зброю Вольха і Палікар. Сеча. Палікар падае.

Зуліся. Сцяпане! Сцяпане!

Пасіёра. Што з табой? Дзе?

Зуліся. Нічога. Хват ты, Сцяпане! А ў горадзе крокус рос — салодка карэнне. Пацалуй жа ты мяне — дастанеш збавення.

Вальгіна. Ды ты што? Сляпы, пень?

Зуліся спаўзае па Сцяпану і цалуе яго калені.

Зуліся. Ачомайся, Сцяпане... Ну вось, ну вось. Цяпер — добра.

Вольха. Пасіёра, што з табой?

Пасіёра. Нічога, на бліжэйшыя дні, відаць, адваяваўся. Гэй, людзі, кіньце гэтае напаўжывое падла ў яр!

Палікара пацягнулі на мур, разгайдалі і кінулі. І тут нехта заўважыў Іасафата. Агульны рык: «Вось ён, папежнік! Вось душахват!»

Іасафат спакойна, безжыццёва адступае перад дзідамі ўгору па сходах. Спіною. Наперад вырваўся Ропат з гізаўрай.

Ропат. Рыхтуйся адказваць за ўсё.

Кунцэвіч. Значыць, і ты. Яны цябе не забілі тады. Яны з цябе зрабілі зброю забойства. З мяне таксама. Але ты, ты — сыне мой.

Вольха адцягвае Ропата, той вырваўся. Багуся выкручвае ў яго з рук гізаўру.

Багуся. Не, не! Толькі не ты, Ропат, толькі не ты!!!

Ропат. Чаму не я? Ёсць яна і ты, а што я?

Багуся. Не! Не-е! (Выдзерла гізаўру і, дзіка агледзеўшыся, падала яе Вольху.) Ідзі!

Вольха наступае па сходах на біскупа, што стаіць ужо на гульбішчы.

Кунцэвіч. Дзякуй табе, божа. За ўсю маю брыду ты адплаціў мне адзінай ласкай.

Вольха. Я не хацеў.

Багуся. Бі, пакуль не ачомаўся, той.

Кунцэвіч. Гэта нічога. Даруй мне, люд. Нічога, Вольха. Ад тваёй рукі мне лёгка. Бі. У рукі твае, пане, аддаю дух мой. (Стаў на калені, схаваўшыся за балюстрадай.)

Вольха з сілаю апусціў гізаўру. Глухі ўдар... І паўза. Вольха спускаецца ў цішыні са сходаў, адкідае гізаўру, моўчкі ідзе прэч.

Матыс. Гэ... ды ён яшчэ... жыццё падае. Не мучайся, божая душа. (Страляе ў біскупа са стрэльбы.)

Некалькі чалавек, амаль у поўнай цішыні, сцягваюць біскупава цела за ногі па сходах. Выцягваюць з двара. Крычаць над маўчаннем званы. І толькі калі труп выцягнулі за браму, тыя, што не бачылі ўсяго, выбухнулі.

Галасы.— Руку яму адсячыце, што хлусліва знаменіе ўздымала.

— Бачыш? Прывязалі, цягнуць.

— Сабаку ягонага забілі, кінулі на труп.

— Сабака на сабаку едзе!

— Цягнуць на адхон!

— Разгайдалі яго, сволач, кінулі з урвішча!

— Плыві, душахват!

— Не, рыбакі вылавілі.

— Камянёў яму за вопратку.

— Хло-опцы, вязіце яго тапіць пад Пескавацік! Там найглыбей!

Вольха. Хадзем, Багуся. Хадзем адсюль. Нібы расціснуты я. Ніколі не думаў, што так... нясцерпна.

Багуся. Ясна, што нам нясцерпна. Гэта ім усё сцерпна, а нам...

Ропат. Ну вось. Хадзем. Цяпер толькі біцца — і ў бойцы загінуць. І забыць.

Пасіёра і Зуліся ўздымаюцца на ногі.

Пасіёра. А мне... Мне што рабіць? Божа-божа, як не пашанцавала.

Вольха. Ты зараз не воін.Сваё зрабіў. А астатняе пакінь нам. І вось што... вазьмі яе з сабою.

Пасіёра. Гэтую язву?

Зуліся. Сцяпанка! Сцяпанка! Набі мяне.

Пасіёра. За што?

Зуліся (вядзе яго). За ўсё. Але чаму, чаму ты так доўга не бачыў?

Ропат. Ну вось. Ім жыці. А мы?..

Заслона

 

Дзея трэцяя

 

Карціна шостая

У змроку, які вельмі-вельмі павольна святлее, хаўтурныя ўдары званоў. І пад гэтыя рэдкія стогны Голас чытае хроніку.

Голас. Так, сказала сваё слова Справядлівасць. І хай пасля, насупер ляманту ісціны і чалавецтва, Кунцэвіч быў названы блажэнным (ЬеаПіз), а потым і святым (запсПіз), народ і гісторыя пакаралі ўсіх ісцінай. І пасля гэтага ўжо нічога не маглі змяніць ні іконы, ні дым міры, ні славаслоўі велічы і мудрасці, ні люты, ваўчыны, бязлітасны, крыважэрны, няшчадны, дзікі пякельны разгром Віцебска, ні злавесны і крывавы лёс сыноў горада. Чалавек быў забіты. Таму, што ён не думаў, ці можна плаціць за парадак бессаромным уціскам і расправай з іншаверцамі. А калі падумаў — было позна. І ён заплаціў за гэта цаной свайго «я», сваім жыццём.

Толькі праз некалькі дзён забітага выцягнулі з Дзвіны, ля Пескаваціка, і накіравалі ў Полацк. Толькі некалькі дзён здолеў пратрымацца горад.

А пасля прыйшлі палкі каралеўскай пяхоты і кавалерыі. На дзевяты дзень усё было скончана.

15 студзеня суддзі прыехалі ў Віцебск. 17 пачаўся суд, 21 — вынесены «хуткі і літасцівы» прысуд. Сто чалавек было асуджана на кару смерцю, але яны, пераважна, паспелі скрыцца.

Тры дні. Суддзі, людзі, самой эпохай прывучаныя да гнюснасцей, спяшаліся, баяліся казакаў, якія, падманутыя хлуслівымі ганцамі, так і не прыйшлі на дапамогу гораду. Дзе там было разбірацца? Выслухалі толькі абвінавачанне супраць цэлага горада. І справа звялася да пакарання горада. Каб забіць самы дух ягоны. І кара пала на ўвесь горад. На шматпакутныя Віцебскія званы.

Зусім заднела. Плошча перад трохступеньчатым гмахам старой ратушы. Перад намі, крыху лявей, шырокія сходы, што вядуць на парадны ганак. Справа і злева ад яго — гульбішчы, а над імі — вышка з галерэяй і гадзіннікам. На першым наверсе, злева ад сходаў, катоўня, з якой далятае гул полымя. Справа, пад мурам «важні», уваход у цямніцы. Між ратушай і «важняй» высокі драўляны эшафот. Між ім і «важняй» укапаныя ў зямлю, амаль побач, два слупы. Плошча запоўнена народам. На ганку сталы. Ідзе па сходах, збіраючыся заняць месца за сталамі, высокі трыбунал.

Галасы.— Унь ідуць.

— А якім правам судзяць?

— Ніякім. Мы ад моцы судоў і трыбуналаў вольныя.

— Ясна: «Ніхто іншы судзіці і ўладзы над імі не мае». Гэта наша Майдэборскае права.

Дарафей. Сціхніце вы... Дык вось, права таго ў вас ад гэтага часу не будзе. Пакутніка забілі.

Абдзярыха. Пакутнік. Толькі не з таго боку. Ад езуітаў ён пакутнік.

Дарафей. Но-но! Вы што, не чулі? Над месцам забойства — воблака, і ў ім — святло. І святло над Дзвіной паказала месца, куды кінулі.

Абдзярыха. Брахня гэта.

Дарафей. Не брахня, а тое, што святы. Вось і мы маем.

Мамка. Калі ўжо ў нас такія святыя — ясна, што мы за царква.

Варта праводзіць у падзямелле Вольху і Багусю.

Вой! Павялі, павялі! Яны — пакутнікі, яны — святыя, а не ты.

Вольха (праходзячы). Гэта ён святы? Дарэмна тады вы — гэй, Сапега! — дарэмна ты і твой кароль у святыя Нерона не запісалі. Невядома, хто хрысціян больш мучыў.

Іх правялі ў падзямелле.

Корвін (Сапегу). Робіцца нешта дзікае, вялікі канцлер.

Галасы.— Хто гэта з Сапегам гаворыць?

— Рэферэндарый і пісар княства, Аляксандр Корвін-Гансеўскі.

— Гэты, кажуць, нічога.

Сапега (суха). Не пакараць — значыць кінуць цень на унію.

Корвін. Рэквіемы, панегірыкі, малебны ў Сафіі. І... гэтыя плахі. І ў Рыме пішуць, што труп сам прыплыў у Полацк, супраць плыні. Забылі або і не ведалі, што Полацк ляжыць ніжэй. Конскі каўцюх кінь у ваду — і той прыплыве.

Сапега. Сам ведаю. І ўжо як распісваюць — «велце святога, пабожнага, спакойнага чалавека акрутне на смерць забілі». Хлусы... Я не любіў яго. Я перасцерагаў. Але ж і яны парушылі закон. І я павінен судзіць іх па ўсёй строгасці закону. І за гэты дзень на мяне стагоддзямі будуць вешаць усіх сабак.

Корвін. А тваё слова?

Сапега. Мы — дзяржава, якая шмат чым рызыкуе, калі свет даведаецца, што мы патураем забойству і ерасі...

Камісія заняла месцы за сталом.

Мамка. Бач, зляцеліся.

Сапега. Камісарскі суд, а ў ім Самуэль Старасельскі, суддзя, Ян Дырмант-Сівіцкі, падсудак, Леў Гурко, пісар; суддзі: Леў Сапега, ваявода віленскі, магілеўскі і іншы стараста, канцлер; вяльможны Хрыстафор з Друцка Сакалінскі, кашталян мсціслаўскі, сурагатар ваяводства Полацкага; Аляксандр Корвін-Гансеўскі, рэферэндарый і дзяржаўны сакратар Вялікага княства; вяльможны яго літасці пан Багдан Сапега, аршанскі, чачэрскі, прапойскі і іншы стараста; і пры іх літасці, па асобым яго каралеўскай вялікасці павяленні, Мікалай Завіша, сурагатар віцебскі,— правялі следства і суд дзеля асуджэння і пакарання мяшчан віцебскіх за жорстка закатаванага імі правялебнага айца Іасафата Кунцэвіча, арцыбіскупа полацкага, і, правёўшы фармальнае жорсткае следства...

Абдзярыха. Катавалі, люцыпары.

Сапега. ...аб такім мяцяжы і яўным нядаўнім злачынстве, вырашылі скончыць гэтую справу без усякай затрымкі і апеляцыі. Разгледзеўшы абвінавачванні капітула, выслухаўшы скаргі тых, што знаходзіліся побач з блажэнныя памяці біскупам, камісарскі суд вінаваціць усіх мяшчан Віцебска і шматлікіх з Оршы, Магілёва, Полацка і Вільні ў тым, што наводзілі на дзяржаўную здраду народ. Што склалі змову супраць уніі яшчэ ў лютым 1621 года. Што, не жадаючы падпасці суду, узяліся за камяні і, скінуўшы на знак змовы і мяцяжу шапкі ў адну кучу, абразілі ў асобе войта яго каралеўскую вялікасць.

Мамка. Інстыгатар патрабаваў, каб аддалі катаванням.

Крык з сутарэння.

Што гэта?

Абдзярыха. З Нешы прызнанне выдзіраюць.

Мамка. І што?

Абдзярыха. Як іншыя.

Мамка. Маўчыць?

Абдзярыха. А няўжо ж перад такімі гаварыць, любка?

Сапега. ...забілі. Абклалі саломаю дом біскупа і хацелі былі спаліць. Слуг — каго пабілі, а каго збілі: Дарафея Лейціковіча, архідыякана, Мікалая Акалова, Эмануіла Кантакузіна, грэка, Рыгора Ушацкага, Фаму Сяляву і іншых многіх... Усё разрабавалі, і ўбытку ад таго 3079 злотых... Напала каля тысячы чалавек, і разам з простым народам бурмістры Навум Воўк, Сымон Неша, Сцяпан Пасіёра, і ратманы, і лаўнікі многія. Таму ўсіх іх, колькасцю да ста чалавек, асудзіць завочна на смерць, дзе б толькі ні адшукалі.

Голас. Што ж ты... Ізахвату адно, а мы бачым другое?! Як глядзіш ты нам у вочы?! У сабакі вочы пазычыўшы?!

Сапега. Тых жа, хто ў закаранеласці не ўцёк і каго, папаймаўшы, страж адправуем, у вязеню маючы: Навума Воўка, Сымона Нешу — бурмістраў, Яна Гужнішчава — які біў у ратушны звон, Грышку Скаруту, Гаўрылу Раманавіча, Іермака Гайдука, Фурсу, шапавалавага сына, Багдана Кузняца, Грышку Бібку, Гаўрылу Пушкара, Ісаака Любчына, Івана Аквіна, Рамана Даніловіча, Фёдара Казака, гаршэчніка, Фёдара Цацэку, Якава Шынкара, Сцяпана Труховіча, Васіля Фірса, Пятра Васільевіча, палачаніна,— пакараць смерцю — праз адсячэнне галавы на плошчы перад былой ратушай бясслаўнага места Віцебскага. Прысуд выканаць неадкладна.

Галасы.— Як былой?

— Ды што яны там?

— Яшчэ смуты не бачылі?

Сапега. Маёмасць усіх канфіскаваць.

Абдзярыха. Безгаловага жабрацтвам не настрашыш!

Сапега. Увесь Віцебск прызнаць вінаватым, Майдэборскага права і ўсіх увогуле правоў пазбавіць. Ратушу, у якой склалася змова, разбурыць.

Палікар. Муляраў сюды.

Пасля некаторага замяшання і збянтэжання варта выводзіць двух муляраў, што нясуць насілы з цамянкай.

Корвін. Што там за шум?

Палікар. Гэта я падбаў. Каб бачылі. Каб ужо сёння пачалі замазваць усе прадухі ў склепе. Бурыць пачнуць, а там жа ўсё канфіскаванае майно. Не трэба, каб яго дождж або снег псулі. І унь на камені выбітыя аршыны і сажэні: звяраць. Замазаць іх. Зныня і назаўсёды гандлю ў горадзе — канец.

Корвін. А-а. Прадбачлівы ты, прадбачлівы.

Сапега. ...разбурыць да грунту.

Няўцешныя рыданні ў народзе.

Зняць вечавы звон — знак прывілеяў і волі горада.

На катках варта вывозіць на плошчу звон.

Саборную прачысценскую царкву, пры якой зроблена злачынства, зламаць, а замест яе пабудаваць для уніятаў, за кошт гараджан, новую, у большым памеры і велікапышнасці. І на званіцу яе павесіць звон, адліты з былых званоў, з вечавога звона і тых, якімі білі ў набат падчас мяцяжу. А на ім зрабіць надпіс, што змяшчае кароткую аповесць пра забойства.

Корвін (ціха). Кароткую аповесць пра забойства горада.

Сапега (ціха). Воля дзяржавы павінна быць няўхільная.

Пачалі выводзіць асуджаных. Некаторыя ледзь ідуць, але галовы трымаюць высока.

Я даў ім магчымасць, асуджаным.

Корвін. Якую?

Сапега. Калі прыме хто езуіцкага духоўніка, а там і лацінства, то памілаванне.

Корвін. І што?

Сапега. Усе выбралі смерць.

Асуджаныя падымаюцца на эшафот.

Голас. Хлопцы, трымайцеся! Хлопчыкі! Віцебск з вамі!

Навум Воўк. Быў у нас герб. У блакітным полі — Спас Збавіцель, а ніжэй — голы крывавы клінок. Вось яно, іхняе прароцтва! Вось што яны нам рыхтавалі!

Палікар. Ты так на чыстую веру?

Навум Воўк. Настолькі яна ў вас чыстая, што аж смярдзіць.

Дарафей. Ды людзі! Ды што ж гэта такое? Усе чулі: падчас забойства сын Яна Леўшы, уніята, прачнуўся і з плачам крычаў: «Тата, бога забілі».

Неша. Не верашчы. Бога тут сёння і сапраўды забілі.

Дарафей. Ён пакутнік.

Неша. Так, пакутнік. Толькі не ад нас, а ад вас.

Сапега. Ці-ха! Больш гаварыць няма аб чым.

Корвін. І, аднак, мы так і не ведаем, хто з іх забіў. Ніхто не бачыў. Усе маўчаць. Ну ніхто з катаваных не сказаў, хто нанёс удар.

Вывелі Марцыяна Ропата.

Ну, гэтаму глупства. Выгнанне. І Вольху — пасля катавання. І яшчэ пяцідзесяці.

Сапега. Хто з вас бачыў смерць непасрэдна? Хто нанёс удар гізаўрай?

Маўчанне.

Палікар (Ропату). Дастукаўся, Марцыяне. Скажы, хто ўзняў. Атрымаеш дараванне. І не адзін, а з сябрамі. Унь Вольху з Багусяй катаваць агнём павялі.

Ропат. Іх? Катаваць?

Паўза.

Адпусціце тых. Ты памыліўся. Біскупа забіў гізаўрай я.

Уздых жаху.

Мамка. Нашто ж ты прызнаўся? Нашто прызнаўся, сынок?

Ропат. Я не хачу жыць. Адпусціце тых.

Палікар (унутрана трыумфуючы). Ёсць адзін. Што ж, размова кароткая. За чуб ды на пень.

Ропат. Рана ты радуешся, поскудзь.

Палікар. Зараз ты атрымаеш апошні цёс. Пад дых. Ты ведаеш, што цябе калясуюць? Ты ведаеш, каго ты забіў? Кроўнага, раджонага бацьку свайго, ты — бацьказабойца!

Ахнуў натоўп.

Ропат. Не! Не!

Палікар. Так, любы, так. Еўга Бабук можа засведчыць гэта. Дый Багусенька твая таксама. Спытай, спытай у іх, калі не верыш мне.

Ропат (ціха). Веру. (Сам сабе.) Цяпер ясна, чаму яна вырывала ў мяне сякеру: «Толькі не ты». І чаму ён дзякаваў богу. Да апошняй ганьбы яны мяне не давялі. (Уголас.) Але тую ганьбу, што я паходжу ад жывадзёра і ката, тую ганьбу мне не змыць іначай, чым сваёю крывёй. Я не супраць плахі. На ёй лепей памерці, чым з сораму. Што ж, тым больш у мяне ёсць прычына памерці. Адпусціце іх. Яны не вінаватыя. Яны стрымлівалі мяне. І яны кахаюць адно аднаго.

Палікар. Ты што? Ты што? Ты памыліўся, мабыць? Гэта ж... цябе...

Ропат. Ды не, трымай пад дыхала, Палікар. Птушка вылецела. Я забіў яго.

Палікар (ціха). Божа. Няўжо дарэмна? Нічога, Ропат, за гэты жарт пажартую з табою і я. Перш чым зляціць твая галава, яна ўбачыць, як будуць караць ганьбаю і смерцю званы. Яны ж крычалі тваім голасам? Ну вось, быць нямымі і ім, і табе.

Кат з падручнымі падступаюць да вечавога звона. У падручных — бізуны, у ката — жароўня, і ў ёй клешчы.

Янка Гужнішчаў, званар, што ўдарыў першы.

Гужнішчаў выходзіць з натоўпу асуджаных.

Памрэш і ты. Але раней убачыш, як мы заторкнем глотку твайму гарладзёру. Як адхвошчам яго гнойнымі бізунамі. Як вырвем язык.

Падручныя пачынаюць наводмаш хвастаць звон бізунамі. На баках звона брудныя пісягі.

Вось табе. Вось табе. Вось табе. Крычы, што ж ты не крычыш? Тады дык гарлаў на ўсю зямлю.

Кат дачырвана разжаранымі клешчамі вырывае звону язык.

Яшчэ яму, яшчэ. Ну, чаго ж не крычыш?

Званар. Вы яго мацней, мацней. Гэх, не ўмееце. Ану — я. (Выдраў бізун з рук падручных і — пад абураны ўздых натоўпу — аперазаў звон, які раптам адказаў трывожным гулкім уздыхам. І яшчэ. Яшчэ.) Бачыш, ён крычыць, толькі калі б'юць свае. (Кінуў бізун Палікару, які машынальна падхапіў яго.) Бачыш, калі трэба, мы крычым і без языка. (Ён плюнуў Палікару пад ногі і стаў спакойна падымацца на эшафот.)

Сапега. Хто прыдумаў камедыю з хвастаннем звона?

Корвін. Дарафей і... гэты... Касінскі. Духоўнік.

Сапега. Спеліся. А зараз унь у цяньку стаяць.

Ропат раптам крэкнуў, вызваліўся і спакойна пайшоў за званаром.

Узышлі на эшафот, сталі побач.

Ропат. Бывайце, людзі. Ніхто не вырве нас з іхніх кіпцюроў, калі не вырвемся самі. А мы бачым: яны абрыдлі ўсім так, што ўся краіна блюе, гледзячы на іх. Нават моцныя людзі. Вось князь Юры Збаражскі кажа на сейме: «Але чаго яны хочуць ад гэтага шаноўнага народу — гэтага я ніякім чынам зразумець не магу: таму што калі хочуць, каб у Белай Русі не было Белай Русі, то гэта справа немагчымая, усё адно як калі б яны захацелі, каб мора было каля Самбара або Кракава, а горы Бяшчадскія — ля Данцыга». Ніякім розумам, ніякім гвалтам нельга дасягнуць таго, каб у Віцебску не было Віцебска, каб на нашай зямлі не было нашай зямлі.

Паўза.

Гэта сказаў паляк.

Паўза.

Гэта ж гаворым сваёй смерцю і мы. Вам не заглушыць Віцебскага набата. Вам не заглушыць званоў нашай зямлі.

Ён і званар знікаюць за балюстрадай. Пасля адтуль далятаюць два глухія ўдары сякеры.

Сапега. Я пайду. Мне тут больш няма чаго рабіць. (Ён спускаецца са сходаў і заходзіць за выступ мура, дзе стаіць Палікар.) Што, карыстаючыся адным агаворам, адправіў на смерць саперніка?

Палікар. Ды не, не, ніякі ён не... Сам караюся!

Сапега. Ты... ты проста гніда. (Даў тысячніку поўху.)

Палікар схапіўся быў за зброю, але варта абступіла канцлера.

(Сапега, ідучы прэч, ціха сказаў начальніку варты.) Вось што. Бачыце Касінскага і Дарафея? Пойдзеце з самымі вернымі за імі. Ну вось. Ворагі загінулі. Моцныя ворагі. Будзе неяк не зусім справядліва, калі правасуддзе не пацікавіцца падбухторшчыкам і выканаўцам. (Пайшоў.)

Варта рушыла за двума чорнымі ценямі. З сутарэння вывелі Багусю і Вольху.

Палікар. Што, Вольха, з радасці, што з катавальні выйшаў, пэўна, і «Куліну» сваю заспяваў бы? «Гэй, казачэйку, пане ж мой... Ён гаруе. Ён чатуе. Дзе паеду — здабуду». Не здабылі вас адсюль казакі твае.

Вольха. Пане мой божа, толькі з катавальні, і першае, што ўбачыў,— гэта багабрыдкая морда насустрач. Лепей бы там застаўся. Няма каб, скажам, Ропат або яшчэ хто.

Палікар. Ропат? Які Ропат? Быў хіба некалі такі? Ропат? Га?

Багуся. Гнусь.

Вольха. Азадак твой яго памятае. А забудзеш — ён табе напамяне яшчэ.

Палікар. Не напамяне. Нічога ён ужо нікому не напамяне. Шкада, схібіў я, прамахнуўся. Думаў, у пары з ёю — ён. Ну і зрабіў падаруначак да...

Багуся. Не слухай.

Палікар. ...да вызвалення ад дыбы, ад... Выгнанне цябе ўсё ж чакае. І я табе скрутачак адзін такі ў дарогу дам... Круглы.

Багуся. Вольха! Брэша!

Вольха. Не, тут нешта не тое... Гэй, люд, Ропат дзе? Ропат дзе, кажу?

Голас. Толькі што адсеклі галаву Ропату, Антоні. Прызнаўся, што гэта ён секануў гізаўрай.

Вольха. Гэта... Гэта як жа?.. А я? У мяне чаго не спыталі?

Голас. Маўчы, Вольха. Маўчалі ж месяцы. Цяпер ужо нічога не папішаш.

Абдзярыха. Сцісніся.

Мамка. Маўчы, мы бачым.

Палікар. Ну, ясна. Ці мог ён, каб яна твар у твар з дыбай. Ясна, не мог.

Вольха. Усё.

Палікар. Гэх ён, бацьказабойца. Паказаць сябе захацеў: «Бабу, маўляў, пусціце».

Мамка. Забіты ён. Сцісніся. Усё адно.

Багуся. Усё адно.

Вольха. Не, дзяўчынанька, не. Не ўсё адно. Я краў, я і адказ трымаць буду. Названага брата кінуць аднаго не магу. Душа ягоная там плача. А калі няма дзе ёй там плакаць — а відаць няма дзе,— калі паўсюль на зямлі такое паскудства, дык хаця не дазволю, каб пэцкалі ягоную памяць бацьказабойствам. На нас і без таго да восьмага калена будуць ліць гразь, яны гэта ўмеюць. На наша з табою імя — хай сабе. Але пэцкаць дваццаць пяць вежаў горада яшчэ і такой маною — такога я ім не дам. Адвярні морду, ты... (Абдымае дзяўчыну.) Бывай, маё шчасце. Думаў я, што не так. Думаў, хата... «за стол твой, мой каханы, паненкаю».

Багуся. «У ложу тваю, мой каханы, маленькаю»... Вазьмі мяне з сабою.

Вольха. Не трэба, маленькая. Ты яшчэ пажыві, колькі хочаш, павесяліся з сонцам. А я парадуюся на цябе, пакуль разам не... (Адарваў яе ад сябе. Ідзе да эшафота.) Людзі! Народ віцебскі! Богам клянуся, засечаны толькі што Марцыян Ропат не вінен. Гэта мая рука апусціла гізаўру. Вось гэтая! А той, той хрыстапрадавец, той здраднік свайго народа аддаў смерці бязвіннага. Толькі таму, што гэтай гадзюцы здалося, нібы Ропат адбіў у яго дзяўчыну, якая на такога разлезліка, як ты, Палікар, і пляваць не хацела. Ясна, такі, як ты, трупы па начах сніць не будзе. Але паглядзі, паглядзі на рукі, Абрагімовіч. Яны ў цябе ў нявіннай крыві. Паглядзі.

Той машынальна паглядзеў, захістаўся. Гул натоўпу.

Мамка. Ды што ён, п’яны?

Абдзярыха. Ён заўсёды п’яны. Дзе не крывёю, там гарэлкай. Такі халуй за чарку ад пана ад Варшавы да самой Масквы, па іржышчы, голым носам вош пагоніць.

Змрочны, пагрозлівы смех натоўпу.

Вольха. Г-га-ха-га! Дык вось, ты іх не адмыеш, ты, што бацьку, родны свой горад, пазбавіў языка, што матцы, зямлі сваёй, чэрава ўспароў. Цьфу! (Ідзе паперадзе варты.)

Палікар дзіка агледзеўся. Кінуўся да Багусі.

Палікар. Слухай, я адкладу, нібы на даследаванне. Даб'юся. Мы дамо яму ўцячы. Я не магу болей. Пагарда вакол. Не адштурхні мяне, апошні мой бераг, апошняе маё спасенне... Бачыш, рукі...

Багуся. Ты іх паспрабуй адмыць спярша, рукі.

Палікар. Застанешся адна.

Багуся. Не, Палікар, адна я не застануся. (Плюе.)

Страшнае маўчанне народа.

Антоні, чакай мяне, я іду за табой. Яшчэ сёння ўзрадуемся разам на небе.

Палікар. Ты што? Ты што? Хто карае жанчын? Ты ж і рукі не ўздымала! Людзі, не слухайце яе.

Багуся. Гэта я прынесла гізаўру. Гэта я загадала, каб ён ж-жахнуў таго цмока па галаве. І хай мяне пярун шасне, калі я не бачыла, як у яго з галавы — з-пад сякеры — палілася атрута і вылецеў у паветра д’ябал.

Палікар. Яна нагаворвае на сябе. Заторкніце вушы, людзі!

Багуся. Хто бачыў? Ага, вось ты, баба Еўга.

Еўга. Ага, ага, бачыла, бачыла. Гэта яна падала. Варта было. Ён людзей выкопваў. І д’ябла бачыла. Чорны такі анёлачак. Рожкі, як у козкі. Зубкі, як часначок. Хвосцік, як памялцо.

Палікар. Не слу-хай вар’яткі, на-род!

Вартавы прабіўся да яго праз натоўп. За ім яшчэ двое — цягнуць мяхі.

Гэта яшчэ што такое? Якога д’ябла?

Вартавы. Гадзіну назад убачылі, як невядомыя з урвішча кінулі ў Дзвіну два мяхі. З таго месца, адкуль і... Выявілі. Вось што ў іх.

Палікар аслупянела глядзіць на твары Дарафея і Касінскага.

Палікар. Дарафей... Езуіт.

Корвін. Боская адплата.

Палікар. Стойце... Прыпыніць страту...

Багуся. І гэта нашы сябры зрабілі... Я іду да цябе, Антоні. Цяпер мы будзем спаць спакойна.

Палікар. Цяпер усё. (Пасля паўзы, здаўленым голасам.) Прывязаць іх да слупоў.

Варта прыкручвае Вольху і Багусю да слупоў, плячом да пляча.

Муляраў сюды. Сякера занадта хутка скончыць з імі.

Муляр. Што?

Палікар чэрпае кельмай цамянку і плюхае на ступакі прывязаных.

Палікар. Рабіць далей.

Муляры муляюцца.

І клянуся першамучанікам Ігнатам, і святым Васілем, і Янам Ксціцелем клянуся, што калі адмовіцеся — загадаю пасадзіць на палі азадкам не толькі вас, не толькі сямейных вашых, але і ўвесь Задунаўскі канец. Ну!

Варта насоўваецца на муляраў.

Вольха. Працуйце, хлопцы. Не хапала яшчэ, каб столькі людзей...

Багуся. Мы даруем вам. Мы выпрасім вам дараванне.

Муляры, калоцячыся, пачынаюць працаваць.

Вольха. Ну-ну. Досыць калаціцца. Няхай — яны.

Палікар. Пасля, калі задыхнуцца,— абскрабіце лішкі цамянкі і зрабіце якабы два балваны. І хай стаяць, на пострах усім, колькі будзе трэба.

Вольха. Галовы адсечаныя не прыставіш, лепшых сыноў горада, лепшых братоў — не вернеш. Але горш за смерць нашу — смерць залатой волі Віцебска. Нічога, яна ўстане. Не можа не ўстаць. З тым і памром. З горыччу, але і з надзеяй на святло. Званоў нашых не заглушыць. Кішка ў іх, паршыўцаў, слабая.

Палікар. Ну то стойце і слухайце. Дзе яны, вашы званы?

Вольха. Мы будзем стаяць. Помнік Віцебску, які ты думаеш, што забіў. І які нельга забіць. Як увесь наш бедны, наш моцны край.

Паўза. Цамянка ўжо да калень.

Бывай, Багуся.

Багуся. Нічога, мы пастаім. Толькі на пострах табе, а не людзям, іуда. Антоні... «У ложу тваю...»

Вольха. Я цябе кахаю.

Багуся. І я цябе кахаю. І мы ўрэшце разам. Разам ва ўсе дні да сканчэння свету.

Цемра. Надрыўны свіст ветру. Потым нібы крыху святлее. Стылая, аранжава-жоўтая, разгараецца над горадам стужка зары. На плошчы, у слабой пляме святла, два грубыя ізваянні з закарэлай цамянкі. На плошчу няцвёрда выходзіць Палікар у суправаджэнні трох вартавых.

Палікар. Рукі... Рукі.

З’яўляецца Сапега. За ім служка нясе ліхтар.

1-шы вартавы. Хто ідзе? Божа, канцлер. Куды ў такую ноч, ваша высокая мосць?

Сапега. Сёння ад’язджаем. (На Палікара.) Што гэта з ім?

1-шы вартавы. Баімся ўсе, што звіхнецца. За шаблю некалькі разоў хапаўся.

2-гі вартавы. Ходзіць, мармыча: «Рукі-рукі». І ўсё яго сюды верне. Стане і слухае, слухае.

3-ці вартавы. Войт так і сказаў: «Сачыце за ім, хлопцы, бо як бы не спяціў. Бо вось так яно ў розуме і псуюцца». Слухае.

Сапега. Чаго слухаць? Маўчыць горад. Раб, у гразь кінуты,— цяпер горад. Без голасу, без званоў.

1-шы вартавы. Добра хаця, што парадак у дзяржаве захавалі.

Сапега. І тое праўда.

Палікар. Маўчыць... Рукі-рукі. (Да «статуй».) Што, і вы маўчыце? Сцішыліся. Мерцвень, халодная, як гэтая цамянка, як тое вапно, як тая заранка, стылы лёд. Дзе тваё сэрца, Багуся? А цёпленькае было. І магло б жыці, песціцца. А тваё дзе сэрца? А гарачае было. Як пажар. То ж бо! Дзе яна цяпер, ваша сіла! Стаіце балванамі на скрыжаванні. А маглі б жыць, каб саступілі, каб трысціначкай, якую вецер не ломіць. А рукі? Маўчыце? Ну вось. Перамог усё ж я. Мёртвы горад. І стаіце вы балванамі, помнікамі на яго магіле. Вось. Во-ось.

Пляма святла пашыраецца, і раптам мы бачым, што на месцы ратушы, пад аркадамі і перад імі, моўчкі стаяць людзі.

Вы што тут? Вы што тут кожную ноч? Плачаце моўчкі? Моўча, а дума воўча? Маўклівая непавага да ваявод, кашталянаў, старастаў, сурагатараў? Ты вось што?

Еўга. Слухаем.

Палікар. Што?

Еўга. Тое, што грукоча.

Палікар. Што? Што грукоча, я цябе пытаюся? Няма чаму грукатаць. (Прыслухоўваецца.) Ну дзе, ну? Што?

Еўга. Грукоча. Там.

Палікар (слухае). Нічога не грукоча. Ці мо грукоча? Дзе? Там? Ага, нешта нібы цюкае. (Ходзіць, прыслухоўваючыся да нечага, нібы вынюхвае.)

У цішыні, спачатку амаль нячутна, а пасля ўсё мацней і мацней, пачынаюць аддавацца ўдары сэрцаў: тук-тук-тук-тук. Мацней, мацней і мацней.

Грук-грук-грук. Дзе? Ага, тут. (Ён кідаецца да ізваянняў і прыкладае да іх вуха.)

А грукат ужо нясцерпны, і вось ужо ў ім нешта нават металічнае, і невядома, што гэта: неймавернай сілы ўдары сэрца ці набат.

Грукоча-грукоча-грукоча. Не, не могуць. Яны ж мёртвыя, халодныя. (Адарваў руку ад цамянкі.) Гэта я, вось гэтымі рукамі, забіў іх. Гэтага не можа быць. Грукоча-грукоча. Ды змоўчце вы! (Выхапіўшы шаблю, б'е плазам.)

Грукоча. Званы! Званы! Званы Віцебска! Набат! Набат! Набат! (Падае на калені. Заціскае вушы. Але ўдары ўжо нясцерпна запаланілі ўвесь свет.) Сціхніце-е-е!

1-шы вартавы. Ну, гэты гатовы. Толькі на ланцуг.

Сапега. Што ж, усё скончана. Пасля таго, што здарылася,— гэта канец. Не цяпер, то ў чацвер. Гэтым што? Гэткіх не замуруеш. А мы?

Удары — удары — удары.

Палікар. Галава-а расколваецца. У галаве б’е. Грукоча — грукоча! Набат! Набат! Гру-ко-ча-а-а! Наба-а-ат!

Заслона

1973 г.


17.11.1973

Тэкст падаецца паводле выдання: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 8, кн. 1. П'есы. Нарыс. - Мн.: Маст. літ., 1990. -591 с., [4] л. іл.
Крыніца: скан