Хуткаплынная і ранняя выдалася вясна.
Зіма была снежная. У лесе без лыжаў не прайсці. Ступіш на цалік, правалішся па калена, а дзе і па пояс. На машыне тым больш не праедзеш, калі на дарозе не прабіта каляя, не расчышчаны сумёты. Забуксуеш, закапаешся, без трактара не выбрацца.
Ходзячы па лесе, Міцька бачыў, што лесавозныя дарогі, якіх тут было шмат і па якіх цяпер вывозілі з дзялянак хлысты, пасля снегападаў пастаянна чысцілі бульдозеры. Паабапал дарог у рост чалавека былі навалены гурбы. Схопленыя пасля адліг маразамі, яны нібы акамянелі, цьмяна паблісквалі лёдам на зломах. Бачыў Міцька, што гэтыя ледзяныя гурбы абмінаў нават звер. Дайшоўшы да іх, паварочваў, шукаў іншы шлях, каб перайсці дарогу.
Калі ж па некалькі дзён запар мяло, з лесаўчастка на дарогі выязджалі бульдозеры. Бачыў Міцька, як яны снавалі ўзад-уперад, рассоўвалі сумёты. Здаралася, і даволі часта, бульдозеры паволі паўзлі паперадзе лесавозаў, праводзілі іх да дзялянак. Было, калі мяцеліца не сціхала колькі дзён, бульдозеры чакалі, пакуль на дзялянках нагрузяць МАЗы, затым калонаю вялі машыны да шашы.
У тых месцах, дзе дарогі выходзілі з лесу на поле або пралягалі праз колішнія, яшчэ не парослыя маладняком дзялянкі, бульдозеры пастаянна дзяжурылі. У лесе хоць і перамятае дарогі, але не так, як на адкрытым!..
Ведаў Міцька, што і такою парою сасноўскія лесарубы стараліся рабіць, але чуў ад людзей, што з планам усё адно не маглі саўладаць. Па-першае, як пісалі ў штодзённых зводках, у леспрамгасе «з-за дрэнных умоў надвор’я знізіліся ў параўнанні з летнім перыядам у два разы тэмпы вывазкі і нарыхтоўкі дзелавой драўніны». Па-другое, увесь лес, які назапасілі з лета і на пачатку восені, паспелі да зімы вывезці на ніжні склад у Баркоўск. Па-трэцяе, такой зімой рабіць на дзялянцы цяжка. Вальшчыкі, перш чым спілаваць дрэва, адкідалі снег вакол яго, каб можна было падысці з пілой. Затым ужо вакол паваленага дрэва адкідвалі снег сучкарубы, бо нельга было падступіцца. Трактарысты мерзлі ў халодных кабінах. Мала ў якім трактары ацалелі шыбкі: як ні сцеражыся, голле ўсё адно выбівае. Ды і колькі на дзялянцы можна ў змену зрабіць? Дзень кароткі, як зайцаў хвост. Пакуль закіпіць вада, пакуль разагрэеш матор, пакуль падступішся да работы, гадзіна мінула.
Міцька спачуваў лесарубам, нялёгка ім цяпер. Ён ведаў, што для старонняга чалавека снежная зіма — замілаванне, забава. У нечапаным лесе, дзе дарогі не расчышчаны бульдозерамі, снег быў роўны, чысты. Там у ціхі дзень спакой, сцішанасць, халодная знямеласць. Іншы раз, калі не прыглядацца, халодная знямеласць нібы сведчыць, што наогул тут няма ніякага жыцця.
Так часам здавалася і Міцьку.
Кіруючыся ў лес, Міцька апранаў злямчаны пад пахамі і парэпаны па плячах кажух. Насоўваў на галаву аблавушку, ногі хаваў у катанкі. Ён здымаў са сцяны старое, яшчэ да вайны прыдбанае ружжо, клаў у кішэню патрон — раптам сутыкнецца з ваўком, тады пужне. Людзі казалі, што апошнім часам бачылі ваўчыныя сляды ля самай Сасноўкі але не чутна было, каб яны да гэтага дня дзе нарабілі шкоды.
Апрануўшыся, Міцька выносіў з халодных сянец самаробныя, шырокія, але лёгкія лыжы. Імі ён даражыў. Зрабіў лыжы з ясеневай плашкі гадоў дваццаць назад па заказе Карнея Карнеевіча, які тады тут быў участковым міліцыянерам і лічыўся добрым паляўнічым, але неўзабаве Карнеевіча перавялі ў раён, лыжы так і засталіся ў Міцькі.
На лыжы Міцька станавіўся ўжо ля ганка. Ён таропка мінаў падворак, праз нізенькія варотцы выходзіў на агарод, дзе глыбока ў снезе стаялі некалькі старых, з парэпанымі стваламі яблынь. Адсюль да бору крокаў дзвесце.
Можна было і вуліцай ісці, але Міцька не хацеў ні з кім сустракацца. Сустрэнеш каго, абавязкова зачэпіць. Палезе распытваць, ці будзе Міцька зноў гэтай вясной наймацца пасвіць сасноўскі статак; чаму не ходзіць у амбулаторыю на ўколы, — мінулай зімой не вылазіў адтуль. Кожнаму трэба будзе тлумачыць, чаму не будзе наймацца, чаму яго нідзе не відаць, чаму не ходзіць. А ён не меў звычкі каму скардзіцца пра сваё, не любіў наогул мянціць языком. Каму якая справа да таго, што яму баліць? Апошнім часам баліць паясніца, ногі круціць, як вяроўкі, кружыцца галава, пераціскае дыханне. І ўколы не ратуюць. А вось паходзіць па лесе, намерзнецца, нацешыцца прыгажосцю і спіць добра, і нібы нічога не баліць.
І цяпер, бадзяючыся па лесе, Міцька, стамляўся. Тады ён прысланяўся да якога дрэва, каб перадыхнуць, і нібы адчуваў, што сам становіцца часткай лесу. Халодны сняжок, як дыхне ветрык, сыпаўся з галінак за каўнер, апякаў цела. Міцька слухаў лес, чуў, як дзесьці чэкала сарока або стукаў дзяцел аб сухадрэвіну, і разумеў, што лес жыве. У такія часы было хораша на душы і прасторна думкам. Думалася, што гэты лес вечны. Яго жыццё саткана з незлічонай колькасці травінак, птушак, звяроў, рачулак, балацін, дарог, дрэў. Ніхто і нішто не зможа вынішчыць, выкарчаваць, супыніць гэта жыццё.
Але Міцька чакаў вясны...
І вось аднойчы, прыйшоўшы ў лес, Міцька адчуў, што яна наступае. Да гэтага ён тыдзень прасядзеў у хаце (вельмі балела паясніца) і не заўважыў змен у прыродзе.
А цяпер убачыў: ужо не з-за такіх нізкіх, як раней, але ўсё яшчэ злямчаных, нібы старая воўна, хмар выціснулася сонца. Наўкола загуляў волкі вецярок. Міцька адчуў яго добра. Лягчэй стала дыхаць.
Міцька быў вельмі ўражаны. Сонца спачатку было вялікае, ружовае і расплясканае, нібы яго выхапілі з горна і доўга пляшчылі на кавадле. Ды так распляскалі, што, выкінутае ў шорсткія хмары, яно раскрышыцца, разляціцца наўкола сляпучымі іскрамі. І іскры гэтыя зашыпяць, астываючы ў снезе. Але сонца нібы абцерлася апоўдні аб рудыя, шорсткія хмары, набыло форму кола, на якое надзелі вобад. Яно паменшала, яшчэ больш патанела. Пасля, на наступны дзень, раскалмацілася. Потым неба стала чыстым. У крохкім блакіце хутка расталі змылкі хмарак, надвечар неба налілося зелянкавасцю крыштальнай крохкасці, выдавала бяздонным.
І зноў Міцька, як і кожную вясну, затрывожыўся: як жа сказаць пасялкоўцам, што сёлета наймацца пастухом не будзе. Ды і хадзіў ён у лес цяпер падсвядома, ён нібы развітваўся з ім.
Міцька ведаў, што ўжо нішто не зможа ўтрымаць зіму...
А ў лесе хутка ўжо загаманілі, пабеглі, слепа тыркаючыся між кустоў, пнёў і вываратняў, ручаі. Міцька ведаў, што яны шукалі шляху да ракі.
Дарогі хутка падсохлі. Праз тыдзень у наезджаных з восені калдобістых каляінах, паўз бакі, дзе сушэй, лёгка зазелянела трава. І вось да пералеску шуганула сіняе полымя пралесак. Яго з кожным днём усё больш раздзімаў вецер. Навокал усё зашугала ад гэтага полымя. Калі ж Міцька звыкся з гэтым сінім агнём, вясна нібы спахапілася. Яна пачала заліваць полымя пеністай беллю кураслепу. Ён кіпеў, паступова патушыў блакітны агонь, і белую кіпень увабрала зямля, як увабрала вільгаць.
І тады на галінках дрэў пачалі набухаць пупышкі.
Пазней на берагах рачулкі, якая шырока разлілася і затапіла навокал лес, дарогі, лініі, палянкі, засвяціліся жоўтыя паходні вербаў. Трапяткое святло вербаў адбівалася ў блакітнай вадзе. Часам, у надта ясны дзень, здавалася, агонь грэе паветра, здавалася, усе змены ў прыродзе адбыліся ў адзін міг.
I Міцька па-ранейшаму радаваўся ўсяму, што бачыў у лесе. Але разам з тым яго зноў агортвала туга: з гэтае вясны ён кіне пасвіць жывёлу. Яму ўжо гэта было не пад сілу. Але і сядзець дома без справы няёмка. Мала хто з дарабіўшых да пенсіі лесарубаў сядзеў дома склаўшы рукі. Лесарубы ідуць на пенсію не раўня яму, маладыя, бо іх праца лічыцца цяжкай. Але варта толькі некаму засесці дома, адцурацца справы, год-два — і адышоў чалавек... А тыя, хто і на пенсіі мае такі-сякі занятак: вартаўніка, качагара, хлебавоза, пажарніка... нічога, жывуць... Значыць, разважаў Міцька, трэба і яму мець ненкі занятак. Але дзе і які?
І вось такія думкі цяпер зусім гнялі яго, хоць ты завяжыся ў мех. Цяпер, можа, не так, як зімой, усё ж вясна... А тады, калі сядзеў у настылай хаце, дык надта. Сядзіш бяздумна, за сцяной страляе мароз або завывае ў коміне, і навокал цябе такая пустэча, хоць плач. І Міцька ўрэшце зразумеў, чаму хадзіў у лес: там знікала яго туга.
Туга палоніла Міцьку яшчэ з восені... Тады, перад пакровам, выпаў першы лёгкі сухі сняжок і не растаў. Жывёла стала. Такою парою Міцька меўся збіраць па дварах сена, якое яму павінны былі пасялкоўцы. З кожнага двара, дзе трымалі карову, — два пуды. Так дамаўляліся кожную вясну, калі Кавалёк наймаўся пасвіць статак. Міцька трымаў таксама карову, але дзе і калі ён мог ёй накасіць, ходзячы за статкам?
Вось і хадзіў Кавалёк ад двара да двара. Жанчыны яго паважалі, лепшага пастуха не ведалі. Цяпер яны бедавалі, што рана стала жывёла. Ёй бы яшчэ хадзіць на пашу. Ну і што, калі трава спруцянела, зжаўцела, палегла? У лесе — не ў хляве. Тут скубане, там скубане, усё ж не карміць дома. Міцька згаджаўся з жанчынамі, ведаў, у сасноўцы сена не лёгкае. Косяць па кустах, па балацінах, лічы, усё лета клопат толькі пра сена...
Цяпер жанчыны саскубалі са стажкоў на агародах сена, вязалі Міцьку посцілкі, ніхто не важыў, жменя сюды, жменя туды, ці будзеш цыркацца? Жанчыны падавалі яму ношкі на спіну, дапамагалі аднесці двору. Мала ў якім двары Міцьку не клікалі ў хату снедаць ці абедаць. Калі ён аднекваўся, пярэчылі: «Адзін пяклуешся. Хто табе згатуе? Аднаму і ў рот нічога не лезе. А тут — з дзецьмі. Ім жа надта смачна з чужым чалавекам есці».
І Міцька згаджаўся. Сапраўды, гатаваў ён сабе непераборліва. Бульба свая, капуста, агуркі, малако. Што яшчэ яму трэба? Ну, калі зварыць якой поліўкі...
Яго, як ніколі раней, цяпер чамусьці ўражваў дух чалавечага жытла, вабіла людская абжытасць. Асабліва ў тых хатах, дзе былі дзеці. Там адначасова і смяяліся, і румзалі, і сварыліся, і мірыліся, і крыўдзіліся адно на адно маці, і за ўсім гэтым Кавалёк бачыў ласку, клопатнасць і звычайнае чалавечае цяпло, якім быў абдзелены.
Кавалёк, наогул не зайздросны, зайздросціў цяпер звычайнаму чалавечаму шчасцю. Ён бачыў, што людзі, якія маюць сем’і, жывуць хоць і клопатна, але шчасліва. Часам яны нават не разумелі свайго шчасця. Ён не разумеў, як можна сварыцца на дзяцей, нават калі яны і неслухі, сцябаць іх анучамі, скардзіцца на мужа, які не зрабіў тое, гэта... Як можна наракаць на абцяжаранасць жыццём, неўладкаванасць, калі жыццё ў людзей не падобнае на яго жыццё адзінокага пажылога чалавека.
Пасля кожнага наведвання чужой хаты ў яго пачынала нясцерпна шчымець сэрца. Яму хацелася такіх жа клопатаў, такога ж цяпла, шуму, ласкі, усяго, чым жылі людзі.
І начамі, натаптаўшыся за дзень па вуліцы, натаміўшыся, зносячы сена ў двор, лежачы ў мулкім ложку, Міцька часам трызніў тым жыццём, якое бачыў. Дух чалавечага жытла і цяпла нібы вітаў перад ім. Здавалася іншы раз, што ўсё гэта таксама некалі было і ў яго жыцці, але ён страціў, не змог утрымаць ля сябе. У такія імгненні ён нібы жыў мінулым, якога ў яго ніколі не было. Часам яму мроіўся вобраз жанчыны. Якой? Здаецца, ён яе некалі недзе бачыў. Магчыма, нават быў знаёмы з ёй... Якой яна была? Здаецца, вельмі гаротнай, прыніжанай, пакрыўджанай жыццём, як і ён. І ён шкадаваў яе, гаротную, мяккую характарам, добрую. І як ён ні сіліўся, не мог уявіць рысаў яе твару, наогул яе вобраз заставаўся для яго за нейкай наміткай туману, нібы пакалыхваўся, паступова знікаў. Часам здавалася, што ён нават побач з сабой адчувае яе дыханне, адчувае ўсёй істотай, як да яго набліжаецца цяпло чужога сэрца, каб стаць яго цяплом, — працягні руку, дакранаешся да яе, жанчыны, пляча, і калі ён, як у няпамяці, працягваў, у той жа міг усё знікала. І тады ён вяртаўся да свайго рэальнага жыцця. Гэта было як крушэнне ўсіх надзей і спадзяванняў...
І вырашыў Міцька, калі не зможа пасвіць жывёлу, то будзе прасіцца на лесаўчастак. Хоць кім, абы з людзьмі.
Аб тым, што сяголета не будзе пасвіць жывёлу, Міцька Кавалёк сказаў пасялкоўцам за два тыдні да ўздзвіжання, калі звычайна наймалі ў Сасноўцы пастуха.
У пасёлку пачаўся ледзь не пярэпалах: хто ж будзе пасвіць статак? Дзе выйсце? Пасвіць па радоўцы, з кожнага двара па чалавеку, хай нават па два, няма магчымасці. Мужчыны ж на працы, на вытворчасці. Жанчыны глядзяць дзяцей, заняты гаспадаркай. Ды, не ведаючы лесу, статак у шэсцьдзесят галоў не ўпасеш. Каго наймаць? З пенсіянераў на гэта ніхто не згаджаўся, маўляў, мне пенсіі хопіць, калі нікога не знойдзем, вяроўчыну карове на рогі ды на мясакамбінат.
Жанчыны такім пярэчылі:
— Вядома, вам добра, дзяцей выгадавалі. А як нам з малымі дзецьмі круціцца, калі ў краму нічога малочнага не возяць? У горад не наездзішся. Як быць?
Міцьку шкада было дзяцей, шкада было цурацца свайго занятку, але ён не меў намеру хлусіць ні людзям, ні сабе.
— Паверце, — казаў ён, — няма ў мяне ранейшай сілы. Летась ледзь дахадзіў. Ногі адвальваюцца, баюся дзе паваліцца пад кустом, што і ніхто не знойдзе.
— Верыць-то верым, — нібы спачувалі яму, — але як нам быць. Замену шукай.
Міцька чухаў патыліцу, плюскаў адзіным вокам, напружваў думкі, успамінаў знаёмых пастухоў з навакольных вёсак, прыкідваў, хто б гэта змог яго замяніць.
Вёскі былі далёка ад Сасноўкі, ляснога пасёлка, і вясковыя пастухі пасвілі па полі. Вядома, атрымлівалі яны менш, чым Міцька. Але Міцька іх ведаў. Бывала, сутыкаліся калі. Былі сярод іх людзі сквапныя да капейкі, асабліва Сямён Карамкевіч, таксама летнага веку чалавек, як і Міцька, але дужэйшы, чым ён, хаця пасля вайны адседзеў у турме за сувязь з паліцыянтамі.
Міцька праз ноч схадзіў на Сялібу, дзе жыў Сямён, расказаў таму пра сваё гора. Надзіва Сямён адразу згадзіўся, паставіўшы ўмову — сталавацца ён будзе па хатах, па чарзе. Пасялкоўцы згадзіліся, больш на Міцьку не крыўдавалі, наогул як забыліся на яго. І Міцька яшчэ больш адчуў адзіноту.
Вясною ён колькі разоў яшчэ выбіраўся ў лес. Яму пашчасціла, ён не прамінуў першае куванне зязюлі. Тужлівае, далёкае -далёкае, аж халодзіць усярэдзіне. Заспеў Міцька і прылёт журавоў з выраю. Якраз у Лясках. У сваім любімым месцы ля рачулкі. Ён бачыў, як яны сваімі паабітымі ветрам крыламі ўпарта разразалі паветра над Ляскамі, і зноў нудзіўся: журавоў было ці не ўдвая меней, чым восенню, як ляцелі ў вырай. Адна была ўцеха, што за лета, калі журавоў ніхто не патрывожыць, яны адновяць свае ключы, не могуць жа гэтыя ключы абарвацца наогул.
Аднойчы з лесу ён вяртаўся надвечар, тым часам, калі ўжо прыгналі ў пасёлак статак. Яшчэ на вуліцы трымаўся цёплы пыл, у хатах не запальвалі цяпло, і мужчыны толькі вярнуліся з дзялянак, бразгалі ў дварах мыцельнікамі. На вуліцы яго прыпыніў Іван Сідорын. Іншым разам Міцька прайшоў бы міма, але Іван прыўзняўся з лавачкі, на якой сядзеў пры палісаднічку, турзануў за рукаў:
— Сядзь са мною, суседзе. Чаго ета заганарыўся, не зважаеш?
Івану было пад пяцьдзесят. Высокі, паўнатвары, чырванашчокі, з шырокімі моцнымі рукамі, апрануты ў дарагі святочны касцюм, пры гальштуку з няўмела завязаным вузлом, быў ён узбуджаны і, як зразумеў Міцька (дыхаў прама яму ў твар), на падпітку.
Міцька, паглядаючы на Івана, нехаця, моўчкі прыткнуўся на край лаўкі і, каб нешта сказаць, спытаў ці то асуджальна, ці то з зайздрасцю:
— Я гляджу, Паўлавіч, ты ўжо прычасціўся. Дзе ета? Здаецца, у пасёлку цяпер, каб і паміраў, не знайшоў бы. Не возяць і, кажуць, за гэта зелле не на жарт узяліся.
— Во, знішчаюць, — зарагатаў Іван, — паказваючы роўныя белыя зубы. — І я ў гэтым таксама, як бачыш, прыняў удзел. Знішчыў колькі грамаў гэтага зелля... Ды няма такога загаду, каб чалавек не мог узяць чарку, калі трэба. Тут, брат культура павінна быць.
Іван зноў зарагатаў, аж закашляўся. Калі супакоіўся, Міцька шчыра спытаў:
— А што, ужо і да такой культуры дадумаліся, алкагольнай?
— Дзівак чалавек, — развёў рукамі Іван, не заўважыўшы, што Міцька яго падкалоў, — як для каго. Гэта значыць умець піць і не хмялець. Ды і нагода ў мяне. Калі б я ўзяў на рабоце, то там ты бяры мяне за каўнер і вядзі хоць у міліцыю. Там я не маю права. Але ж у добрых умовах, з добрымі людзьмі ды яшчэ пры добрай закусі, як некалі казаў поп, яшчэ за кошт раба божага — магу. Ну, пра папа я так, да слова. За сваё узяў. Сам мяркуй, чаму і не выпіць, калі ў мяне свята?
Іван тыркануў угору заскарузлы палец, паківаў ім, грэбліва паглядзеў на Міцьку, калі той спытаў, якое ў яго свята.
— Цёмны ты чалавек, Мітрый. Газет не чытаеш,— тыцнуў пад нос раёнку. — Глядзі!
Міцька глянуў. На першай старонцы газеты быў здымак: стаіць Іван ля трактара на дзялянцы, глядзіць прама на цябе. І подпіс: «Іван Сідорын, перадавы трактарыст Сасноўскага лесаўчастка».
— Бачу, бачу. Тут, Паўлавіч, ні даць ні адняць. Газета брахаць не будзе.
— А што, Мітрый бацькавіч! Ведай, які ў цябе сусед. Мне ніхто не ўказ, мяне ніхто абысці не можа на дзялянцы. Кішкі тонкія, лопнуць! Я, Мітрый бацькавіч, ведаю, што да чаго, ведаю, каго цяпер шануюць. Мяне шануюць. Перадавік? Перадавік. Прэмію далі? Далі. Зарабіў, сваімі грашамі магу хоць сцены клеіць, і ніхто мне не ўказ! Магу выпіць з радасці? Магу. Але я адзін за стол не сяду, калі дзела такое. І не абы-дзе, а ў рэстаране. Ты хоць раз за сваё жыццё быў у рэстаране, хоць ведаеш, што гэта такое?
Іван утаропіўся ў Міцьку, схіліў да яго галаву, паківаў перад носам тым жа заскарузлым пальцам.
Міцька паціснуў плячамі.
— Чуць чуў, але не быў. Гэта карчма такая, дзе мужчыны сядзяць за сталом, ядуць, п'юць, а другія мужчыны падаюць ім ежу і чакаюць, бы сабакі косткі, капейкі на чай?
— Якая табе карчма? — аж падхапіўся Іван з лавачкі і нервова захадзіў узад-уперад перад Міцькам. — Ці ты смяешся, ці сапраўды такі дурны, як грак?.. Кажу, рэстаран. Ды каб ты ведаў, цяперашнім часам там не ўсякаму чарку паднясуць, хай у цябе і грошай поўная кішэня. Ну, нальюць сто грамаў, цыркнуў іх, перакусіў, і акыш табе!
— Чаму ета акыш?
Іван на хвіліну спыніўся, развёў рукамі, потым пляснуў імі.
— А таму, што хто ты такі? Ну хто? — Іван змяў на грудзях Міцькаву кашулю.
— Хто? — не зразумеў Міцька, спрабуючы вылузацца з моцнай Іванавай пяцярні.
— Ды не ты, — расціснуў Іван пальцы, — ведаю, што адстаўны пастух. Я так для прыкладу кажу. Ведаю, што грошай у цябе не менш, чым у мяне, перадавіка. Толькі грошы твае дармовыя, а мае мазалём пахнуць. Перадавік я, а значыць, мне ўсюды пашана.
— Выходзіць, ты хіліш да таго, што перадавікам наліваюць, хоць заліся.
— Э не! — Іван зноў паківаў пальцам, але ўжо перад сваім тварам. — Хіба будзеш казаць афіцыянту, што ты перадавік? Яму напляваць. Але ж мяне асабіста многія людзі ведаюць. Той жа Карней Карнеевіч. Ну той, што некалі ў нас участковым служыў. Вялікі чалавек, усю раённую шафярню да апошняга часу ў кулаку трымаў. Ён і цяпер начальнік. Сустрэліся ў раёне, разгаварыліся. Ён маю ласку памятае. Зайшлі ў рэстаран. Дык перад ім афіцыянты на цырлах круцяцца. Вось так, галава!
— Глядзі ты, — шчыра здзівіўся Міцька, — трэба ж.
— Ён і дадому давёз на службовай машыне, во!
— Мусіць, нечым заслужыў, — сказаў Міцька.
Ён ужо хацеў падняцца, пайсці двору, лічачы, што размова гэтая бессэнсоўная скончылася, што п’яны Іван выплеснуў усё, што было цяпер на душы, нахваліўся як хацеў, але Сідорын шкуматнуў яго за рукаў:
— Сядзі! Чуў я, суседзе, што ты без справы туляешся. Ты мне ўпоперак дарогі ніколі не стаяў.
— Але...
— То я табе дапамагу.
— Мне нічога не трэба.
— Брэшаш. Кожнаму чалавеку нешта трэба. Табе трэба недзе рабіць.
— Не бачу ў гэтым заганы.
— І я. Гэта ўжо гаворка. Ты хілы, Мітрый бацькавіч, ткні цябе пальцам — нагамі накрыешся. Лесарубам цябе ніхто не возьме — застар. У канторы на лічыльніках шчоўкаць—таксама не для тваёй грамаці. А вось ёсць у мяне на прыкмеце занятак па тваёй сіле.
— Ідзі ты?
— Вось табе і ідзі ты. У нашай брыгадзе. Вартаўнік трэба. Нібы не ведаеш, што Піліпа вытурылі і пад следства аддалі. Галавы не меў. А ты красці не будзеш. Тваё слова — я заўтра закіну за цябе, так скаць, пратажэ. Цяпер гэта модна, каб нехта за некага прасіў. Сам ты куды тыцнешся?
— Калі так, то замоў слова, вартаўніком дык вартаўніком. Усё ж лес, пры людзях.
— Дык прыходзь заўтра раніцай да канторы. Маё слова — камень!
Міцька пайшоў на падворак. Вечар быў цёплы, ветру не было, адно даймала камарэча. Але ён сеў на ганак, ад размовы з Іванам непрыемна было на душы. Лезе сляпіцаю, выхваляецца чорт ведае чым, а ты павінен слухаць, што ён плявузгае, ды яшчэ падтакваць, каб не пакрыўдзіць. Ды і наогул, Івана Міцька недалюбліваў. Ён не хаўрусаваўся з ім, але і не сварыўся. Жылі па-суседску мірна. Іван быў дужа сквапны. Тое, што да работы ў лесе сквапны, дык гэта Міцька яму ў загану не ставіў. Але ў Івана наогул была нейкая нечалавечая сквапнасць. Усяго яму было мала. Хату паставіў ці не лепшую ў пасёлку — мала. Колькі год назад зрубіў другую, усё казаў для сына, які тады служыў у арміі. Але той адслужыў і застаўся ў горадзе, дык Іван хату прадаў, добра ўзяў, але зноў мала. Ці не кожны месяц ён прывозіў машыну бярозавых метровых дроў, скідаў іх на агародзе за хлявом, мусіць, каб ніхто не бачыў. Міцька-то бачыў, яму са свайго агарода бачна. Дзён колькі паляжаць тыя дровы, а потым ноччу падыдзе машына, і няма тых дроў. Мала Івану з яго Аленай было пятнаццаці сотак агарода, дык ён кожную вясну адорваў баразёнку ад Міцькавага. Міцька хоць сваё ўсё не засяваў, пакідаў пад лужок, але было ўсё ж шкада, ды і сорамна перад людзьмі: у цябе забіраюць, а ты маўчыш. Мала Івану было адной кароўкі, дык ён яшчэ трымаў у хляве быка, у статак не пускаў. Да быка сасноўцы вадзілі кароў, вадзіў і Міцька, вядома, не за так. Міцька па-чалавечы не разумеў, чаму Іванава Алена, сухая, як абадраная ліпка, апранутая заўсёды ў адну сукенку, лапік на лапіку, усё лета не вылазіла з лесу, збірала ягады. Казалі, у Бабруйску на базары з ёй не магла параўнацца ні адна гандлярка. Ну ладна, зарабляла. Але навошта, калі гэтая капейка нікуды не трацілася? У панчоху? І Іван гроб усё пад сябе, як ашалелы.
А сасноўскія жанчыны лічылі Івана сапраўдным гаспадаром. Міцька неаднойчы чуў, як хто з жанчын, чымсьці незадаволеная, упікала мужа:
— Бясклёпіца! І што за гаспадар? Ні грошай, ні хаты добрай. У Івана б павучыўся, той умее жыць. І хата як звон, і хлеў, як лялька, і дрывотня ад дроў ломіцца. І хлеб ёсць і да хлеба.
Мужчына адбрэхваўся:
— Што ёсць, чаго няма, але сваё. У пазыкі ні да кога не іду. І не бяру тое, што дрэнна ляжыць.
Як гэта бывае ў вёсках, дзе кожны пра кожнага ведае ўсё і не хоча псаваць адносіны, далей слоў не ішло.
Цяпер Міцька думаў, чаму гэта сёння Іван так перад ім вылянгаўся, выдаваў добрым. Можа, што выпіў, а можа, чаго так. Ні з таго ні з сяго прапанаваў уладкавацца на работу. Ну, за гэта трэба дзякаваць. Сам Міцька не асмеліўся б падысці да новага начальніка лесаўчастка Стрынадкі. Казалі, занадта строгі, але справядлівы. Як ты падыдзеш? Усё-ткі чалавек ён прышлы.
Міцька доўга сядзеў на ганку, не заўважыў, як змрок усё цяжэй апускаецца на зямлю, гусцее. У небе запальваліся зоркі, усё далей і далей, мігцелі халаднаватым святлом, і ветрык ужо куёўдзіў лісце яблыні за плотам, у двух кроках ад ганка. Цемра ўсё згушчалася, у ёй патаналі платы, дрэвы, хаты, паступова знікалі дзіцячыя галасы, бразгалі варотцы то тут, то там. І невядома, колькі б Міцька яшчэ сядзеў, каб не скалануўся ад уедлівага голасу Іванавай Алены:
— Ы-ы, бізула, намурзаўся з вялікай радасці, як кот валяр’янкі, манежыцца! А мне што з тваёй радасці? Хвіндос пад нос? Валачыся дахаты, не сарамі людзей!
Міцька ўстаў, яму было брыдка чуць такое, і, ужо, прычыняючы дзверы ў сенечкі, пачуў, як адбрэхваўся Іван:
— Не мянці, калі не ведаеш. Пачаставаў Карнеевіч. Напярод. Ведаю за што.
Назаўтра, прачнуўшыся раніцаю — сонца яшчэ гублялася недзе за борам, і яго промні ледзь спрабавалі слізгаць па вяршынях, было гэта бачна праз акно, што выходзіла на агарод, — успамінаючы гаворку з Іванам і яго абяцанні ўладкаваць на работу, Міцька ад агіды аж перасмыкнуў плячамі, нібы холад яго працяў. І падштурхнуў мяне чорт згадзіцца з ім, лаяў сябе Міцька ў душы. Чаго, каб хто спытаў? Стары ёлупень! Быццам сам не мог падысці да Стрынадкі. Бач, дэфіцытная пасада — вартаўнік! Міністра, няйнакш... Ну, калі і адмахнуўся б Стрынадка, дык што, у каршэнь натоўк?..
Але не пайсці да канторы Міцька не мог. Мала, што балбатаў п’яны Іван, можа, забыў сёння. Калі не забыў, дык не будзе ж ён адразу ні з таго ні з сяго весці размову з начальнікам пра нейкага там Міцьку. Значыць, Міцька павінен яго апярэдзіць, сам падысці да Стрынадкі, пагаварыць. Возьме — дык возьме, не — дык не, і сказ увесь.
Трэба было ісці. Міцька старанна пагаліўся, апрануў чыстую кашулю, надзеў старога крою бастонавы касцюм, які не чапаў гадоў дваццаць, наваксаваў хромавікі, рушыў.
Вуліца была яшчэ пустая. Доўгая яна ў Сасноўцы, вузкая, будаваліся адразу пасля вайны, не думалі, што некалі будуць вялікія машыны, прымерваліся пад палутаркі, і яе, здавалася, сціскаюць хаты, вялікія, у рост чалавека, платы, бярвенні, зваленыя ці не перад кожным дваром. Але пасёлак ужо ажываў. У хлявах, чуючы блізкі час волі, рыкалі каровы. У дварах бразгалі пустыя вёдры, сакаталі куры, грымелі ланцугамі сабакі. На машынным двары чулася трэсканне, нібы з кулямёта.
Міцька спяшаўся. Хада такая была ў яго: подбегам, нават калі не меў ніякага клопату. Рухаўся ён не прама, як усе людзі, — колькі крокаў наперад у адзін бок, затым колькі крокаў у другі, быццам даганяў статак, які так і цаляе адбіцца ў шкоду.
На свае гады Міцька абліччам не выдаваў. Ён быў з тых нямногіх людзей, узрост якіх у сталыя гады адразу па твары вызначыць цяжка, а можа, і немагчыма. Такія людзі гадоў да сарака пяці, пяцідзесяці выдаюць намнога маладзей свайго ўзросту, і раптам на нейкай мяжы нібы застываюць у сваім сталенні на многа гадоў: ну, сорак чалавеку дык сорак — дзесяць год запар. А яму ж даўно за пяцьдзесят. І толькі потым, калі сам па сабе зношваецца арганізм, наступае пара, што старэе чалавек, чахне, як перастаялы грыб, здзіўляючы гэтым знаёмых.
Міцька якраз падступаў да той мяжы, калі павінна адразу пачацца яго згасанне. Твар яго, як і пяць, дзесяць гадоў назад, быў кашчавы, шчокі праваленыя, скура на іх як высахлае лісце, прасвечваюцца жылкі вакол вачэй, больш на скулах. Нос прамы, даўгаваты, губы не па-мужчынску тонкія, востры падбародак, А вочы... Вока... Міцька быў аднавокі. Выцвілае азярцо ў глыбокай вачніцы. У другой — чырвоная яміна. Яшчэ ў дзяцінстве Міцька страціў вока. Парабкам. У бацькі Сямёна Карамкевіча пасвіў жывёлу, бег аднойчы па лесе за каровай, напароўся на сук.
Міцька хваляваўся. Стрынадку ён не тое што асабіста не ведаў, але нават не бачыў. Ён не ўяўляў, які ён, новы начальнік лесаўчастка, САМ, або гаспадар, як звалі лесарубы Стрынадку за вочы, укладваючы ў гэтыя словы адпаведны сэнс.
А Канстанцін Кузьміч Стрынадка быў моцны, каржакаваты, як штангіст, крыху крываногі трыццацігадовы мужчына, які лічыў сябе, і ніхто гэта не ведаў, на лесаўчастку чалавекам часовым. Спадчына Канстанціну Кузьмічу дасталася — не пазайздросціш. Яго папярэднік «гнаў план» і «выганяў» так, што цяпер сядзеў у міністэрстве і адтуль кіраваў леспрамгасамі вобласці. Стрынадка лічыў, што лёс яго незайздросны. Пасля інстытута колькі гадоў працаваў у райцэнтры дырэктарам агароднінасушыльнага камбіната. Ва ўраджайныя гады засыпаў магазіны гароднінавымі кансервамі. Усё нібы ладзілася. На сходах вялікіх хвалілі, ставілі ў прыклад, у прэзідыумы выбіралі. І раптам адна за адной праверкі. Выявілі недастачу, аказалася, што эканаміст і галоўны тэхнолаг хімічылі, прыпісвалі, завышалі гатунковасць, атрымалі сваё і цяпер недзе ў Сібіры валілі лес. Ну хто паверыць, што дырэктар нічога не ведаў? А яму паверылі, тэхнолаг і эканаміст даводзілі на судзе, што рабілі ўсё без ведама Стрынадкі. І сапраўды так было. Ён план глядзеў, а план выконвалі. Разабраліся, высветлілі, выклікалі Стрынадку куды трэба, наківалі пальцам, паставілі ў віну, што як кіраўнік выпусціў з-пад кантролю вытворчы працэс, а гэта і прывяло да злачынства. Прапясочылі, палаялі, заляпілі вымову, вызвалілі ад пасады, але ўлічылі нявопытнасць, без хлеба не пакінулі. Віну сваю Стрынадка ўсвядоміў, каяўся, прыніжаўся, прасіўся, каб накіравалі на любы, самы цяжкі ўчастак народнай гаспадаркі. Вядома, не простым рабочым, а кіраўніком, каб змог рэабілітаваць сябе. Яго прызначылі начальнікам лесаўчастка ў Сасноўку. Ну і што, калі па адукацыі Стрынадка харчавік? Лес валіць — не хлеб вырошчваць. Тут лінія адна: давай, давай! План выконвай. Выконваеш, значыць, можаш кіраваць. Не выконваеш — значыць, ты ніхто. А якім коштам — гэта твая справа, на тое цябе і прызначылі кіраўніком.
У першыя дні, як прымаў лесаўчастак, знаёміўся з людзьмі, зразумеў: дай ім магчымасць зарабіць, не крыўдзі, не зважай, калі хто куб-другі возьме дроў, дык і табе аддзячаць. Калі ж ты да чалавека спіною, дык і ён да цябе так.
Так і сказаў на сходзе: будзем рабіць як след, будзем і зарабляць, закон такі ёсць, чым больш зробіш, тым больш заробіш, гэта раней падразалі нормы, цяпер — не.
Паверылі. Лесарубам новы начальнік спадабаўся. Бывае, круты. Патрабавальны. Але пры ўсім гэтым не ў сваё не лезе, калі што не ведае, не пасаромеецца спытаць-перапытаць, параіцца з кожным.
...Пачатак восені быў пагодлівы. Лісце доўга не жаўцела, трымалася, дажджы не пракідаліся, і калі пераехалі на Убалацце, гэта векавы бор за сорак кіламетраў ад Сасноўкі, думалася, што і тут развернуцца ого як. Але хутка задажджыла, дождж не сціхаў два тыдні, дарогі разлезліся, іх і масцілі голлем, і пяском засыпалі, усё адно — гразь. Вось тады Стрынадка не на жарт спалохаўся. Ён днямі не вылазіў са свайго старога, абдрапанага «козліка», ездзіў на дзялянкі, з кожным вітаўся за руку, раіўся, прасіў, абяцаў прэміі, тое-сёе з свайго фонду падкінуць толькі б не падвялі. І лесарубы стараліся. Трактарамі буксіравалі лесавозы да добрай дарогі, самазвалы вазілі гравій, засыпалі калдобіны, два экскаватары, пазычаныя ў перасоўнай механізаванай раённай калоне, днямі капалі пясок ля дарог, усё сыпалі, сыпалі, сыпалі...
Ізноў, казалі, Стрынадка быў на кані, выканаў план такой парой, калі астатнія лесаўчасткі з планам не спраўляліся. І нікому не было справы да таго, што ў каляю на многія кіламетры леглі тут дзесяткі кубаметраў хлыстоў, што вакол дарогі быў знявечаны лес, нібы прайшоў буран, што людзі ледзь не рвалі жылы. Усё гэта нішто ў параўнанні з лічбамі плана. І гэтае, — любым коштам, — стала для Стрынадкі галоўным у рабоце. І яшчэ ён зразумеў, што для сасноўцаў няма нічога вышэйшага, чым рубель, што зарабляць яны прывыклі яго таксама любым коштам.
Міцька, ідучы да канторы, нічога гэтага не ведаў. І як рана ён туды ні прыйшоў, там ужо было людна.
Кантора, невялікі драўляны будынак, самая звычайная хата, толькі бёрны пафарбаваны ў зялёны колер, знаходзілася сярод старых парэпаных ліп, якія пасадзілі замест некалі спілаваных соснаў недалёка ад клуба, таксама звычайнай хаты, у якой час ад часу круцілі кіно.
Яшчэ здалёк, паварочваючы з вуліцы на сцежку ўздоўж шашы, яна аддзяляла кантору ад машыннага двара, Міцька падумаў, што ў яго сёння нічога не выгарыць: круг мужчын, а ўсярэдзіне размахвае рукамі малады чалавек у блішчастай скуранцы. Капялюш на патыліцы, выгляд заклапочаны. І па тым, як яго ўважліва слухалі, Міцька зразумеў — САМ.
Не даходзячы крокаў пяць да мужчын, Міцька прысланіўся спіной да шурпатага ствала старой разгатай ліпы. Чакаў. Адсюль за шашой быў добра бачны машынны двор. МАЗы, бартавыя машыны, напаўразабраныя трактары, цыстэрны, пакурочаныя парэмы, кузня, старая драўляная майстэрня — усё нібы бязладна рассыпана, чужое. Далей — лес. Вяршыні пасохлі, востра тырчалі абламаным, балюча глядзець.
Стаяў Міцька хвілін дзесяць, ужо думаючы, што трэба шкрэгаць дахаты, не назаляць людзям, якія маюць свой клопат, і, магчыма, патрусіў бы назад, але пачуў:
— Усё, таварышы, па машынах!..
Глядзі-тка ты, як у войску, падумаў Міцька пра Стрынадку, дакладна і строга, гаспадар! І тут яго прыкмеціў Іван, гукнуў:
— Мітрый, нягожа так, познішся, быццам з дзеўкамі да пеўняў стаяў. Я табе ўчора сказаў, што дамоўлюся. А ты?
Міцька зніякавеў, згроб з галавы шапку, павітаўся.
Стрынадка бліснуў на яго, спытаў Івана:
— Гэта той чалавек, Паўлыч?
— Ды той, той, Кузьміч. Сусед мой. Мая думка такая, Кузьміч, хай робіць.
— Калі ты ручаешся, то хай. Няма калі анцімонію разводзіць, бяры яго ў машыну.
Стрынадка пайшоў у кантору, глуха стукнулі за ім дзверы, а Іван:
— А што я табе казаў учора? Думаў, што Іван языком, як падмазкай па патэльні? Не, Мітрый бацькавіч, Іван словы на вецер не кідае. Стрынадка мяне слухае, заўсёды першы руку падае. Мне падае, не ўсякаму падасць. Уцям гэта, спатрэбіцца.
— Ды ўжо ж... Толькі, Паўлавіч, няёмка мне. І як мне табе аддзячыць, — шчыра сказаў Міцька, не ўкладваючы ў словы нейкі іншы сэнс, чым сказаць: дзякуй, браце.
— Ну, Мітрый, справа суседняя, аддзячыш, калі так. Не спяшайся, будзе час, будзе і ласка.
Вось табе і на, падумаў Міцька, адзін ляпнуў, а другі ўхапіўся, аказваецца, адной падзякі слоўнай Івану мала. Што ж рабіць?..
З лесаўчастаўскага двара выехала машына. Крытая брызентам. На шашы насупраць канторы спынілася. Забібікала, з кузава пачуліся галасы:
— Хутчэй, Паўлавіч! Час не конь, не стрыножыш!
Міцька заспяшаўся ўслед за Іванам.
Кавалёк не чакаў, што з першага дня яму давядзецца рабіць на дзялянцы. Думалася, калі возьмуць, дык дадуць дзень які, каб асвоіўся. А тут адразу пасадзілі ў машыну — і ў лес. Значыць, разважаў ён, нявыкрутка, нават мяне, нічога не расказаўшы, не паказаўшы, запрэглі.
І на дзялянцы, куды прыехалі, майстар Мікола Гаўрыленка, якога Міцька, як і ўсіх сасноўцаў, добра ведаў, размяркоўваючы пры пераездзе абавязкі кожнаму, сказаў, каб Кавалёк падчапіў парэм да МАЗа Васіля Чубацюка, маладога хлопца, які летась адслужыў армію.
Міцька кінуўся да Васіля, але той ужо машыну падагнаў задам да парэма, сам падчапіў яго, убачыўшы Міцьку, падміргнуў:
— Ты, дзядзька, не перажывай. Я падчапіў, я і давязу, хочаш, са мной едзь, хочаш — аўтобусам.
Міцька з Васілём ехаць не збіраўся, як гэта так, першы дзень у лесе — і яму асобная машына, нібы падпанку. Што людзі падумаюць, сказаў, паедзе разам з усімі.
Грузілі ўсё хутка. На трайлеры загналі тралёвачныя трактары, да цягачоў падчапілі дызелі, цыстэрны з бензінам, будкі на колах, дзе хавалі запчасткі і інструмент, праз паўгадзіны, няйнакш, выстраілі доўгую калону. Стрынадка хадзіў ад машыны да машыны, загадваў:
— Дыстанцыя дваццаць—трыццаць метраў. Трымаемся на віду адно ў аднаго. Калону не расцягваць. Я — у галаве. Дыстанцыя...
Лесарубы садзіліся ў кабіны лесавозаў, Міцьку ж знайшлося месца ў старым аўтобусе Ляксея Сакадынца, пенсіянера, які некалі рабіў на лесавозе, а цяпер на «газіку» вазіў на дзялянку лесарубаў.
Месцячыся ля акна, Кавалёк з аўтобуса, як з грудка, акінуў паглядам дзялянку. Была яна бясконцая, той далёкі край патанаў у блакітнаватай смузе, як сціраўся, мабыць, там была лагчына і над ёй вісеў туман. Бліжэй, дзе ўжо вока магло ўсё бачыць выразна, малюнак быў страшэнны: ні аднаго жывога дрэўца, нічога зялёнага — шэрань, чарната, карычневасць. Зямля здратавана гусеніцамі, галавешкі, вялізныя лаўжы...
— Во спляжылі дык спляжылі! — ускрыкнуў Кавалёк, хутчэй сам сабе, чым Ляксею.
— А што ж ты хацеў, Змітрок, — сказаў Ляксей, і ўсмешка тарганулася на яго шчаціністым худым твары,— дзялянка ж. Тут што ні кажы, як ні варажы, па-другому не будзе. Палігон. Мы спілавалі, каму трэба — пасадзіць. Пуставаць не будзе.
Міцька паглядзеў на Ляксея і па тым, як ён ненатуральна ўсміхаўся, зразумеў, што Ляксей сам у гэта не верыць, сказаў так, дзеля адчэпнага.
Спераду калоны пачуўся доўгі прарэзлівы сігнал, затым яшчэ і яшчэ, і вось ужо ўсё наўкола аглушыў доўгі, працяжны сігнал, калона рушыла з месца. Яна пакалыхвалася, расцягвалася, зноў сціскалася, як спружына, упарта караскалася з нізіны на грудок, за якім зноў спусцілася ў нізіну. Але ўжо на добра вымашчаную, падсыпаную пяском і гравіем дарогу, на якую, здавалася, можна было класці асфальт.
Міцька разумеў, што гэтай дарогай колькі гадоў ніхто ездзіць не будзе, што тут паблізу лес не будуць валіць гадоў дваццаць — трыццаць, наўкола ён дробны, малады, і дарога размыецца дажджамі, распаўзецца, як нікому не патрэбная.
Праз нейкі час закалыханы шляхам, стомлены ад убачанага Кавалёк знясілена драмаў, галава яго, нібы прывязаная тонкай шыяй да тулава, матлялася з боку на бок, часам ён уздрыгваў, нібы абуджаўся, і зноў правальваўся ў дрымоту.
А Сакадынец (яны былі ўдвух у аўтобусе), кідаючы час ад часу позірк у люстэрка і бачачы зморанага Кавалька, думаў, якой немачы гэты пастух пацёгся на дзялянку, сядзеў бы сабе дома, корпаўся ў агародзе і не меў бы ніякага клопату.
Ехалі гадзіны дзве да Ляскоў, спыніліся там, у месцы, дзе ад наезджанай дарогі адыходзіць атожылак, звычайная сцежка, па якой можна было праехаць, і адразу ж Стрынадка махнуў рукой трактарысту, які чакаў іх тут, — наперад.
Той ускочыў у трактар, ірвануў рычагі, трактар, падмінаючы гусеніцамі траву, маладняк, пайшоў наперад.
Міцька абудзіўся ад моцнага штуршка, па інерцыі ўціснуўся ўсім целам у мулкую спінку сядзення, глянуў у акно, пазнаў мясцовасць.
Пад'езд да Ляскоў. Надта грыбное і ягаднае месца; калі паглыбіцца ў лес, старыну — бярозы, асіны, елкі, грабы, арэшнік уперамешку. Сярод яго былі балаціны, на якіх у добры год як насыпана было чарніц і буякоў, далей, у балотах,— журавіны, як вераб’інае яйка велічынёй, — не было ім вынасу.
Дрэвы, нібы супраціўляючыся гэтай жорсткай жалезнай сіле, якая рухалася тут, чапляліся голлем за кабіны машын, барты, прычэпы, трактары на трайлерах. Голле ламалася, яго тапталі коламі, гусеніцамі. Здавалася, ужо нішто не зможа спыніць гэту калону, і жах апякаў Міцькава сэрца, яно сціскалася, хацелася крычаць у бяссіллі, прасіць людзей, каб злітаваліся над лесам, у рэшце рэшт над ім, Міцькам Кавальком. Але нешта перашкаджала Міцьку зрабіць гэта, ён сціскаў рукамі галаву, стагнаў, нібы гэта катавалі яго. Яму хацелася таксама выскачыць на хаду з аўтобуса, кінуцца наперарэз калоне, спыніць... Але Міцька ведаў, што гэта зрабіць не зможа, што ён нічога не зможа змяніць у тым жыцці, якім жывуць і жылі лесарубы, што яго не тое што ніхто не зразумее, а не стане нават слухаць, у лепшым выпадку адштурхнуць з дарогі, каб не замінаў. І ён стагнаў, скрыгатаў зубамі, уціскаўся ў сядзенне, пакуль калона не спынілася ў Лясках.
Ён доўга сядзеў утрапёны, пакуль Ляксей не кінуў:
— Выспаўся, прыехалі, выходзь, Змітро.
Міцька падняўся, гупнуў на траву, адышоўся ўбок. Малюнак быў такі. З трайлераў з'язджалі трактары. Іх гусеніцы трушчылі маладняк, уціскалі ў зямлю ўсё, што замінала. А вальшчыкі тым часам, пабраўшы пілы, пачалі тузаць стартэры. Лес аглушыўся трэскам. Нізка, над самай зямлёй, паплыў горкі даўкі дымок. Пах гары, мазуты, бензіну задавіў пах сунічніку, лясной прэлі, медуніц. Здавалася, лес ніколі не меў іншага паху, чым цяпер, не чуў іншых гукаў, шолаху лісця і траў, не бачыў сонечнага святла.
З крыкамі «Бойся!» вальшчыкі спускалі з пня векавыя сосны. Пасля падыходзілі да новых дрэў, згіналіся ад цяжару бензапіл, уціскалі ў кару, нібы ў пластылін, вострыя зубы ланцугоў. Пілы трашчалі мацней, зласліва, уедліва, з-пад шчыткоў, якія прыкрывалі маторы, ручаямі лілося на зямлю пілавінне. Яно, нібы снежныя крупы, усцілала вакол дрэў леташняе счарнелае лісце. І дрэвы, яшчэ не спілаваныя да капца, нібы супраціўляючыся, дрыжэлі, потым паволі пахіляліся, трашчалі і, нібы хапаючы паветра голлем, як рукамі, чапляючыся за маладняк, які абступаў іх, з шумам падалі, цяжка гупаючы на зямлю... Хруст... Гупанне... і крыкі «Бойся!».
Міцька, які амаль кожны дзень бачыў, ганяючы статак у лес, пакінутыя пасля сябе лесарубамі дзялянкі, вынішчаныя, выгаралыя, засмечаныя лаўжамі, тады не так жахаўся, як цяпер. Ён па-ранейшаму стаяў воддаль, ля дарогі, ужо глыбока каляіністай, цяпер нібы забыў на свае пакуты, як ехалі сюды, нібы перастаў што разумець наогул. Нібы перад ім круцілі недзе ў далёкім свеце знятую плёнку, якая не кранае з каторай пары сэрца, не абуджае свядомасць — ну, недзе было, а можа, і не было такога, прыдумалі людзі, і быць не можа. Усё гэта чужое, не яго, далёкае. Відаць, настолькі вялікае было патрасенне, што яно раптам выбіла Міцьку з рэальнасці. І гэты трэск бензапіл, лязгат гусеніц, стук сякер — гэта ўсё не тут, не побач.
Тут побач з Міцькам другое жыццё, другі клопат. Душа разрываецца ад пачутага.
Гаўрыленка:
— Так, так, так, Кузьміч, ты нічога не думай, не падвядзём.
Стрынадка:
— Глядзі, Хведаравіч, уся надзея на цябе, як майстра. Я сёння павінен даць у леспрамгас тэлефанаграму, што лес з новай дзялянкі пайшоў.
Гаўрыленка:
— Так, так, так, Кузьміч, едзь, можаш смела даваць. Калі хлопцы запрэгліся, дык ты іх не супыніш.
Стрынадка:
— Я гэта ведаю і бачу, але іншы раз напомніць хлопцам трэба, каб не расслабляліся. Цяпер жа ўсюды патрабуюць, каб лепш рабілі. На гэта розныя ўстаноўкі ёсць, мабыць, чуў.
Гаўрыленка:
— Чаму ж не чуў? Кожны дзень па радыё трубяць, у газетах пішуць, напрыклад, там-та і там-та брыгада ці змена працуе як у адзін кацёл, ну, словам, на вынік. Гэта і ёсць тое новае, Кузьміч?
Стрынадка:
— Але.
Гаўрыленка:
— Яно, можа, гэта і добра для гультаёў, толькі нам не падыходзіць. Мяркуй сам, Кузьміч. Адзін робіць, аж жылы лопаюцца, другі палец аб палец не ўдарыць, і ўсё ў адзін кацёл? Не, нашы хлопцы нізашто на такое не пойдуць. Ды хто ета згодзіцца ад свайго куска адарваць і некаму даць? Ды той жа Іван, якім мы не нахвалімся вышэйшаму начальству. Ён сваё зарабіў, яму яго аддай. Не, мы лепш будзем рабіць, як рабілі. А то напляцеш кашоў, не разбярэшся. Чуў яшчэ, моду займелі, адзін праштрафіцца, а адказнасць нясуць усе. За што, спрашваецца, Кузьміч!
Стрынадка:
— Ну, Хведаравіч, калі казаць, што нехта будзе адрываць ад свайго кавалка, дык гэта не так. Тут улічваецца, які зрабіў уклад у агульнае. Колькі зарабіў, столькі і атрымлівай. Але ж ужо адказнасць за работу калектыўная, гэта лічыцца, што калектыў выхоўвае. Але я табе скажу, у гэтай справе яшчэ не ўсё ясна. Можа, адпадзе яно, не пакажа сябе. Я з табой згодзен, спяшацца не трэба. Але, калі нам навяжуць адтуль (падняў угору палец) сваю волю, дык не адкаснешся, змірышся. Таму пакуль і я думаю, што не трэба хлопцам забіваць галаву рознымі думкамі, не трэба іх бударажыць. І нават калі змусяць нешта мяняць, дык мы ў лесе. Ці бачыў ты, каб хто з вялікага начальства наведваў дзялянкі? Не бачыў. Прыедзе, знойдзем дзе і як прывеціць, што сказаць. Тут галоўнае, як я заўсёды кажу, — план. Ёсць план — усё ёсць.
Гаўрыленка:
— Слухаю я цябе, Кузьміч, і радуюся, што ты ў нас кіруеш, а не хто іншы. Падабаецца мне, скажу шчыра, што ты думаеш, каб лепш рабочаму чалавеку было. А гэта, ведаеш, многае значыць. Скажам, ты дай мне добра зарабіць, добра жыць, хіба я цябе падвяду? Ніколі. Галоўнае, каб між намі паразуменне было. А хлопцам і сапраўды няма чаго галаву дурыць рознай непатрэбшчынай. Вось толькі прыехалі і адразу, як пішуць у газетах, уключыліся ў вялікую бітву.
Стрынадка:
— Ну?
Гаўрыленка:
— А што ты думаеш, Кузьміч? Доўга ўмеючы. Думаеш, пагрузчыкі яшчэ не прыйшлі, дык будзем сядзець склаўшы рукі? Не, Кузьміч, як кажуць, не першы год замужам. Вучаныя. Сёе-тое кумекаем. Раней, калі не было пагрузчыкаў, як грузілі? Было, рукамі каталі бёрны на прычэпы. Ну, тады хлыстамі не вазілі. Потым, як на хлысты перайшлі, як МАЗы ў нас з’явіліся, з чаго пачалі? З эстакад. Натралюеш лесу да эстакады, падгоніш упрытык машыну, насупраць паставіш трактар, спусціш панцыр, тросам падчэпіш ладнае бярэмя, круці лябёдку. Два-тры ахапкі — МАЗ. Пагрузчык што, цыркае па два-тры хлысты, адно час марнуеш. Але ж лічыцца, што пагрузчыкам дзешавей, прагрэсіўней. Дзешавей-то дзешавей, толькі марудна. Час губляем. Ды і каму дзешавей? Нам менш. Мы і ўхітраемся пісаць на пагрузчык, а грузім з эстакад. Але пікні каму, адразу норму завысяць.
Стрынадка:
— Ну, Хведаравіч, мне гэта няважна, як вы грузіце і чым. Ты мне хоць па хлысту грузі ўсе васемнаццаць кубоў, хоць трактарам, хоць пагрузчыкам, калі справа ідзёць, я гэта не бачыў. Мне трэба, каб гэты хлыст не гніў на дзялянцы, а ў той жа дзень, як спілуюць, быў на ніжнім складзе, каб яго там апрыходавалі. І твая справа, што тут робіцца. Вынік канчатковы мне патрэбен, з-за яго з мяне могуць скуру садраць. Ну, а калі мне дадуць прачуханца, дык і табе не здабраваць, пакуль не зразумееш, што ад цябе патрэбна.
Гаўрыленка:
— Гэта можаш, Кузьміч, мне не гаварыць, ведаю. Таму і кажу, не хвалюйся.
Усё гэта, незнарок пачутае Міцькам, цяпер круцілася ў яго галаве. Многае яму было незразумела, і здавалася, што між начальнікам лесаўчастка і майстрам вялася нейкая гульня, але яны ведалі якая, і скончылася яна поўнай згодай. І яшчэ незразумела, ці мае гэта якія адносіны да яго, Міцькі Кавалька. Яму ж таксама працаваць тут, з гэтымі людзьмі, і, відаць, падпарадкоўвацца ўсяму таму, чаму падпарадкоўваюцца яны.
Як і абяцаў Гаўрыленка Стрынадку, надвечар нагрузілі спачатку адну, затым другую і трэцюю машыны. Міцька бачыў, што першы МАЗ вёў Васіль Чубацюк. Машына, натужна равучы, кідалася з боку ў бок, віхляў яе доўгі прычэп між пнёў, месцамі наогул рэбры пратэктараў грызлі паваленыя дрэвы, пакідаючы на слізкай асінавай кары пісягі, і Чубацюк нібы не сядзеў за рулём, а стаяў у кабіне, нахіліўшыся да ветравога шкла, на руль, яму як не выкручвала рукі.
Па ўсім было відаць, што весці машыну ад эстакады да дарогі няпроста, бо пад’езда яшчэ няма, тут трэба шафёру быць пільным.
Міцька ніколі не думаў, што шафёру можа быць так цяжка. На лесаўчастку заўжды лічылася, што вадзіцелі — гэта ўжо людзі на парадак вышэй, чым проста лесарубы, трактарысты, вальшчыкі, чыкіроўшчыкі, бо і рабілі яны лягчэй, і лепш апраналіся. І павага да іх большая.
Урэшце Чубацюк выехаў з дзялянкі на дарогу, спыніў машыну. Не выключаючы рухавік, падышоў да Стрынадкі і Гаўрыленкі:
— Не заснеш за баранкай? — гледзячы яму ў вочы, нібы жартуючы, сказаў Стрынадка. — Да месца піліць гадзіны дзве, пакуль разгрузішся, ноч на дварэ. А назад?
— Хазяін, — сказаў Чубацюк, — глядзі, каб ты сам не заснуў за рулём, як будзеш ехаць у Сасноўку. Я не засну. І што за пытанне? Нібы ты мяне наняў на цябе рабіць?..
Міцька бачыў, як Гаўрыленка пры гэтых словах ледзь не ўрос у зямлю, сцяўся, залыпаў вачамі, ледзь не прастагнаў:
— Ды як ты з кіраўніком гаворыш? Адумайся, Васіль!
Васіль глянуў на Гаўрыленку, потым на Стрынадку, цвыркнуў слінай пад ногі:
— Ну, Хведаравіч, можа, для цябе Стрынадка нешта і значыць як кіраўнік. А мне ён — чалавек, які недзе нашкодзіў, а цяпер вызгаляецца. Якое пытанне, такі даю адказ... — І, звяртаючыся ўжо да разгубленага Стрынадкі:— Ты старых можаш купіць. Яны свой рубель о як у руках трымаюць, за яго пойдуць куды хочаш, але, павер, да мяжы, калі ж за ёй рызыка — не. Але спадарства кінь. У справе ніхто з нас, маладзейшых, цябе не бачыў. Мы іх дзеці, яны нам сваё тыркалі: грошы, грошы, а аказваецца, ёсць іншы свет, іншыя паняцці, дзе гэтым нічога не вымяраецца. Не дзеля цябе робім, Кузьміч, маніпуляцыі свае кінь. Незразумела, дапаможам зразумець. А за мяне не бойся, там, на ніжнім складзе, пераначую. Не першы раз. Ды ці толькі мне. Вы ж — насарогі, вас не прабіць... Ды што казаць. А ты, дзядзька, як прыедзеш у пасёлак, скажы маёй Фені, што магу заначаваць у горадзе. Не забудзь, трывожыцца будзе.
Васіль павярнуўся, заспяшаўся да машыны, і калі крануўся, Гаўрыленка, ходзячы вакол Стрынадкі, зазіраючы таму ў твар, сказаў:
— Во, смаркач! Узамніў сябе, уперад бацькі лезе ў пекла. Слова яму не скажы! Бач, ён бы кіраваў! Ды бачылі мы такіх ранніх ды бясплодных. Яго ж, Кузьміч, сцерці ў парашок, раз нам плюнуць!
— Не чапай, Хведаравіч, менш паху будзе, — сказаў Стрынадка, думаючы пра нешта сваё. — Яны цяпер паймелі моду ісці ў наступ, усё ім здаецца не тое, усё ім не так.
Васіль Чубацюк яшчэ раніцою, выязджаючы на Убалацце, ведаў, што сёння дадому начаваць не прыедзе. Жонцы, Фені, ён не сказаў пра гэта, нагадаў толькі, што пераязджаюць з дзялянкі на дзялянку, і калі трэба будзе, то ён, вядома ж, затрымаецца.
— Сам глядзі, — сказала жонка, — няволіць цябе ніхто не зможа. Як трэба, так і трэба.
І цяпер, пад'язджаючы вечарам да ніжняга склада, адчуваючы стомленасць, Васіль разумеў, што не зможа весці машыну ноччу ў Сасноўку. Ён то можа ехаць, але мала што бывае ў дарозе. Лепш, канечне, адпачыць у Панкратаўны.
Ніна Панкратаўна Акулік, вартаўніца ніжняга склада, некалі вясковая жанчына, цяпер гараджанка, добра ведала сасноўскіх шафёраў. Яны паважалі яе, яна паважала іх. Наогул цёпла да іх ставілася. Можа, таму, што былі яны з яе краёў. Яе ж вёска Падрэчча ўсяго ў нейкіх трыццаці вярстах ад Сасноўкі. Падрэчча яна пакінула гадоў пятнаццаць таму і шкадавала і не шкадавала пра гэта.
Ніна Панкратаўна гарнулася да тых сасноўцаў, каго ведала не адзін год, з пачатку сваёй работы тут, а таксама да маладых, хто пачаў працаваць значна пазней, ужо адслужыўшы армію ці вярнуўшыся з горада ў пасёлак, дзе праблем з жыллём не было.
Часта здаралася, разгрузіўшы лесавозы позна вечарам, паставіўшы іх на пляцоўку далей ад берага, каб не заміналі іншым, сасноўскія шафёры кіраваліся да Ніны Панкратаўны ў невялікую драўляную хатку, якая стаяла на беразе Бярэзіны, крыху воддаль ад эстакад і вузкакалейкі.
Хатка з двума вузкімі акенцамі, што ўглядаліся ў шырокую і ціхую ў гэтым месцы раку, масцілася сярод штабялёў, з нечае ласкі была абнесена калючым іржавым дротам.
Там, калі дзяжурыла Панкратаўна, шафёра заўсёды чакаў гарачы чайнік на пліце, чыстая, аж боязна лажыцца пасля кабіны, пасцель.
Чалавеку, які дзень пасядзіць за рулём цяжкой машыны, гул матора, як бы ты ні любіў дарогу і сваю працу, надакучае, стамляе, іншы раз так, што хочацца ўсё кінуць. Але адпачынак здымае стому, налівае цела бадзёрасцю, асабліва калі ён бесклапотны.
Ніна Панкратаўна таксама рабіла ўчотчыцай на ўчастку, куды прывозілі лес сасноўцы. Яна мела абавязак запісваць хто колькі прывёз кубоў, якой пароды была драўніна, перш чым хлысты раскрыжоўвалі.
Сасноўцаў яна не толькі паважала, але ставілася да іх з той жаночай павагай, з якой можа ставіцца жанчына да людзей, што сваім мазалём зарабляюць свой хлеб.
Ніне Панкратаўне таксама падабалася, што сасноўцы працуюць жадліва, быццам навыперадкі, як некалі пасля вайны сама працавала ў калгасе: усё хутчэй, хутчэй, ці не да бяспамяці. Розніца толькі ў тым, што тады ў калгасе, як бы ты ні рабіў, нічога не зарабляў, адно палачку ў брыгадзірскі сшытак, як тады казалі, колік. Цяпер жа іншае, усе пры грашах.
Яна бачыла, што гэтыя людзі глядзяць тэхніку, як добры гаспадар карову. Крый божа каму з сасноўцаў на разгрузцы кранам памнуць кабіну ці сарвуць крыло, гвалту не абрацца. Таму кранаўшчыкі іх пабойваліся і не любілі. Той-сёй нават адмаўляўся ноччу разгружаць машыны сасноўцаў, прымушаў чакаць светлае гадзіны.
Мужчыны, прыйшоўшы да Панкратаўны, адчувалі сябе як дома. Яны адразу кіраваліся да пліты, бралі чайнік, выкладвалі на стол пры акенцы няхітры харч, які везлі з дому, запрашалі Панкратаўну. Запрашалі шчыра, не для прыліку, маўляў, мая справа запрасіць, твая — падзякаваць ды адмовіцца. Крыўдзіліся, калі Ніна Панкратаўна адмаўлялася, казала, што ўжо вячэрала. Тады шафёры пыталі, ці не грэбуе, і ёй, хочаш не хочаш, даводзілася прытыкацца да стала, пакаштаваць хоць чаго.
Так было, калі дзяжурыла Панкратаўна. Калі ж на пост, як сам казаў, заступаў Карней Карнеевіч, тады да хаткі няма чаго ісці, не пусціць пераначаваць, каратай ноч у кабіне на мулкім сядзенні або вяртайся ў Сасноўку, калі сілы хопіць.
Карней Карнеевіч з «вадзіламі», як ён называў наогул вадзіцеляў, паводзіў сябе строга. Ён усяляк падкрэсліваў, што між імі вялікая розніца: яны — рабсіла, ён — кіраўнік, адзіны тут гаспадар на змене, а астатнія — збоку прыпёку.
Прыходзячы на змену, Карней Карнеевіч мацаваў на слупе ля пляцоўкі, на якой самавольна ставілі машыны сасноўцы, знак, які забараняў стаянку, хаця гэты знак потым прыходзілася шукаць дзе на сметніку ці сярод хлыстоў. Гэта злавала Карнея Карнеевіча, былога сасноўскага ўчастковага міліцыянера, затым работніка дзяржаўтаінспекцыі, цяпер учотчыка ніжняга склада. Яму не было справы да таго, што трэба адпачыць чалавеку, ці вячэраў ён, мае ў чым патрэбу ці не. Іншы раз здавалася, што Карнея Карнеевіча аднойчы завялі на ўсё жыццё, як заводзяць дзіцячую ляльку, на адны словы: «Не паложана, забараняю...»
Васіль Чубацюк не раз казаў Карнею Карнеевічу:
— Калі ты такі разумны, дзядзька, дык чаму шкандыбаеш са сшытачкам у кішэні, а не саступіш месца якой жанчыне?
Карней Карнеевіч хмурыўся, яго густыя чорныя бровы сходзіліся на пераноссі, твар наліваўся чырванню, ніжняя губа пачынала дрыжаць, як адсякаў:
— Зялёны ты мяне яшчэ вучыць жыццю, ясна! Калі я сюды пастаўлены, дык не табой, а людзьмі табе не роўня. Іш, моду займелі, усюды сунуць нос, глядзі, каб не прышчамілі. Ведаю твае шалы на дарогах. Глядзі, сколешся, не забывайся, што я грамадскі аўтаінспектар.
Ён коўзаў руку ў нагрудную кішэню фрэнча, вынімаў адтуль загорнутае ў цэлафан пасведчанне і тыцкаў ім пад нос Васілю.
— Бачу, важная персона, няйнакш, — адступаўся Васіль, — толькі не пужай мяне гэтым, ты яшчэ схапі мяне за руку, калі правіла парушу, тады ты — закон. А так — пудзіла агароднае...
— Чакай, я табе пакажу пудзіла, — казаў праз зубы Карнеевіч і хаваў пасведчанне.
З аўтаінспекцыяй, вядома, ніхто не хацеў мець справу. Яно, калі захацець, дык, як у анекдоце, можна прычапіцца і да тэлеграфнага слупа. Тут жа тэхніка як ні глядзіш яе, усяго не прадбачыш: то на хлыстах, якія вязеш, сукі абсечаны не так, як трэба, то машына выпацканая ў гразь пасля лесу, то яшчэ якая халера, словам, кожны стараўся трымацца далей ад Карнея Карнеевіча.
Панкратаўна, заўсёды спакойная, ціхмяная, з мяккімі рысамі твару, абрысы якога выдавалі, што некалі яна была пекнай жанчынай, іншы раз пярэчыла Карнею Карнеевічу. Аднойчы заспетыя ноччу сасноўскія шафёры Трафім Лук'янаў, Ігнат Печань і Васіль Чубацюк начавалі ў хатцы. А раніцою чамусьці раней тэрміну на змену прыйшоў Карней Карнеевіч. Убачыўшы мужчын, якія спалі ўпокат на падлозе, пачаў крычаць.
— Чаго вы будзіце хлопцаў? — сказала Панкратаўна.— Дзе ім было дзецца? Стаміліся ж...
Васіль Чубацюк, калі да яго падышоў Карней Карнеевіч і пачаў шморгаць за рог коўдры, спрасоння слаба адмахнуўся ад яго, як ад назолы. Тады Карней Карнеевіч наогул здзёр з яго коўдру і кінуў у кут. Дзе і падзеўся сон! Васіль падхапіўся, схапіў Карнея Карнеевіча за каўнер, выштурхнуў за дзверы.
Пасля гэтага ніхто ўжо не спаў, Карней Карнеевіч ускочыў у хатку, зароў:
— Вон!..
— Суніміцеся, Карнеевіч, — слаба папрасіла Панкратаўна,— вы ж не сабак выганяеце...
Мужчыны таксама такога не сцярпелі.
— Нехарошы ты чалавек, Карнеевіч, — сказаў Трафім, мужчына прыкладна Карнеевічавага ўзросту, заўсёды спакойны, разважлівы.—Лезеш да людзей сляпіцаю, нібы хто табе дарогу перайшоў ці не аддае доўг. Гэта ты на былой пасадзе мог намі круціць, як хацеў, дзе трэба і дзе не трэба дзіркі ў талонах прабіваў, калі не тыцнеш табе ў лапу рубель-другі. Няўжо не разумееш, што ўсё гэта мінулася, што ты такі ж, як і мы?
Пачуўшы такое, Карнеевіч збялеў, быццам яму пэцнулі па твары квачом, памочаным у меле. Ён аж затросся, падскочыў да Трафіма і, гледзячы паўз яго ў акно, завішчэў:
— Вось яно што!.. Ты чаго напрасліну вярзеш, а?.. За паклёп я цябе ў суд павалаку!.. Ты мне даваў?
— Не павалачэш, — спакойна сказаў Трафім,—даваў, ты хіба забыўся? І не адзін раз. Памятаеш, адзін раз, калі хуткасць перавысіў, бо як у каршэнь таўхалі: давай, давай, давай... Другі раз...
Карнеевіч не даў яму дагаварыць:
— Паклёпнік! Дакажы! Хто бачыў? Не браў я ў цябе, ды наогул ні ў кога не браў!
—Браў, браў, дзядзька! —умяшаўся Васіль. — Аднойчы, памятаеш, хацеў на маім горы рукі нагрэць?.. Ну прыпомні, калі я перакуліўся ў Баравіцы? Ты тады яшчэ страшыў мяне, што мне за разбітую машыну з турмы не вылезці... Вось я не даў. На цяперашні розум я б табе даў! Ладна, справа мінулая, і ты вінаваты, і тыя, хто даваў, таксама. Але ж ты сябе так паставіў, што хачу, тое раблю, няма на мяне ўправы. Бач, падпанак, аброк збіраў...
— Ну, вы ў мяне яшчэ папомніце! — Карнеевіч пагразіў кулаком і вышмыгнуў з хаткі.
Панкратаўна, моўчкі слухаючы гэта, азвалася:
— Дарэмна вы так, хлопцы. Яй-бо, адпомсціць. Ну, пакрычаў бы, сышла б пара, на тым і скончылася б. Цяпер і мне жыткі ад яго не будзе.
— Ды махні, Панкратаўна, на ўсё рукой, — паспрабаваў супакоіць яе Васіль. — Хай паспрабуе цябе зачапіць, начальству паскардзімся.
— Баронь бог! — замахала яна рукамі. — Скажуць, што я пляткарка, наогул са свету зжыве. Я ж неяк на сходзе сказала, што трэба нейкі домік зляпіць спецыяльна для адпачынку шафёрам, дык мне рот заткнулі, маўляў, без цябе ведаем, што трэба, што не трэба. Ніжні склад тут, а не дом адпачынку, і калі кожны пачне назаляць, то парадку не будзе.
— Ну, калі так, — Васіль пачухаў патыліцу, — трэба нешта думаць... Чакай, табе, цётка, пенсію нейкую даюць?
— Нейкую. Пражыць можна.
— Дык звальняйся адсюль, думаю, за свой век нарабілася, адпачні.
— Але, Васілёк, лёгка сказаць звальняйся, — заківала галавой Панкратаўна, — сам мяркуй, ці лёгка аднаму сядзець у чатырох сценах дзень пры дні? Каб жа я ў сваёй вёсцы жыла, дык занятак знайшла б. А тут я і такім месцам даражу, хто мяне куды возьме?.. Тут я з людзьмі. Прыйду на змену, таго сустрэну, гэтага, вас прывечу, і радасна мне, і добра, здаецца, больш нічога не трэба. Я ж прывыкла, во, едзе хто, стаю на беразе і здалёк пазнаю, чыя машына, хоць яны ў вас аднолькавыя, як блізняты.
Сасноўцы ведалі, што ў горадзе Панкратаўна жыве адна. Але ў яе асабістае жыццё ніхто не ўнікаў: ці былі ў яе дзеці, муж, сям’я? Навошта лезці ў душу чалавеку, калі ён сам гэтага не хоча, пра гэта гаворкі не заводзіць? Але тое, што яна нямала перажыла, можна было пазнаць па твары, знешне спакойным і баязліва-трывожным, калі чынілася несправядлівасць ці абраза над кім у яе прысутнасці. Калі пры ёй сварыліся, Панкратаўна старалася адысці далей, не ўмешвалася.
— Ну, калі так, дык трэба цябе адсюль забраць наогул,— сказаў Васіль. — Што ты тут пяклуешся, прыніжаешся?
— Аксціся, Васілёк, куды ты мяне забярэш? У велькі свет?
— А хоць бы і ў свет! Да нас ў Сасноўку. А што? Хутка мая Феня ў дэкрэт ідзе. Так? Так...
Васілёва жонка Феня кухарыла на дзялянцы, пра гэта Панкратаўна чула. Чула, што з-за яе, адслужыўшы армію, Васіль застаўся ў пасёлку, з-за яе біўся з хлопцамі на танцах і нават аднойчы ледзь не скруціў галаву, перакуліўшыся з машынай. Сасноўскія шафёры іншы раз, адпачываючы ў хатцы, казалі, што Феня накінула на Васіля аброць, так зацугляла, што яго як падмянілі, а Фені той — кнапулька, на адной Васілёвай руцэ спаць можа.
— Дык ты хочаш, каб я пайшла на яе месца, каб варыла ў лесе? —спыталася Панкратаўна.
— Чаму не?
— Айт! — адмахнулася яна. — Знойдзецца на гэта якая пасялковая жанчына.
— Не дужа знойдзецца. Ты, цётка, не ведаеш нашых жанчын. Яны табе рабіць у лес не пойдуць. Яны хаты пільнуюцца. А што? Сама мяркуй. Мужык дзень, з раніцы да вечара, на дзялянцы, а то і тыднямі ў камандзіроўцы дзе. Яму жончыны капейкі, што яна заробіць, радасці не даюць. Яму трэба, каб дома парадак быў, каб дзеці былі дагледжаны. А ў каторага іх як насыпана, садзіка няма ў нас. Распанелі нашы жанчыны. Гэта раней было, жанчыны рабілі нараўне з мужчынамі ў лесе. І валілі яго, і сучча абсякалі, і бёрны на прычэпы каталі. Яно, зразумела, бедна жылі тады, будаваліся, трэба ж было неяк круціцца. А цяпер, гадоў дзесяць, як пабагацелі, няма патрэбы, каб жанчына ў лесе пеклавалася. Так што дарогу, цётка, ты нікому не пяройдзеш. І ездзіць табе з горада не трэба будзе, у нас ёсць інтэрнат, калі хочаш. Калі не, у мяне жыць будзеш. Хата вялікая, хоць у футбол гуляй. Ну, вядома, лета парабіла б, зімой у горадзе сядзела б, у сваёй кватэры. У нас жа — курорт.
І хаця Панкратаўна нічога наконт гэтага пэўнага не сказала, Васіль палічыў, што яна згодна. А яна пасля таго пачала баяцца, што ён і сапраўды некалі прыедзе сюды, уварвецца ў хатку, гэты ўзвей-вецер, і забярэ ў Сасноўку, дзе яна, акрамя шафёра, нікога не ведае. Баялася, нібы цяпер яе лёс залежыў толькі ад Васіля. Ёй хацелася, каб ён забыў іх гаворку, цешыла сябе надзеяй, што Карнеевіч паступова перастане да яе чапіцца, забудзе ўсё. А можа, нават ён хутка звольніцца, казаў жа неяк, што вызваляецца пасада ў выцвярэзніку, нібы таварышы абяцалі зноў уладкаваць у міліцыю.
Але Карнеевіч не на жарт на яе ўз’еўся, да ўсяго прыдзіраўся, рабіць тут далей стала немагчыма.
Правёўшы поглядам першую машыну, якая пайшла з хлыстамі на ніжні склад, Міцька пацёгся да парэма. Ішоў ён цяжка, нібы яму ўзвалілі на плечы неймаверны груз, з якім не пабяжыш, які згінае цябе, стараецца наваліць.
Ён яшчэ не ўсвядоміў, адкуль і чаму такая цяжкасць на душы, не ведаў, ад каго чакаць дапамогі.
Парэм стаяў на той бок дарогі, на невялікай палянцы сярод арэшніку, бліжэй да лугу. Дарога, па якой сюды прыехалі, з гэтага боку, дзе стаяў парэм, была парослая абапал крапівой і старым маліннікам. Яна падзяляла лес на дзве часткі. З правага боку, дзе цяпер распачалі дзялянку, быў стары, перастаялы лес, парослы густа маладняком. Стары лес, на добры лад, даўно трэба было паваліць, каб захаваць маладняк. З левага боку, дзе цяпер кусціўся арэшнік, была нізіна, лес тут спілавалі гадоў дваццаць назад, знішчылі маладняк. Драўніну вывезлі, але дзялянку не падчысцілі, пакінулі лаўжы, пні не выкарчавалі, пасадку не зрабілі. Лес не знайшоў сілы, каб аднавіцца, лаўжы пагнілі, пні струхнелі, усё спачатку зарасло маліннікам, крапівой, потым тут на грудках закусціўся арэшнік, які таксама да гэтага часу састарэў. Відаць, лесу сапраўднаму тут ніколі не адрадзіцца, у каго дойдуць рукі, каб высекчы арэшнік, хто цяпер будзе рабіць тут пасадку, калі лясніцтва не паспявае за лесарубамі і па некалькі гадоў не садзіць маладняк на былых дзялянках? Валяць жа цяпер вунь якой сілай, якой тэхнікай, а садзяць некалькі леснікоў, у якіх адзін трактар, ды і той спісаны. Ён не столькі цягае плуг, каб нарабіць баразёнак, у якія можна садзіць расаду сасны ці елкі, колькі прастойвае. Ды цяпер і карчы ніхто не рве аманалам. Гэта раней ірвалі, збіралі карчы, везлі на смалакурню, засыпалі яміны, садзілі лес на чыстым. Адышло, можа, няма ад гэтага выгады.
Летась Міцька бачыў ля Чорнага бору, з якога раней не было вынасу баравікоў, як на вялізнай, бы аэрадром, дзялянцы школьнікі мечыкамі дзяўблі зямлю, усаджвалі ў лункі маленькія, па пальчыку, сасонкі. Здавалася, зялёны дыванчык пакрывае шэрую зямлю. Але за лета так і не пакрыў поўнасцю, не хапіла ў дзяцей сілы. І сёлета бачыў, баразёначкі пачарнелі, распоўзся пясок ад снегу і дажджу, сасонкі не прыжыліся, пасохлі. Мабыць, так ёй і зарастаць травой, гэтай дзялянцы.
Тут, на лесапавале, столькі розных машын, што яны ўмэнт могуць спляжыць невядома колькі лесу.
Думкі думкамі, але ж ёсць у Міцькі цяпер абавязак, ён мае афіцыйнае дачыненне да ўсяго, што робіцца на дзялянцы, яму загадана ўпарадчыць «увераную гаспадарку», запомніць, дзе што ляжыць, як захоўваецца.
Так даводзіў яму Стрынадка яшчэ на старой дзялянцы, і Міцька зразумеў, што нясе вялікую адказнасць, можа быць, не меншую, чым за статак, як быў пастухом. Там жа што можа быць? Ну адаб’ецца ад статка карова, заначуе ў лесе, дык назаўтра па ўчарашніх слядах пагоніш статак, сама выйдзе да яго, знойдзецца, не было выпадку, каб загінула, калі не лічыць яго Рагулю. Дык жа то было пасля вайны, яна ўшчаміла нагу ў корч, як у пастку, а так бы... А тут жа матэрыяльныя каштоўнасці, усё дзяржаўнае, калі што, як зразумеў Міцька, ніхто з ім цыркацца не будзе.
Ён мусіў сёння застацца начаваць у лесе, хоць і не рыхтаваўся да гэтага. Лесу ён не баяўся і ноччу. Бывала, не раз начаваў пад якой елкай або ў капе і ніякага страху не адчуваў. А тут, у парэме, лацвей начаваць: хай дождж ідзе, хай холадна на дварэ — сцены ёсць і страха над галавой. Ды і хто сюды пойдзе? А калі і пойдзе, толькі гэтай дарогай, абавязкова ля парэма, бо далей рэчка, навокал балоты, гэта ўжо трэба вельмі добра ведаць лес, як ведае яго Міцька, каб падступіцца да дзялянкі якім іншым шляхам.
Разважаючы так, Міцька прыняўся аглядаць сваю гаспадарку.
Змітро Кавалёк, Міцька, як яго звалі ў пасёлку, заступаў на дзяжурства звечара. Днём ён адпачываў дома, корпаўся на двары, работа заўсёды знаходзілася: то плот падладзіць, то грады папалоць, то яшчэ што, і калі не было клопату па гаспадарцы і ён не мог знайсці сабе хоць які занятак, пачынаў думаць пра лес, тады сэрца агортвала неўладкаванасць і няўпэўненасць. Ён не прывык летам днём сядзець склаўшы рукі, яму трэба было пра нешта клапаціцца. Лічы, усё свядомае жыццё летам хадзіў за статкам, ні табе выхадных, ні прахадных, як кажуць.
Цяпер летнім днём тут, у Сасноўцы, яму паступова нібы адкрывалася другое, невядомае людское жыццё. Вуліцы гулі ад дзіцячых галасоў, чулася часам сварка жанчын, трэск матацыклаў, на якіх па вуліцы гойсалі падлеткі, заганяючы пад платы сабак і курэй, стукі тапароў ля якога падворка, музыка з магнітафонаў.
І ён паступова нібы прывыкаў да гэтага жыцця пасёлка, яго гукаў, усё, што ён бачыў, радавала, цешыла і замілоўвала, але разам з тым ён не вельмі шкадаваў, што столькі гадоў быў як аддалены ад усяго гэтага, і як бы добра пра ўсё ні думаў, лес вабіў па-ранейшаму.
Ужо ў другой палове дня, бліжэй к вечару, ён пачынаў трывожыцца, не знаходзіў сабе месца. Раней, ганяючы статак, ён ніколі не браў з сабой у лес вады. У лесе былі крынічкі, ручаіны, з якіх заўсёды натоліш смагу. Цяпер жа, як пачалі лесапавал у Лясках, вада ў рачулцы заплыла бензінавымі тлустымі плямамі, яе нельга было піць. Міцька ўжо колькі дзён мусіў браць ваду з калодзежа, які быў ля Іванавага двара, але ніяк не мог уцяміць, чаму яна раптам стала патыхаць тванню, калодзеж з кожным днём мялеў, і сёння чарэпнуў вядром, выцягнуў рыжы пясок і не больш як карэц вады. Дні стаялі парныя, і ён, яшчэ нічога не разумеючы, падумаў, што вада высыхае, бо дужа горача. Вады ён так і не набраў, прыхапіў зрэбную торбачку, паклаўшы ў яе шматок сала, хлеб, гуркі, заспяшаўся на лесаўчастак.
У такі час мала каго сустрэнеш, адно слесараў ды канторшчыкаў, на якіх Міцька не зважаў, яны на яго таксама. Ён садзіўся на лавачку ля варот машыннага двара, чакаў, пакуль з’явіцца Ляксей Сакадынец.
Ляксей звычайна выязджаў на дзялянку а шостай гадзіне, калі яшчэ, здавалася, вечар і не гарнуўся, высока стаяла сонца над борам, які з захаду браў пасёлак у паўкруг.
Але ў такі час Міцька ўжо адчуваў вечар: пыл, як праедзе па двары машына, асядаў хутка, доўжыліся цені ад ліп, што раслі вакол канторы, у зеляніну бору ўпляталіся тонкія жаўтаватыя стужкі, ды і неба спакваля там, на захадзе, бралася лёгкай чырванню.
Хоць, здаецца, летні дзень бясконцы, але спяшацца трэба.
Міцька, дачакаўшыся Ляксея, сказаў:
— Ты, Ляксей, пра мяне не рупся. Едзь сабе адзін, а я напрасткі, праз лес пайду. Ат, прывык во хадзіць, мне так зручней. Толькі, калі прыпазнюся, скажы, каб хлопцы пілы паставілі ля парэма, я мігам.
— Дзівак ты, Змітро, — казаў Ляксей, — за свой век не нахадзіўся... Скажу ўжо, тэпай, тэпай...
І Міцька спяшаўся на дзялянку вядомымі яму сцежкамі, праз лес, балаціны, рачулкі. Бывала, апераджаў Ляксея, які ехаў дарогаю, даваў нават круг кіламетраў у пятнаццаць, а Міцька напрасткі, вёрст пяць.
Тады мужчыны смяяліся:
— Адна чалавечая сіла абагнала паўсотні конскіх. Лёша яшчэ едзе недзе, а гэты ўжо тут.
Міцька прымаў пілы, тапары, каскі, усё зносіў у парэм, потым ішоў глядзець, дзе хто пакінуў трактар. Звычайна трактары пакідалі там, дзе рабілі, па ўсёй дзялянцы, каб назаўтра, не марнуючы час, чалавек мог адразу працягваць рабіць, дзе рабіў учора.
Ходзячы па дзялянцы, Міцька прыкмячаў, што то ў адным, то ў другім месцы, далей ад каляін і эстакад, ляжаць скіданыя ў штабялі метроўкі бярэзніку, грабу, дубовыя слупкі, былі яны нібы прыхаваныя: то голлем прыкіданы, то ў кустах.
Пра гэта яму ніхто нічога не казаў, ні самі лесарубы, ні Гаўрыленка, і Міцька разумеў, што ўсе гэта ведаюць, бачаць. Хаця б той Гаўрыленка. Ён жа за дзень дзялянку і так і сяк сходзіць, начальнік жа, а маўчыць. Значыць, меркаваў Міцька, ёсць дазвол. Ды і праз дзеньдва ўсё гэта знікала, вывозілі днём, а без дазволу Гаўрыленкі гэта не зробіш. Ноччу ж ніхто не прыязджаў, а калі б і прыехаў, то Кавалёк павінен быў прагледзець паперкі: што выпісана, калі ласка, бяры, не — паварочвай, гані назад.
Здаралася, што Міцька пазніўся, прыходзіў на дзялянку, калі Ляксей ужо забраў лесарубаў. Тады Міцька глядзеў інструмент, які лесарубы пакідалі ля парэма, зносіў яго куды трэба, заўсёды ўсё было на месцы.
Неяк Міцька прыкмеціў, што бліжэй да рэчкі, да бабрынай плаціны, на невялікім астраўку — вакол яго вада па калена — у траве ляжаць спілаваныя, абсечаныя ладныя дубкі, акурат на ніжнія вянцы зруба. Крыху воддаль якраз рабіў Іван Сідорын і яго памочнікі — вальшчык Валодзя Згібень і Юрка Шыкун. Дубкі ляжалі некалькі дзён, Міцька думаў, што вось звалілі іх хлопцы, пакінулі на астраўку ды і забыліся. Міцька падышоў да Івана, які, заглушыўшы трактар, корпаўся ў маторы, сказаў:
— Ці ета, Іван, вы будзеце браць тыя дубкі, ці гнісці ім там?
— Якія? — выпрастаўся Іван і ўставіўся на Міцьку.
— Ды вунь тыя, на астраўку.
— А... — нібы абудзіўся Іван, — а што? Хай ляжаць, можа, хто сабе спілаваў, ды нявыкрутка з машынай, каб забраць. Што табе ці мне да гэтага? Не ля эстакады ж.
І чамусьці зарагатаў, без прычыны, неяк прымусова, доўга тручы брудным кулаком правае вока.
— Паўлавіч, я так думаю, — сказаў Міцька, калі той супакоіўся, — трэба ж майстру сказаць. Дубкі добрыя. Калі пакінуць іх гнісці, то навошта было зразаць? Хай бы раслі. Каму заміналі?
— Кажу табе, мусіць, некаму патрэбны. Можа, хто выпісаў лясніцкі, а можа, наш. А ты ідзі, ляпні майстру. Калі хто выпісаў, атрымаецца, нажывеш сабе ворага сваімі падазрэннямі, падумай, што пра цябе скажуць. Калі хто так зрэзаў, дык, не бойся, без мяне забіраць не будзе, я ўбачу. Самі разбярэмся. Што ж, па-твойму, чалавека за нейкія дубкі за краты кінуць? А калі ў яго дзеці, калі ён будуецца і няма за што выпісаць?.. Тут, Мітрый, секчы з пляча не трэба, тут справа тонкая. А ты ўжо адразу ў капыл. А не забярэ, будзем канчаць дзялянку, зацягну на эстакаду...
— Як хочаш, — згадзіўся Міцька, разважаючы, што без Гаўрыленкі днём іх ніхто не забярэ, а ноччу ўжо, калі што, дык Міцька не дасць. Ды іх яшчэ трэба вытраляваць адтуль, перш чым пагрузіць.
Нешта, ідучы да парэма, Іван сёння дужа добры быў. Хто яго ведае, разважаў Кавалёк, можа, ён заўсёды так да мяне ставіўся, а я проста напрасліну думаў, бо недалюбліваю яго. Вунь уладкаваў жа на працу... Тут як сказаць.
Лесарубы паехалі, Міцька пра дубкі хутка забыўся, хапала яму клопату.
Праз тыдзень між Міцькам Кавальком і Іванам Сідорыным выйшла няўладка. Ніхто з лесарубаў не зразумеў чаму, і яны, занятыя сваёй справай, не заўважылі, з чаго пачалося.
Агледзеліся, як пачулі ля парэма лаянку і ўбачылі валтузню. Сухі, як таранка, нізенькі Кавалёк трымаў загрудкі намнога маладзейшага, моцнага Івана, той круціўся вакол яго, стараючыся пацэліць кулаком Міцьку ў твар.
Пакуль, пакідаўшы пілы, тапары, мужчыны беглі да іх, Міцька крутнуў Сідорына так, што той ад нечаканасці асеў на мокрую ліпкую зямлю і, як рыба, выкінутая з вады, хапаў паветра.
Міцька, адчапіўшыся ад Івана, не ўцякаў, стаяў побач, цяжка лыпаў вокам, нешта хрыпеў, але слоў нельга было разабраць.
Пакуль мужчыны да іх дабеглі, Іван ачомаўся, цяжка ўзняўся з зямлі, нервова абтрос з зашмальцаванага, закарэлага камбінезона ліпкае леташняе лісце, павёў галавой, потым, нібы ад чаго адштурхнуўся, застагнаў і наляцеў на Міцьку.
Кавалёк не ўхіляўся, стаяў як і стаяў, а Іван добра-такі садануў яму пад дых. Міцька ўпаў, высока задраўшы ногі, знерухомеў на стаптанай ботамі траве.
Сярод лесарубаў здаралася ўсякае. Было, сварыліся між сабой з-за чаго, лаяліся, абражалі адзін аднаго, але рукам волі не давалі. Неяк самі ўціхамірваліся, мірыліся.
Міцька яшчэ не паспеў з зямлі падняцца, а Іван ужо зноў набычыўся.
Мужчыны павіслі на Іванавых руках, стараючыся адцягнуць яго далей ад Міцькі, але той ці сапраўды слаба вылузваўся з іх моцных абдымкаў, ці яго нешта ўтрымлівала, пацішэў быццам.
Кавалёк жа, калі памкнуліся яму дапамагчы, бліснуў на мужчын вокам, адмахнуўся рукой, узняўся сам.
Выгляд у яго быў такі — толькі шкадаваць, нават не разбіраючыся, хто тут вінаваты. Рэдкія Міцькавы сівыя валасы растрапаны, на яго левай, высахлай шчацэ, зрэзанай жылкамі, дрыжала сляза.
— Я вас, туды вашу качаргу, — закрычаў, убачыўшы бойку, Гаўрыленка, — сійчас жа разніму! Як шалёныя сабакі! Надумалі на праізводстві адносіны высвятляць. На сваіх межах разбірайцеся. Тут жа калекціў, людзі!
Ні Міцька, ні Іван на гэта не адказалі, яны цяпер стаялі воддаль, Івана ўсё яшчэ трымалі мужчыны, а Міцька стаяў адзін, зняважаны.
— Яшчэ раз пытаю, што не падзялілі? Маўчыцё? Хочаце, каб Стрынадка даведаўся?
— Хведаравіч, кінь гэта! — сказаў Ляксей Сакадынец. — Адразу ўжо і Стрынадка! Можа, дурэлі, самі разбяруцца.
— Ага, дурэлі, — прахрыпеў Іван. — Я, панімаеш, па твайму загаду падчапіў бабрыную гляюху, каб вада сышла, каб дубы аслабаніла, іх жа па вадзе не возьмеш, а ён прама пад нож прыг з кустоў, як заяц. Я ледзь паспеў спыніць трактар, а так што, турма мне была б. Я з кабіны і да яго, а ён вылупіў безік і давай, акурат вятрак, махаць рукамі. Панімаеш, я да яго па-чалавечы, а ён мне ўпоперак дарогі. Бабра, панімаеш, яму шкода. Цэл будзе твой бабёр, пакуль каму на шапку ці на каўнер не трапіць. Знойдзе ён сабе месца, лес вялікі, гнілаводу хапае, панімаеш, развялося гэтай крысы, ні спілаваць лёс з-за яе, ні вытраляваць... Ды хто ён такі?
Іван зноў тузануўся да Міцькі, але слаба, мужчыны зноў падхапілі яго пад пахі. Ён раз'юшана абураўся:
— Ды я столькі парабіў на дзялянках, што яму, вірле, і не снілася... Во насаветаваў на сваю галаву яго ў брыгаду дык насаветаваў.
Апошняе Іван сказаў з робленай роспаччу, нібы адчуваючы сваю віну, што гэта ён уладзіў на работу Міцьку, а той замест падзякі такое вытварае.
Гаўрыленка дапытлівым позіркам акінуў мужчын, нібы пытаўся, што яму рабіць, але тыя маўчалі, мала што разумеючы, сказаў:
— Ты, Кавалё, не ў сваё не лезь. Гэта я загадаў спусціць ваду. Нам там прыйдзецца лес валіць, а ён затоплены. Ты што — з таго свету зваліўся, не ведаеш, што ёсць такое паняцце, як меліярацыя?.. І запомні, пакуль смецце з хаты выносіць я не буду. Скажу яшчэ, што Сідорын — гэта Сідорын, чалавек вядомы і ў леспрамгасе, а Кавалёк —Кавалёк Ідзі працуй, а там пабачым...
Кавалёк стаяў моўчкі, насупіўшыся, прыніжаны, пасаромлены, словы майстра як не даляталі да яго, а калі і даляталі, то ён іх, мабыць, не ўспрымаў, не разумеў. Ім валодала пачуццё крыўды. Не за сябе. За гэтых людзей, якія стаяць перад ім і асуджаюць. Ды і сапраўды, хто ён тут такі?.. Можа, не варта было кідацца пад трактар, гэтым рэчку не выратуеш, а шукаць дзе падтрымкі? Толькі дзе? Той жа Стрынадка не стане яго слухаць, калі гэта пярэчыць плану. А дзе ты далей будзеш шукаць праўду?
Цяпер яму здавалася, што ўсе лесарубы заадно з Стрынадкам, Гаўрыленкам, Іванам, для іх усё навокал — мёртвае, лес — драўніна, рака — гнілавод, бабры — каўняры і шапкі... Такая абязлічанасць прыроды пужала Міцьку. Яго аж перасмыкнула ад такой думкі. Абражаны і прыгнечаны, ён павярнуўся і моўчкі пасунуўся прэч, далей ад парэма, ад гэтых людзей, туды, у Ляскі, гіганцкі забалочаны луг, дзе яму нібы пачулася трывожнае, як перад канцом, курлыканне журавоў.
Ляскі былі спрадвечным жураўліным царствам. Гэта — вялізны забалочаны луг сярод лесу, амаль непраходны для чалавека.
З вышыні ён нагадваў гіганцкі чалавечы след, нібы хто ступіў тут, сярод векавога лесу, глыбока ўціснуў яго ў зямлю. Дрэвы тут не раслі, адно адзічэлая трава, пруткая, якую не касілі, ды рэдкія кусты лазняку.
Ніхто не памятае, калі журавы аблюбавалі гэтае месца, але Міцька Кавалёк, які нямала на сваім вяку пабачыў у лесе, ведаў, што больш прыдатнага месца гэтай птушцы не знайсці.
На тым баку лугу, ля яго краю, пятляла рачулка, адзін, процілеглы, бераг якой парос дубняком і бярэзнікам — там было вышэй. Сярод таго лесу было шмат палянак. Там людзі касілі, сушылі сена, ставілі стажкі, бо летам туды праз шматлікія балаціны і ручаі нельга было дабрацца ні канём, ні машынай.
Сена тут было клопатнае, але пахучае, едкае. Трава ўперамежку з сунічнікам, бяссмертнікам і зверабоем, не трава — чай. Цанілася гэта сена вельмі, і не толькі таму, што давалася мазалямі. Пот і мазалі не усякі выставіць напаказ. Для памяркоўнага чалавека, думаў Міцька, яны заўсёды мера яго працы, як нешта галоўнае, дадзенае ад нараджэння. А вось мазалі хціўца, такога, як Іван, — нешта іншае.
Мінулай восенню Міцька ганяў сюды паіць статак, бо бліжэйшыя да пасёлка ручаіны былі аголены лесапавалам, перасохлі. Іх рэчышчы і цяпер чарнелі патрэсканым глеем, шчэрыліся карэннем прыбярэжных дрэў, жаўцелі да часу апалым лісцем, ад іх патыхала прэллю і перагноем.
Калі Міцька тады прыходзіў сюды, то здалёк чуў жураўлінае курлыканне. Тады яно не здавалася самотным, не заглушала шчэбету дробных птушак, бабрынага цяжкага плёскату ля плаціны, што перагароджвала рэчку, шолаху лісця і шэпту траў. Яно было неад'емным ад таго жыцця, якім наогул жыў тады гэты лес.
Мінулай восенню адсюль у вырай цягнуліся бясконца жураўліныя ключы, ляцелі нізка над лесам, над пасёлкам, усё далей, далей...
У сваім лёце яны, нібы разрываючы ланцуг, мяняліся месцамі, іх цяжка было злічыць. Па паданні — каб і сапраўды чалавек не мог палічыць птушку, сурочыць. А раз не хочуць, каб чалавек ведаў, колькі іх, значыць, баяцца яго, няма ў іх з ім згоды.
Цяпер, калі ён выйшаў да лугу, стаў на яго ўскрайку ў высокай, у рост, пруткай траве і на дзялянцы было ціха — лесарубы паехалі, — як ён ні прыслухоўваўся, а курлыкання не чуў.
Сонца нізка вісела над краем лесу, і ён быў зверху заліты цяжкаватай, пазелянелай ужо меддзю. Небакрай яшчэ не выдаваў крохкім, толькі спакваля халаднеў, прыціскаўся да лугу. І гэты халадок, здавалася, пакалыхваўся над зямлёй, яго варушыў горкі даўкі дым, што цягнуўся сюды з дзялянкі, асядаў у нізінах, на рачной гладзі, лізаў яе, паступова знікаў.
Міцька глядзеў на лес, рэчку, неба і разумеў, што праз тыдзень-два гэтай прыгажосці тут не будзе. Ён не ведаў па-ранейшаму, як за яе заступіцца, доўга думаў, нарэшце ўхапіўся за першае, што яму прыйшло ў галаву, — знакі!
Так, ля парэма былі скіданы знакі, якія папярэджвалі, што тут небяспечная зона, валяць лес, заклікалі берагчы прыроду, быць асцярожным з агнём і г. д.
Ён, чалавек малаадукаваны, без сумненняў верыў любому друкаванаму слову. Верыў ён без ваганняў і ў сілу розных лозунгаў і заклікаў, якія аблеплівалі кантору, клуб, грамадскія пабудовы ў Сасноўцы, асабліва спадзяваўся, што найважнейшыя знакі — забараняльныя. Гэта ўжо закон, як сабе хочаш, а яго трэба выконваць.
Меркаваў Міцька так: вось, напрыклад, зважаюць шафёры на дарогах на розныя знакі, убачыўшы іх, робяць так, як знакі падказваюць, значыць, знак — закон. Ну, вось хаця б пры выездзе з лесу на шашу стаіць знак «стоп». Ён сам, Міцька, аднойчы памагаў Васілю Чубацюку грузіць дровы. Назад ехаў з ім у кабіне і быў здзіўлены, што той, выязджаючы на шашу, паглядзеўшы па баках і пераканаўшыся, што на шашы няма машын, усё адно на хвіліну спыніўся.
Міцька тады спытаў, чаго Васіль спыніўся.
Васіль вельмі сур’ёзна ўспрыняў пытанне, доўга тлумачыў, што гэта не мае значэння, ёсць ці няма перашкоды, раз знак патрабуе, трэба спыніцца. Міцька не разумеў, тады Васіль нібы зазлаваў, стрымліваючы сябе, сказаў:
— Калі я шафёр і даражу гэтым, то не павінен закрываць вочы на ўсё, што дапамагае мне зарабляць хлеб. Сёння я не звярну ўвагі на знак, заўтра махну на яго рукой, паслязаўтра, дык увойдзе ў звычку і некалі траплю ў бяду.
Тады Кавалёк у думках пахваліў Васіля за абачлівасць, за сур’ёзныя адносіны да сваёй работы. Праўда, карцела спытаць, ці не навучыла гэтаму Васіля аварыя, у якую ён трапіў ля Баравіцы, але пасаромеўся, палічыў, што пакрыўдзіць.
Ля парэма Міцька ў грудзе знакаў адшукаў той, які заклікаў берагчы прыроду. Гэта хутчэй быў не знак, а плакат, напісаны на бляшанцы: лось пераходзіць дарогу, а ў кустах стаіць чалавек з ружжом. Міцька старанна абцёр рукавом гразь, панёс да дарогі і ўторкнуў плакат на відным, якраз там, дзе звычайна спыняўся аўтобус, калі прывозіў на дзялянку лесарубаў. Затым Міцька адышоўся колькі крокаў назад, нейкі час глядзеў на плакат, аж пацяплела ў душы, падумаў, што гэтым самым ён зрабіў вельмі важнае, што нарэшце прымусіць лесарубаў зразумець: з лесам трэба абыходзіцца асцярожна. А як жа інакш не зразумець, калі той плакат не самаробны, а друкаваны, вядома, гэта ўзгоднена з вялікім начальствам.
На наступны дзень пасля сутычкі паміж Міцькам і Сідорыным Васіль Чубацюк меўся забраць Панкратаўну ў Сасноўку. Вечарам яго машыну грузіў Іван і нібы мімаходзь сказаў, што Міцька, яго сусед, якога ўладкаваў на працу, выкінуў на дзялянцы калена, выставіў Івана псялыжнікам. Васіль у падрабязнасці не ўдаваўся, але, ведаючы Міцьку і Івана, быў на Міцькавым баку, сказаў, калі да такога дайшло, мусіць, у Кавалька нешта прарвала, не сцярпеў ён, папрасіў, каб мужчыны на гэта забыліся, бо хутка на дзялянцы будзе чужы чалавек — жанчына, якая дужа чулліва ставіцца да ўсялякіх канфліктаў.
Вечарам Васіль не паехаў на ніжні склад, паставіў машыну на машынным двары, а раніцою выбраўся ў дарогу, ведаў, што Панкратаўна будзе здаваць змену.
Панкратаўна заўважыла яго машыну здалёк, яшчэ ля павароткі, дзе дарога збягае да Бярэзіны і ідзе берагам да склада, убачыла цяжка гружаны лесавоз, які, прыбуксоўваючы, упарта ўгрызаўся коламі ў разлезлую пасля дажджу каляіну, валюхаючыся з боку на бок, кіраваўся да разгрузачнай пляцоўкі. Бачыла Панкратаўна, што машына спынілася пад кранам і Васіль, нават не заглушыўшы матор, высунуўся з кабіны на падножку, прыкмеціўшы яе, памахаў.
У Панкратаўны ў гэты міг нібы нешта абарвалася ўсярэдзіне, халадок працяў цела, яна хутчэй адчула, чым зразумела, што менавіта сёння ён забярэ яе, бо мужчыны дзён колькі назад казалі, што Феня яго пайшла ў дэкрэтны адпачынак. Так і здарылася. Разгрузіўшы машыну, Васіль падагнаў яе да хаткі. Нічога не кажучы, пачаў рашуча зграбаць бялізну з ложка, вязаць посцілку. Жанчына стаяла разгубленая, не зварухнулася нават тады, калі ён зняў са сцяны невялікае, у самаробнай рамачцы люстэрка, адной рукой падхапіў вузел, другой люстэрка, сказаў:
— Усё, цётка, скончыліся твае пакуты, хадзем!
І яна, падпарадкоўваючыся яго волі, пакорліва пайшла следам, не пярэчыла, толькі ўжо ля машыны нібы абудзілася, спынілася, хацела нешта сказаць, але ён лёгенька падштурхнуў яе ў кабіну.
З такімі людзьмі, як Васіль, Панкратаўна сыходзілася хутка, варта было колькі мінут пагаманіць, хаця была яна сціплая, нібы прыніжаная жыццём. З тымі, хто па сваім службовым становішчы стаяў вышэй за яе, або з грубымі рэдка кантактавала, колькі б іх ні ведала. Панкратаўна тонка адчувала шчырасць чалавечай душы, нават калі яна праяўлялася знешне грубавата.
Яна ведала, што бывае і наадварот: чалавек засыпае цябе лагоднымі словамі, а твар халодны, няма святла ў вачах, і словы ў яго душу не пранікаюць — бо па натуры сваёй такі чалавек няшчыры.
Знешне грубаватым і самаўпэўненым, па-маладому гарачым, бяздумным на першы погляд здаваўся Васіль, але яму яна верыла. Часам ёй здавалася, што яму наогул цесна ў тых абставінах, у тым асяроддзі, дзе ён працуе, ён нібы вырастаў з іх, як дзіця вырастае з кашулі. Васіль, яна адчувала гэта, усё некуды імкнуўся, яму нібы не хапала прасторы.
І ў кабіне яе раптам пакінуў страх. Цяпер яна пераконвала сябе, што пераезд у Сасноўку — адзіна правільнае рашэнне, якое яна прыняла, каб пазбавіцца прыдзірак Карнеевіча. У гэтым, мабыць, і праяўлялася яе слабасць — не чапаць таго, хто табе не прыяе.
Размаўляючы з ёю, Васіль не паварочваў галаву, усё глядзеў на шэры, патрэсканы асфальт, хоць у такі ранні час машыны сустракаліся рэдка. Ды і шаша спачатку, як выехалі з горада, бегла сярод невялікага хвойніку, пасаджанага гадоў дваццаць назад на пясчаніку. Па вяршынях дрэўцаў слаўся рэдкі шызы туман, па якім, здавалася, побач з машынай, нібы навыперадкі з яе ценем, слізгала сонца. Потым рэзка, нібы пераламаўшыся праз ужо гусцейшую прызму туману, пабеглі векавыя сосны. Цёмныя, падрэзаныя туманам, здаваліся нерэальнымі, як міражы. І сонца ўжо было цяжка ўбачыць за імі. Нейкая трывожная невядомасць перадалася Панкратаўне. Лес сціскаў дарогу, звужаў яе там, далёка наперадзе.
Напэўна, Васіль заўважыў, што ў Панкратаўны змяніўся настрой, заўважыў у люстэрка, якое вісела перад ім: спачатку па твары жанчыны слізгануў лёгкі цень, застыў, імгненна ацяжэў. Вочы Панкратаўны звузіліся, яна працяжна ўздыхнула, рукі на каленях таргануліся.
— Ты чаго, цётка, раскісла? — спытаў ён, не адрываючы вачэй ад дарогі. — Не бойся, у крыўду не дамо. Мы ж цябе добра ведаем, ты ведаеш нас... У лясгасе раздолле, прыгожа. Людзі ў сваёй большасці спагадлівыя. Зладзіш... А жыць усё ж будзеш у мяне. І Феня так кажа. Яна іншы раз стрыкучая, што крапіва, але толькі са мною. Кажуць, крапівой лечацца?
Ён засмяяўся свайму жарту.
— Цябе, абэлтуха гэтакага, не тое што крапівой, а папругай іншы раз не шкодзіла б лячыць, — падтрымала яна яго жарт.
— Мяне? — выцягнуўся ён угору. — Ды калі са мной па-харошаму, дык ты мяне хоць да апёку прыкладай.
Панкратаўна не разлічвала, што ў Сасноўцы ёй давядзецца жыць у некага, нават у Васіля. Навошта каму замінаць?
Але, падумаўшы так, зноў вярнулася да ранейшага:
— Цябе, Васіль, голымі рукамі не возьмеш. Хочаш, каб да цябе добра ставіліся, хочаш, каб Феня не зважала на твае выбрыкі, а сам, мабыць, не ўступаеш ёй. Дзе ж ты хацеў, каб жонцы гэта падабалася? Жанчыне аднае ласкі мала. Жанчына ёсць жанчына. Ёй іншы раз трэба падпарадкавацца, прамаўчаць, калі і не вінаваты. Гэта ж проста, тады між вамі лад будзе. Якая жанчына хоча бязладдзя ў сям’і?
— Я, цётка, магу і маўчаць, не такі я ўжо нягеглы. Што яна супраць мяне? Бывае, уступаю.
— Вось і будзь хітрэйшы, маўчы.
— А я і маўчу, — зноў засмяяўся ён, — хай цешыцца. Хай лічыць, што яна бярэ верх. Тут, цётка, у мяне свая навука. Яе слухай, а рабі па-свойму.
— Так, кажаш, з характарам твая маладзічка. Дык па-другому з табой нельга. Малады. Жыццём яшчэ як след не біты.
— А я не хачу, каб жыццё мяне біла. Такое жыццё мне не патрэбна. Жыццё, каб жыць, каб не быць бітым... Што добрага, калі маю Феню жыццё біла? Яна да мяне нагаравалася. Яна — дзетдомаўка. Ласкі бацькоўскай не чула.
— Што ты кажаш? — пляснула рукамі Панкратаўна.— Колькі ёй гадочкаў?.. Гэта пасля вайны бязбацькавічаў было багата, ды, дзіва, і цяпер. Колькасць сіроцкіх дамоў не змяншаецца, а расце.
— Так, яна не з ваенных дзяцей, дзевятнаццаць ёй, — Васілёвы бровы зламаліся на пераноссі. — Зязюля ў яе маці, у раддоме пакінула. Адна яна, былінка ў полі... Хаця гадавалася, расла сярод людзей... На лесаўчастак прыехала ў адной сукенцы, птушаня заморанае. Калючая была, не падступіцца. А паспрабуй зачапі, ого! А вочы вялікія, блакітныя, як пралескі.
— І чым ты яе, такі ўзвей-вецер, прывабіў? — засмяялася шчыра Панкратаўна.
— А тым і прывабіў, што настырны я, во! Бывала, ежу гатуе ля парэма. Падкрадуся, ушчыкну. А яна коршакам на мяне, дручок заўсёды ля сябе трымала. Я знарок спіну падстаўлю, сцябай, сцябай! Сцебане раз, другі, а потым пытае, ці не балюча. Балюча, крычу. Тады яна мірг, мірг вачамі...
Панкратаўна разумела, што такі ўспамін замілоўвае Васіля, яму прыемна, зразумела, што Феню сваю ён любіць, што ён шчаслівы з ёю. Мабыць, і Феня шчаслівая. Яна за іх радавалася.
— Хто каго любіць, той таго чубіць, — сказала яна. — Толькі не трэба ёй нервы псаваць... Каб хто спытаў, ці была ў цябе галава на плячах, як машыну кульнуў? Што ты хацеў гэтым даказаць?.. Хочаш любі мяне, хочаш не, а за тое ты вісус, Васіль. Ты б хоць пра яе падумаў тады. Крый бог, што здарылася б з табой, як ёй тады жыць сярод людзей? Не дручком цябе трэба было б.
Панкратаўне стала не тое што крыўдна, а балюча да слёз за Васіля і Феню. Казалі, што ён знарок кульнуўся, калі Феня нібы адмовілася выходзіць за яго замуж.
Ёй хацелася вось такімі хоць і крыўднымі для яго словамі надалей аберагчы яго ад глупства, недарэчнасці.
Васіль Чубацюк быў не з першага пасляваеннага пакалення сасноўскіх дзяцей, якія нараджаліся ў зямлянках, палатках, часовых хацінах тады яшчэ ва ўрочышчы Сасноўка. Тыя дзеці спазналі холад, голад, нястачу. Яны радаваліся таму, што Васілёвым аднагодкам здавалася звычайным, абавязковым, на што яны нават не звярталі ўвагі. Першае пакаленне калі і ела ўволю хлеб, то па святах, яно не ведала смаку цукерак, новая кашуля для іх была як дзіва.
Тое першае пасляваеннае пакаленне недавучылася. Многія хлопцы пасля сямі класаў ішлі працаваць дарожнікамі, падсобнымі рабочымі на пілараму, станавіліся вучнямі слесараў. Кожны як мог зарабляў, і тут не лічылася заганай рабіць змалку, гэта цанілася.
Тыя пасляваенныя хлопцы з часам на лесаўчастку набывалі спецыяльнасці, хто больш адукаваны, вучыўся на трактарыста або шафёра, менш здатныя да вучобы станавіліся вальшчыкамі, сучкарубамі. Там веды не патрабаваліся, адно — спрыт, сіла, цягавітасць.
Франтавікі і былыя партызаны, якія будавалі прадпрыемства і пасёлак, паступова старыліся, выходзілі на пенсію, як у цяжкой прамысловасці, на пяць гадоў раней, чым іншыя. Моладзь замяняла бацькоў.
Дзяўчаты найбольш цягнуліся ў горад. Хто вучыцца далей, хто на працу, бо ў пасёлку ім занятку знайсці было цяжка. У магазіне, сталоўцы, на хлебапякарні (здаўна было заведзена так) загадчыцамі працавалі жонкі мясцовага кіраўніцтва, і толькі тыя, каго называлі няўдаліцамі, рабілі прыбіральшчыцамі, хлебапёкамі і г. д.
Мацяркі гэтых дзяўчат раней рабілі на дзялянках, дзяцей сваіх, дзяўчат, цяпер туды не пускалі, нават кухаркамі. Але дзяўчаты, якія не маглі паступіць на вучобу або па нейкіх прычынах уладкавацца ў горадзе і жылі дома, хутка выходзілі замуж, бо хлопцаў тут хапала ў тыя часы. Яны станавіліся хатнімі гаспадынямі, гадавалі дзяцей, корпаліся ў агародах, збіралі ў лесе ягады і грыбы. Схільныя да гандлю, прадавалі на базары, а астатнія здавалі за капейкі на нарыхтоўчы пункт.
Людзі спакваля абжываліся. Хутка кожная сям’я мела хату. І хоць першыя гадоў дзесяць рабочых рук не хапала, пазней, як пайшлі адзін за адным на пенсію лесарубы, ці так супала, ці што, нагналі на лесаўчастак столькі рознай тэхнікі, што нястачы работнікаў не адчувалася. І хлопцаў ужо ніхто асабліва тут не трымаў, наадварот, бацькі выпраўлялі ў горад, будавалі там дзецям кааператыўныя кватэры, давалі грошы на легкавікі, куплялі мэблю. У горадзе лічыліся лесарубаўскія дзеці самыя багатыя, як дзеці гандляроў.
Тым не менш гараджане-сасноўцы, прыязджаючы на выхадныя ці ў адпачынак да бацькоў, зайздросцілі сваім колішнім таварышам: глядзіш, у таго ж Пятра ці Міколы свой дом, за які аседлыя цыганы з Цітаўкі, прыгарада Сасноўкі, давалі грошы, за якія можна было купіць машыну, а то і дзве. І прадавалі. А праз колькі год будавалі новыя дамы. І абжываліся зноў. Кожная сям’я трымала два, а то і тры кабаны, карову, мела агарод, сад, карацей, усё, калі ў цябе ёсць рукі, каб жыць без клопату.
Лесаўчастак, хоць і лічыўся прадпрыемствам, дзе, вядома, у рабочых павінна быць рабочая свядомасць, на самай справе не быў ім. Лесарубы — праслойка між рабочымі і сялянамі. Гэтую праслойку хваля мяшчанства. маецца на ўвазе тых, хто сапраўды рабіў у лесе, не кранула. Калі кранула, то не дужа. Гэтая хваля перш за ўсё захліснула саміх кіраўнікоў, іх сем’і. Жонкі кіраўнікоў рабілі на «кіруючых» пасадах у магазіне, сталоўцы, сельпо, а значыць, мелі доступ, ды не тое што доступ, а маглі распараджацца тымі каштоўнасцямі, за якімі гады чатыры-пяць назад ганяліся паўсюдна людзі. Яны маглі назапасіць рознымі шляхамі шмат грошай, скуплялі золата, крышталь, дываны — усё, што мела каштоўнасць.
І многія, хто рабіў па-сапраўднаму, здзіўляліся, што людзі, якія займаюць пасады, атрымліваюць менш, чым лесарубы, маюць больш, чым яны. Ды і кіраўнікоў, іх жонак, якія загадвалі магазінам, сталоўкай, пякарняй, ніхто не лічыў роўняй сабе. Звярталіся да іх па бацьку, хаця не паважалі, бо ведалі — жывуць не сваім мазалём. Але так павялося, калі маеш пасаду, то маеш усё, лічылі, што так і трэба.
Той жа Стрынадка, як толькі прыехаў у пасёлак, адразу пабудаваў дом. Сапраўдны дом. Так і ранейшае начальства будавала. Калі ж начальніка лесаўчастка забіралі на іншую работу, дом ён прадаваў, як свой уласны.
Увогуле ж лес, які лесарубы валілі, тапталі гусеніцамі трактараў, праразалі новымі дарогамі, які без уліку бралі на хаты, дровы, быў для іх невычэрпнай чашай. І гэта страшная фраза: «На наш век хопіць» нікому не рэзала слых.
Панкратаўна пасля вайны засталася адна з пяцігадовым сынам. Яе Парфен, як было напісана ў казённай паперцы, «прапаў без вестак» пад канец вайны недзе на чужых землях. І ёй тады, адзінокай жанчыне, якая працавала ў калгасе, жылося цяжка. Голад пазнала, галечу. Хадзіла і ў будзень і ў свята ў адным і тым: у спадніцы з зацёртай мешкавіны, у паношаным афіцэрскім кіцелі, які ёй ахвяравалі вайскоўцы.
Але не нястача і голад гнялі — так тады большасць людзей жылі, — а тое, што наперадзе не бачылася ніякага прасвету. Не бачылася выйсця з таго жыцця, якім яна жыла. Здавалася, што ёй, удаве, век гараваць. Яна баялася, што такі лёс будзе і ў сына.
З аднаго боку, можна было думаць, што ёй неяк пашчасціла. Хата, якую перад вайной ставіў Парфен, ацалела, агонь, які выкаціў вёску ў сорак трэцім, яе хату не крануў. Ды і кароўку змагла захаваць, усю вайну летам трымала ў лесе, далей ад паліцэйскага вока.
Хата яе ацалела, мабыць, што была канцавая, нібы адарваная ад ланцужка хатак, што ляпіліся на беразе Пятлянкі. Хата стаяла на крутым, парослым старым вербалоззем беразе.
Пятлянка, казалі, пачынаецца недзе далёка ў Лясках, нібыта ёсць такое месца ля Сасноўкі. Яна доўга пятляла сярод балот і старыны, нібы ставіла на чалавека петлі, агінала баравіны, блудзіла па лесе, і нарэшце, нібы знясілеўшы, паволі выходзіла ля Падрэчча з гушчару. Тут рэчка прыкметна шырэла, замірала, нібы здзіўленая прасторай, якая адкрывалася, воляй палёў і лугоў.
Калісьці мясцовыя мужыкі адсюль па рэчцы ганялі плыты ў горад, рэчка тут выпроствалася. Але ўжо ў перадваенныя гады, як арганізаваўся калгас, плыты ніхто не вязаў, ды і вады паменела.
Але вясной Путлянка, асабліва калі была снежная зіма, нібы шалела. Яна затапляла дарогі, лугі, несла ў сваёй бурапеннай плыні карчы, вываратні, падмывала бераг, на якім стаяла хата. Бераг глуха абвальваўся, падступаючы з кожнай вясной усё бліжэй да вербалоззя.
Здаралася, вада змывала агароджу, нават прызбу лізала, у каторы год хлюпала пад падлогай.
Вада прыходзіла і адыходзіла, а вось як жыць, калі няма каму за цябе заступіцца, калі ў хаце хоць шаром пакаці, калі тваё дзіця і галоднае, і голае?
У галодную пару, пакуль што вырасце на агародзе, ратаваў лес. Ягад і грыбоў у ім хапала ўсім, варта толькі выкраіць часіну між работай у калгасе, прыхапіць кош, перабегчы цераз масток на другі бераг рэчкі, увайсці ў лес — вось табе і стол. Ды толькі такіх часін было мала. Яна рабіла ў полі, а сына, Косціка, разам з другімі дзецьмі ў лес не пусціш, малы. Але ён швэндаўся дзень пры дні без догляду па вуліцы, на рэчцы, дзе хацеў, а ў маці, вядома, сэрца не на месцы: што там з ім?
А Сасноўка нібы клікала. Там і крама ёсць, калі маеш грошы, тое-сёе купіш. Ну, а што работа там цяжкая, дык дзе яна лёгкая, работа? Галоўнае, каб ведаць, за што робіш. Мабыць, толькі ў Яўгена Дабрынеўскага, іхняга брыгадзіра, работа лёгкая: цэлы дзень не злазіць з каня, грукаць пугаўём па вокнах, выганяць на работу ды страшыць турмой, калі ты не можаш выйсці. Сам жа палец аб палец не ўдарыць нідзе.
Яна часта думала, як вырвацца ў Сасноўку. Паспрабаваць прадаць хату, карову, ды ў свет? Страшна, а раптам там не возьмуць? Усё ж жанчына, ды дзіцё малое. Калі падумаць, дык тут, дома, якое ні гора, а тваё. А там, на людзях?..
Але, зноў-такі, ніхто з тых, хто пераехаў у Сасноўку, аб гэтым не шкадаваў. У выхадны дзень, аказваецца, там ёсць выхадныя, прыязджаючы ў Падрэчча, хваліліся, што жывуць па-людску. Вунь яе суседка, Вольга Беляг, падалася з дзіцём у Сасноўку. Нічога не пабаялася. Робіць у сталоўцы, знайшла сабе чалавека, жыве з ім. І хату пабудавалі. Прыязджала неяк раздабрэлая, чыста апранутая, і гаворка ў яе ўжо іншая, на гарадскі манер, хаця Сасноўка — не горад, а вялікая, кажуць, вёска сярод лесу.
Не, не нявесціцца яна збіралася ў Сасноўцы, прыйдзе не прыйдзе яе Парфен, гэта свой мужык, свой бацька, а чужое цяпло, якое яно ні ёсць, чужое, ля яго нядоўга і апячыся. Чужая ласка для дзіцяці — яна і ёсць чужая.
Можа, разважаючы так, яна не асмелілася б падацца ў пасёлак, але вымусіла гора. Занятая работай у калгасе, недагледзела Косціка. Ён прастудзіўся на рэчцы, уюноў таптаў кошыкам. Кінула хлопчыка ў жар, няма рады. І стагнаў, і варочаўся на печы, трызніў. Ноч яна не адыходзіла ад яго, а раніцою не пайшла ў калгас. Дабрынеўскі тут як тут. Прыскакаў на кані на падворак, пачаў барабаніць пугаўём у шыбу.
— Не пайду я сёння, — сказала яна, — мне дзіця даражэй.
— Я це не пайду! — закрычаў той. — За такое, ведаеш, што можа быць? Я це прышыю палітыку, іш, распусціліся!..
Ведала, што за гэта можа быць. Упала перад ім на калені, заламала рукі:
— Не сіраці дзіцёнка, Іванавіч!..
— Ты сама яго асіраціш!..
Дабрынеўскі паскакаў далей, грукаў у іншыя хаты. А яна як ні баялася, не пайшла.
Дзень сяк-так перакідалася з дзіцём, надвечар Косціку нібы палепшала. Ён нават малака папрасіў. А як сцямнела, пачаў кідацца на печы ў гарачцы. І тады яна сама, нібы не ў памяці, рашылася. Згрэбла Косціка ў ахапку, ухутала ў дзяружкі, паклала на калёсікі, упрэглася і пацягнула іх, абмацваючы дарогу нагамі ў густой цемры, да шашы, а гэта вёрст дзесяць.
Дарогай яна не раз спынялася, мацала Косцікаў лоб, папраўляла дзяружкі, каб не мулка яму было на няструганых дошках, нямела ад страху, калі недзе вылі ваўкі, садзілася на яшчэ цёплы пясок, галасіла, ламала рукі, баялася, што не давязе. Тады ёй адзін ратунак — з берага ў прорву...
Ці не апоўначы вышкраблася на шашу. Ці сапраўды ёсць лёс, ці выпадковасць гэта, але прасядзела там нядоўга, хоць ёй здалося — вечнасць. Не заўважыла, калі яе асляпіла святло аўтамабільных фар. Яна нават не паспела захінуцца ад святла, што рэзала вочы, як пачула побач грукат ботаў, востры пах гару. Не паспела нічога толкам уцяміць, як яе і Косціка ўціснулі ў душную, гарачую ад бункера кабіну. У яе мову тады адняло ад нейкай забытай чалавечай спагады і цяпла. Яна, здаецца, не ведала, куды і чаму едзе. Яна цалкам падпарадкоўвалася лёсу і мацней прыціскала да сябе сына, яго гарачае, кволае цельца, што слаба торгалася ў яе на руках. І толькі часам аднекуль як з іншага свету да яе даносіліся мужчынская лаянка на яе, маці, і людзей: гэта ж да чаго давялі хлопчыка, што згарае...
І гэта лаянка, заклапочаная, нібы вяртала яе ў рэальнасць, нібы падказвала: людзям трэба верыць.
Тая машына прывезла яе ў Сасноўку. Спынілася ля нейкай будкі. Чалавек, які іх вёз, моцна пагрукаў у дзверы, адтуль выскачыла соннае напаўголае дзяўчо. Тое дзяўчо аказалася фельчаркай. Памерала тэмпературу, зрабіла ўкол, загадала неадкладна везці ў бальніцу.
І тады зноў, у дарозе, яна ціха загаласіла. Яе не супакойвалі, мабыць, разумеючы, што жанчыне трэба выплакацца.
І потым ужо, як суцішылася, здаецца, выплакаўшы ўсе слёзы, мужчына, які сядзеў за рулём, спытаў:
— Удава?
— Удава, — адказала яна, — пайшоў мой чалавек на вайну, там і застаўся.
— Што табе, жанчынка, сказаць на гэта? — уздыхнуў мужчына. — не адна ты такая. І я быў у калатнечы. Усё прайшоў, хаця б дзе шкрабанула мяне. А прыйшоў з вайны, дык гора мяне дома чакае: сям’ю фашысты вынішчылі — жонку, дачку.
Калі прыехалі, яна нават не спытала, хто яе суцешыў, паспагадаў ёй, не запомніла твару мужчыны, бо ў кабіне было цёмна, і пасля не магла аддзячыць чалавека за дабрату.
У бальніцы яна не адыходзілася ад сына ні днём ні ноччу. Яна даглядала дзяцей, якіх было багата ў палаце. Худых, змарнелых, хворых пасляваенных дзяцей. Косцік папраўляўся марудна. Дактары, здаецца, вярталі яго з небыцця.
Ёй на ўсё жыццё запомніўся стары доктар, які заходзіў у палату і нібы прыносіў дзецям святло, прымушаў іх усміхацца, смяяцца, жартаваць. І калі Косціка выпісалі, вясёлага і здаровага, яна памкнулася пацалаваць руку доктару, але той, зразумеўшы яе намер, паціснуў на развітанне руку, параіў берагчы сына ад прастуды.
Тады яна цвёрда рашыла прасіцца на лесаўчастак.
Васіль Чубацюк пасля школы крыху папрацаваў дарожнікам, нікуды не паступіў вучыцца, бо асаблівымі здольнасцямі не вызначаўся, затым скончыў курсы шафёраў, пайшоў на службу спецыялістам, як казаў бацька.
Да таго часу бацька, вадзіцель, быў на пенсіі, адмовіўся ад усялякага прыробку, займаўся толькі гаспадаркай, адпачываў. Ён спрабаваў развесці пчол, бо дактары яго шматлікія хваробы раілі лячыць мёдам. І бацька заняўся пчалярствам.
Вакол меданосаў хапала — лес пад бокам, луг, пасадкі ліпняку, пасевы грэчкі. Стары Чубацюк вуллі паставіў у садку пад яблынямі — хай раяцца пчолы.
І праўда, першыя гады былі бацькі з мёдам, частавалі ім суседзяў, хапіла ці не ўсяму пасёлку. І раптам як насланнё — у тое лета, як вярнуўся са службы Васіль, памерлі пчолы.
Старыя жанчыны казалі, што гэта нядобры знак, што хлопца чакае нейкая бяда. Але высветлілася, што адначасова памерлі пчолы амаль ва ўсіх пасялкоўцаў. І ніякага наслання не было, проста з самалёта для нейкай патрэбы апылілі лес: ці караеда труцілі, ці яшчэ што.
Засіль на гэта не зважаў, у яго былі другія думкі: пагуляць з месяц дома ды і падацца ў горад. Разважаў так: што тут рабіць? Аднакласнікі раз’ехаліся, а хто і застаўся тут, дык ажаніўся, мае сям’ю, ён ужо яму не таварыш, свае клопаты. Ну, а з падшыванцамі, якія горнуцца да цябе, стараюцца вечарам на гулянцы паднесці запалку, як дастанеш цыгарэты, важдацца не хацелася — зелянота!
Васіля вабіў горад яшчэ і таму, што служыць яму выпала ў глухой тайзе, у месцы, аддаленым на сотні кіламетраў ад гарадоў, у часці нават не было куды хадзіць у звальненне — з лесу трапіў у лес, ды яшчэ які. Гэта нібы крыўдзіла асабіста. Хлопцы, якія прыйшлі з арміі, у большасці служылі ў гарадах, выхваляліся, як было цікава хадзіць у звальненні, знаёміцца з дзяўчатамі і нават трапляць на дыскатэкі, словам, па іх расказах, не служба была, а маліна.
Бацькі не пярэчылі, што хочаш, тое і рабі, не маленькі, спецыяльнасць у кішэні, не прападзеш, калі не будзеш ленавацца, дзе б ні быў.
Васілёвы намеры крута змяніліся адным днём, недзе праз тыдзень. Тады ён з бацькамі паехаў на матацыкле на дзялянку, каб нарэзаць дроў.
Везучы бацьку на дзялянку знаёмымі з дзяцінства сцежкамі, Васіль знарок ехаў паволі, любаваўся лесам. Напаўзабыты за гады службы лес цяпер адкрываўся яму нанова, як родны і дарагі, дзе прайшло яго дзяцінства. Ён палоніў свежымі ранішнімі пахамі, безліччу фарбаў, якія былі ярчэйшыя і багацейшыя, здавалася, за фарбы тайгі, замілоўваў.
На дзялянцы Іван Сідорын адразу вызваўся дапамагчы, у яго ж у руках трактар, выцягнуць да дарогі хлысты, а там ужо пілуй, ды і пілу даў, бо ў Васілёвага бацькі яе не было. Вядома, не за дзякуй, бацька торкнуў таму чырвонец, маўляў, Івану добра і нам лацвей.
Дроў Васіль нарэзаў хутка, працаваў з асалодай, адчуваючы прыемную стому ў руках, па якой таксама сумаваў на службе, бо, насуперак сваёй прафесіі, служыў радыстам, а радыстам забаранялася фізічна рабіць, каб не сарваць, як казалі, руку, бо тады не зможаш працаваць на тэлеграфным ключы, рытмікі перадачы знакаў азбукі Морзе не будзе.
Калі напілавалі дроў, скідалі іх у штабель, чакаючы машыну, Васіль пашвэндаўся па дзялянцы, пабачыўся з усімі, каго яшчэ не бачыў. Нагаварыўся, паплёўся да парэма чакаць бацьку.
Вось тут ён і сустрэў яе, дзяўчо з вялікімі блакітнымі вачамі, якое, згінаючыся, цягнула два вядры вады ад ручая.
Дзяўчына была ў вялікіх, ці не сорак апошняга памеру, гумавіках, кароткай лёгкай сукенцы, валасы яе доўгімі залацістымі хвалямі калыхаліся на ветры.
Убачыўшы яе, Васіль спачатку зніякавеў. Яго ўразілі дзявочыя вочы. Ён нават не паспеў разгледзець рысы твару, і куды потым ні глядзеў: на лес, на неба, зямлю,— адусюль, здавалася, на яго глядзелі гэтыя яе блакітныя вочы. Але як чалавек, на яго думку, бывалы, якому не да сантыментаў, пажартаваў:
— Так... У нас дзіцячая праца забаронена. З эксплуатацыяй дзіцячай рабсілы пакончана даўно. Скажы мне, малое, хто асмеліўся загнаць цябе сюды на глум камарам і прымусіў цягаць гэтыя вёдры, замест таго каб даць у рукі лялькі?
Сказаў і як накалоўся. Яна бліснула на яго з-пад тонкіх, як ластаўчына крыло, броваў, рэзка паставіла вёдры на зямлю:
— Ай, вось дык разумнік! Абаронца знайшоўся! Калі так шкадуеш малое, дык бяры вёдры і нясі да парэма. Я пагляджу, ці хопіць смеласці развітацца з гонарам.
Васіль атарапеў. З ім яшчэ ні адна дзяўчына так не размаўляла. Ды на танцах кожная лічыла за гонар пайсці з ім у круг! А тут на табе!
Ён адчуваў, што ў яго гараць вушы, нібы за іх добра пацягалі, сэрца моцна затахкала. Васіль лёгка падхапіў вёдры і моўчкі пайшоў да парэма. Вось табе і маеш! Першы хлопец у Сасноўцы, а ідзе як цяля.
А тут яшчэ кпіны лесарубаў:
—Так, так яго, Фенька!
У другі час Васіль такой абразы не сцярпеў бы. Цяпер жа быў проста ашаломлены. Маўчаў як мыла з’еўшы. Вёдры паставіў, перамінаўся з нагі на нагу, на яе не глядзеў, скрозь зямлю праваліўся б ад сораму, ды выручыла яна.
— А ты гэтых пустазвонаў не слухай, — сказала яна, каб усе чулі,—дапамажы яшчэ вады прынесці, мне ж посуд мыць трэба.
— Атрымалі? — знайшоўся Васіль і заспяшаўся да ручая.
Ужо там, чэрпаючы ваду і адчуваючы на сабе яе позірк, загадаў:
— Каб сёння была на танцах!
— І не падумаю — засмяялася яна. — Захочаш — сам знойдзеш...
Машыну нагрузілі надвечар, бацька паехаў у кабіне, і Васіль спытаўся:
— Не баішся на матацыкле?
— Ой страх! — гулліва павяла яна плячамі. — Скажы-ка, з ім на матацыкле... Давай!
Ён увесь час адчуваў на сваіх плячах чэпкія, гарачыя яе далоні, ужо нічога не заўважаў, акрамя шэрай сцежкі. Ні словам не перамовіліся дарогай. Ля інтэрната яна махнула на развітанне:
— Пакуль, памочнічак...
З таго дня Васіль страціў спакой. Што б ні рабіў, дзе б ні быў, у галаве — яна, яе пагляд свідруе.
Ён і на танцах яе чакаў, не ішла. ён і вакол інтэрната, дзе жыла, круціўся — гарыць святло, а акно завешана.
І зачасціў Васіль на матацыкле на дзялянку. Аднойчы падлавіў ля ручая, як ваду брала, вываліўся з кустоў. Хоць бы што, ніякай рэакцыі. Толькі пагляд бліскавічны.
— Будзеш са мной гуляць? — спытаў прама.
— А гэта як захачу!
І пайшла, пакінуўшы яму вёдры. Следам нёс, на кепікі лесарубаў ужо не зважаў. А праз дзень падаў заяву на лесаўчастак, дзе яго сустрэлі цёпла. Далі новую машыну, толькі працуй.
Прываражыла, казалі жанчыны, яго Феня.
Памятае, не забыўся ён той рэйс пасля нядаўняга знаёмства з Феняю. Ужо ля Баравіцы, невялікай вёскі, якая ляжала па абодва бакі шашы, праехаўшы добрую палову дарогі, Васіль скінуў хуткасць, адчуваючы, як прычэп піхае машыну наперад. Ну, гэта справа звычайная. У гэты міг з кустоў, нібы хто шпурнуў на дарогу, кроках у дзесяці ад машыны выскачыла шэрая плямка, камячок, застыла пасярод дарогі.
Ён не памятае, што здарылася, быццам яму імгненна выкруціла рукі... Ён ляцеў у кювет: трашчалі кусты, чуўся звон шкла, лязгат металу... Адчуваў, як усе дваццаць кубоў, што ляжалі на прычэпе, узняліся, зламалі ахоўную рашотку, затым лёгка, нібы бляшанку, расплюшчылі кабіну. Яго штурханула наперад, выкінула за капот, уціснула ў росную траву... У гэту хвіліну яму здалося, што з усіх бакоў наплывае бесклапотны дзіцячы смех і бразгат нейкай бляшанкі на асфальце. Потым бразганне як абарвалася, побач з ім шлёпнулася маленькае вядзерца з намаляваным чырвоным сабачкам.
І той бесклапотны дзіцячы смех чуўся ўжо недзе далей, у кустах, аддаляўся, нарэшце знік, як растаў сярод зялёнага лісця. Цішыня наўкола і гулкае тахканне сэрца... Да яго беглі людзі...
І цяпер, калі Панкратаўна нагадала яму пра гэтую аварыю, ён зноў выразна пачуў той бесклапотны дзіцячы смех, пачуў каляны звон шкла, адчуў, як хлысты трушчаць кабіну, у нос патыхнула вострым пахам травы. І перад вачамі скакала вядзерца з намаляваным сабачкам...
Тады людзі падхапілі яго, трымалі пад пахі. Аднекуль з’явіўся Карней Карнеевіч, сунуў яму ў твар трубку, загадаў дыхаць. Ён адштурхнуў інспектара ДАІ, як сухадрэвіну, што замінае, выскачыў на шашу, пралез пад перакуленай машынай, зазірнуў між рассыпанымі хлыстамі і нікога там не знайшоў.
Ён зразумеў, што машына не падмяла пад сябе дзіцячы смех, той смех сапраўды знік недзе ў зеляніне кустоў, і ён засмяяўся, але ўжо іншым смехам.
Дома ён быў надвечар, ужо як зрабілі ў раёне экспертызу, прыехаў аўтобусам. Бацька сядзеў на ганку, вязаў венікі, нічога не ведаў, а праз агарод з інтэрната бегла сюды Феня. Белая, як мел, толькі вочы нязгасныя. Яна коршакам наляцела на яго, не зважаючы на бацьку, які не паспеў апамятацца, пачала малаціць яго кулачкамі ў грудзі, потым знясілілася, села на зямлю, заплакала, выціраючы кулакамі вочы.
Ён сеў побач з ёй, яна абхапіла яго рукамі за шыю, ласкава шаптала:
— Родны мой, добра, што жывы застаўся.
З хаты выйшла маці, здзіўлена глядзела на дзяўчыну, нешта наважылася сказаць. Але бацька апярэдзіў:
— Не руш!.. Іх справа...
Яшчэ дзень назад з таго боку Ляскоў, скаваная бабрынай плацінай, стаяла вялікая вада. Яна нагадвала няроўна выразанае люстэрка, праз якое па краях прабіваўся асіннік, лазняк, чарот. Вакол іх, калі было ветрана, гладзь злёгку карабацілася, нібы трэскалася, але, як сціхаў вецер, зноў зацягвалася. І тады ў люстэрка вады глядзеліся зялёныя дрэвы, пакручастыя кусты, чарот, блакітнае, з белымі драпінкамі аблачын, неба, жоўтае, расплаўленае сонца. І іх адбіткі злёгку пакалыхваліся час ад часу, ажывалі.
Здаля, на сярэдзіне, наогул здавалася, што вада застыла, яе люстэрка цямнее, як старое срэбра, бліжэй да плаціны яно мякчэла, раставала пад бляклым сонцам, і вось ужо на самым грэбні плаціны з глею, галінак, наогул раставала, закіпала. Гэтая белапенная расплаўленая маса, нібы цераз край агромністай чашы, вырывалася на прастору, расцякалася па вілюжыстым жолабе, запаўняла яго, аддаляючыся, паступова сціхала, застываючы ў блакітна-зялёнай смузе халодных даляў.
Калі ж плаціну падчапіў нож трактара і яе край трэснуў, глей, дрэвы, галлё панесла кіпучая плынь, люстэрка на сярэдзіне наогул трэснула, нібы тонкі лядок, на які неабачліва наступіш. Пеністы паток пачаў дзяўбці край чашы, усё больш і больш крышыць яго — абвальваліся берагі. І вось ужо балюча стала ад трэшчын, якія агалілі камялі дрэў, карэнне, кусты; сагнуліся чараты. І, нібы ў палонцы, захвалявалася сонца, якое рвалі на часткі трэшчыны, і памкнуліся космы бляклай жаўцізны ў пеністую чорна-густую пашчу.
Баброў не было бачна, але можна было ўявіць, калі яны яшчэ не сышлі, як б’юцца яны супраць няўмольнага цячэння, імкнучыся да хатак...
І, убачыўшы бабрыную хатку, схаваную ля берага ў трысці, гледзячы, як вада стараецца раскідаць яе, не могучы нічым дапамагчы, Міцька чамусьці ўявіў іншую хатку, чалавечую, якую бачыў многа гадоў назад, такой яна здалася яму тады безабароннай, а жыццё двух людзей, якія жылі там, таксама безабаронным, як жыццё баброў...
У яго памяць урэзалася тая хатка, калі ён хадзіў у Падрэчча купляць цялушку замест сваёй Рагулі, якая прапала ў лесе, трапіўшы нагой у корч, як у пастку.
Міцька бедаваў. Пастухі з суседніх вёсак падказалі, што ёсць жанчына, якая хоча збыць леташнюю цялушку. Казалі, што цяля ад добрых кароў. Доўга не думаючы, Міцька наняў на дзень за сябе чалавека, а сам падаўся ў Падрэчча.
Жанчына, пра якую яму казалі пастухі, была гаротная. Гэта Міцька зразумеў, прыйшоўшы туды.
Была вясна, сама садзіць бульбу. Пад шчодрым сонцам добра-такі падсохла зямля, лёгка рассыпалася з камячкоў пад нагамі. Там, дзе вышэй, ветрык уздымаў лёгкі пылок, ён курэўся даўкім прысакам. Наўкола, паўз дарогу па якой ішоў Міцька, праз зрудзелую траву слаба вытыркалася яшчэ кволая зеляніна. Набірала яна сілу на пагорках і на голлі дрэў, лопаючыся з карычневых вугольчыкаў пупышак. Месцамі даволі прыкметна займалася зелена-жоўтымі язычкамі лісцікаў, якія раздуваў блакітны, як неба, вецярок.
Хата той жанчыны была канцавая. Адразу за паўраскіданым, толькі калёсамі праехаць, мастком праз рачулку. Рачулка, яе берагі параслі старымі вербамі з парэпанымі стваламі.
Хата стаяла на пагорку, па яго схіле да вады спускаўся пахілы жардзянік, месцамі трымаючыся за вербы.
Яшчэ здаля агарод, і шэры пясок-падзол, і маленькая хата, акурат ёвенька, з прылепленымі да яе хлеўчуком і дрывотняй былі відаць як на далоні. Падворак без агароджы, адкрыты вуліцы. Ля хаты два невысокіх стажары, унізе якіх не знайсці клока сена, адно драўляны насціл.
Вось тады і падумаў Міцька, што тут жыве ўдава, які з яе спрос за гаспадарку?
І сапраўды, што можна было спытаць з пасляваенных удоў?
Міцька мінуў масток праз хуткаплынную, мутную рачулку, дасягнуў вёскі. Стаяла яна адной вуліцай. Месцамі між вось такіх старых, як гэта, хат ужо красаваліся ладныя пасляваенныя домікі, пабудаваныя не похапкам, а разважлівай чалавечай рукой, на доўгія гады.
На той бок вуліцы, вузкай і крывой, насупраць гэтай хаты красаваўся вялікі дом. Тры прасторныя, завешаныя крамнымі фіранкамі акны выходзілі на вуліцу, сцены з добрай сасны, між вянцамі шчацініўся ўжо сшарэлы мох, два коміны на высокай страсе, крытай гонтай, вакол будыніны — высокая, у рост чалавека, агароджа, шырокія, як уехаць машынай, акаваныя жалезам вароты, за якімі скавытаў сабака. Усё сведчыла, што там жыццё ўжо наладзілася.
Падворак хаты, да якой ён завярнуў, менш за ўсё нагадваў сапраўдны падворак. Гэта быў даўні, убіты, як ток, пляц, з аднаго краю якога, за вузенькай палоскай счарнелага мурагу, бачылася падгнілая сцяна хаты з двума акенцамі. Вузкімі надта. Два такія ж акенцы глядзелі чорнай пустатой на вуліцу. Страха з дошак прагнулася, парасла лапікамі зялёнага кучаравага моху, хата пахілая, здавалася, яе трымае прызба, высока насыпаная, і, адкінь яе, хата паваліцца.
Адзінае, што было тут новае, дык ганак. Злеплены няўмела, з неабструганых аполкаў. На прыступках грэліся на сонцы куры.
З другога боку пляца пачынаўся агародчык, аддзелены ад падворка жэрдкамі. Там — абрэзаная яблыня ў рост чалавека, на плоце панаторкнуты гладышы, паблісквалі на сонцы вышараванымі крутымі бакамі.
— Ці ёсць хто дома? — гукнуў Міцька ў акно.
У сенечках пачуўся тупат, потым працяжна рыпнулі дзверы, успаролася ленае птаства. На ганак выйшла жанчына. Убачыўшы Міцьку, пільна паглядзела на яго.
Міцька паспеў за гэты час таксама яе разгледзець. Жанчына была ў самай сіле. Невысокая, моцная ў плячах, нечым паходзіла на мужчыну. Мабыць, падумаў ён, работа такой зрабіла. Апранутая ў самаробную ватовую безрукаўку паверх бумазеевай квяцістай сукенкі, велікаватай, відаць, з чужога пляча. На нагах жанчыны былі надзеты буркі з чырвонымі гумовымі бахіламі. Галаву пакрывала цяжкая самавязаная хустка, з-пад якой выбіваліся ледзь сіваватыя, але яшчэ густыя валасы.
Твар быў светлы і свежы, прыгожы.
— Ёсць, ёсць, — сказала яна... — Нешта я вас не памятаю. Да мяне ці абмыліліся?
— Калі вы прадаеце карову, то да вас.
— Мелася, хто ж вам параіў?
— Параілі мужчыны. Я сам з Сасноўкі, вось і трапіў да вас.
— Тады будзем гаманіць, — сказала жанчына, — ёсць у мяне пагуляная цёлка, ёсць і карова, восьмым целем. Карова нішто сабе, малаком не залівае, але хапае на сям'ю. Калі цёлка ў яе ўдасца, дык таксама без малака не будзем. Я вось толькі не ведаю, гэта старую мне збываць ці маладую. Старая корміць, а гэта невядома, калі будзе даіцца.
Прамата і шчырасць жанчыны Міцьку спадабаліся, толк у жывёле ён ведаў. Вядома, яму лепш было б узяць дойную, яшчэ сама каравёнка. Але ж, здаецца, у жанчыны сям’я. Ён то без малака не жыве, людзі даюць пакуль, ці багата яму трэба.
— У вас дзеці?
— Ага, сын, хлопчык яшчэ.
— То я раю вам цёлку збыць. Калі панараўлю, дык забяру. І мне лаўчэй з аплатай, і вам не шкада аддаваць. Дам, колькі скажаце. Цяпер яшчэ ў людзей з грашамі туга, чуў, што ў калгасе наогул... Я ж грашамі атрымліваю, пастухом я ў Сасноўцы, у пасёлку... Яно, вядома, каб цёлка пералетавала, вы б больш узялі, але, мабыць, нейкая ў вас нявыкрутка, што збываеце.
— Не з рукі мне трымаць дзве, — сказала жанчына, — без хадзяіна я, сярпом на дзве не нажнеш, ношкамі не наносішся.
— То дзе ж мне яе паглядзець?
— Вы з дарогі, мабыць, стаміліся, вечарам прыйдзе статак, пагледзіцё.
— І то праўда, — згадзіўся Міцька.
... І вось вечарам Міцька сядзеў у хаце Панкратаўны, так звалі жанчыну, чакаў, пакуль яна збярэ вячэру. Днём ён падладзіў ёй жардзянік, хляўчук. Цёлку ён у яе старгаваў, нават не прыдзіраючыся надта. Паглядзеў — гладкая выйшла з зімы, колькі сказала, столькі даў. Падабалася яму, што цёлка лесавая. Хоць тут былі лугі, але пасвілі ў лесе. Палявую ў лес не гані, цяжка ёй. А як прыкінуцца авадні, дык наогул з палявой у лесе ладу няма. Радаваўся, што жанчыну не пакрыўдзіў. Ды і каго было крыўдзіць? Адна, з хлопчыкам. Той, як прыйшоў са статкам, пасвіў па радоўцы, так і асунуўся на ганак, відаць, стаміўся. Цяпер вунь спіць на печы, з-пад лапленай-пералапленай дзяружкі тырчыць яго белая галоўка.
Міцька, пакуль Панкратаўна збірала на стол, паклаў на яго шматок сала, хлеб, цыбулю, вараныя яйкі, сказаў, каб хлопчык перакусіў, пакуль вячэра. Той паглядзеў на маці, яна дазволіла, узяў скрылік сала, акраец хлеба, разы са два ўкусіў ды так і звіўся за сталом. Міцька яго соннага занёс на печ.
Калі яны ўдваіх вячэралі, узяўшы чарку — яна толькі прыгубіла, — сказаў, можа, нядрэнна было б, каб ёй знайшоўся які мужчына, усё ж лягчэй было б.
— Не, чалавеча, — адказала яна, — можа, сабе мужчыну я і знайшла б, але дзе ж ты дзіцяці бацьку знойдзеш. Не скажу, падыходзілі да мяне мужчыны, і рабацяшчыя, і ціхія, добрыя, толькі навошта мне гэта?
Тады Міцька як ніколі, напэўна, пашкадаваў сябе, што ён з заганай. Яна яму адкрываецца шчыра, можа, пагаварылі б, зразумелі адно аднаго, можа, ён і застаўся б у яе. Мала што ўсім адмаўляла. І яна, мусіць, разумеючы яго, сказала:
— А вы, мусіць, таксама адзін, што без жонкі прыйшлі купляць карову.
Ён не адказаў, усё глядзеў у акно, за якім згушчалася цемра. Думаў, не яго гэта лёс, не яго.
А раніцой, накінуўшы цёлцы на рожкі вяроўку, паплёўся назад у Сасноўку, абцяжараны нейкімі незразумелымі думкамі, і на яе сказанае на развітанне: «Калі раптам давядзецца тут быць, то заходзьце» слаба, з удзячнасцю ўсміхнуўся.
Як ні ўгаворваў Васіль Панкратаўну, каб жыла ў яго, адмовілася. Разважала так: яны маладыя, яшчэ не нажыліся, не намілаваліся, грэх ім замінаць. У Фені ніколі не было свайго кутка, ёй жа цяпер сама адчуць сябе гаспадыняй у сваёй хаце. Хай жывуць самі па сабе, а калі што, дык яна яшчэ не зломак памагчы: ці агарод прапалоць, ці бялізну памыць, ці яшчэ што. Феня цяжарная, ёй трэба берагчыся. Цяпер жа свет кволы пайшоў. Гэта ў яе, Панкратаўны, маладыя гады жанчыны нараджалі часта там, дзе рабілі. І дзеці здаровыя былі. Цяпер жа і дактары сочаць за здароўем парадзіх, і ў бальніцах нараджаюць, а ўсё адно дзеці хварэюць часта. Так што дапамагчы яна дапаможа, а так, хай Васіль прабачае...
Васіль спачатку пакрыўдзіўся, маўляў, людзі скажуць, прывёз з горада жанчыну, пасяліў у інтэрнаце. Але потым, як яна памяркоўна выказала свае думкі, згадзіўся.
Панкратаўна пасялілася ў інтэрнаце, адчувала сябе тут добра. Займала яна адна вялікі пакой, вокны якога выходзілі ў бор. Пасля работы было прыемна глядзець на спакой лесу, і яна не шкадавала, што прыехала сюды, меркавала парабіць да зімы, а там будзе бачна.
Раніцой у шэсць гадзін яна спяшалася да лесаўчасткаўскай сталоўкі. Тут атрымлівала прадукты. Пакавала ў цэлафанавыя мяхі мяса, гародніну, крупы.
Спачатку ёй дапамагалі мужчыны ўсё гэта грузіць на машыну або аўтобус. Часта забіраў яе з сабой у машыну Васіль. Калі ў яго была пуцёўка на гэту дзялянку, падганяў МАЗ да сталоўкі, усцягваў мяхі ў машыну, садзіў Панкратаўну і вёз на дзялянку. Але аднойчы гэта ўбачыў Стрынадка, накрычаў, бо прыйшла паперка а леспрамгаса, якая забараняла перавозіць пасажыраў на грузавых машынах.
Раніцою Панкратаўна заўсёды пыталася ў мужчын, што ім гатаваць на абед — снедалі і вячэралі ўсе дома,— яны заказвалі няхітрыя стравы: боршч, кашу, кампот. Клопату ў яе з кухняй не было, яна гатавала, як умела, але мужчыны хвалілі, казалі, што смачна. Гэта радавала, аказваецца, яна яшчэ нечага варта.
Панкратаўна некалькі разоў цікавілася ў Васіля, ці патрэбна Фені яе дапамога, ён адказваў, што не, дапамагае маці. Васіль запрашаў у госці. Панкратаўна дзякавала, абяцала зайсці, як надарыцца час, але ўсё не выпадала. Лесарубы працавалі кожную суботу, а ў нядзелю яна ездзіла ў горад, глядзела, як і што на кватэры. І разам з тым яна рыхтавалася, каб пайсці ў госці, думала, што купіць маладым у падарунак, першы раз у хату з пустымі рукамі ісці няёмка. Гэта даўней было дастаткова прынесці бохан хлеба, цяпер жа, мабыць, моладзь пра такую завядзёнку і не ведае. Значыць, трэба нешта купіць, каб спатрэбілася гаспадарам.
Спачатку Панкратаўна мелася купіць што будучаму дзіцяці, але потым спахапілася, успомніўшы, што раней не было завядзёнкі загадзя рабіць гэта. Купляць жа нешта Фені ці Васілю з адзення або абутку таксама было няёмка, пакрыўдзяцца яшчэ, маўляў, жывём у дастатку.
Выйсце са свайго становішча яна знайшла нечакана. Пайшла аднойчы пасля абеду па ваду да рэчкі, як звычайна хадзіла сцежкай, мінаючы лаўжы, каляіны, штабялі хлыстоў, задумалася, узяла правей і набрыла на малады сасоннік, здзівілася: на палянках было багата суніц, буйных, як вішні, сакаўных.
«Вось што я прынясу Фені», — падумала яна, паставіла вёдры і давай збіраць. Забавілася, не прыкмеціла, што дзень канчаецца. Прыслухалася, наўкола ціха. Яна заблудзіла, не ведала, што яе гукалі, сігналілі ёй, а яна, па ягадах, ладна адышлася ад дзялянкі і ад рэчкі.
Мужчыны хваляваліся: жанчына гарадская, яшчэ куды ў дрыгву залезе. Не хваляваліся толькі Сідорын і Гаўрыленка. Гаўрыленка абураўся: узялі на сваю галаву старую, калі што, давядзецца адказваць. Сідорын абураўся, што яго дома вечарам павінны чакаць людзі, а ён вымушаны з-за некага сядзець у лесе.
Міцька Кавалёк, які пасля спрэчкі з Іванам наогул не жадаў сустракацца з лесарубамі, прыйшоў на дзялянку ў той час, калі па яго разліку, яны павінны былі паехаць. Здзівіўся, убачыўшы, што яны затрымаліся, ды нечым устрывожаныя. Яму сказалі, што кухарка некуды знікла, і вось цяпер не могуць дагукацца, не ведаюць, што рабіць.
Міцька ведаў, што на дзялянцы новая кухарка, але з ёй не бачыўся, пачухаў патыліцу, сказаў, што тут чалавек знікнуць не можа. Ён вызваўся ісці шукаць.
Мужчыны пайшлі з ім, і толькі Гаўрыленка і Сідорын паехалі ў пасёлак з апошнім лесавозам..
Панкратаўну знайшлі хутка, Міцька адразу ішоў па яе следзе, нібы яны змовіліся, знайшлі яе зажураную ля поўнага вядра суніц.
Мужчыны жартавалі, смяяліся, казалі, ці не ўздумала яна з усяго лесу пазбіраць ягады, былі рады, што знайшлі, а Панкратаўна адчувала сябе вельмі няёмка, баялася падняць на мужчын вочы.
І калі прыйшлі да парэма, ля якога чакаў аўтобус, папрасіла, каб мужчыны ехалі без яе, сказала, што прыйдзе сама пехатою.
— Едзьце, едзьце, не вяжыцеся к чалавеку, — сказаў ім Міцька.
Мужчыны паехалі, спадзеючыся, што Міцька прывядзе Панкратаўну ў пасёлак, і сапраўды, можа, ёй трэба некуды зайсці. А ў Кавалька які клопат тут? Ды і яму весялей.
Калі лесарубы паехалі ў пасёлак, Міцька і Панкратаўна засталіся ўдваіх ля парэма. Міцька бачыў, разумеў, што жанчына адчувае сябе па-ранейшаму няёмка: столькі клопату прынесла людзям, цяжка перажывае здарэнне. Яму вельмі хацелася яе суцешыць, і ён не ведаў, як гэта зрабіць. Таму, гледзячы міма яе, у бок лугу, сказаў:
— Годзе ўжо вам так пакутаваць. З кім не здараецца. Заблудзілі, а яны падумалі бог ведае што, ніхто не сварыўся, ну, і добра. Так што...
— Дзякуй вам, Змітро, — сказала яна, — мабыць, каб не вы, начаваць бы мне там.
Пачуўшы сваё імя, Міцька скалануўся. Яму надзіва знаёмым здаўся гэты мяккі голас, здаецца, ён яго чуў не толькі ў сне, а і наяве, яму аж перахапіла дых на імгненне, саўладаўшы з сабой, спытаў, памкнуўшыся да яе:
— Скуль вы мяне ведаеце?
— Ды яшчэ там, у ягадах, як мяне знайшлі, адразу вас пазнала. Гэта ж вы некалі былі ў маёй хаце ў Падрэччы, карову купляць прыходзілі? Ці памыляюся?
Так, яна! Міцька ўважліва паглядзеў на Панкратаўну. Яму і там, на паляне, на імгненне падалося, што ён ужо бачыў гэтую жанчыну, але волі думкам там не даў, баяўся, што мужчыны будуць сварыцца. Ну, падалася тады знаёмай, ці мала людзей ён пабачыў на сваім вяку... А тут, як удваіх, дык яна. Тут іншае... Падрэчча...
Тады там нешта такое ўзварушыла яго душу, напоўніла пяшчотай і цяплом да той гаротнай жанчыны. І вось цяпер тое напаўзабытае цяпло зноў ускалыхнула яго душу, устрывожыла, нібы ў аголеную ранку тыцнулі гарачым вугельчыкам. І яму цяпер, як пазнаў яе, як успомніў час, праведзены некалі ў Падрэччы, закружылася галава, пахіснулася пад нагамі зямля, і ён прысланіўся да парэма.
— Вось не чакаў дык не чакаў, — прызнаўся ён.— Ды і казалі, што кухарка наша аднекуль з горада, хто б мог падумаць.
— Ага, апошнія гады я жыла ў горадзе.
— Значыць, з’ехалі з Падрэчча. Што так? Прычына нейкая была?
— Была. Хіба без прычыны пакінула б я свой кут, сваіх людзей?
— Яно так. І птушка, і звер без прычыны свайго не пакідае. Вунь колькі тут было птушкі і звера, пакуль не пачалі пляжыць дзялянку... Так, мабыць, і чалавек.
— Ну, можа, не так... А жылося мне нясоладка, самі бачылі. Удава. Рабіць я не баялася, рабіла, можа, не лепш, але і не горш за іншых. Але ж як насланнё адзін час на мяне пасыпалася. Сынок, было, цяжка захварэў, ледзь не страціла, дзякаваць, добрыя людзі выратавалі. Потым, вы ж, мабыць, ведаеце, як па старым часе было, гразіліся ці не пад суд аддаць, не было ў каго ўцехі шукаць. Ды і сыну пашпарт праўдамі і няпраўдамі вытрабавала, паехаў вучыцца, і мне без яго свет там стаў не міл.
— Косцік? Я памятаю, працавіты хлапчук. Дзе ён?
— Скончыў сямігодку, падаўся на марака вучыцца. Цяпер на моры плавае, капітан. Праўда, бывае, па году не бачу яго. А так усё добра. Гэта ён мяне з Падрэчча забраў, пабудаваў за свае грошы ў горадзе кватэру, кажа, жыві, мама, хоць на старасці не гаруй. Вось і жыла... На ніжнім складзе рабіла, аж уз’еўся там на мяне адзін чалавек, дзякаваць, Васіль Чубацюк надавуміў, сюды забраў.
— Але, дык гэта, чуў, была спрэчка з Карнеевічам? Ого, злы чалавек, я яго ведаю. Участковым некалі ў нас рабіў. Жыў, як пан. Але і на яго ўправа знайшлася. Вытурылі з органаў. Цяпер за такіх узяліся.
— Ну, можа, я сюды прыехала не толькі з-за той спрэчкі. Колькі гадоў у горадзе, там і пенсію атрымала, а вот цягне бліжэй да людзей, да родных мясцін, да лесу. Не магу я там, у горадзе. Людзі як чужыя адно аднаму...
Міцька разумеў, што ў яго становішчы самае лепшае — падтрымліваць размову, але гаварыць ён быў не мастак, таму ў яго не клеілася, яму хацелася стаяць побач з ёй моўчкі, слухаць яе, адчуваць яе дыханне, бачыць яе. Ён быў удзячны лёсу, што на астачу дзён, можа быць, лёс падараваў яму сустрэчу з жанчынай, якая ўскалыхнула яго душу многа гадоў назад. Ён і цяпер шкадаваў гэтую жанчыну, можа, не менш, чым тады: столькі перажыла! — і разам з тым яму было добра, што яны працуюць разам.
Садзілася сонца за вершаліны яшчэ не спілаваных дрэў, змрок паволі апускаўся на вільготную зямлю, вецярок слаба шасцеў у кронах дрэў.
Міцька паглядзеў на неба, сказаў:
— Ведаеце, я вас у пасёлак не адпушчу і не павяду. Заўтра выхадны дзень, вам не трэба турбавацца, днём і пойдзем.
— А ягады? — спытала яна. — Я ж іх набрала, каб прынесці Васілёвай Фені.
— Нічога, не скіснуць за ноч. А раніцой яшчэ вядро набяром, хай і ад мяне будзе... Я вам пасцялю ў парэме, а сам пасяджу ля кастра. Мне не прывыкаць...
— Няёмка, — паціснула яна плячамі.
Міцька доўга маўчаў. Маўчала і яна. Потым ён абудзіўся і, перасільваючы сябе, сказаў:
— А ведаеце, дзела прошлае... Тады, у Падрэччы, я хацеў, каб вы дазволілі застацца ў вас... Назаўжды.
Змрок згушчаўся, асядаў ніжэй да зямлі. Яна доўга маўчала. І Міцька не шкадаваў, што прызнаўся ёй, думаў, хай хоць цяпер, на старасці, калі няма ніякай надзеі, ведае, што ўвайшла некалі ў яго сэрца. І яму будзе лягчэй...
— Я гэта ведала, — сказала яна ціха, узнімаючыся па прыступках у парэм.
А Міцька пайшоў на дзялянку, вобмацкам назбіраў у цемры ламачча, прынёс яго бліжэй да дарогі, расклаў касцёр. Ён сядзеў ля яго, адчуваючы нейкі спакой на душы і цяпло, яе цяпло, цяпло жанчыны, якая мроілася яму неаднойчы, якую кахаў употай безнадзейна ўвесь гэты час.
Ну што ж, думаў ён, не згасла яе цяпло, з’явілася...
А Панкратаўна, лежачы ў парэме на раскладушцы, таксама не спала. Праз вузенькае акенца яна глядзела ў неба. Яна бачыла, як сярод чарнаты недзе далёка-далёка свяцілася, міргала адзінокая слабая зорачка... Яна шкадавала гэтага чалавека, які ёй таксама некалі запаў у душу, шкадавала, як можа шкадаваць жанчына дарагое, незабыўнае.
А зорачка ўпарта ліла на зямлю сваё слабое святло, якое паступова ярчэла і ярчэла, нібы саграваючы ўсё наўкола: неба, лес, зямлю, яе, Панкратаўну, запалоніла сваім цяплом і святлом, і яна правалілася ў сон...
Тым вечарам, бліжэй да поўначы, калі Панкратаўна спала, а Міцька драмаў ля кастра, да дзялянкі пад’ехала машына.
Міцька адкрыў вока, яго асляпіла тонкае, як лязо, святло фар. Яно нібы падрэзала дрэвы, слізганула па колах парэма, пабегла па дзялянцы да эстакады Івана Сідорына.
Па гуле матора, Міцька адзначыў, што гэта не МАЗ, гук больш слабы і тонкі, такіх машын на лесаўчастку няма.
Ён падхапіўся і кінуўся наперарэз.
Не даязджаючы да яго крокаў пяць, машына спынілася. З кабіны выскачыў мужчына.
— Гэта я, Мітрый бацькавіч, — сказаў ён. — Вось і добра, што ты тут... А мне казалі, што ты павёў кухарку ў пасёлак. Думаў, як жа без цябе забіраць?.. Але падвярнулася машына, раней напытаў, думаў, пасля табе скажу... Лясіна ў мяне там, дубок.
— Ну што ж, калі маеш паперку, то грузі. Толькі днём лаўчэй было б. А так цёмна.
— Нічога, пагрузім, днём не выпадае, рабіць трэба.
— Ну, тады давай паперку.
Чалавек палэпаў па кішэнях, здзівіўся:
— Ат, садовая мая галава! Дома забыўся. Спяшаўся. Ну, нічога, потым, потым. — І махнуў шафёру: — Давай!
Машына паволі кранулася з месца, але Міцька не сышоў, таўханула яго буферам, спынілася.
— Што яшчэ? — пачулася з кабіны.
— Без паперкі не дам! Няможна, забаронена!
— Мітрый, — папрасіў мужчына, — кінь жартаваць.
Як гэта не дам? Я, панімаеш, за машыну заплаціў, людзі з горада гналі, не ехаць паражняком назад. Ты што, мяне не ведаеш?
— Ведаю, але нельга. Паперка трэба.
Мужчына маўчаў. З кабіны гупнуў на зямлю другі мужчына, раздражнёна сказаў:
— Ты чаго, Іван, з ім цацкаешся? Нібы ён тут гаспадар. Сказана, выпісана, дай дарогу!
— Чакай, Карнеевіч, — сказаў мужчына, — самі разбяромся. — І да Міцькі: — Мабыць, помслівы ты, злуеш за тое... Дык і ты дурань, і я не лепшы. Ты мне пад нож, а я на цябе. Спужаўся ж. Ну, будзе, будзе злаваць.
— Я не злую, але не пушчу. Няма ў мяне такога права.
— Ды якое ў цябе наогул сабачае права? — не ўцярпеў Карнеевіч. — Хіба не пазнаеш, не ведаеш нас?
Міцька пазнаў, вядома, і таго і другога.
— Карнеевіч, я сваё права ведаю. Няма права чужое браць. А калі тваё, пакажы дакумент!
— Счас пакажу! — Карнеевіч падскочыў да Міцькі, з усяе сілы штурхнуў яго ў грудзі.
Міцька адляцеў назад, выцяўся галавой аб буфер, абмяк, асунуўся ў каляіну.
Пры святле фар было бачна, як са скроні цурчыць кроў, заліваючы твар, сцякаючы на апратку.
— Ты што, Карнеевіч! — прашаптаў Іван, схіляючыся над Міцькам. — І тут жа выпрастаўся:—Оечкі, дух вон...
— Не можа быць?.. — ускрыкнуў Карнеевіч, таксама схіляючыся над Міцькам, які нерухома ляжаў у каляіне.— Так, капут... Не разлічыў...
— Не разлічыў, не разлічыў, — стагнаў Іван. Усё цяпер, амбец...
— Ды не скуголь! — выціснуў праз зубы Карнеевіч.— Рабіць што?
— Што, што, у міліцыю!
— Ты што? З глузду з’ехаў?.. Хто бачыў... Гы... Ага, у лоўж яго.
— Як?!
— Проста. Ты за галаву, я за ногі... У лоўж, і слядоў няма. Бензіну пырснуць.
— Не... Я не буду! Я не забіваў!
— Дурань!.. Каму дакажаш, што не ты? Я законы ведаю.
Яны падхапілі Міцьку, адзін за ногі, другі пад пахі, завалаклі да лаўжа, укінулі ў яго, як палку.
Міцька не варушыўся.
— Бензін, бензін, хутчэй!
З кабіны выскачыў трэці, пагрымеў вядром ля бака, падбег да лаўжа.
— Хто?
— Давай, давай! — Карнеевіч выхапіў вядро, лінуў у лоўж. — Запалку! Ну?
— Ты сам.
— Не куру! Ты!
У Івана ламаліся запалкі, урэшце адна успыхнула, засланяючы твар рукой, кінуў у лоўж.
Гухнула полымя.
— У машыну!
Яны ўскочылі ў машыну, матор узвыў, машына рванула з месца, хутка ўжо была на дарозе.
Гул матора, святло, якое скакала па сценах парэма, скінулі Панкратаўну з раскладушкі, разбудзілі. Яна, яшчэ нічога не разумеючы, адкінула з усяе сілы ад сябе дзверы. У яе абарвалася сэрца: яна ўбачыла, як ад лаўжа, ахопленага полымем, матнулася ёй насустрач чалавечая постаць, ахопленая агнём.
— Міцька!!! — немы крык вырваўся з яе грудзей.
Яна кінулася туды, да постаці, якая ўжо ўпала на зямлю і качалася па ёй. Спатыкалася, падала, абдзірала рукі, збівала калені аб ламачча. Пот і слёзы засцілалі ёй вочы, а яна ўсё бегла. І здавалася, бег яе быў запаволены, як у сне, і гэтая адлегласць ад яе да постаці, якая ўжо замерла на зямлі, толькі языкі агню звіваліся над ёй, здавалася, самай доўгай дарогай у яе жыцці. І немы крык ужо не вырываўся з яе грудзей, яна сіпела, усё бегла туды, туды, туды...
І вось ужо чуе хрып: «Ніна, Ніна...»
І яна, нарэшце дабегшы да яго, упала перад ім на калені, пачала ліхаманкава збіваць агонь з апраткі, не зважаючы, што на руках успыхваюць і лопаюцца пухіры. Яна разумела, што яе Міцька жывы...