Найвыдатнейшаму змагару
за волю Бацькаўшчыны й Народу,
прэзыдэнту Б.Ц.Р. Р.Астроўскаму -
прысьвячаю.
Аўтар
Ад выдавецтва
Выхад у сьвет першай гістарычнай аповесьці Ўладзіміра Случанскага «Драбы», (стары назоў Рыцараў Пагоні) кладзе новы кірунак у творчасьці аўтара. Дасюлешняя яго творчасьць канцэнтравалася пераважна на тэматыцы сучаснасьці ці недалёкага мінулага. Так, у апавяданьнях «Праз агонь» і «Пад сьцягам бел-чырвона-белым» аўтар дае малюнкі пэрыяду Другой Сусьветнай Вайны, а ў апавяданьнях «Не прапусьцім!», «Пётр Фёдаравіч ня верыць» і інш. Случанскі пераносіць нас на прасторы Бацькаўшчыны, акупаванай камуністычнай Масквой пасьля вайны 1941-1945 гадоў. У аповесьці «Драбы» Случанскі дае нам малюнкі й вобразы далёкай мінуўшчыны, пераносіць чытача ў глыбіню нашай слаўнай і багатай здарэньнямі гісторыі.
Як бачым з псэўдоніма аўтара, ураджайная Случчына дала яшчэ аднаго пісьменьніка. Але гэтым разам не паэта, як было дасюль, а празаіка, і я думаю, што шырокае кола чытачоў з задавальненьнем прывітае новую Слуцкую зорку.
У.Случанскі, малады пачынаючы пісьменьнік, зьяўляецца гарачым песьняром укаханай Бацькаўшчыны-Беларусі й Беларускага Народу. Яго творы аб слаўнай мінуўшчыне Беларусі адзначаюцца няўстрыманым рухам, дзеяньнем, імкненьнем. Кожнае яго апавяданьне разгортвае перад чытачом падзеі з маланкавай хуткасьцю і ў той жа час дае поўныя, закончаныя вобразы. Случанскі васьпявае слаўную мінуўшчыну Беларусі ня толькі ў літаратуры, у якой ён выступае зь першым вялікім творам, але й усімі здольнасьцямі мастака-самародка, - як малюнкі, вобразы, выпеканыя на дрэве, і нарэшце разьба па дрэву (апошняя яго разьба «Пагоня», стаяла на прэзыдыяльным стале ў часе Ўрачыстага Сьвяткаваньня Ўгодкаў Другога Ўсебеларускага Кангрэсу ў 1956 годзе, і прыцягвала ўвагу прысутных.) - усе яны падкрэсьліваюць слаўныя моманты з нашай мінуўшчыны.
У.Случанскі сваёй мастацкай душой шукаў у нашай мінуўшчыне вялікіх патрыётаў, мудрых уладароў, слаўных падзеяў у гісторыі нашай Бацькаўшчыны, калі яна была Вялікая й Слаўная на ўсю Эўропу.
Ува ўмовах эміграцыйнага жыцьця, калі чалавек ня можа карыстацца з архіваў каб знайсьці патрэбныя матэр'ялы, пошукі гэтыя былі сапраўды вельмі цяжкімі. Тэндэнцыйнае асьвятленьне гістарычных фактаў расейцамі й палякамі не задавальняла аўтара, а наадварот выклікала зь яго боку востры пратэст і справядлівае абурэньне. А безстароньніх дадзеных, адпавядаючых гістарычнай праўдзе, бракавала. І вось, прыпадкова трапіўшая ў рукі Ў.Случанскага, кніга П.Крэчэўскага «Замежная Беларусь» адразу пакрыла ўсе недахопы, асабліва вытрымкі з Чэшскіх летапісаў. У.Случанскі знайшоў у гэтай кнізе багаты й болей-меней падрабязны разгляд дзейнасьці свайго ідэала - Слаўнага Рыцара, Мудрага Ўладара, і Вялікага Патрыёта нашай Слаўнай мінуўшчыны - Вялікага Князя Вітаўта Кейстутавіча Гаспадара Літоўскага. У гэты час у думках У.Случанскага зарадзіўся плян: напісаць аповесьць, у якой прыпомніць беларусам, што не заўсёды наша Бацькаўшчына стагнала пад чужацкім панаваньнем, што не заўсёды чужынцы панявералі наш Народ, звычаі й культуру, што былі часы, калі наша Беларусь (у той час Літва) лічылася адной з магутнейшых дзяржаваў Эўропы. Татарскія горды, якія лёкка паняволілі, цяпер такую гордую, Маскву, у сваім імкненьні на захад, слаўны сваім багацьцем, напаткалі на шляху грозны адпор, які даў ненасытнаму Хану Вялікі Князь Вітаўт на рацэ Ворскле. Пасьля разгрому татараў на Ворскле, Арда хутка разпалася й прыпыніла свой ціск на захад, - а гэтым самым была выратаваная сярэдняя, а можа й заходняя Эўропа ад татарскай няволі.
Крыжакі ў сваім імкненьні на ўсход, каб нібы хрысьціць паганскую Жамойць і Праваслаўных Славянаў, менавіта Літву, агнём і мячом вынішчалі цэлыя плямёны й народы - як, к прыкладу, Прусаў. Аднак на перашкодзе стаяла гэта самая Літва, моцная й непераможная. Крыжакі яе баяліся, стараліся ўсімі сродкамі залагодзіць, ці паслабіць подступам. І калі, нарэшце, прыйшло да апошняга змаганьня пад Дуброўнай (Грунвальдам), дык не Ягайлава Польшча, як насьвятляюць у сваёй гісторыі палякі, але Вітаўт са сваімі Драбамі ды воямі перамог Крыжакоў. У гэтай бітве, за жыцьцё ці сьмерць Беларусі, немалаважную ролю адыгралі Смаленскія палкі, прыбыўшыя як ня можна болей к часу, аб чым нават польскі пісьменьнік Гэнрык Сянкевіч, мусіў сьцвердзіць у сваёй аповесьці «Кжыжацы».
Аб дэмакратычнасьці дзяржаўнага ладу, які існаваў у тагачаснай Літве, не маглі нават мроіць ані Захад, ані, тым болей, Маскоўшчына, якая толькі што ськінула зь сябе дзьвесьцесаракагадавую татарскую няволю. Рыцарскі залаты пас і шпоры не былі прывілеем шляхты ці магнатаў, як гэта было на Захадзе, - у Літве іх мог здабыць кожны вой, як узнагароду за адвагу й адданасьць Радзіме. У тыя далёкія часы, судаўніцтва спачывала ня толькі ў руках Князёў, паноў ды Царквы - у Літве йснавалі, апрача таго, копныя суды, дзе судзіў Народ, і магнаты падпарадкоўваліся выраку гэтага суда. Цярпімасьць веравызнаньняў была поўнаю: праваслаўныя, каталікі, пратэстанты, нават татары, перайшоўшыя на службу да Вялікага Князя, і пагане-Жамойты былі паўнапраўнымі Літоўскімі грамадзянамі.
І вось Случанскі пачаў зьбіраць матэр'ялы. Ён карыстаўся рознай літаратурай, у якой мог знайсьці весткі, патрэбныя да напісаньня аповесьці з пачатку ХV стагодзьдзя, ды вышукваў дадзеныя з прыпадковых матар'ялаў зьмешчаных у разнай Беларускай прэсе. Знаёміўся з рыцарскімі звычаямі, законамі, паядынкамі. Знаёміўся з суадносінамі між Літвой, Польшчай, Маскоўшчынай, ды іншымі дзяржавамі. Вывучаў разпаложаньне гарадоў, мястэчак, умацаваньняў, шляхоў, і г.д. Каб нават кожная драбніца, паколькі магчыма, адказвала сапраўднасьці. Пэўна, хто захоча, той знойдзе ў аповесьці «Драбы», гістарычныя, бытавыя ці іншыя недакладнасьці, але гэтага ня можна ставіць у дакор Случанскаму, бо ў цяперашніх эміграцыйных умовах здабыць усе патрэбныя матэр'ялы немагчыма, а па другое, гэта ня ёсьць навукова-гістарычная праца, а літаратурны твор, дзе аўтар мае пэўную волю і можа насьвятляць з свайго пункту гледжаньня. Але што да гістарычных недакладнасьцяў, то ў гэтай справе вельмі цяжка ўзгодніць пагляды, напрыклад Беларуса, Паляка ці Расейца. Паляк упэўнены, што Люблінская Вунія гэта дабрадзейства для Беларускага Народу, бо яна прынесла беларусам «сапраўднае сьвятло хрысьціянства - каталіцызм», а разам зь ім езуітаў, сьвятую інквізыцыю... Зь беларускага пункту гледжаньня, польскі каталіцызм прынёс Беларускаму Народу шмат гора, сьлёзаў, ды нявінна пралітую кроў... Ці іншы прыклад: палякі вуснамі таго-ж Г.Сянкевіча ў трылёгіі «Патоп» Князёў Радзівілаў прадстаўляюць як здраднікаў Айчыны й Кароны Польскай. Для беларусаў гэтыя Радзівілы зьяўляюцца нацыянльнымі гэроямі, якія, выкарыстоўваючы разгром Польшчы Карлам, Каралём Швэцкім, хацелі адбудаваць незалежнасьць Вялікага Княства Літоўскага. Нацыянальны беларускі гэрой Кастусь Каліноўскі, для расейцаў зьяўляецца нейкім бандытам, які ня быў варты нічога лепшага як пятлі. ...
Перад чытачом жыва разгартаюцца прыгожыя беларускія краявіды, устаюць перад вачамі бязконцыя беларускія пушчы, поўныя дзікіх зьвяроў, паўнаводныя рэкі сваім ціхім шапаценьнем, які чутны ў гэтай кнізе, навяваюць успаміны аб Бацкаўшчыне. На тле гэтых малюнкаў разгортваюцца польскія інтрыгі. Сярэднявечны Кракаў, так як і сучасная Варшава, працягваў рукі па нашыя землі. Так як поўтысячагодзьдзя назад, так і сёньня палякі ня хочуць прызнаць права на йснаваньне, незалежнай ад Польшчы, Літвы-Беларусі. Аднак у той час, Польшча баялася Літвы й яе Гаспадара Вялікага Князя Вітаўта. Так як і тады, так і цяпер, польскі каталіцызм вёў і вядзе наступ на беларускае праваслаўе, адмаўляючы астатняму права на йснаваньне. Аўтар яскрава падкрэсьліў гэты момант, паказаўшы забойства сям'і Вадзяніка - паромшчыка з Прыпяці, польскім Рыцарам і яго пачотам, а ксёндз дабраслаўляе гэты ўчынак як чын, угодны Богу. Нажаль, гэта ня ёсьць толькі фантазыяй аўтара, але горкай праўдай з жыцьця. З другога боку, Масква, скінуўшы татарскую няволю, пачынае загартаць пад сябе ўсё, што лёкка даецца. Але хаця і вельмі падабалася Маскоўскім Князям багатая й ня зьнішчаная татарамі Літва, аднак атрыманая навука ад Вялікага Князя Альгерда, ды страх перад ня менш грозным Вялікім Князем Вітаўтам, устрымлівала Маскоўскіх захопнікаў ад адчыненых дзеяньняў супраць багатага й моцнага суседа. Затое па цёмных кутах пачынаюць працаваць інтрыганты баяры-дыпляматы й маскоўскае праваслаўнае духавенства. Не буду затрымвацца падрабязна над зьместам і гэроямі аповесьці «Драбы», каб паважаны чытач па прадмове не шукаў, як па каталёгу, гэрояў і антыгэрояў аповесьці.
Аповесьць «Драбы» заслугоўвае на асаблівую ўвагу, бо кожны, хто яе прачытае, адчуе, што ў гэту кнігу ўкладзена паважная праца. Малады пісьменьнік не заразіўся мадэрнізмам, на што хварэе бальшыня беларускіх мастакоў. Аповесьць «Драбы» тым болей заслугоўвае на ўвагу грамадзтва, бо на працягу ўжо многіх гадоў, як старэйшыя, так і малодшыя пісьменьнікі настолькі абляніліся, ці можа ўжо ня здольныя на паважную працу, што даюць чытачу, у прозер - апавяданьне на пару старонак, а паэты - незразумелыя вершы ў некалькі радкоў.
На заканчэньне хачу прасіць паважаных крытыкаў, прыхільна аднесьціся да аповесьці «Драбы», і безстароньнімі практычнымі заўвагамі дапамагчы й заахвоціць пачынаючага пісьменьніка да далейшай працы над наступнымі кнігамі пачатай трылёгіі.
Жыве Беларусь!
Сяргей Пасечны
Нібы празь сіта імжыў восеньскі дождж. Вячорны змрок паволі гусьцеў, зьліваючы ўвесь краявід у адну бязкшталтную масу. Шэрыя хмары зьвісалі зусім нізка й быццам зьліваліся зь зямлёй.
Адзінокі дуб на скрыжаваньні дарог нізка сьхіліў гальлё, нібы прыгнечаны цяжарам вісельніка, падвешанага гакам за рабрыну. Дзьве кароткія стралы тырчэлі ў сьпіне павешанага. Твар, абрамлены рудой барадой, перакошаны ад болю. Доўгія валасы раскудлачаныя, і на іх сьляды запёкшайся крыві, як і на ўсёй багатай і прыгожай вопратцы павешанага. Пустая похва мяча й некалькі ранаў на плячох і рукох - красамоўна казалі, што дорага прадаў ён сваё жыцьцё.
Цемра згушчалася, цяжка было што-небудзь разабраць навокал... Аднекуль здалёку пачулася воўчае выцьцё, другое адгукнулася бліжэй, і ўжо зусім блізка ад дубу пракрычаў пугач. Адразу за гэтым пачулася чвяканьне конскіх капытоў па гразі.
Коньнікі хутка набліжаліся да дубу - іх было два. Першы, у бліскучым панцыры, неяк няпэўна сядзеў у сядле, зьвесіўшы галаву, пакрытую шоламам зь пёрамі, на грудзі. Пры сядле, напалову прыкрыты чорным плашчом, віднеўся невялікі шчыт з залатым Ярылавым крыжом і прыгожай срэбнай насечкай. Другі коньнік, таксама ў баёвым панцыры, ехаў трохі адстаўшы, і ўвесь час зь непакоем азіраўся, трымаючы лук са стралой напагатове.
Здалёку пачуўся йзноў конскі тупат і гіканьне. Першы коньнік зморана ўзьняў галаву, і сарваўшымся голасам паклікаў свайго спадарожніка. Гутарылі нядоўга - Драб у бліскучых латах, пры дапамозе свайго сябры, зьлез з каня й, абапершыся на меч, зірнуў на павешанага.
- Гані! - махнуў ён рукой.
- Бывай, Ваявода! Да храніць цябе Ўсемагутны! - пачуўся ў адказ стары й надтрэснуты голас.
Яшчэ раз зірнуўшы на павешанага, Ваявода рушыў проста ў цемру, цяжка пераступаючы нагамі й абапіраючыся на меч. Адышоўшы некалькі крокаў ад дарогі, ён спыніўся й прыслухаўся: «Стары Бай ужо далёка, амаль не чуваць, затое плясканьне капытоў і гіканьне з другога боку былі ўжо зусім блізка». Ваявода асьцярожна, колькі дазвалялі сілы, рушыў далей, часта спыняючыся й пераводзячы дух. Рана ў левым баку балела й не давала супакою. Ад згубленае крыві Ваявода аслаб на гэтулькі, што меч, які ён ужо ці раз хацеў зьмяніць празь ягоную лёккасьць, цяпер выдаваўся непамерна цяжкім. А бывала, у часе бяседаў, Ваявода жартуючы выпростываў конскую падкову. Лёккі ветрык цяпер хістаў яго, бы кволую саломіну.
Ісьці робіцца ўсё цяжэй і цяжэй. Сталёвы панцыр цягне ўніз, шпоры чапляюцца за траву й карэньні, імгла засьцілае вочы... Ногі пачынаюць грузнуць і правальвацца, на меч ужо ня можна абаперціся - уперадзе балота... Але спераду чуцён няясны, аднастайны гул. Гэты гул і цягне Ваяводу да сябе, толькі гэты гул дае яму сілы, у соты раз зваліўшыся, падняцца й пасоўвацца наперад. Лес - гэта адзіны ратунак, і Ваявода гэта добра ведае. Апошняя натуга, і густы цёмны лес зашамацеў над галавой.
З палёккай уздыхнуўшы, Ваявода выпрастаўся на ўвесь рост - высокі, у дарагім узбраеньні, зь мячом у руках, ён рашуча закрочыў наперад.
Некалькі крокаў у гусьціню лесу, і Ваявода ўжо ляжыць пад густой ялінкай, ухутаўшыся з галавою ў шырокі плашч і падклаўшы пад галаву баёвыя рукавіцы. Ня першы раз даводзіцца яму так спаць, і, як ён ведае, не апошні. Няраз хадзіў Ваявода з Дружынай Вялікага Князя й на крыжакоў, і на маскалёў, і на татараў, але гэтакага, што цяпер здарылася, ня бачыў ніколі. Будзе ён памятаць Ворсклу аж да скананьня: Разьбілі татары Князёву Дружыну. Шмат там палегла Драбаў слаўных, Рыцараў чужаземных, і Князёў Літоўскіх, але яшчэ больш нехрыстаў татарскіх. Ад іх крыві аж вада ў Ворскле чырвонаю зрабілася. Аднак не надарма змагаліся Дружыньнікі Літоўскія, не надарма паляглі яны на полі сечы: няхай і перамаглі там бусурманы, але не адважыліся ўсунуцца далей на Землі Княства Літоўскага. Шмат каштавала Хану гэтая сутычка зь Вітаўтам. Хан абясьсілеў і не адважыўся йсьці далей, толькі некаторыя ваенначальнікі татарскія зь невялікімі аддзеламі ўрываліся на землі літоўскія, нясучы з сабою сьмерць, агонь і гвалт... Шмат чаго яшчэ перадумаў Ваявода, але нарэшце страта крыві й сілаў зрабілі сваё, заснуў ён, ня ведаючы, што ад самага пачатку яго пешай вандроўкі за ім сочаць некалькі пар пільных вачэй...
Напружана маўчала замчышча. Сівыя муры вежаў і сьценаў з пагрозай паглядаюць навокал. Прадзамкавыя ровы напоўнены вадой, масты падняты, з муроў не зыходзіць варта. Дзясяткі вялікіх кашоў напоўнены ядавітымі гадзюкамі, каб пры першай пагрозе выпусьціць іх у ровы - гэта трохі страшней за пасткі й стрэлы. Удзельны князь Слуцкі, са слаўнага роду Алелькавічаў, - у недалёкім мінулым вялікі зух і нястомны наезьнік, а зараз ужо стары й аслабелы, сівы як голуб, рашыў бараніць свой замак, на той выпадак калі Вялікі Князь будзе разьбіты татарамі. Князь чуў, што татараў ідзе незьлічоная колькасьць, што іх дасюль ня здолеў затрымаць ніхто. Але ўсёроўна даў загад падрыхтавацца да абароны, а аб скланеньні галавы перад Ханам, не хацеў і слухаць.
- Хто яшчэ запрапануе мне, Князю Дрыгвіцкаму, пакарыцца перад Ханам і пакінуць у бядзе Гаспадара Нашага Вялікага Князя Літоўскага, таго галава будзе па татарскаму звычаю тырчэць на канцы рацішча, і будзе выстаўлена на ганьбу! - прамовіў Князь перад сваёй невялікай Дружынай, большую частку якой ён адправіў з Ваяводай Фёдарам Грозаўскім на дапамогу Вітаўту.
Пярэчыць яму ніхто не адважваўся, ведалі: у старога слова - мур, сказаў - выканае. Вось каб быў Ваявода Фёдар, то ён мог бы й пераканаць Князя аб безсэнсоўнасьці такога супраціву - Князь яго любіў і слухаў яго парадаў.
Тым часам, Князь загадаў напоўніць усе каморы збожжам. Нават некалькі пакояў адпусьціў пад харчавыя склады. Замкавы двор напоўніўся быдлам. Стары прадбачаў доўгую аблогу й рыхтаваўся не жартуючы. Яго голас быў чутны ўсюды, ён ведаў законы вайны й сілу голада. Сам няраз быў абложнікам і абложаным, і навучыўся асьцярожнасьці ды прадбачлівасьці.
Ужо другі дзень імжыць дождж. Шэрая ймгла засьцілае зямлю й неба. Вільгаць, халодная й непрыемная, пранікае ўсюды: за каўняры, пад плашчы, асядае расой на вусах і бародах дружыньнікаў, сьцякае па кажухах вартавых.
У невялікім Слуцку, абнесеным абароннымі валамі, жыцьцё замерла. Толькі ў кузьнях стук малаткоў ды бразгат жалеза - народ рыхтуецца сустракаць няпрошаных гасьцей. Усё мужчынскае насельніцтва не выходзіць з хаты безь мяча, пернача ці баявой сякеры. Хлапчукі шныраюць усюды, дзе можна раздабыць якую-колечы зброю: стары меч без дзержака, зламаную дзіду, лук, а шмат хто зь іх ужо апрануўся ў старую прадзюраўленую й заржавелую кальчугу.
Раптам, па брукаванай вуліцы зацокалі падковы. Усё што было жывога насьцярожылася, рукі ўхапіліся за зброю. Напружана глядзяць твары й з пасівелымі бародамі, і здаровыя вусатыя, і маладыя, і нават зусім яшчэ дзіцячыя тварыкі хлапчукоў-падлеткаў.
Праймчаўся чорны, як воран, конь у напрамку да замка, сядок у баявым панцыры і на шчыту Ярылаў Крыж...
- Свой! - выдыхнулі з палёккай соткі грудзей.
Коньнік, тымчасам, даскакаў да замкавых роваў. На вежы прабілі трывогу. Коньнік спыніўся супраць галоўнае вежы й стаў чакаць.
- Хто ты? І чаго хочаш? - прагучэў голас вартавога.
- Пярун і Вітаўт! - адказаў коньнік.
Загрымелі ланцугі, і мост паволі апусьціўся, акутая жалезнымі цьвікамі брама паднялася й упусьціла коньніка ў скляпеністы праход вежы. Зьявіўся сам Стары Князь са сьвітай і загадаў прыехаўшаму падняць забрала й паказаць твар.
Коньнік завагаўся й прыдушаным голасам запытаўся:
- А не было-б лепей, каб пакуль што толькі Ваша Княжая Міласьць ведалі, хто я?
Сьвіта зь недаверам пазірала то на Князя, то на чужака, некаторыя зь іх ухапіліся за мячы й шчыльней пасунуліся да Князя, падазраючы пастку.
- Князь! Ня слухай яго!... Не адсылай нас! - выступіў уперад адзін з прысутных Драбаў. - Загадай лепей скруціць яму рукі й даведацца, хто ён такі!
- Ідзіце! Усе! - прагучаў загад.
Калі апошні з вояў выйшаў, коньнік саскочыў зь сядла й укленчыў перад Князем.
- Княжа, прабач твайму халопу, што не сайшоў з каня ў тваёй прысутнасьці ды зажадаў заставацца з Тваёй Міласьцю сам на сам. Я, стрэмяны Твайго Ваяводы Фёдара Грозаўскага, - з гэтымі славамі стары Бай зьняў шолам, і густыя сівыя валасы разсыпаліся па плячах, у яго вачах блішчэлі сьлёзы.
- Устань, верны халоп! Я бачу, ня з добрымі весткамі ты прыехаў. Бачу, у цябе пры сядле й шчыт Ваяводы Фёдара, нададзены яму Гаспадаром Вялікім Князем Вітаўтам. Дзе Ваявода? Забіты? - голас Князя дрыжэў.
- Не, Княжа, жывы Ваявода, але дзе Яго Сьветласьць, ня ведаю. Паранены ён, ня мог у сядле трымацца, а бусурманы даганялі, дык пайшоў ён напеша ў лес. Балазе цемра памагла. А я адцягнуў увагу бусурманскіх нехрысьцяў на сябе. Але не надоўга, як іздох пада мною конь, перасеў я на Ваяводавага, а яны, убачыўшы труп каня майго, зразумелі нашы хітрык і адсталі. Мусіць, шукаць будуць Ваяводу, не адыйдзе ён далёка, цяжкую рану ў баку мае.
Князь выразным жэстам загадаў Баю йсьці зь ім, і абодва зьніклі за дзьвярыма ў княжыя пакоі.
Хутка ўвесь замак і места абляцела вестка: «Вялікі Князь даў бой татарам на рацэ Ворскле. Амаль уся Вялікакняжая Дружына палегла. Рэшткі прабіваюцца ў Полацак, і заклікаюць народ па ўсёй Літве ў свае харугвы. Ганцы з гэтым клічам разьехаліся па ўсіх Княствах і Землях Літоўскіх. Але й татары пасьля гэтага пабоішча не адважваюцца йсьці далей».
У цэрквах загудзелі званы, захваляваўся народ, хутчэй загрымелі малаты ў кузьнях. Небясьпека адкрытая рэзала ў сэрца. «Што будзе далей? Што будзе?» - шаптаў кожны, і з надзеяй зварочваў пагляд у бок замкавых вежаў.
Замак маўчаў. Сівы й грозны, ён ашчацініўся зубцамі вежаў і муроў. Вартавыя, як цені, нячутнай хадой, безупынна, узад і ўперад пасоўваліся каля байніц. Нічога не нагадвала на тое, што ў замку зараз кіпіць жыцьцё як у мурашніку: сядлаюцца коні, апошні раз аглядаецца зброя, і падымаюцца апошнія кухлі старога пеністага мёду...
Зь лязгатам апусьціўся мост, паднялася брама, пачулася цоканьне падкоў, і некалькі закутых у жалеза коньнікаў з доўгімі дзідамі ўраганам выляцелі з замку. Пранесьліся па бруку места і на поўным скаку мінуўшы вартавую заставу, зьніклі ва ймгле...
Ранішні халадок забраўся пад плашч. Ваявода разплюшчыў вочы і, не высоўвываючы з-пад плашча галавы, прыслухаўся: усё ціха, толькі лес шапоча, ды дробна шэлясьціць дождж. Сеў, разгледзіўся: нікога. Спалоханы птах пераляцеў з дрэва на дрэва, струснуўшы з галінаў цэлы вадаспад вады. Ваявода ўзьняўся на ногі. Ад нязграбнага руху, супакоіўшыся боль у баку ўзнавіўся. Умыўся расой і, аглядаючыся па баках, з роспаччу прамовіў:
- Нікога! Адзін...
- Ты не адзін, Ваявода! - пачуўся стылу басісты голас. Фёдар крута павярнуўся й выхапіў меч - так нечакана пачуўся гэты голас, што нават не было часу зьмяркаваць, адкуль і ад каго ён паходзіць.
- Не сьпяшайся, Ваша Сьветласьць. Мы свае... - з гэтымі словамі з куста вылез малады дзяцюк, і, шырака ўсьміхаючыся, пакланіўся. Круглы ўсьмехнены твар, задраны дагары нос, вяснушкі, і раскудлачаныя, саламянага колеру валасы, выбіўшыяся з-пад ірванай заячай шапкі, зрабілі на Ваяводу добрае ўражаньне. Ён упіхнуў меч у похву й лагодна запытаў:
- Ты хто такі, хлопча? Што ты тут робіш?
- А мы цябе пільнавалі... Доўга ты спаў. Нас тут шмат... Татары не здагналі твайго... твайго, ну халопа. Яго конь іздох, дык ён на тваім уйшоў. Здагадаліся яны, што ты напеша павандраваў, але знайсьці ім цябе не ўдалося, дый каб і знайшлі, то нічога не ўчынілі-б, бо мы не далі-б. Далібог, не далі-б... Ні ў жысьць...
- Ты, хлопча, скажы мне, як дабрацца адсюль да Слуцка? Конь мне патрэбны.
Дзяцюк задумаўся, часта моргаючы вачамі й пазіраючы дзесь у шэрае неба, потым, раптоўна схамянуўшыся, разплыўся йзноў ва ўсьмешцы й зь вялікай павагай прамовіў:
- Ты, Ваявода, запытайся ў Васіля, ён скажа!
- Што за Васіль такі?
- Ты Васіля ня ведаеш? - недаверліва працягнуў дзяцюк, - Капыльскага Васіля?
- Не, ня ведаю.
- Ня ведаеш... - ніяк ня мог пагадзіцца бядак. - Як-жа так?... - дасюль ён быў пэўны, што Васіля мусіць ведаць увесь сьвет. - Ну то я яго паклічу, - і, сагнуўшыся, палез у густыя кусты.
Хутка дзяцюк вярнуўся, а за ім прыйшоў волатаўскага росту мужчына ў прыгожай тонкай кальчузе й зь цяжкім мячом пры баку. Глыбокі чырвоны рубец прабягаў па яго левай шчацэ й хаваўся ў кучаравай каштанавай бародцы. Высокі чысты лоб, разумныя спакойныя вочы й доўгія каштанавыя валасы здаліся Ваяводзе знаёмымі.
Прышэлец нізка пакланіўся й, радасна ўсьміхнуўшыся, так як усьміхаюцца толькі сваяку ці добраму прыяцелю, запытаўся:
- Не пазнаеш, Ваявода? Памятаеш, як пяць гадоў таму мы разам біліся ў Гаспадарскай Дружыне супраць крыжакоў пад Вільняй? Мне тады немец сякерай па шоламу задзяліў. Цэлае забрала зьнёс, і вось гэтую памятку пакінуў, - указаў ён пальцам на рубец.
Перад вачамі Фёдара паплылі ўжо амаль забытыя малюнкі: здаровыя й рослыя жамойты, але бедныя й абарваныя, іхныя Бажкі й гліняныя Ідалы. Закутыя ў жалеза Рыцары ў белых плашчах з чорным злавесным крыжам. Цяжкая коньніца гэтых Рыцараў, зьмятаўшая на сваім шляху безабаронныя вёскі й гарады пад нудны й жудасны напеў зьмеепадобных фанфараў. Жамойцкія паслы, прыйшоўшыя ў Полацак, каб прасіць ад Вялікага Князя дапамогі й абароны ад зьдзеку й гвалту гэтых Рыцараў. Памятаў Ваявода яшчэ й словы, сказаныя пасланцамі: «...не самі ад сябе просім, а ад жон і дачок нашых, пазбаў іх, Гаспадар Вялікі Княжа, ад зьдзекаў і сораму, чыненых ім Рыцарамі зямлі Нямецкае... Ты - нашы валадар, і к Табе зварочваемся мы. Заступі, не аддай нас на зьдзек ворагу Твайму й нашаму...»
Пасьля гэтага хутка сустрэча з крыжакамі, стук, лязгат жалеза, звон сталі, енкі й стогны, конскае йржаньне... Невялікага росту Вітаўт, заўсёды яго белыя пёры на шоламе маячылі ўперадзе, далёка выперадзіўшы свой Штандар і Дружыну... Масы Рыцараў у белых плашчах насядаюць на Гаспадара, іх плашчы трапечуцца, як сьнежная завіруха. Ваявода Фёдар першы заўважвае небясьпеку й кідаецца туды. Яго меч, як цяжкі кавальскі молат, абрушваецца на голавы Рыцараў-крыжакоў. Вось, побач зь ім нехта таксама ўпарта тне - толькі кроў і іскры пырскаюць з-пад мяча. Шэрагі крыжакоў прыкметна радзеюць, ужо й Гаспадар заўважыў небясьпеку, Ваявода з палёккай уздыхае... Раптам цяжкая баявая сякера абрушваецца на галаву коньніка побач. Ваявода заўважае: палова шоламу адляцела, пырскнула кроў, коньнік падае... Сеча скончылся, рэшткі крыжакоў уцякаюць, забыўшыся на свой гонар. Ваявода памалу прабіраецца да свайго шатра, навокал конскія й людзкія трупы, зброя, плашчы, кажухі... Каля шатра яго чакае высокі мужчына, паціскае моцна руку: «Ты, Ваявода, выратаваў Гаспадара Вялікага Князя!» - чуе ён поўныя шчырага захапленьня словы незнаёмца са сьвежай ранай на левай шчацэ - даўгія кашатанавыя валасы, высокі лоб... Больш яго Ваявода ня бачыў, хаця й стараўся знайсьці, але вось зараз ён тут. Фёдар радасна працягвае незнаёмцу руку:
- Як называць цябе, і якога рамяства ты чалавек?
- Клічуць мяне Васілём, па прозьвішчу Капыльскі. Бацька гандлем займаўся й мяне прывучыць хацеў, але не да смаку мне яно прыйшлося, і зьмяніў я бязьмен на меч. А зараз, вось падаўся ў лес, не даюць нехрысьці праклятыя жыцьця ніякага. Бацьку забілі, сястру закатавалі, другая сястра тут у лесе са мной, а маці-старушка зь бяды ды жалю нядаўна памерла, Царства ёй нябеснае. Маёмасьць татарва разьцягнула, а хату спалілі. Хаваемся вось у лесе, вандруем, ды чакаем, калі ўжо нарэшце Гаспадар Вялікі Князь сапраўды Землі свае ачысьціць.
- Ачысьціць, дай толькі яму новую Дружыну сабраць. Навядзе ён парадак, пагоніць татарву, дый крыжакам трэба яшчэ прыпомніць, што ў Жамойці й пад Вільняй ня маюць яны чаго шукаць, хіба косткаў спарахнелых!
- Дай Бог!... Хадзем, Ваявода, паснедаеш ды абсушысься. Рану перамыць трэба. Чым гэта? - прамовіў Васіль, разсоўваючы кусты.
- Учора, напала купа татараў, счапіліся мы, я ды стары Бай - стрэмяны мой, а іх шасьцёра. Доўга ня бавіліся, паклалі іх усіх да аднаго, але новыя падасьпелі. Здаецца, з паўсотні. Завярнулі мы коні й ускакалі, але дагнала страла, якраз пад наплечнік улезла, ледзь выдзёрлі яе зь мясам. Як зараз да Слуцку дабрацца, трэба там хоць з сотню вояў сабраць...
- Я маю паўсотні! Удалыя хлопцы, зубры! Бяры нас з сабой, Ваявода, разам пойдзем. А, дабраўшыся да Слуцку - можа, і там сотню зьбяром, дык ня сорамна будзе й перад Вялікім Князем стаць.
Празь некалькі крокаў сталі паказвацца буды, збудаваныя з жэрдак і ламачча. Зь некаторых проста праз страху выходзіў дым. Прыемна пахла шафранам, смажаным мясам, гарачым хлебам.
Падыйшлі да невялічкае халупкі. Тонкі дымок віўся над яе саламянай страхой, у сярэдзіне нешта шыпела й апэтытна патрэсквала. Васіль адчыніў дзьверы й спыніўся, прапускаючы Ваяводу ўперад. Фёдар зрабіў крок праз парог, і раптам нешта моцна стукнула яго ў паранены бок, здалося - зь нейкім сутыкнуўся. Мімаволі, пахіснуўшыся, ён выцягнуў рукі й за кагось ухапіўся, каб ня ўпасьці. З тылу падтрымаў Васіль. У паўзмроку памешканьня Ваявода ня мог нічога разгледзець і моцна трымаў штось мяккае трапятаючаеся.
Паступова яго вочы прызвычаіліся да змроку, і ён убачыў, што трымае ў сваіх жалезных абдымках маладую дзяўчыну з доўгімі жоўтымі косамі. Шчокі яе аж гарэлі ад крыўды й сораму, яна вырывалася й выкручвалася як магла, але ня так гэта было латва. Разгледзіўшыся, у чым рэч, Ваявода вінавата апусьціў рукі. Дзяўчына ластаўкай выпырхнула з хаты, але Фёдар пасьпеў заўважыць яе надзвычайнае хараство, хаця простая й невыдумная вопратка не пасавала да яе прыгожай і шляхетнай постаці. Усё гэта адбылося так хутка й неспадзявана, што Ваявода, загартаны й адважны ў баю, тут разгубіўся й не здагадаўся ў першы момант папрасіць выбачэньня.
- Гэта мая сястра, - прамовіў Васіль - сядай, Ваявода, пасьнедаем чым Бог паслаў. - Ён высунуўся зь дзвярэй і загадна гукнуў - Марыля, дай нам з госьцем пасьнедаць!
- Зараз! Іду! - пачуўся ў адказ звонкі й прыемны голас.
Пры дапамозе Васіля, Ваявода скінуў цяжкі панцыр і, кусаючы ад болю вусны, прыняўся аддзіраць ад раны кашулю, прасякнутую крывёй і прысохлую. Васіль рыхтаваў бандаж, разьдзіраючы на паскі кавалак тонкага палатна. Раптам за сьпінай Фёдара пачуўся йзноў той самы звонкі голас, але зараз ён дрыжэў і быў гатовы перайсьці ў плач:
- Што вы робіце? Ці-ж можна так, ад жывога мяса йрваць? Гэта-ж баліць!
Фёдар азірнуўся. У яго за сьпінай стаяла Марыля, пужліва ўтаропіўшы вочы ў пачаўшую сачыцца з-пад кашулі кроў.
- Гэта нам не ў першыню, - адазваўся з кута Васіль. - Ад татарына лёккія раны застаюцца, а вось немец, дык дзірку дзіркай пакіне, хоць латку прышывай. Кажуць, і шкоты ня горш за немца сякерай лашчаць?..
Ваявода хацеў штось дадаць, як Марыля ўскрыкнула:
- О, Божа коханы! Калі ўжо гэтыя няшчасьці ды войны скончацца?! - і яна глыбака ўздыхнула.
Тут толькі Фёдар зьвярнуў увагу на рысы яе гнуткага стану й падумаў: «Сапраўдная князёўна!» Яго пагляд не схаваўся ад увагі Марылі. Яна ўспыхнула, як полымя, і, заліўшыся чырваньню, хацела выбегчы з памяшканьня, але, угледзеўшы, што Ваявода йзноў бярэцца за кашулю, ускрыкнула:
- Ня рвіце, Ваша Сьветласьць! Дазвольце я зраблю!...
- Ну зрабі - пагадзіўся, няведама чаму радуючыся, Ваявода й, адразу-ж адвярнуўшыся да Васіля, прамовіў: - Загадай, каб таго павешанага зьнялі. Трэба-ж яго пахаваць па Хрысьціянскаму звычаю... Хто ён такі, ня ведаеш?
- Здаецца, купец лацінскі - адказаў той і выйшаў з хаты.
Марыля, між тым, абярнуўшыся каля вогнішча, падыйшла да Ваяводы з чарапком цёплай вады. Асьцярожна прамываючы рану, яна адыймала размоклую кашулю, ня робячы ніякага болю. Паступова вызваліўшы ад лахмоцьця ўвесь бок, яна прамыла пачаўшую гнаіцца крываточыну й памазала нейкай пахучай мазяй, каторая як агнём апякла скуру. Фёдар аж скрыпнуў зубамі.
- Гэтая мазь з жучкоў на вішнях робіцца, - выпрасталася Марыля - Пасьля яе ўсякая рана загоіцца.
Але памылілася дзяўчына, ня ведала, што сьвежую рану дастаў Ваявода, і ад гэтай раны няма лекаў, няма мазі - нават з кузуркаў на вішнях...
- Зараз прынясуць яго, - паказаўся ў дзьвярах Васіль. Ён моўчкі прысеў на лаву й пачаў сачыць вачамі, як Марыля спрытна абмотвае бандажом магутную сьпіну госьця.
- А зараз, прашу за стол, - папрасіла яна Фёдара, закончыўшы зь перавязкай - Чым багаты, тым і рады. Але, здаецца, паастыла ўжо ўсё.
- Нічога - усьміхнуўся Васіль. - Апэтыту нам не забракуе. Праўда, Ваявода?
- Ды няма чаго грашыць, прагаладаўся...
На стале зьявілася патэльня смажанага сала й бліны. Мужчыны адразу-ж наваліліся на ежу так, што Марыля не пасьпявала падносіць. А смачныя яны, сьвежыя блінцы, ды з хрусткай скваркай. Некаторы час было чуваць толькі смачнае хрумканьне - абодва не любілі размаўляць у часе ежы. Раптам яны насьцяражыліся: здалёк набліжаўся нейкі гуд і галасы. Набліжаўся ня хутка, але ўпэўнена. Ужо можна было адрозьніць паасобныя выгукі:
- ...На асіну!... Жыўцом у зямлю!... Бі яго!...
Ваявода й Васіль, схапіўшыся за мячы, як былі ў кашулях, выскачылі з хаты. Гоман, у якім адчувалася нестрыманая прага помсты, набліжаўся:
- ...Вяроўку!... На першы сук!...
Усё насельніцтва ляснога паселішча павысыпала з халупаў, і бегма, старыя й малыя, кінуліся на крык. Ваявода запытальна зірнуў на Васіля, той паціснуў плячыма й уголас дадаў:
- Зараз даведаемся.
З кустоў вываліла гаманяшчая й равушчая юрба людзей і накіравалася да Васілёвай буды. Людзі размахвалі рукамі, сякерамі, дубінамі. Ваявода ня мог дачакацца - калі яны ўжо наблізяцца. Ён заўважыў, што людзі кагосьці ці вядуць, ці цягнуць.
- Ціха! Што сталася? - закрычаў Васіль, калі разьюшаная юрба наблізілася даволі блізка. - Бачыце, які ў нас госьць?... Гаспадарскі Ваявода!
Людзі змоўклі й паскідалі шапкі. Уперад выступіў той самы дзяцюк, што ночай пільнаваў Ваяводу.
- Ваявода, глядзі што мы злавілі! - і ён пацягнуў за вяроўку, каторую трымаў у руках. Людзі заварушыліся, прапускаючы кагось наперад. Перад вачамі Фёдара зьявіўся малады татарын з накінутай на шыю пятлёй. Рукі палоннага скручаны матузамі за сьпінай, але ён трымае сябе як належыцца мужчыне й вою. Яго вузкія раскосыя вочы неспакойна перабягаюць з Ваяводы на Васіля, і назад. Нарэшце, ён такі выбраў Ваяводу, і нешта залапатаў. Але хутка зразумеў, што яго не разумеюць, і змоўк. Прымружыўшы вочы, стаяў, нешта надумваючыся, і час ад часу паводзіў плячыма, намагаючыся аслабіць сьціскаючую шыю пятлю.
Натоўп пачаў нецярпліва варушыцца. Пачуліся йзноў выгукі:
- На асіну нехрыста паганага!... Загадвай, Ваявода! Мы яго хутка!... З намі яны ня дужа гутараць, прывяжуць да конскага хваста, і канец!... Давай, Ваявода!...
Фёдар тым часам моўчкі прыглядаўся да палоннага, каторы ўпарта нешта абдумваў: вопратка досыць прыгожая й дабраякасная, пас ды похвы ад кінжалаў і шаблі ўпрыгожаны срэбнай насечкай, вельмі тонкай і мудрагелістай. Саф'янавыя боты з гострымі й загнутымі ўверх насамі вышыты срэбрам - усё гаворыць аб радавітасьці й дастатку.
Гуд у натоўпе ўзрос у суцэльны роў, калі з кустоў выйшлі чатыры дзядзькі, нясучы на самаробных ношах зьнятага з дубу вешальніка.
- Ціха! - злосна гукнуў Васіль, і зь нерашучасьцю зьвярнуўся да Ваяводы: - Дык што зь ім зробім? Хіба, напраўду, адправім яго да прашчураў?...
- Гэта мы заўсёды пасьпеем зрабіць. Я хачу пагутарыць зь ім.
Ношы паднесьлі да Ваяводы й асьцярожна апусьцілі на мокрую траву. Запанавала гнятучая цішыня. Толькі лес шумеў ды дробна шархацеў дождж. Цяжка дыхаючы, людзі паглядалі то на Фёдара, то на татарына, то на нябожчыка...
Татарын некалькі разоў азірнуўся наўкола і, раптам шырака раскрыўшы вочы, нешта йзноў залапатаў з выразам бязкрайнага жаху й крыўды. Ён зразумеў, што яго абвінавачваюць у забойстве гэтага чалавека, але, згадаўшы, што яго не разумеюць, упаў на калені перад ношамі й тры разы ім пакланіўся, кратаючы іх ілбом. Потым, не падымаючыся з каленаў, павярнуўся да Ваяводы, прыклаўся лбом да яго бота й адмоўна затрусіў галавой.
- Дзе вы яго злавілі? - зьдзіўлена спытаў Фёдар.
- Ды яно, калі па праўдзе казаць, дык і лавіць ня трэба было, - загутарылі наперабой дзяцюкі, што хадзілі да дубу. - Як мы сталі набліжацца да дуба таго, што павешаны на ім вісеў, а гэты злазіць адтуль. З гальля, знацца. Як убачыў нас, дык адразу за шаблю ўхапіўся ды за нажы свае, але потым спалохаўся й пакідаў усё на зямлю. Ну мы яго й зьвязалі...
- А зараз разьвяжыце! - перабіў Ваявода.
Натоўп прыціх, зьдзіўлена пераглядаючыся. Але ніхто не варухнуўся, каб выканаць загад.
- Я кажу разьвязаць яго! - паўтарыў спакойна Ваявода.
Ніхто не зварухнуўся.
- Так, так. А Васіль казаў мне, што хочаце, каб узяў вас з сабой да Вялікага Князя. Добрыя, казаў, дружыньнікі будуць. - Фёдар абвёў паглядам прыціхлую гурму. - Дайце сюды яго зброю!
Са звонам пад ногі Ваяводы, зваліліся крывая шабля й два кінжалы. Татарын зьдзіўлена назіраў за Фёдарам, каторы моўчкі, але рашуча падняў адзін зь кінжалаў, паспрабаваў пальцам лязо, і раптам маланкавым рухам перарэзаў пятлю. Потым, перадаўшы кінжал Васілю, паказаў на рукі палоннага. Васіль адразу-ж перарэзаў тугія вузлы, што моцна сьцягвалі локці татарына. З удзячнасьцю зірнуў той на свайго збаўцу, і, моцна прыціснуўшы рукі да грудзей, нізка нахіліў перад ім галаву.
Натоўп нерухома прыглядаўся да незразумелых паводзін Ваяводы, ня ведаючы, чым вытлумачыць гэтакую літасьць. Ён-жа сам толькі-што вырваўся са стралой у баку ад гэтых самых татараў. Адзіны чалавек, каторы зразумеў Ваяводу, быў Васіль, і таму, не хістаючыся, перарэзаў матузы.
Зрабіўшы Васілю знак адыйсьці ўбок, Фёдар ціха прамовіў яму некалькі слоў і накіраваўся ў хату. Васіль, вярнуўшыся да ношаў, загадаў:
- Нябожчыка - абмыць і пахаваць! Татарына каб ня сьмелі зачапіць!... Ваявода бярэ яго з сабой. Я еду таксама...
Па натоўпу прайшоў гул :
- А як мы?... Мы таксама хочам да Вялікага Князя!...
- Можаце й вы, але ня з намі! Ваявода кажа, што лепей ехаць самаму, чым зь непаслухмянай бандай баягузаў.
Натоўп загудзеў, закалыхаўся. Пачуліся абураныя выгукі:
- Хто банда баягузаў?... Мы да Гаспадара хочам!... Мы не баягузы!... Якім правам...
- Вы банда! Вы баягузы! - гнеўна ўскрыкнуў Васіль, рубец на яго шчацэ аж пабарвавеў. - Абяззброеннага чалавека маглі зьвязаць! А калі Ваявода загадаў разьвязаць, дык ні адзін нават не варухнуўся, не адважыўся! А зброю не маглі па людзкі падаць? К нагам пакідалі? Ганьба!... А зараз пытаецеся, якім правам? Быдла! Такім правам, што ня хоча пэцкацца! Зразумелі?! - і, падняўшы ляжачую на траве зброю, ён, не аглядаючыся, пайшоў у сваю хату, клікнуўшы знакам татарына. Прыціхлыя людзі праважалі іх вачамі, аж покуль яны не схаваліся за дзьвярыма...
Знакамі, рухамі, маляваньнем на зямляной падлозе, Ваявода даведаўся ад татарына наступную гістрыю: «Бацьку Кірым Бея прывязалі да хваста дзікага каня й пусьцілі ў стэп - за тое, што, як думаў Хан, ён утаіў вялікую частку падатку, узятага з Маскоўскіх Князёў. Усе багацьці й маёмасьць па праву спадчыны, мусілі-б перайсьці яму, Кірым Бею, але Хан Эдыгэй забраў усё: і коней, і наложніц, і скарбы. Яго-ж самаго выслаў на граніцу Княства Маскоўскага ваяваць Літву - гэта значыць, на сьмерць. Кірым Бей затаіў у сэрцы ненавісьць да Хана. Скардзіўся самаму Тымуру Кульгаваму, але не дапамагло. Тады рашыўся, і пры першай нагодзе адстаў ад свайго аддзелу, каторы ўглыбіўся ў пошуках здабычы на землі Літоўскія, і схаваўся на гэтым дубе. За гэтыя два дні нічога ня еў, бо да ўцечкі не рыхтаваўся, усё неяк сталася само па сабе. Бачыў, як учора купа ўзброенных людзей, на чале якіх быў рыцар з залатымі шпорамі й арліным крылом на шоламе, падвезьлі да дуба паміраючага чалавека, усяго ў крыві. Загачылі яго гакам за рабрыну і, падвесіўшы на сук, выстралілі ў яго два разы з татарскага луку. Добра, што надвор'е было пахмурнае, і яго не заўважылі паміж карчакаватым гальлём. А трапіць да гэтых зьвяроў-людзей баяўся. Бачыў таксама, як учора пад вечар Ваявода ўходзіў ад пагоні. Добра ведаў, што ў лесе жывуць людзі, але й да іх выходзіць таксама баяўся, змушаны быў гэта зрабіць сёньня, бо голад прымусіў...»
Знадворку пачуўся гоман. Васіль нехаця падняўся й выйшаў з хаты. Перад дзьвярыма талпілася юрба людзей, вінавата перамінаючыся з нагі на нагу.
- Чаго яшчэ трэба? - гукнуў Васіль, упіраючы рукі ў бокі й з выклікам паглядаючы на сабраных. - Можа, прасіцца прыйшлі? Ці дамагацца?
- Ня гневайся, Васіль, і Яго Сьветласьці Ваяводзе пакланіся за нас, - выступіў уперад стары Кандрат Тур. - Недакумекалі мы сваім простым розумам, што й да чаго. Але Гасподзь Бог знаў, каго Ваяводай зрабіць і розумам ясным надзяліць, а каго ў мужыках пакінуць гной калупаць...
- Эк, «Іванка-дурань» абазваўся, - перабіваючы яго, зарагатаў Васіль. - Ці ня ты, Кандраце, прыпадкам у мужыках застаўся гной калупаць? Га? Можа, я цябе зараз у першы раз бачу?
- Ды ня тое й ты, Васіль, гаворыш, і я не к таму мову вяду. Прасі за нас Ваяводу. Кланяйся яму ў ногі. Ды абяцай за нас усіх, што верна й паслухмяна служыць будзем, аж пакуль супакой і дастатак запануюць над нашай зямелькай Хрысьціянскай. Памыліліся мы... каемся... Пабач, што ў «лацінскага купца» на шыі было, - вочы Тура хітра бліснулі, калі ён разьняў жменю. Тоненькім струменьчыкам, паміж разтапыраных пальцаў, пабег срэбны ланцужок. Васіль, як зачараваны, глядзеў на паволі пусьцеючую далонь, аж пакуль на ёй не застаўся маленькі Праваслаўны Крыжык са славянскай вязьзю: «Спасі і сохрані»...
Васіль тройчы перахрысьціўся й ўзяў крыжык. За ім перахрысьціўся Тур і ўвесь сабраны натоўп...
Ужо было блізка паўдня, калі аддзел коньнікаў, на чале са старым Баем, парушаючы лясны супакой лязгатам зброі, спыніўся каля дуба.
- Бач! А вешальніка-та ўжо й няма! - зьдзівіўся Бай. - Вось адсюль нам і Ваяводу шукаць...
- Ня трэба яго шукаць - перабіў адзін з коньнікаў. - Вунь ён сам ідзе, дзякаваць Богу! Ды не адзін.
Коньнікі разам выхапілі мячы й адсалютавалі падыходзячым. Сам Ваявода й спадарожнічаўшыя яму Васіль Капыльскі, Кандрат Тур, і яшчэ дзясятак узброеных мужчын, пахмура адказалі на прывітаньне.
- Ці мо ня рады, што так хутка? - вылупіў зьдзіўлена вочы Стары Бай.
- У Слуцак! - загадаў Фёдар цяжка ўлазячы ў сядло. - Васіль, кліч рэшту!
Кракаў гудзеў, як суцэльны кірмаш. Натоўпы людзей з гоманам і песьнямі сланяліся па вуліцах, гандляры, стоячы на парогах сваіх крамніц ці шатроў, заклікалі прахожых, выхваляючы свой тавар. З розных бакоў толькі й чуваць выкрыкі: «Дзіваны пэрсідзкія, найлепшай работы, у самаго Шаха такіх няма!...» «Мячы, сякеры, панцыры, - дамаскія, нямецкія, валоскія, гатунку небывалага!...» «Сёдлы, збруі... Соль... Віны... Сукно... Воск!..» - і над усімі гэтымі галасамі, раўнамерны пераліў касьцельных званоў...
- Чысты Бабілён, пся маць! - мармыча сабе пад нос запылены з ног да галавы рыцар, прадзіраючыся вярхом у Флёрыанскую браму праз увесь час наплываючыя хвалі натоўпу. Конь пад рыцарам кульгае на пярэднюю нагу.
- Каб цябе шляк трафіў, пся маць! - не вытрымлівае яздок, калі стомлены конь, аступіўшыся, амаль не паваліўся на калені. - Прадам, баранья скура, прадам. Ня будзь я Януш зь Езёрска, прадам!
Конь стомлена пырхае, выдзьмухваючы з ноздраў пыл. Навокал разлягаецца рогат, і нехта з натоўпу крычыць:
- Не туды! Не туды, пане Януш, завяртаеш! Мылаварня ў другі бок, давай пакажу...
- А ну, пакажы, пся маць, дзе ты тут? - грозна абарочваецца пан Януш.
Крыкун не паказваецца, але рогат разьлягаецца з новай сілай. Пан Януш прышпорвае каня, і той воляй-няволяй прыбаўляе кроку.
Мінулі касьцёл «Пана Збавіцеля», карчму «Трох Апосталаў» і выехалі на «Рынак», зь яго вялізным касьцёлам «Панны Марыі». Дабраўшыся нарэшце да карчмы «Пад Замкем», пан Януш дыхнуў вальней - адсюль да Вавеля[1] рукой падаць, ды й натоўп тут радзейшы. Выцягнуўшы баклагу, пан Януш зрабіў некалькі добрых глыткоў, абцёр далоняю даўгія вусы й, ня злазячы зь сядла, пакланіўся вежам Вавеля (а ну як глядзіць хто-небудзь), і рушыў рысцой далей. Бедная жывёліна, хракаючы селязёнкай й прыпадаючы на падбітую нагу (бо адарвалася падкова, і, хаця пан Януш вёз яе ў торбе, ад гэтага не было лякчэй), прыпусьціла да Каралеўскага Замку, спадзяючыся хоць і не на доўгі, але ўсё-ж адпачынак.
Ну вось ён, Замак. Вялікі й грозны. Брамы зачынены, але мост спушчаны. На вежы Каралеўская Харугва.
Пан Януш спыніўся й моўчкі чакае перад брамай, нібы не адважваецца ўступіць пад своды гэтай Цьвярдыні. Выпітае віно пачынае йграць у жылах і галаве, каторая ад доўгай дарогі й бязсоньняў вельмі аслабла.
Навокал, памаленьку зьбіраецца натоўп. Дык і як-жа йнакш - каля зачыненае брамы Каралеўскае Сядзібы спыніўся запылены й змучаны Рыцар. Не пастукаўся, не пратрубіў у рог, а вось проста стаў і глядзіць...
У натоўпе пайшлі здагадкі, гутаркі:
- Гэта, напэўна, якісь Рыцар-валацуга. Правініўся дзе-небудзь, а цяпер да Караля прыехаў ласкі прасіць...
- Напэўна не! - чуецца другі голас. - Гэта пасланец ад Князя Вітаўта, прыехаў прасіць Яго Каралеўскую Міласьць, каб ня гневаўся за няўдачу на Ворскле, бо Яго Каралеўская Мосьць не хацеў вайны з татарамі, а Князь Ві...
- А можа ён за дапамогай прыехаў?
- Ня дасьць Наш Кароль Князю Вітаўту дапамогі. Гневаецца на яго, што Літву Хрысьціць ня хоча.
- Гэтак пасланцы Княжыя ня езьдзяць. Пачоту-ж ніякага няма.
- Зусім не ад Вітаўта ён, а ад Князя Януша Мазавецкага, аб вайне з Крыжакамі весткі прывёз, я сама чула, як ён...
- Мана! З Крыжакамі вечны мір падпісаны. Тут у Вавелі іхных Камандораў[2] поўна, і ў белых плашчах, і ў чырвоных! Якая-ж тут вайна?..
- У чырвоных плашчах то не Крыжакі, то Тэмпліеры...[3]
- Адно ліха! І тыя й тыя на плашчы крыжы панашывалі, а Пана Бога забыліся, гневу Яго не баяцца...
Натоўп увесь час узрастаў, і ў меру гэтага ўзрастаў гул галасоў. Але нарэшце адчынілася фортка ў Браме, і Літоўскі лучнік гукнуў адтуль:
- Ціха! Яго Мосьць Кароль Польскі й Вялікі Князь Літоўскі Ягайла ймшы слухае!
Галасы прыціхлі. Людзі адступілі на некалькі крокаў назад. Лучнік зірнуў на замерлага пана Януша. А пан Януш, тым часам, ня чуў і ня бачыў нічога наўкола. Думкі, як маланкі, праляталі ў яго галаве: «І чаму гэта трэба было Вяльможнаму пану Станіславу, пся маць, якраз мяне выправіць да Кракава? Ну што як Кароль ня ў добрым настроі, дык замест залатога ланцуга, абяцанага панам Станіславам, ды «падаруе» жалезны. Весткі-ж не вясёлыя... А калі ён яшчэ ў горшым настроі, дык і зусім кату гатоў аддаць... Не, ня ў добры час мяне ў Кракаў прынесла, не на дарма гэтая праклятая падкова, пся маць, адарвалася... А Кароль Літовец, хоць і хрышчаны, але-ж кроў мае Літоўскую, пся маць. Зь ім жарты кепскія... Напэўна, лепей будзе ў другі раз прыехаць... - пан Януш раптам падняў вочы на фортку, празь якую ўсё яшчэ глядзеў зьдзіўлены паводзінамі Рыцара, лучнік. - Э-э-э, не надарма Кароль сёньня выставіў аж па чатыры барадатых Ліцьвіна каля брамаў. Напэўна, на пана Януша чакаюць, пся маць... Ды іх тут і не чатыры: вунь яшчэ чатыры праз форткі выглядаюць, і ўсе як адзін падобныя...»
- Эх, пся маць, не туды трапіў! - наўмысьля гучна выгукнуў пан Януш і рашуча завярнуў ня менш зьдзіўленага каня, чым натоўп і Літоўскі лучнік. Але затое цяпер конь ведаў напэўна, куды йсьці, бо бываў там ужо ня раз: карчма «Пад Кляшторам» на паўдзённай ускраіне Кракава, недалёка ад Францысканскага Кляштара, дзе такі вясёлы й разгульны Прыёр[4] айцец Барталамей...
Камандор Ордэну Мечаносцаў, Фрыдрых фон Кройцэнбэрг, з задавальненьнем паціраў рукі, ходзячы вялікімі крокамі па пакою. Яго Міланскія латы з багатай залатой насечкай цьмяна паблісквалі пры сьвятле жарка гарашчага каміну. Вісячая з правага боку мізэрыкордыя[5], аздобленая самацветамі й дыямантамі, выпырсквала снапы рознакаляровых праменьняў, каторыя, здавалася, танулі ў бязколерных вачах суровага і пахмурага Тэмпліера, зябка хутаўшагася ў чырвоны суконны плашч, хаця ў пакоі было даволі горача. Водбліскі ад гарашчых у каміне дроў прабягалі па чырвонаму сукну, як крывавыя хвалі. Ад гэтых хваль, вочы Камандора Кройцэнбэрга загараліся яшчэ большай радасьцю. Яму здавалася, што ён ужо бачыць як на яве зьдзейсьненьне сваіх задумаў. Калі ўсё будзе па задуманаму, то дарога ў Капітулу[6] а можа, і ў Магістры[7], забяспечаная. Пакуль-што ўсё йшло так, як і павінна было, і надарма гэты асьцярожны ды вечна нечым незадаволены Тэмпліер хныкае. Усё прадугледжана й прадумана яшчэ ў Мальборку[8]. Ненадарма-ж сам Магістар Конрад вітаў Камандора з надзвычайнымі здольнасьцямі й прарочыў яму вялікую будучыню. Усё будзе добра!
- Камандор, - прамовіў як-бы нехаця Тэмпліер - а на мой пагляд, Вам яшчэ рана цешыцца.
- Чаму рана? Глядзіце, дарагі браце, ці ня йдзе ўсё так, як я прадугледзіў? Найцяжэйшая частка майго пляну ўжо выкананая, а рэшту давесьці да канца ўжо вельмі латва!
- Не сьпяшайцеся, Камандор... Вашымі вуснамі гаворыць маладосьць...
- Чаму не сьпяшаць? Я Вам ізноў паўтараю, што першая частка, і ў дадатак найцяжэйшая, ужо выкананая: Князь Вітаўт зьвязаўся з Татарамі, даў ім бой і абясьсілеў. Ці-ж гэта ня посьпех?
- Згодны - уздыхнуўшы, пагадзіўся Тэмпліер.
- Для гэтага ня шкода было ахвяраваць сотню нашых Рыцараў[9], як знак нашае «дабрасуседзкае прыязьні». Яны загінулі, але гэтым павялічылі славу й магутнасьць Вялікага Ордэну Мяча, ці Крыжа - як хочаце!
- Лепей сказаць, можа быць, павялічылі - паправіў Тэмпліер.
- Цяпер, засталося выканаць другую частку майго пляну - вёў далей Кройцэнбэрг, як-бы не заўважыўшы папраўкі. - А яе выканаць, будзе вельмі лёкка, бо Кароль Ягайла прагавіты да ўлады й не праміне гэтакай нагоды накласьці сваю руку на ўладаньні Князя Вітаўта.
- Вялікага Князя, Камандор! - перабіў нецярпліва Тэмпліер.
- Усёроўна, Вялікага ці малога. Цяпер Кароль мацнейшы за Літву, аб гэтым пастараўся Тымур Кульгавы! Князь Вітаўт не чапаў Ягайлу, хаця й быў шмат мацнейшы, бо датрымваў слова свайго бацькі. Дурная шляхетнасьць! Але Кароль зачэпіць, аб гэтым пастараюся я!
- Вы забываецеся, што вы не паляк, Камандор.
- І не патрабую ім быць. У мяне ёсьць уплывовыя людзі між палякамі, дый між літоўцамі здраднікаў не бракуе. Золата адчыняе шмат якія дзьверы.
- Але ня ўсе!
- Усіх мне й ня трэба, хопіць некалькіх. Затое гэтыя «некалькі» давядуць да таго, што ўспыхне вайна між Літвой і Каронай Польскай. Бо Вітаўт па добраму не паддасца, а гэта мне якраз і трэба! Па заканчэньні гэтай вайны, усе землі Літоўскія, Мазавецкія й Польскія адыйдуць пад Сьвяшчэнную апеку нашага Ордэну.
- Гэта ня так проста...
- Гэта проста, як выпіць кухаль віна, і вы хутка ў гэтым пераканаецеся, шаноўны браце!
- Камандор, хачу вас папярэдзіць, што Вялікі Князь Вітаўт, акрамя таго, што хітры палітык, зьяўляецца не абы якім ваякам, і я ведаю, што чым мацней яго прыцісьнеш, тым мацней ён адштурхне. Запэўніваю вас Камандор, што не пасьпее Кароль падрыхтавацца да вайны, як Вялікі Князь Вітаўт будзе ў некалькі разоў мацнейшы, чым быў да бітвы на Ворскле. Такая ўжо яго прырода.
На адзін момант, у вачах Крыжака бліснуў непакой, бо ён добра ведаў, што - наконт Вітаўта - Тэмпліер гаворыць праўду. Каб сабрацца з думкамі, ён моўчкі падкінуў у камін дроў. Сухое дрэва з трэскам запалала, асьвяціўшы ўсе куткі памяшканьня. Пагляд Кройцэнбэрга спыніўся на скрутку паперы, выглядаючым са складак вісячага на сьцяне белага плашчу.
- Вось, дарагі браце, паглядзеце сюды, - падаў ён Тэмпліеру скрутак. - Гэта сёньня раніцай прывёз пасланец зь Літвы, ад Станіслава Ваяводы Крэўскага, Каралю. У поўдзень, адразу пасьля таго як Кароль меў з нагоды гэтых папераў нараду, яны трапілі да мяне. Весткі цікавыя. Прыйшлося іх перапісаць, каб мець пад рукою. Балазе, лацінай пісаныя.
Тэмпліер моўчкі ўзяў скрутак, прысунуўся бліжэй да агню й занурыўся ў чытаньне. Крыжак зь вясёлай усьмешкай назіраў, як сівыя брывы Тэмпліера, па меры таго як ён чытаў, падымаліся ўсё вышэй і вышэй ад зьдзіўленьня. Але, прачытаўшы паперы да канца, Тэмпліер спыніў дзівіцца, і на твары яго адбіўся выраз зьнявагі. Ён прамовіў:
- Старое! Зь Вялікім Княствам Літоўскім гэтак заўсёды бывае: з выгляду нібы хаос, а на самай справе найстражэйшы парадак. Каб зразумець, што зараз робіцца ў Літве, трэба альбо самаму быць Літоўцам, альбо зжыцца зь Літвой духам, чаго якраз і бракуе Ваяводу Крэўскаму.
- Няўжо мой шаноўны брат сумняваецца за Ваяводу Крэўскага? - занепакоіўся Кройцэнбэрг - На колькі я яго ведаю, то гэта разумная й хітрая галава. Душой і сэрцам адданы свайму Каралю. А за праўдзівасьць вестак я адказваю!
- Усяго гэтага мала! - настайваў на сваім Тэмпліер - Ваяводзе бракуе веды духа Літвы, і пагэтаму ягоныя весткі ня вартыя выедзенага яйка. У кожным выпадку, для вас, Камандор, хай зь іх карыстае Кароль.
- Чаму-ж вы тады, шаноўны браце, з такім падзівам чыталі гэтыя самыя весткі, каторыя ня вартыя выедзенага яйка?
- А таму, Камандор, што гэта сапраўды годна падзіву, каб прыдаваць такую вагу гэтакім дробязям!
- Дык па вашаму, гэта дробязі? - шчыра зьдзівіўся Крыжак.
- Зразумела! Скажыце мне, якая розьніца, ці гэта татарскі аддзел нападае й рабуе на вялікай дарозе, ці мясцовыя апрышкі? Як, напрыклад, у вас у Прусах?
- Пагаджаюся... Ніякай... Алетам ёсьць і аб чымсь іншым...
- Адно другога варта! Бедны Ваявода, ён хоча каб па ўсёй Літве званілі ў званы й заклікалі люд у Княжыя Дружыны. А чаму гэта не зрабіць моўчкі, без галасу? І я пэўны, што якраз так яно й робіцца! Прыпомніце сабе, Камандор, сутычкі вашага Ордэну зь Літвой у Жамойці, і вы тады прыгадаеце сабе не адзіны выпадак, падобны гэтаму. А найлепей, прыпомніце Вільню...
- Памятаю! Я там здабыў шпоры й пас![10]
- Дык памятаеце, як вы былі ўжо пэўныя, што Вітаўт разьбіты, і спадзяваліся ня сёньня, дык заўтра пераможна ўвайсьці ў муры Вільні?
- Памятаю! Тады трэба было не чакаць на здачу, а браць Вільню штурмам.
- Дарагі Камандор, Вы забыліся, што Вы чатыры разы хадзілі ў штурм і нічога не асягнулі. Нічога ня даў-бы й пяты! Толькі яшчэ болей аслабіў-бы вашы Ордэн. Але я не аб тым кажу, я хачу прыпомніць Вам, як раніцай пасьля чацьвёртага штурму, вы ўсе былі пэўныя, што места мусіць паддацца. Але на наступную раніцу, пасьля раскошнага й спакойнага сну, вы былі прабуджаныя гулам шматтысячных Літоўскіх Палкоў, якія, як вам здавалася, зьявіліся пад Вільню зь небыцьця, зь ніадкуль! А на самай справе, зь Берасьця, Слуцку, Смаленску, з Турава, зь Пінску... Карацей кажучы, зь Літвы. Ніхто не званіў тады ў званы, усё было ціха й спакойна. Чым усё скончылася? Вы напэўна таксама памятаеце: - падпісаньне вечнага міру й адыход вашых Рыцараў у Прусы. Ці ня так? А магло быць і горш.
- Гм... - толькі й змог прамармытаць Крыжак, зьбянтэжаны гэтым довадам.
- Але, Камандор - вёў далей Тэмпліер - не прыймайцеся так моцна. Выйсьце ёсьць з кожнай сытуацыі! І гэтая не зьяўляецца выняткам.
- Дык што вы прапануеце? - узрадаваўся Кройцэнбэрг, катораму ўжо здалося, што ўсе надзеі на Капітулу, тым болей на Магістра, пайшлі марна. Але зараз уважней прыгледзіўшыся да Тэмпліера, Кройцэнбэрг адчуў, што гэты стары й дасьведчаны муж зьявіўся тут не дарма. Чыясь нябачная рука накіравала яго сюды, якраз тады, калі сам Кройцэнбэрг ужо гатоў быў нарабіць непапраўных памылак. Адначасна адчуваючы, што гэтая рука працуе на дабро Ордэна Крыжа, а значыць, і на дабро яго, Кройцэнбэрга, вырашыў уважней прыслухоўвацца да парадаў Тэмпліера.
- Так, шаноўны Камандор, ня прыймайцеся першымі няўдачамі. А й не сьпяшайцеся ў дзеяньнях. Пастарайцеся паглыбей азнаёміцца з сытуацыяй, а рашэньні прыйдуць тады самі па сабе. Што робіцца ў Польшчы, Вы ўжо ведаеце. Цяпер Вашае мейсца ў Літве, пабліжэй да Вялікага Князя Вітаўта! - слова «Вялікага», Тэмпліер прамовіў з асаблівым прыціскам.
- Амінь! - адказаў Кройцэнбэрг, пачціва пахіліўшы галаву.
Пана Януша ўвялі ў прыёмную залю й загадалі чакаць. Разьбіўшыся на групкі й там і сям, вялі гутаркі ў чаканьні аўдыенцыі з Каралём: Польскія Рыцары й шляхта, Літоўскія Драбы, Крыжакі, Маскоўскія Баяры. Вочы пана Януша разьбегліся ад бляску й багацьця вопраткі прысутных. Яму здавалася, што ён, у сваім пашарпаным панцыры, трапіў як варона сярод галубоў. Але, разгладзіўшы вусы, і як-бы няхайна паклаўшы на згіб левай рукі свой шолам, ён рушыў праз залю. Наўмысьля голасна бразгаючы шпорамі, рашуча падыйшоў да невялікае купкі шляхціцаў, сабраных каля скляпеністага вакна, недалёка ад запаветных дзьвярэй, за якімі зараз знаходзіўся Вялікі Ўладар Польшчы Кароль Ягайла.
- Хай будзе Похвалёны!... - урачыста прывітаўся пан Януш.
- На вякі вякоў! Амінь! - адказалі няскладным хорам прысутныя.
- Адкуль пан будзе? - пацікавіўся адзін з шляхціцаў, зь цікавасьцю разглядаючы незвычайнае для Каралеўскага Палацу ўбраньне прышэльца.
- Зь Вільні, - схлусіў пан Януш. - Хачу да свайго маёнтку падацца. Стары ўжо ваяваць, пся маць, пара й на адпачынак.
Шляхціцы ў знак згоды заківалі галовамі, добра ведаючы, для чаго ваякі, падобныя Янушу, прыяжджаюць зь межаў у Вавель: Выпрасіць у Караля што-небудзь за свае заслугі перад Каронай.
- У добры час пан прыехаў, - прамовіў ізноў той самы шляхціц. - Яго мосьць сёньня ў небывала добрым настроі. Кажуць, ганец зь Літвы з добрымі весткамі прыбыў, і запэўніваю пана, дастане пан добры кавалак. А як там у Вільні?
- У Вільні ўсё спакойна, пся маць. Вось, а як у вас тут? - пастараўся перавесьці зь сябе гутарку пан Януш.
- Што там у нас. Хай пан разпавядзе, як пачувае сябе Князь Вітаўт пасьля бойкі з Ханам? - не сунімаўся шляхціц.
- Ня бачыў Князя Вітаўта. Як доўга прыходзіцца чакаць на сустрэчу зь Ясьнейшым? - не ўступаў у сваю чаргу пан Януш.
Шляхціц ганарыста выставіў правую нагу ўперад, падпёр рукі ў бокі і, задраўшы нос у гару, прамовіў:
- Залежыць як каму! Хто паважнейшага роду, той чакае дні са тры, як я, напрыклад. А пану прыйдзецца пачакаць трохі даўжэй!
Пан Януш бразнуў рукой па мячу й шырака ўсьміхнуўся ў твар шляхціцу:
- Калі гэтак, пся маць, то я яшчэ сёньня ўпраўлюся.
Шляхціц аж падскочыў ад такой нечуванай абразы і, яшчэ раз агледзіўшы пана Януша з ног да галавы, упэўнена й са злосьцяй прамовіў:
- Пане! Пан тут мае перад сабой: Шляхетнага пана Вацлава з Пагарэліч, Шляхетнага пана Казіміра зь Бялішак, Шляхетнага пана Януша з Бжозоўца, Шляхетнага пана Мсьціслава з Пажуціна, а я естэм панам з Чэрвіцы. Ежы з Чэрвіцы! - пры гэтым ён рукой паказваў на вымянаванага, у адказ на што кожны зь іх у знак згоды пахіляў галаву.
- А я, естэм панам зь Езёрска, пся маць! - адцяў пан Януш.
- Мала з тым! - ганарова запярэчыў пан з Чэрвіцы. - Тут не Літва. То ў Князя Вітаўта пан мог ганарыцца сваім Езёрскам, але ня тут у Кракаве. Мае Чэрвіцы, напэўна, у дзесяць разоў большыя за панскі Езёрск!
- Ну й добра, пся маць! - узрадаваўся пан Януш - Буду іх і прасіць у Ясьнейшага Караля.
- Каго прасіць? - не зразумеў адразу пан з Чэрвіцы.
- Панскія Чэрвіцы... у Караля, - удакладніў пан Януш.
Чэрвіцкі шляхціц, як і рэшта сабраных, аслупянеў ад такой нечуванай задзірлівасьці нягеглага з выгляду й нязграбнага ў рухах пана Януша.
- Я пана... Я з панам... - пачаў было пакрыўджаны, як раптам запаветныя дзьверы адчыніліся, і ў іх зьявіўся, бліскаючы золатам і багацьцем зброі, Капітан Літоўскіх Лучнікаў Ваявода Пашкевіч. Гутаркі ў залі мігам заціхлі. Пагляды ўсіх прысутных упіліся ў вусны мядзьвежага з выгляду й страшнага сваім ростам Ваяводы.
- Ці пан Януш зь Езёрска ўжо тут? - прарычэў Ваявода.
Пан Януш, неўзаметку штурхнуўшы Чэрвіцкага шляхціца локцем, прашапацеў:
- Чэрвіцы мае, пся маць! - і, выступіўшы ўперад, нізка пакланіўся Пашкевічу. - Яснавяльможны пане Ваявода, я буду Януш зь Езёрска.
Ваявода зірнуў на яго зьверху ўніз і, адчыніўшы дзьверы ў Каралеўскі габінэт, прапусьціў уперад.
Суразмоўцы, стаўпіўшыся каля вакна, перапалохана перазірнуліся.
- Прапалі Чэрвіцы!.. Прапалі... - разгублена заенчыў дасюлешні іх валадар, не адрываючы вачэй ад дзьвярэй, за якімі зьнік непераможны й таямнічы пан Януш зь Езёрска.
Між тым, пан Януш, дрыжучы як асінавы ліст, стаў перад ясныя вочы Караля Польскага й Вялікага Князя Літоўскага Ягайлы Альгердавіча.
У пакоі, акрамя Караля, Ваяводы Пашкевіча й пана Януша, знаходзіліся яшчэ чатыры асобы. Адзін зь іх, ксёндз, сядзеў з боку. Трох іншых у бліскучых панцырах, з залатымі ланцугамі на грудзях і ў багатых плашчах, зь цікавасьцю разглядалі ўвайшоўшага пасланца ад Ваяводы Крэўскага. Сам Кароль сядзеў за сталом, падпёршы рабром далоні вузкі лоб. Чорныя даўгія валасы, зачэсаныя гладка за вушы, адлівалі сіняй. Вочы Караля, захаваныя ў ценю ад далоні, таксама ўважна разглядалі замёрлую каля дзьвярэй постаць. Ад гэтага пагляду, пану Янушу зрабілася холадна, і па сьпіне пабеглі мурашкі.
Маўчаньне зацягнулася даволі доўга, і перад вачамі Януша пачалі бегаць рознакаляровыя чорцікі. Аж нарэшце, Кароль паволі паклаў руку на стол і выпрастаўся ў крэсьле. Твар яго прыняў лагодны выраз.
- Цябе прыслаў Станіслаў Ваявода Крэўскі. Лісты Ваяводы мы ўжо прачыталі, цяпер мы хочам ведаць, што загадаў ён перадаць вусна?! - губы Караля амаль не варушыліся, але пан Януш адразу зразумеў, што гэты валадарны голас, падобны да звону сталі, належыць толькі Каралю.
Ваявода Пашкевіч лёкка падштурхнуў яго ўперад, каб падыйшоў бліжэй да стала, што Януш пасьпешна й выканаў, не забыўшыся адвесіць нізкі паклон.
- Ваша Каралеўская Мосьць! - пачаў, запінаючыся на кожным слове, пан Януш, - Ваявода Крэўскі загадаў перадаць, што тут у палацы ёсьць чужыя людзі, якія сочаць за Ясьнейшым Каралём і перадаюць... весткі ў Літву... Князю Вітаўту.
Пачуўшы такую навіну, Ягайла аж заскрыпеў зубамі, яго й без таго малыя вочы яшчэ больш звузіліся. - «Закатую!» - прашыпеў ён, але хутка апанаваўшы гнеў, голасна запытаў:
- Адкуль Ваявода гэта ведае?
Яшчэ больш дрыжучы ад страху, пан Януш пачаў разказваць:
- Памінаючы Слуцак, мы спыніліся ў паселішчы Абідзямля, каб пераначаваць і пакарміць коні. У карчме Яснавяльможны пан Станіслаў сустрэў нейкага лацінскага купца, каторы ехаў у тым самым накірунку, што й мы - на Ворсклу. Пана Ваяводу зацікавіла, што гэты купец ехаў сам, безь ніякага тавару, добра ўзброены й вельмі сьпяшаўся. Пан Ваявода стаў уважней прыглядацца да яго й заўважыў у купца на руцэ персьцень з падвойным крыжам, як на шчытах у дружыньнікаў Літоўскіх. Тады, пан Ваявода загадаў схапіць купца й выпытаць, хто ён такі. Купец стаў бараніцца, але нас было болей, і нарэшце купец такі ўпаў, цяжка пасечаны. Як мы каля яго ні біліся, што яму ні рабілі, нічога не сказаў перад сьмерцю. Абшукаўшы яго, знайшлі вось гэты ліст... - тут пан Януш выцягнуў мізэрыкордыю і, падважыўшы ёю сталёвы набедраньнік, выцягнуў адтуль невялікі кавалак паперы й паклаў на стол перад Каралём. Усе зь цікавасьцю нахіліліся над паперкай, толькі ксёндз застаўся сядзець непарушна. Ваявода Пашкевіч прачытаў ліст і зірнуў на Караля. У лісьце значылася:
«Гаспадару.
Кароль вядзе перамовы з крыжакамі аб усуненьні Вашай Высокасьці, карыстаючыся з Вашай адсутнасьці й будучай немачы пасьля сутычкі з Ханам.
Млынар»
Пан Януш выцягнуў дзесь з-пад панцыра персьцень зь Ярылавым Крыжам і таксама паклаў перад Каралём.
Асьцярожна, двума пальцамі, Ягайла падняў персьцень. Разгледзеў яго і раптам павярнуўся да пана Януша:
- У грамаце разумееш?
- Не, Ваша Каралеўская Мосьць!
- Ведаеш, што тут напісана?
- Не! Ваша Каралеўская Мосьць!
...Запаветныя дзьверы йзноў адчыніліся, і адтуль, горда падняўшы галаву, выйшаў пан Януш. На шыі ў яго цьмяна, але прывабліва, пабліскваў залаты ланцуг. Ні на каго нават не зьвярнуўшы ўвагу, пан Януш накіраваўся да выхаду.
Пераганяючы яго й ласкава ўсьміхаючыся, да выхадных дзьвярэй кінуўся пан з Чэрвіцы й, шырака іх разчыніўшы, нізка пакланіўся:
- Маё ніжэйшае ўшанаваньне, Яснавяльможнаму пану Рыцару зь Езёрска!
- Мае Чэрвіцы, пся маць... але дарую іх табе! - горда кінуў пан Януш, нават не зірнуўшы на прыніжанага валадара злашчасных Чэрвіц.
У гэты самы дзень, пан Януш выехаў з Кракава назад у Літву.
Разпырскваючы вадкае балота, па шляху на Тураў рысьсю пасоўваўся невялікі аддзел коньнікаў, закутых у жалеза. На чале аддзелу ехаў Рыцар з залатымі шпорамі й арліным крылом на шоламе. Да шышака адразу-ж пад крылом прымацована едвабная рукавічка, прышпіленая Дамай сэрца, паннай Карусяй Хадкевічоўнай. Рукавічка намокла й згубіла вобраз чароўнай ручкі... Але ня гэта зараз займае думкі шляхетнага Рыцара. Рукавічка высахне, але вось да Турава трэба дабрацца сёньня. А ці будзе яшчэ паромшчык на Прыпяці ў гэтакую пару? Рыцар паддае шпорамі, і яго шэры ў яблыкі конь пераходзіць на галёп. Адстаўшы на некалькі крокаў пачот - таксама паддае ходу. Чмякае балота, бразгае зброя, храпцяць коні. Калышуцца тонкія доўгія дзіды. Шырокія плашчы коньнікаў і пакрывалы мігочуць шматколерным ураганам.
Да Прыпяці яшчэ далёка, а з коней ужо камякамі ляціць шум. Ад пачоту аддзяляецца коньнік у чорнай расе, але зь мячом пры баку, і, параўнаўшыся з Рыцарам, прамаўляе:
- Сыне мой, ці не пара даць коням перадыхнуць? Цішэй едзеш, далей будзеш, як кажуць старыя людзі...
- Ад таго мейсца, куды едзеш... - бурчыць незадаволена Рыцар у адказ, але пачынае патрыху стрымліваць бег каня. - Вам бы ўсім толькі перадыхаць ды адпачываць...
Празь некаторы час едуць моўчкі, прыслухваючыся да прадвячэрняе цішыні. Рыцар шчыльней абгортваецца зьвільгатнелым плашчом, падтыкае яго за калені й стульвае мацней да шыі.
З далячыні даносіцца яшчэ няясны, але зразумелы шорах. Рыцар ізноў паддае шпорамі, і ўся кавалькада на поўным скаку, выносіцца на бераг магутнае Прыпяці. Адліваючы колерамі сталі, паўнаводная рака спакойна й упэўнена плыве на ўсход. Густыя непраходныя лясы, поўныя дзічыны, шчыльна абступілі яе берагі. Неабсяжныя абшары балот разьлегліся наўкола. Дзе ні дзе, у гэтым «Гэрадотавым моры» трапляецца стойкі грунт. Вось на адным з такіх «востраваў» сярод топкіх балот, вырас непрыступны Тураў.
На правым беразе ракі праз шэры паўзмрок, ледзь бліскае асьветленае лучынай акенца ў хаце перавожчыка.
- Гэ-э-э-эй! На пераво-о-зе! - гукае адзін з коньнікаў.
Ніхто не адзываецца. Коні ўзбуджана фыркаюць, стараючыся дабрацца да вады, і коньнікам каштуе вялікага высілку, каб утрымаць іх. Нарэшце знаходзяць звон, прывешаны да галіны старое карчакаватае бярэзіны, і праз раку нясуцца поўныя загаднага прызыву, гукі...
Між тым, у хаце перавожчыка сабралася ўся сям'я. Перавожчык Мацей Вадзянік, празваны так за вялікае сяброўства з вадой - паром ягоны працаваў у часы найбольшых разьліваў і ніколі ня быў сарваны. Рыба, як здавалася, сама йшла яму ў рукі, плаваў сам як рыба, і сыноў навучыў. Меў ужо за семдзесят гадоў, але сілай і здароўем мог паганарыцца перад кожным. Сыны яго: Якуб, Кірыла й Марко не адставалі ад бацькі ні ў сіле, ні ў здароўі, ні ў спрыце. Маці іх, Грыпіна, была з роду Клубоўскіх, а ў гэтым родзе, як ведама, не было такога, каторы сам на сам не заваліў-бы мядзьведзя.
Павячэраўшы пасьля праведных трудоў на пароме й пры гаспадарцы, уся сям'я ўважна слухала, як бацька пры сьвятле лучыны, па складах чытаў Эвангельле. Якуб, Кірыла й Марко чытаць ня ўмелі і з захапленьнем прыглядаліся да вуснаў бацькі, каторы, не сьпяшаючыся й водзячы пальцам па радкох стара-славянскага пісьма, вымаўляў:
«...І скажа Цар ім у адказ: запраўду кажу вам: тое, што вы зрабілі аднаму з гэтых меншых братоў Маіх, вы зрабілі Мне. Тады скажа і тым, што налева: ідзіце ад мяне праклятыя ў вагонь вечны, прыгатаваны чарту і анёлам ягоным. Бо я хацеў есьці, і вы не далі Мне; прагнуў, і вы не напаілі Мяне; быў у дарозе, і вы не прынялі Мяне; быў нагі, і не адзелі Мяне; быў хворы і ў вязьніцы, і не даведаліся Мяне. Тады і яны скажуць Яму ў адказ: Госпадзе! Калі мы бачылі Цябе галодным, ці прагнучым, ці ў дарозе, ці нагім, ці хворым, ці ў вязьніцы і не паслужылі Табе? Тады скажа ім у адказ: сапраўды кажу вам: як вы не зрабілі гэта аднаму з гэтых меншых, то не зрабілі Мне. І пойдуць гэтыя на муку вечную, а праведнікі ў жыцьцё вечнае...» - Мацей замоўк і прыслухаўся. Знадворку несьліся прызыўныя гукі звону.
- Бач, яшчэ нехта едзе! - зьдзівіўся ён. - У гэтакую пару толькі на пячы сядзець, а не па лесу бадзяцца.
Але нічога ня зробіш, людзі чакаюць, і ўся сям'я Вадзяніка, апранаючыся на хаду, рушыла да ракі.
- Эк, як разьнесла маладзіцу! - прамовіў Мацей, акінуўшы вокам паўнаводную Прыпяць.
- З дапамогай Божай, як-небудзь малым паромам і перавязём - адказаў Якуб, стараючыся праз змрок разглядзець супрацьлежны бераг.
Перахрысьціўшыся, Мацей, Кірыла й Марко скочылі на хісткі памост парому. Грыпіна й Якуб узяліся за корбу. Корба зарыпела, застагнала, і паром паволі адчаліў ад берагу ды паступова разтаў у цемры. Тоўсты прасмолены канат нацягнуўся, як струна. Вада з шумам і булькатам абмывала тоўстыя палі прычалу. Грыпіна й Якуб з усіх сілаў паварачвалі драўлянае кола корбы, каторае праз просты блёк на другім беразе, цягнула паром. Нарэшце корба стала...
Пачулася конскае йржаньне, галасы людзей, і ўмоўны сьвіст Мацея. Закруцілі корбу ў адваротны бок. На гэты раз праца ішла лякчэй - нехта застаўся на тым беразе й дапамагае.
- Яшчэ раз прыйдзецца, - заўважыла Грыпіна.
- А можа й ня раз... - дадаў Якуб, налягаючы на корбу.
Паром ішоў усё лякчэй і лякчэй. Прайшоўшы самую быстрыню й не адчуваючы ўжо моцнага напору вады, ён хутка набліжаўся да берагу.
- Гэ-гэ-гэй! - даляцеў голас Мацея - Павальней! Павальней!
Грыпіна й Якуб круцілі кола штораз павальней, але на столькі, каб ня даць канату аслабнуць, і паром прыстаў да прычалу амаль без штуршка. Моцныя рукі Якуба хутка замацавалі канат, кінуты Мацеям, за ўбітую ў зямлю палю. Убраўшы жордку, творачую поручні на пароме, на бераг сыйшлі, вядучы ўповад каней, восем узброеных людзей.
- Ці шмат там яшчэ? - пацікавілася Грыпіна.
- Чатырох... - буркнуў у адказ Кірыла, адштурхаючы доўгім вяслом паром ад берагу.
Перавёзшы рэшту падарожных, Мацей запрасіў іх у хату - пагрэцца й абсушыцца. Рыцар, зірнуўшы на неба, запытаў:
- Ці Князь Вітаўт ужо ў Тураве?
- Чаго-ж бы яму тут быць? - зьдзівіўся Мацей. - Яго чакаюць у Мозыры. Будзе там дні праз два, а мо й раней.
Госьці моўчкі перазірнуліся...
- Вядзі, хаме, у хату! - загадаў Рыцар, перадаючы каня свайму збраяносцу.
Мацею не спадабаўся гэты пыхаты госьць, але, будучы чалавекам набожным і гасьцінным, прамаўчаў і, зварочваючыся да старэйшага сына, прамовіў:
- Ты, Якуб, дапамажы там з коньмі. Завядзі там у стайню й сенца падкінь, бач як змарыліся бедныя. Хай паастынуць трохі, тады напоіш.
Падарожнікі разьмясьціліся ў хаце, як у сябе ўдома, не пакінуўшы мейсца гаспадарам і не пытаючыся дазволу. Паразьвешвалі мокрыя плашчы й папоны, панцыры, зброю, шчыты. Расьселіся й разьлягліся, хто дзе змог: на лавах, на печы, на палку й нават на падлозе. Мацей, абапёршыся плячом на касяк, пахмурна назіраў за нахабнымі гасьцямі.
- Чаму, пане, піўцом не частуеш? - зьвярнуўся да яго падарожнік у чорнай расе.
- Хто пачувае сябе ўдома ў чужой хаце, той павінен сваё мець, а я частую толькі гасьцей, Богам пасланых!
- А ты ведаеш з кім ты гутарыш?
- Усё роўна! Я гэтак і з самім Мітрапалітам Маскоўскім і Наваградзкім Фоціем гутару! - адрэзаў Мацей, рашыўшы сабе, што мае справу з ксяндзом ці нейкай іншай духоўнай асобай.
- Я не пра сябе кажу - зьмяшаўся ксёндз. - Я пра Яснавяльможнага пана... - і ён указаў на Рыцара, каторы, прытуліўшыся сьпінай да гарачай печы, праз апушчаныя павекі назіраў за Мацеям.
Мацей зьмерыў яго паглядам і адказаў:
- Шмат людзей я перавозіў на сваім вяку праз Прыпяць, і з залатымі шпорамі й бяз шпораў, і мужыкоў, і шляхціцаў, і Ваяводаў, і Князёў, і ніколі ніхто не назваў мяне хамам. Ніколі не было такога, каб мне не было мейсца ў маёй хаце. У нас на Белай Русі прызвычаіліся шанаваць гаспадара, а ў адказ і гаспадар шануе госьця. Так-та яно!
Ксёндз ужо адчыніў рот, каб нешта адказаць на такую дзёрзкасьць, як маўчаўшы дасюль Рыцар спыніў яго гнеўным жэстам, і, зварочваючыся да Мацея прамовіў:
- На сёньня досыць! Трэба спаць! Заўтра пагутарым болей!...
У гэту ноч сямья Вадзяніка спала ў хляву на сене.
Уночы ўдарыў першы мароз. Скаваў лужыны звонкім лядком і пакрыў усё наўкола крохкай намаразьзю. Неба праясьнілася й адкрыла бяздонную блакітную далячынь, ад якой аж рэзала ў вачах.
Мацей ціхенька, каб не пабудзіць сьпячых сыноў і жонку, выйшаў з хлява і, удыхаючы поўнымі грудзьмі сьвежае марознае паветра, стаў над берагам Прыпяці. Акінуў вачамі яе вольныя магутныя воды, прыбярэжныя дрымучыя лясы, і ўчарашняя крыўда яшчэ з большай гораччу падступіла к горлу ды сьціснула сэрца.
- Эх, крумкаччо, ненавіснае! Няма ўправы на вас... Але дачакаецеся...
- Не журыся, бацька! - пачуўся голас Якуба. - Пацярпі! Пагуляем яшчэ й мы ў гэтых паноў на трызьне!
Мацей са зьдзіўленьнем глянуў на сына, каторы, апрануты ў кальчугу і падпярэзаны мячом, нячутна падыйшоў ззаду.
- А адкуль ты ведаеш мае думкі?
- Бо яны й мае! Вось толькі ты, бацька, затрымліваеш гэты момант...
Паміж бацькам і сынам завязалася гутарка, якая адбывалася кожную раніцу, ад таго часу як Вітаўт вырушыў з войскам насустрач мангольскай Гардзе.
- Як-жаж гэта? - схітрыў Мацей, робячы выгляд, што не разумее нацяку сына. Яму было радасна на душы, што сын не адракаецца ад раз вызначанай мэты й усёй сваёй істотай ірвецца да яе, але аслухацца бацькавай волі не адважваецца.
- Звычайна! Гнаць трэба ўсякую пошасьць з нашай зямлі! - ухіліўся і Якуб ад простага адказу.
- Але-ж, але! Гнаць іх у шыю! Вось Гаспадар Вялікі Князь і гоніць іх. Крыжакоў пагнаў з-пад Вільні, Татарву спыніў на Ворскле, Маскалям строга заказаў не патыкацца да Смаленску, пагоніць і гэтых панкоў, толькі шэрсьць на іх закурыць! Дачакаюцца!
- Эх, бацька, бацька, ведаеш добра, аб чым я кажу, - уздыхнуў Якуб.
- Нічога я ня ведаю. Не разумею, што ты круціш і куды гнеш...
- Пусьці мяне да Гаспадара! Ня будзе табе сорамна за Якуба! Вось на гэты меч прысягаю...
- Э не! Калі так кажаш, то прыпомні наказ Самаго Гаспадара!
А наказ гэты Вялікакняжы Якуб добра памятаў:
«Каб стаяў Вадзянік на мейсцы сваім! Каб працаваў перавоз іспраўна, і не было-бы затрымкі ні ў дзень, ні ў ночы, бо на карацейшым шляху стаіш да земляў Кіеўскіх, і службу нясеш дзяржаўную, і ня менш адказную чым найадважнейшы з Драбаў маіх! І карысьць Вялікаму Княству Літоўскаму прыносіш вялікую!»
Нічога тут ня зробіш, супраць волі бацькі й Гаспадара ня пойдзеш. Пастаяўшы трохі на мейсцы, як бы спадзяючыся, што бацька перадумае й што-небудзь пацяшальнае скажа, але не дачакаўшыся, Якуб уздыхнуў, пайшоў пад паветку, набраў абярэмак дроў і панёс у хату.
Мацей, правёўшы сына вачамі, поўнымі пяшчоты й гонару, узваліў сабе на плечы торбу з воўчымі пасткамі й рушыў уверх уздоўж берагу, абіваючы лапцямі крохкую намаразь.
Як раптам, з грукатам адчыніліся дзьверы, і з хаты выскачыў Якуб зь мячом у руцэ. Адразу-ж за ім сталі выбягаць узброеныя госьці. Мацей спачатку не зразумеў, у чым рэч, але, убачыўшы, як чатырох ваяроў акружылі Якуба й, размахваючы мячамі, пачалі насядаць на яго, Мацей шпурнуў убок торбу з воўчымі пасткамі й рынуўся на дапамогу сыну, ухапіўшы на хаду першую трапіўшую пад руку жэрдку.
Якуб адбіваўся моўчкі, удала адводзячы ўдары й адступаючы ў напрамку Прыпяці. Мячы зь ляскам і скрыгатам высякалі снапы іскраў. Мацей падбег у той момант, калі Якуб, ужо на самым беразе, вялізарным скачком адхіліўся ад астрашэннага ўдару ў сьпіну ды з усяе сілы сякануў па галаве аднаго з нападальнікаў. Жордка Мацея аж сьвіснула ў паветры, калі ён, напружыўшы ўсе свае сілы, апусьціў яе на галовы напасьнікаў. Адзін зь іх адразу-ж паваліўся, як калода, з разьбітым чэрапам, другі, закруціўшыся на мейсцы, з прарэзьлівым енкам пакаціўся па абмерзлай траве. У гэты момант паваліўся й Якуб, глуха войкнуўшы. Мацей разгублена глянуў на сына, каторы, разьцягнуўшыся ўва ўвесь рост, прымяў да зямлі стралу з татарскім апярэньнем. Не пасьпеў Мацей нічога й падумаць, як ацалелы з напасьнікаў секануў яго па галаве, зьнёсшы адным ударам палову чэрапа й плячо.
Пачуўшы шум, з хлява выбеглі рэшткі сям'і Вадзяніка, як-раз у той момант, калі Рыцар, стоячы на ганку, пэўнай рукой выпусьціў стралу ў Якуба. Грыпіна з прарэзьлівым крыкам, ухапіўшы вілы, кінулася на забойцу сына. Але не пасьпела яна зрабіць некалькі крокаў, як тэтыва луку дзвэнькнула ў другі раз, і Грыпіна павалілася, як падкошаная, са стралой у сэрцы. Кірыла падхапіў вілы й кінуў іх, цэлячы ў грудзі зьнявіднаму гасьцю, але Рыцар сваечасова ўхіліўся, і вілы ўбіліся ў сьцяну, прыбіўшы да яе чорную расу ксяндза.
- Маеце на пядзю шчасьця, - заўважыў яму Рыцар.
- Езус Хрыстус - толькі й змог прамовіць у адказ пацярпелы.
Тым часам, рэшта гасьцей навалілася на Кірылу й Марка, і хутка ад іх засталіся пацятыя шматкі...
- Ну вось! Шаноўны айцец Карафа, цяпер можаце спакойна скончыць вашу працу з абразамі, - зьвярнуўся Рыцар да ксяндза. - Больш вам ніхто не перашкодзіць. Але пасьпяшайцеся...
- Не! Не! Сыне мой. Не жадаю нават і дакрануцца да іх. У іх нячыстая сіла! - і ксёндз, перастрашаны да глыбіні душы, пачаў хуценька хрысьціцца, мармычучы модлы пад нос, і перабіраючы пацеркі ружанца.
Да ганку падвялі коней. Рыцар і ксёндз улезьлі ў сёдлы й яшчэ раз акінулі паглядам падворак Вадзяніка.
На беразе, недалёка ад перавозу, ляжалі трупы - трупы Мацея, Якуба й трох ваяроў. Пасярэдзіне падворка: Грыпіна са стралою ў грудзях і пасечаныя Марка й Кірыла.
Рыцар размахнуўся й кінуў татарскі лук у бок сваіх пабітых чэляднікаў, калчан са стрэламі паляцеў усьлед.
- Сын мой, вы найразумнейшы з вояў, якіх я толькі ведаў, - узрушана прамовіў ксёндз, зразумеўшы выкрут Рыцара.
Рыцар нічога не адказаў. Самазадаволена ўсьміхнуўся, даў шпоры каню пад бакі, і ўся кавалькада хутка зьнікла зь віду, парушаючы цішыню прабуджаючайся пушчы.
Калі сьціхла бразганьне зброі, зь лесу асьцярожна вылезла чалавекападобнае стварэньне. Твар, аброслы сівой барадой, даўгія сівыя валасы, поўныя шышкаў дзядоўніку, зьвешваюцца на лоб, захінаючы гарашчыя вочы, казьліныя скуры, надзетыя шэрсьцю наверх, зьмешваліся з барадой і вусамі. У руцэ гэтага ляснога стварэньня цьмяна паблісквае нож. Крадучыся і неяк дзіўна струхваючыся, стварэньне наблізілася да Грыпіны, Кірылы й Марка. Хуткімі, спрытнымі рукамі абмацала іх і, адмоўна патрусіўшы барадой, накіравалася да Мацея. Памацала яго й раптам застыла нерухома - на дарозе чуўся гук набліжаючагася возу. Лясны чалавек адным скачком апынуўся ў лесе, але, не адыходзячы далёка, захаваўся ў кустах.
Воз рысьсю выкаціў к перавозу. Два барадатыя паляшукі разам саскачылі зь яго й са страхам азірнулісдя наўкола: трупы й кроў, груганьнё ў паветры...
- Сьвят!... Сьвят!... Сьвят!... Завяртай! - выгукнуў адзін, і воз загрукацеў у адваротную дарогу.
Як толькі грукат воза сьціхнуў, лясны чалавек вылез з кустоў і ў два скачкі апынуўся каля аднаго з разпасьцёртых ваяроў. Бліснуў нож, і апрытомнеўшы перад гэтым напасьнік сканаў. (Гэта быў той, што ўпаў другім ад жордкі Мацея зь перабітым крыжам.) Цяпер да Якуба... Валасатае стварэньне абмацало яго й, прамармытаўшы: «Вялікі Ярыла ласку сатвароха!», узваліў яго сабе на плечы. Нагамі размазаўшы Якубаву кроў да самай вады, рушыў у лес.
Насупілася магутная Прыпяць, забулькатала мацней у прыбярэжных карэньнях са злосьцяй непамернай. Лес ёй у адказ зашамацеў гальлём і заскрыпеў векавымі стаўбурамі волатаў-дубоў, пасылаючы нямы праклён крывавым наезьнікам, парушаючым спрадвечны парадак...
У ночы выпаў першы сьнег. Тонкім пушыстым дываном пакрыў зьмёрзлую шэрую зямлю. Вераб'і, натапырыўшыся, туліліся бліжэй да будынкаў, не падымаючы ўжо такога галасу.
Шуміліна прачнулася. Зарыпелі журавы калодзезяў, замычэлі каровы, зарыпелі па першаму марознаму сьняжку сялянскія вазы.
Грубы барадаты карчмар выйшаў на ганак. На ўвесь рот пазяхнуўшы, перахрысьціўся пэўным і размашыстым рухам, пачухаў у барадзе і зазначыў:
- Вось і зіма. Ласкава просім!
- Больш гасьцей будзе... - кінуў у адказ праходзячы міма вартаўнік зь дзідай на плячы й ляскоткай за пасам.
- Дзякую на добрым слове, - і карчмар нізка пакланіўся.
- Гэй! Захар Кузьміч! - прагрымеў раптам бас Шумілінскага Войта. - Што гэта за госьці да цябе ўчора заехалі?
- А-а-а, шаноўны Пётра Ларывонавіч! Ласкава прашу... Ласкава прашу, заходзьце! Нашыя дзьверы заўсёды насьцеж для Вашае Міласьці! Ласкава прашу! Кварту загадаеце?... Ці мо поўкварты?... З капустай квашанай, ці мо' з грыбкамі? Ласкава прашу... - Захар Кузьміч нізка пакланіўся падыходзячаму Войту. Але войт ня надта сьпяшаўся. Падабраўшы крысы шырачэннага кажуха, ён памаленьку пралез праз вузкую фортку й, пагладжваючы здаравеннай мазоліста рукой кучаравую бараду, накіраваўся да ганку. Захар Кузьміч рысьсю кінуўся яму насустрач:
- Ласкава прашу... Ласкава прашу...
Што праўда, Войт Пётра Ларывонавіч любіў пацягнуць, але ў карчму заглядаў рэдка. Для гэтага трэба было нейкае адмысловае нагоды, як сёньня.
- Зайду, зайду... Кінь ужо выдыгаць, Захарэ. Не люблю я гэтага твайго «ласкава прашу». Як трэба мне зайсьці, то хоць і не хацецімеш -зайду, а як ня трэба, то й ня ўласкавіш.
- Ласкава прашу, зрабіце такую ласку, ласкава прашу, Пётра Ларывонавіч... - не сунімаўся карчмар.
- Ну й сьлізкі-ж ты, Захарэ! Няўжо цябе самаго ня нудзіць, так як мяне, ад гэтага блюзьнерства?
- Дык як загадаеце, кварту ці паўкварты? Ласкава прашу... Баярын нейкі Маскоўскі. Адразу па прыезьдзе загадалі гуся смажанага, гарэлкі й квасу... Зайдзіце, Пётра Ларывонавіч, зрабіце такую ласку...
- Ня ведаеш, кажаш? Наскрозь цябе, Захар, бачу, але хай ужо па-твойму будзе, - і Войт цяжкай хадой накіраваўся ў дзьверы.
Баярын ужо быў устаўшы, калі Пётра Ларывонавіч, з клубамі пары ўваліўся ў карчму. Паважна перахрысьціўшыся на абразы, ён прывітаўся:
- Многія лета Князю Маскоўскаму!
Баярын моўчкі пахіліў галаву, ці то ў знак згоды, ці то заміж прывітаньня, але застаўся сядзець на мейсцы. Войт зь цікавасьцю прыгледзеўся госьцю ў доўгай, гафтаванай золатам рызе, з-пад якой віднелася кальчуга, у мангольскіх ботах з закручанымі ў гару наскамі. Доўгая барада зь сівізной, доўгія тонкія пальцы, усыпаныя дарагімі перстнямі, сухі жылісты твар з малымі й надта сьветлымі вачамі, высокі маршчыністы лоб...
- З ласкі Гаспадара Вялікага Князя, - перарваў маўчаньне Пётра Ларывонавіч - буду тутэйшым Войтам пры Ваяводзе Віцебскім!
Баярын гнеўна зірнуў на Войта й адказаў:
- Лука Рацішчэў! Баярын Пасол ад Гасудара Маскоўскага да Князя Літоўскага!
- Ну што-ж, Баярын, калі ня хочаш размаўляць, кланяцца ня будзем! - і войт накіраваўся да стала, грымнуўшы на хаду: Гей! Захарэ! Кварту з грыбамі!
Бачачы, як безцырымонна захоўваецца Войт, Баярын прамовіў:
- За такую абразу, буду жаліцца самаму Князю й прасіць адпаведнае кары, бо халопу не належна сядзець у прысутнасьці Баярына!
- Хто халоп? - прашыпеў праз зубы, устаючы, Войт. - Я халоп?... Ня будзь ты, Баярын, паслом, пазваў-бы я цябе на ўтаптаную зямлю, пеша ці конна! І мусіў-бы ты, Баярын, станавіцца, бо абразіў ты Драба Літоўскага! - Тут Войт шырака разхінуў кажух, і атарапелы Баярын к свайму зьдзіўленьню пабачыў на палатнянай гафтаванай кашулі - залаты рыцарскі пас.
Пётра Ларывонавіч двумя каўткамі асушыў кварту гарэлкі, прыкусіў квашаным грыбам і выйшаў з карчмы, моцна ляснуўшы дзьвярыма.
Баярын з падзіву аж раскрыў рот. Ён ніколі ня мог сабе ўявіць, што пад гэтакім звычайным кажухом мог хавацца залаты рыцарскі пас - адзнака шляхетнасьці й адвагі.
- Ваша Сьветласьць, бацюхна Баярын, ня гневайся, ласкава прашу... Пётра Ларывонавіч пашумеў, а потым сам шкадаваць будзе, - замітусіўся наўкола госьця карчмар. - Ён у нас лагодны чалавек, дарма што Войт. Ня гневайся, бацюхна... Ласкава прашу...
- Зь якога роду Войт вашы? Баярскага ці паспалітага? - пацікавіўся Баярын, ведаючы, што ў Літве Драбам можа стаць звычайны сялянін, маючы розум, адвагу ды сілу.
- Рыцарскага, бацюхна, рыцарскага! Яго пакойны бацька, Ларывон Кірмунтавіч, яшчэ зь Вялікім Князем Альгердам на Маскву хадзіў. А пазьней загінуў ад Караля Ягайлы Альгердавіча за тое, што Вялікага Князя Кейстута любіў і, жыцьця не шкадуючы, бараніў. Ларывон Кірмунтавіч тады й галаву палажыў, калі Кароль загадаў задушыць Вялікага Князя Кейстута ў Крэве. Людзі кажуць, што, як даведаўся ён аб забойстве тым, дык ухапіў меч і дзесяць найлепшых польскіх рыцараў пасёк, да Караля прабіваючыся. На сьмерць пацяў... Апавядаюць, што злы дух у яго ўсяліўся, нікога ня слухаў і нічога не разумеў, толькі пенай пырскаў на ўсе бакі, аж пакуль яму галаву зьнесьлі.
- Ага, разумею, - перабіў Баярын. - За гэта й карыстаецца ваш Войт ласкай Князя Вітаўта?
- Ня толькі за гэта, бацюхна Баярын, ня толькі. Як забілі пакойнага Ларывона Кірмунтавіча, паслаў Кароль дружыну на Сокалаў, вотчыну Ларывона Кірмунтавіча, і спалілі гэты самы Сокалаў дашчэнту, а людзей перабілі да аднаго. Пётра Ларывонавіч, Войт нашы, у той час на Крыжакоў паходам пайшоўшы быў. У тым пажары Сокалаўскім, згарэла й жонка Пётры Ларывонавіча з двума дзеткамі. Ад таго часу ён і не паказваўся болей у свой Сокалаў, хаця на вайне багатую здабычу здабыў. Па загаду Вялікага Князя Вітаўта, Сокалаў адбудавалі, новымі людзьмі засялілі, але Пётра Ларывонавіч ня хоча туды ехаць, а ўсё з Дружынай Князевай заставаўся, аж пакуль дастаў пасаду Войта тутэйшага...
Выслухаўшы ўважна апавяданьне карчмара, Баярын гукнуў:
- Грыгорый! Нясі паперу й пёры!
Немалады ўжо дзяк, увесь у чорным, з рэдкай казьлінай бародкай і васковым колерам твару, сухі як жордка, мігам зьляцеў зь цёплай печы і, ўсеўшыся за стол, падрыхтаваўся пісаць.
Баярын, трохі памаўчаўшы, паважна пачаў дыктаваць:
«У градзе Шумілаве жывуць рускія людзі й веру рускую спаведуюць. Войт мясцовы Пётр, сын Ларыонаў, із Сокалава, бедствія вялікія пацярпеў ад Караля Польскага і веры Рымскай, і ненавісьць пітае да іх прэвялікую. Гасудару-ж Маскоўскаму жадае многія лета здравія і сілы. Людзі тут у дастатку жывуць вялікім, на войны й разрухі ня гледзячы. З чужаземцамі ласкавыя, а да людзей Маскоўскіх брацкую прыязьнь адчуваюць і Гасудара Вялікага Князя Русі Маскоўскай паўсякчас вялічаюць ды Гасударом называюць, як і ў іншых гарадах і мястэчках Русі Літоўскай. Храмы Божыя веры рускай ва ўсіх гарадах і мястэчках пабудаваныя і вялікай ласкай і пашанай люду паспалітага карыстаюцца, відаць з таго, што Прэасьвяшчэньнейшы Ўладыка, Мітрапаліт Маскоўскі і ўсяе Русі Фоцій, працу і стараньне прэвялікія палажыўшы...»
Захар Кузьміч, сагнуўшыся ў пачцівым паклоне, слухаў дыктоўку Баярына й у знак згоды лісьліва ківаў галавой. Дачакаўшыся нарэшце канца й сагнуўшыся яшчэ болей, ён спытаў:
- Бацюхна Баярын, што на сьнеданьне зажадаеш? Ласкава прашу загадваць. Для Вашай Міласьці ўсё знойдзецца... Ласкава прашу...
Было ўжо блізка поўдня, калі Баярын Лука Рацішчэў, са сваім пачотам, выехаў з Шуміліна ў напрамку на Полацак. Сьнег пачаў таяць. З-пад конскіх капытоў ён фантанамі вылятаў, перамешаны з вадой.
Па ўезьдзе ў лес, сыры вецер, дзьмуўшы ў полі, не адчуваўся амаль зусім. Добра адпачнуўшыя коні йшлі лёккай рысьсю, напінаючы павады. Баярын, пакачваючыся ў сядле, пачаў пакрыху драмаць. Трапляючыяся па дарозе сяляне - скідалі шапкі й доўга глядзелі ўсьлед, дзівячыся небываламу ўбраньню й зброі гасьцёў у высокіх вастраканцовых шоламах. Круглыя шчыты з завілістым узорам выклікалі яшчэ большае зьдзіўленьне:
- Ці то чалавек, ці то мангол? Не разьбярэш...
Недалёка ад Залесься ўвагу Баярына прыцягнула вялікая купа людзей, сабраных на ўзбочыне дарогі. Пад'ехаўшы бліжэй, ён пабачыў, што гэтыя людзі слухаюць сьляпога старца-гусьляра. Паміж стаўпіўшыхся сялян Баярын заўважыў два рыцарскіх панцыры, выбліскваючых і паграмыхваючых ад кожнага руху іхных уласьнікаў - маладых Драбаў. Абодва стараліся як мага меней варушыцца. Паськідаўшы шоламы й затаіўшы подых, яны ўсёй сваёй істотай прыслухваліся да голасу гусьляра. Прыпыніў каня й Баярын, зацікаўлены даляцеўшымі да яго вуха словамі:
... Сабралась Арда непамерная,
І Літву ваяваць пачала -
Вёскі паліць яна Праваслаўныя,
І катуе людзей без канца...
Пад'ехаўшы пачот Баярына таксама застыў нерухома, прыслуханы да старога, але моцнага голасу сьляпца-гусьляра. А дзед сьпяваў, перабіраючы сухімі зморшчанымі пальцамі лады на гусьлях:
Зараптаў Народ, затрывожыўся,
І да Князя паслаў хадакоў:
Затрымай Арду, Князь Кейстутавіч -
І пазбаў Твой Народ ад злыднёў.
Пераслухаўшы ад Краіны паслоў,
Князь маланкамі бліснуў вачэй,
Загрымеў мячом, толькі рэха пайшло
І па ўсёй аддалося Літве.
Адгукнуўся ўраз селянін ад ральлі,
А купец свой пакінуў бязьмен,
Мех кавальскі замоўк - каваль шолам надзеў,
На чале Ваявода стаў гневен.
Загуло па Літве, полк за полкам ідзе,
Усё на сустрач Кульгаваму Хану.
Дзень і ноч латы блішчуць, мячы мігацяць,
На пагібель-ганьбу бусурману.
Натоўп навокал гусьляра паступова нарастаў. Людзі, затаіўшы подых, прыслухваліся да сьпеву, і, мімаволі забываючыся пра ўсё, пераносіліся думкамі туды, куды іх накіроўваў голас старога. Баярын асьцярожна, каб ня перашкаджаць сьпеву, прыпадняў кальчужную сетку над вухам, каб ясьней было чуваць. А гусьляр сьпяваў:
Напаткаў Князь Арду пры рацэ.
А рака празывалася Ворскла.
Загрымелі сякеры, мячы...
І татары завылі як воўкі.
Ураз паняў Бусурманскі Ўладыка,
Што зьмяце яго Вітаўт зь зямлі -
Разатрэ, разьмяве пад капытам,
Быццам шчура-гадзюку ў баі.
Шле ганца ён на ратнае поле
Свой наказ перадаць-завязьці:
Коль ня выстаяць, выйсьці із бою,
І разсыпацца ўраз па сьцяпі!...
Баярын ужо, здавалася, ня чуў сьпеву гусьляра, яго думкі ляцелі дзесь далёка-далёка над стэпамі Палтаўшчыны: «...Вось дружыны Вітаўта пераходзяць Ворсклу. Полк за палком, з фырканьнем і пляскам выбіраюцца на супрацьлежны бераг: Літоўцы, Жамойты, Палякі, Крыжакі, і йзноў Літоўцы, Літоўцы... Татары шматтысячнай масай навальваюцца на не пасьпеўшых разгарнуцца ў баявы парадак Драбаў. Але разьлік Вітаўта апраўдаўся: лёккая коньніца Манголаў не магла выстаяць супраць сталёвых панцыраў і цяжкіх сякер. Татары кідаюцца хто куды, і вось, здаецца, перамога Літвы... Але татары не бягуць, а толькі мяняюць спосаб вядзеньня бою. Яны не падпускаюць блізка да сябе, засыпаюць хмарамі стрэлаў, і на сваіх хутканогіх канях унікаюць рукапашнай сечы... Літоўскія шэрагі вачавідку радзеюць: падаюць Драбы, падаюць Князі, падаюць Рыцары й Воі, Жамойцкія, Польскія, Нямецкія, да яжоў падобныя ад натыканых стрэлаў. Вось падае Андрэй, Князь Полацкі, са стралой у перносьсі...
Вялікі Князь зразумеў выкрут Эдыгея, і пад прыкрыцьцем сваіх лучнікаў адцягвае Дружыну назад, за Ворсклу, пад ахову лесу. Палкі адыходзяць хутка, нібы ў паніцы, падымаючы цэлыя хмары пылу. Татары ўзьнімаюць страшэннае выцьцё - Кліч Перамогі, і кідаюцца ўсьлед, каб дабіць, зьнішчыць сілу Літоўскую. Эдыгей ужо марыць аб ласцы й багацьці ад Тымура Кульгавага, Хана Ардынскага й Караля Каралёў... Частка Арды перапраўляецца праз Ворсклу й углубляецца ў лес... але трапляе ў пастку, раскінутую Вітаўтам. Пачынаецца бязьлітаснае вынішчэньне зарваўшыхся. Татары кідаюцца назад у воды Ворсклы, але й тут іх даганяюць стрэлы цэльных Літоўцаў, роўных якім няма лучнікаў у сьвеце. Застаўшаяся на тым беразе частка Арды моўчкі назірае гібель сваіх супляменьнікаў, ня маючы магчымасьці нічым ім дапамагчы. Вада ў Ворскле робіцца чырвонаю ад крыві, трупы Татараў сотнямі пакрываюць берагі невялікае, але глыбокае ракі. Забітыя ўжо ляжаць цэлымі купамі, немагчыма іх палічыць... А сеча цягнецца далей... Татары ўжо апамяталіся, адбіваюцца, але цяжка шабляй прасячы сталёвы панцыр, затое меч і сякера лёкка сякуць Татар, пакрытых скурай зь бляшкамі... Уцалеўшыя рэшткі Татар, пакідаючы коней і зброю, прабіраюцца да сваіх - за Ворсклу. Бітва спыняецца. Арда разьбілася аб жалезныя грудзі Літвы, але Вітаўт абясьсілеў - згубіўшы сотні Князёў і тысячы Драбаў... Хан заварачвае ад зямлі Літоўскае, а Вітаўт варочаецца ў Літву залечваць раны...
Гусьляр ужо даўно скончыў, бязгучна варушыць патрэсканымі вуснамі й ціха пагладжвае па галаве свайго хлопчыка-правадыра, а сабраны натоўп яшчэ доўга стаіць неярухома, заварожаны песьняй-думай.
Баярын, апамятаўшыся, кінуў у дзедаву шапку медзяны грош і памаленьку рушыў далей. За ім маўкліва рушыў ягоны пачот.
Усю дарогу Баярын ехаў моўчкі, перабіраючы ў думках малюнкі, навеяныя дзедам-гусьляром...
Ваявода Фёдар, залечваючы рану ў баку, ня траціў часу дарэмна. Разаслаў ганцоў па ўсіх воласьцях Слуцкага Княства, і, праз кароткі час, у Слуцак пачалі прыходзіць вялікія й малыя, пешыя й конныя аддзелы ўзброенных людзей.
Стары Князь толькі пагладжваў сівыя вусы ад задавальненьня, прыглядаючыся да працы неўтаймаванага Ваяводы.
Кузьні ў горадзе працавалі дзень і ноч, куючы панцыры, кальчугі, сякеры, мячы, наканечнікі на дзіды й стрэлы, падковы... Абаронныя валы навокал Слуцку пачалі паступова ператварацца ў мураваныя сьцены зь вежамі. Дружына ўжо вырасла ў добры полк зь пяцю сотнямі коньніцы й дзевяцьцю сотнямі лучнікаў ды капейшчыкаў пешых. Узбраеньня яшчэ бракавала, але да надыходу вясны спадзяваліся ўзброіць усіх.
Сьнег і маразы затрымалі працу, але галоўнае было ўжо зроблена, і набліжаўся час Ваяводзе Фёдару ехаць да Гаспадара ў Трокі. Рана ў баку амаль загаілася, але чым бліжэй быў час ад'езду, тым мацней адчуваў Ваявода, што мае іншую рану - рану ў сэрцы. Гэтая рана крыватачыла, не давала ні есьці, ні спаць, ні працаваць. Што раз то болей, Фёдар адчуваў, як цяжка яму будзе разьвітацца з Марыляй, ня бачыць яе, ня чуць ейны голас...
Некалькі апошніх дзён ён хадзіў пахмуры й нібы чымсь незадаволены. У суправодзе стрэмянага Бая й Кірыма ён часта выяжджаў на паляваньні, праводзячы там па некалькі дзён, стараючыся паменей бачыць залатыя косы й блакітныя вочы Марылі. «Можа прызвычаюся,...» - думаў ён. Але нічога з гэтага не выходзіла. Чым даўжэй яе ня бачыў, тым мацней да яе цягнула. Чароўны вобраз яе перасьледваў яго нават у самай гусьцейшай пушчы, на раздольнейшай раўніне, на самым хуткім скаку.
Стремянны Бай разумеў хваробу свайго Ваяводы, падзяляў і адобрываў яго выбар, але дапамагчы нічым ня мог, ды й не адважваўся. Яго дзівіла толькі адно: «Раней пры Вялікакняжым Двары, сустракаючыся з рознымі красунямі, Ваевода быў заўсёды вясёлы, жартаўлівы й адважны. Нават пры такой прыгажуні, як сястра Вітаўта Рынгайла, Ваявода ніколі не разгубіўся. А наконт Княжны Рынгайлы, то Бай ведаў, што яна на Ваяводу Фёдара паглядае салодкім вочкам, а ён дык нават і ў вус ня дзьмухне. А тут, на табе, закахаўся... Ды так закахаўся, што й сьвет яму ня мілы». Верны Бай часта ламаў сабе галаву: як дапамагчы Ваяводзе?
Аднойчы, едучы з паляваньня, ён падзяліўся сваімі думкамі з татарынам, каторы пачаў ужо прызвычайвацца да мовы й звычаяў сваіх новых гаспадароў.
- Кахае? Дык хай жэніцца! - вырашыў Кірым.
- Жэніцца... жэніцца... - перадражніў Бай. - А можа яна яго не кахае, дый не захоча пайсьці за яго!?
- А калі ня хоча, то чаго тоды кожны раз на дарозе пападацца? А? Вока мазоль робіць? Так?
- Як так, мазоль? - не зразумеў Бай.
- Так! Проста! Як мы прыедзеш, пабачыш! Ты стары, на такі рэчы сьляпы, бо твой сэрца ўжо высах, і гарачы кроў там няма! Таму ня бачыш!
- Чаго ня бачу? Яе?
- Не яе, а вочы яе! Як прыедзеш да горад, прасі Ваявода: пусьці ўперад ехаць! А як забачыш яе, глядзі добра! Яна ня ўбачыць Ваявода, цябе спытае: Дзе Ваявода?... а ў вочы чорны ноч будзе. Скажы: Ваявода памалу едзе, зараз прыедзе. Сонца вялікае ў вочы яе заіграе й па шчаках аж пад косы залезе. Пабачыш!
- Ну пабачым... Але здаецца мне, што пляцеш ты байку нейкую з сонцам тваім... - усумніўся Бай.
- Хто пляцеш? - ускрыкнуў Кірым, але так, што аж едучы ўперадзе Ваявода азірнуўся.
- Ты пляцеш, - прыцішыў Бай голас. - Бо ня бачыў я нічога такога.
- Кажу, ты стары, затое ня бачыў. А я бачу, бо гляджу, і гляджу ня толькі вокам, а й сэрцам...
- Гэй, ты! Пацішэй трохі з тваім сэрцам! Завядзе яно цябе ў бяду...
- Ня ты мяне вучы! - перабіў Кірым. - Ваявода мяне жыцьцё ратаваў! Ваявода мяне Гаспадар! Ваявода мяне закон, і таму яна мяне закон, калі кахае!
На гэтым гутарка абарвалася. Ваявода, усё так-жа пахмура, ехаў уперадзе, толькі сьнег рыпеў пад капытамі. У далі паказаліся муры й вежы Слуцка. Коні самі наддалі ходу, і буйной рысью вынесьліся на засьнежаны гасьцінец. Тут стары Бай, рашыўшы пераканацца ў праўдзівасьці слоў Кірыма, дагнаў Ваяводу й папрасіў:
- Ваявода, дазволь мне ўперад паехаць... Пераканацца мушу...
- Як прыедзем, тады й пераканаесься! - неахвоча адказаў Фёдар, нават не зразумеўшы добра, што хоча ад яго Бай.
- Але ж каб пераканацца, мушу ўперад праехаць, - не пагадзіўся Бай, аднак, слухаючы загаду, з жалем стаў стрымліваць каня.
- Як так, то едзь...
Бай радасна ўсьміхнуўся, сагнуўся ў сядле й, сьвіснуўшы бізуном, стралой выляцеў уперад.
Ваявода зьдзіўлена глянуў яму ўсьлед, - што гэта са старым сталася? Тут толькі яму прыйшло ў галаву пацікавіцца падставы да такой сьпешкі. Але было ўжо запозна. Стары Бай, нахвостваючы каня, хутка набліжаўся да места, пакінуўшы далёка з тылу зьдзіўленага Ваяводу й задаволенага Кірыма.
Марыля, якая ў гэты час шпацыравала зь дзяўчатамі каля цытадэльнага муру, спачатку не зьвярнула ўвагі на адзінокага набліжаючагася коньніка. Але Бай, заўважыўшы яе чырвоны паўкажушак, наўмысьля гучна гікнуў. Дзяўчаты разам азірнуліся. Румянец адразу зьнік з твару Марылі, калі ўбачыла Бая на ўзмыленым кані. Нічога ня думаючы, яна кінулася насустрач і, ухапіўшыся за стрэмя, перастрашанымі вачамі ўпілася ў твар старога.
- Дзе Ваявода?... Што з ім?...
Бай марудзіў з адказам, упіваючыся насалодай ад страху дзяўчыны. Як казаў Кірым: чорная ноч у вачах! Не, ня чорная ноч. Кірым памыліўся. Штось яшчэ чарнейшае, што бывае ад зьмяшаньня ў купу каханьня, страху, надзеі й безнадзейнасьці...
- Дзе?... Дзе Ваявода Фёдар? - тузала Марыля стрэмя, забыўшыся пра ўсё на сьвеце. Голас яе дрыжэў, па шчаках пакаціліся сьлёзы. Баю стала шкада:
- Чаго ты ўспалашылася, мая ластаўка? - сам ледзь ня плачучы, прамовіў ён. - З тылу едзе Ваявода. Зірні на дарогу, пабачыш.
Марыля ўздрыгнула й рыўком азірнулася - у далячыні віднеліся два коньнікі...
Огненай чырваньню заліло твар дзяўчыны, толькі тут яна зразумела сваю неразсуднасьць, але нічога не парадзіш, сэрцу не загадаеш. З надзеяй зірнула яна ў бок дзяўчат - ці заўважылі, ці здагадаліся? Дзяўчаты, разумеючы Марылю, разам утаропілі вочы ў зямлю.
- Здагадаліся!... - мільгнула ў галаве, і, выпусьціўшы з рук стрэмя, яна бегма кінулася ў браму Замка й зьнікла з вачэй. Бай накіраваўся сьледам, задаволены сваёй разьведкай.
Ваявода, уехаўшы ў горад і пабачыўшы групу дзяўчат, пашукаў між імі вачамі. Марылі не было. Балюча сьціснулася сэрца, і тут-жа рашыў: «Заўтра выяжджаю!...»
Але, чалавек разьлічвае, а Бог вырашае, і ад'езд ня ўдаўся. Стары Бай, ідучы вечарам, пасьлізнуўся й упаў, але так няўдала, што зламаў сабе руку. Фёдар, патаемна, у душы, радаваўся гэтаму здарэньню, хаця вельмі шкадаваў старога. Прычына, каб застацца ў Слуцку, была.
Але радавацца прышлося нядоўга. У абед другога дня прыскакаў ганец ад Вітаўта з загадам для Ваяводы: «Неадкладна прыбыць у Полацак!»
Увечар сустрэўшы старога Князя, Фёдар паведаміў яго аб сваім ад'езьдзе. Князь, уважна на яго пагледзеўшы, прамовіў:
- Даўно ўжо я чакаю на гэта й пачаў ужо было дзівіцца з тваёй, Фёдар, нерашучасьці й маруднасьці. Але, прыгледзеўшыся ўважней, я зразумеў, у чым рэч...
Пры гэтых словах, Фёдар пачырванеў так, што аж у вушах зазьвінела, і зрабілася душна. Князь зрабіў выгляд, што не заўважае гэтага, і як нічога й не было, працягваў далей:
- Быў і я малады... І таксама кахаў, няма тут нічога дзіўнага. Памятаю, уходзілі мы зь Вялікім Князем Альгердам на Маскву... Што я тады напакутаваўся. Дні здаваліся мне гадамі, а ночы, дык зусім бязконцымі. Страціў я тады супакой, ня спаў начамі, а ўдзень бадзяўся нібы п'яны, нічога ня бачачы й ня чуючы. І хаця мы пасоўваліся хутка, але пакуль да Масквы падышлі, ад мяне застаўся толькі цень. Але дзякаваць Богу, пад Масквой стаялі ня доўга, бо Князь Маскоўскі Дзьмітры Іванавіч спалохаўся й папрасіў міру. Вялікі Князь Альгерд прабачыў яму, але на ўспамін убіў у браму Маскоўскую сваю дзіў і сказаў пры гэтым: «Глядзі, Дзімітры! Каб памятаў і ты, і дзеці твае, і ўнукі, што я тут быў і дзіду сваю пакінуў. На Белай Русі табе рабіць няма чаго, а не, то біты будзеш! Не забудзься, што дзіда Літоўская стаяла пад Масквой!» Адсюль мы назад рушылі, са здабычай вялікай і падарункамі, а мяне Гаспадар уперад пусьціў, ведаў, на што я хварэю. Ну й скакаў-жа я. Ні ўдзень, ні ўночы - не адпачываў. Палову пачоту па дарозе разгубіў, аж за некалькі тыдняў пазьбіраліся. А прыехаўшы дадому, вось тут, у браме зваліўся зь сядла й заснуў. Так, ня сьмейся... Проста зь сядла вываліўся й заснуў. Думалі, памёр. Дзень і ноч праспаў. А потым?... Потым ажаніўся, і стаў адным з тых, якія кажуць: «Эх! Каб я сёньня ды дзяцюком нежанатым быў!...» Старыя людзі казалі, што гэта напэўна таму, што як па шлюбе выйшлі з Царквы, дык я на Царкву азірнуўся. Але я не прыпамінаю нечага такога. Проста неяк так, заўсёды бывае...
- Ну так, - запярэчыў Фёдар. - Але жаніцца так ці так, а трэба? То лепей ужо ажаніцца з тою, якую кахаеш.
- Ты, Фёдар, яшчэ дваццаць разоў пакахаеш! А мо й болей.
- Ня думаю!...
- Ня думаеш? Сказаць хочаш, што мыляюся? Але й я калісь быў пэўны, што Вялікі Князь Альгерд памыляецца. Хаця й ведаў, што Ён не мыляецца ніколі! Ненадарма яго клічуць Альгерд Мудры! - шматзначна закончыў Князь...
Зь вечара пачалася завея. Сухі й гостры сьнег, здавалася, зусім не асядае на зямлю. Ён то зь мяккім шорахам праносіўся па абледзянелай зямлі, то завываў у верхавінах дрэў, то сьвістаў і рагатаў у зубцах і бойніцах Замку. Галодныя ваўкі сабраліся ў вялізарныя зграі, і ўсю ноч завывалі навыперадкі зь ветрам, дзесь паблізу места. Па дарогах зрабілася небязьпечна езьдзіць. У мінулую зіму, недалёка Слуцка, яны заелі насьмерць цэлы купецкі караван, разам з узброенай аховай.
У Цэрквах усю ноч званілі ў званы, каб запазьніўшыяся падарожнікі, калі такія здарацца, ведалі, дзе шукаць людзей і начлег. Начныя вартаўнікі мацней калацілі ў свае ляскоткі.
Раніцай, наўсуперак усім спадзяваньням, завея ня сьціхла. Вецер, з выцьцём і сьвістам, намятаў вялікія гуры сьнегу, але мароз трохі адпусьціў. Ваявода рашыў ад'езду болей не адкладаць, каб учарашняя гутарка не паўтарылася. Даручыўшы Старому Баю служыць і даглядаць Марылю, так-жа верна, як служыў дасюль Ваяводзе, Фёдар узяў з сабою сотню коньнікаў і ў самым дрэнным настроі выехаў з Замку. Выбраўшыся за мост, Ваявода азірнуўся, і яму на адзін міг здалося, што праз завею паміж зубцоў муру мільгнуў чырвоны паўкажушак... Але сколькі ён болей ні прыглядаўся, чырвонай плямкі не было... Значыць, здалося...
Між тым, Марыля была на муры. Яна крадком вярнулася ў свой пакой і разплакалася. Дзявочае сэрца разрывалася ад болю й жалю: «Ад'ехаў! Каханы, найдаражэйшы ад'ехаў. І яна нават ня ведае, ці кахае ён яе... Як гэта цяжка, кахаць і ня ведаць... Не! Не! Ён не кахае! Бо як-бы кахаў, то хоць як небудзь-бы выявіў... Не! 0 Божа, ён мусіць кахаць! Але ад'ехаў... А разам зь ім і Васіль, і Кандрат Тур, і Кірым...»
Бедная дзяўчына забылася, што тут застаўся стары Бай, з каторым, пасьля тае сустрэчы каля муру, яна ўжо пасьпела завязаць сяброўства. Гэтае сяброўства завязалася неяк само па сабе. Абодва заўсёды пачалі шукаць адно другога. Ім было прыемна й весела быць разам. Штось лучыла іх і збліжала, а гэтым «штось» было тое, што абодва любілі ўсёй сваёй істотай Фёдара Ваяводу Грозаўскага. Бачачы гэтую любасьць адно ў другога, яны збліжаліся яшчэ болей.
Паважна й урачыста ўдарылі званы Сьвятое Сафіі, і тысячагалосым перазвонам адгукнуліся навакольныя Цэрквы й Манастыры.
Натоўпамі паваліў Народ на паніхіду па паўшых на Ворскле, замоўленую самім Вялікім Гаспадаром Літвы. Тысячы Палачан і Гасьцей, безьперапынньм патокам, уліваліся ў разчыненые насьцеж дзьверы Храмаў Гасподніх. У гэтым натоўпе ўсё перамяшалася: і шэрая саматканая сьвітка сяляніна, і бліскучы панцыр Драба, і скураны фартух рамесьніка, і яскравы плашч шляхціца. Побач з чорнай расай манаха, паблісквае кальчуга воя, аксамітны камзол купца, каляровы кажушок жанчыны, пышны ўбор чужаземца...
Галасы званоў пачалі зьлівацца ў адзін, суцэльны гул, калі ў марозным паветры, ад боку Замку, пачуўся несамавіты роў натоўпу. Роў гэты, з хуткасьцю бягучага каня, набліжаўся да белакаменнага Сабору Сьвятое Сафіі.
Баярын Лука Рацішчэў зь цікавасьцю назіраў за захаваньнем Палачан. Ад таго моманту як загудзелі званы, ён не спускаў вачэй зь людзкога мора, і стараўся не прапусьціць ніводнага гуку, ні адной гутаркі, якія чуліся паблізу.
Урачысты гоман нарастаў. І, па меры яго набліжэньня, натоўп разступаўся, утвараючы шырокі праход на сярэдзіне вуліцы, аж да самых прыступкаў Сабору, на якіх, у чаканьні Вітаўта, сабралася ўжо ўся Полацкая знаць.
Мітрапаліт Маскоўскі й Усея Русі Фоцій паважна зыйшоў з прыступак і, трымаючы ў руках цяжкі залаты крыж, замер у сярэдзіне праходу між прымоўклымі вернікамі. Твар Уладыкі выражаў глухі жаль і пакору лёсу, гэтак жорстка й бязьлітасна абарваўшаму столькі маладых і поўных надзеі жыцьцяў Слаўных Драбаў Літоўскіх.
Баярын Лука ўсьміхнуўся ў бараду, калі пастараўся ўявіць сабе, што ў гэты момант думае Дастайнейшы Сьвятар. А позірк Мітрапаліта ў ягоны бок яшчэ болей пераканаў хітрага пасла Масквы. Гэты позірк, поўны пагарды да акружаючых яго людзей і насьмешкі над іх няшчасьцем, не ўсьлізнуў увагі Баярына. Бачыў гэта ячшэ адзін чалавек. Чалавек гэты, стараўся ўсімі сіламі як мага меней прыцягваць на сябе ўвагу акружаючых. Ён, ухутаўшыся ў шырокі чорны плашч, як-бы стараючыся сагрэцца, прымасьціўся недалёка ад Баярына, на прыступках стражніцы. Нічым не адрозьніваючыся ад натоўпу, ён і сапраўды нікога не зацікавіў. Ён, таксама як і Баярын, уважна прыглядаўся й прыслухваўся, але, прыкмеціўшы групу чужаземных Рыцараў, прабіраючыхся празь людзкую масу пабліжэй да праходу, каб зблізка прыгледзецца Вялікаму Князю, ён сагнуўся й зьнік з вачэй.
Праціснуўшыся ўперад, чужаземцы, выбліскваючы залатымі пасамі й багацьцем зброі ды вопраткі, спыніліся, чакаючы на праезд Уладара гэтае Краіны. Былі тут, ведамыя сваёй адвагай і сілай, Рыцары Эўропы: францускі граф Андрэ дэ ля Шэр, ужо ня першы год знаходзячыся ў Літве, шкоцкі Рыцар Алан Марцімер Мак Марцімер, малады Рыцар Бургундыі Олівер дэ Арно, браты Райнграфы Эдуард і Карл фон Глензінгены, аўстрыец Барон Моріс фон Тойпліц, і Рыцар Вільгельм Бройц-Вольфганскі з Баварыі.
Нарэшце, пад аглушаючыя крыкі прывітаньняў, з невялікай сьвітай, паказаўся вярхом на белым кані, Вялікі Князь Літоўскі Вітаўт Кейстутавіч.
Нягледзячы на жалобны дзень, Вітаўт ня мог стрымаць радасьці, расьпіраўшай яго, пры відзе гэтага заўсёды суровага й стрыманага Народу, у такім радасным і буйным выяўленьні вернасьці, даверу й любасьці да свайго Гаспадара, і ён прыветліва ўсьміхаўся.
Побач Вітаўта едзе яго сястра, чароўная Княжна Рынгайла, маладзенькая ўдава Князя Гэнрыка Мазавецкага. Пасьля раптоўнай і не вытлумачанай сьмерці свайго мужа паўманаха-Князя, яна не пажадала заставацца пад апекай свайго швагра Януша Мазавецкага, і вярнулася ў родную Літву. Сваім надзвычайным хараством паражала чужаземцаў, тым болей, што астатнія ў пошуках прыгод ехалі ў Літву, спадзяючыся сустрэць тут напоў дзікуноў, напоў зьвяроў - штось такое валасатае, брыдкае, выразна не акрэсьленае. І вось зараз, убачыўшы Княжну, малады Бургундзец Олівер дэ Арно аж анямеў з захапленьня. Граф дэ ля Шэр, прыкмеціўшы, што робіцца зь яго маладым зямляком, паляпаў яго па плячу й прамовіў:
- Зачыніце вашы рот, дарагі сябра! Вы, здаецца, прыехалі сюды, каб змагацца з чараўнікамі? Але, сустрэўшы першую чараўніцу, вы зрабілі такую дурную міну, што калі вам ня ўдасца зараз-жа перамяніць выраз вашага шляхетнага твару, то нас паднімуць на сьмех. Што зусім не адпавядае ні нашым намерам, ні жаданьням. А тым болей, у яе прысутнасьці...
Бургундзец адразу схамянуўся й прыняў самую ваяўнічую паставу, але з запалам прашапацеў:
- Клянуся прахам маіх продкаў, я заваюю яе сэрца й прыхільнасьць!...
- І вы двойчы абразілі памяць вашых слаўных продкаў, - халаднакроўна заўважыў Граф. - Бо ні сэрца, ні прыхільнасьці не заваюеце!
Граф быў у гэтым пэўны, і не без падстаў. У недалёкім мінулым, ён сам быў бязьмежным паклоньнікам чароўнай Рынгайлы, але, пераканаўшыся ў безнадзейнасьці сваіх высілкаў, захаваў палаючае каханьне пад маскай абыякавасьці.
Аднак, палкі Бургудзец не зьвярнуў ніякай увагі на гэтую заўвагу, што й адпавядала яго маладосьці. Затое як ён успыхнуў ад зайздрасьці, калі Княжна, кумір яго сэрца, праяжджаючы міма й пазнаўшы Графа, ветліва памахала яму ручкай. За такое шчасьце, Олівер аддаў-бы не задумваючыся сваё жыцьцё. Граф-жа нізка ўкланіўся, нават занадта нізка, каб ня выдаць сябе з галавой, і Олівер зразумеў адразу, што робіцца ў душы гэтага паважнага й халоднага з выгляду чалавека.
Раптам прыкмеціўшы, што княжна зьбіраецца злазіць зь сядла, малады Бургундзец кінуўся з усіх ног, каб падасьпець першаму й падтрымаць ёй стрэмя. Але не пасьпеў ён зрабіць і некалькі крокаў, як адзін з Драбаў з пачоту Вітаўта ўжо выпярэдзіў яго. Княжна, абапёршыся аб яго магутнае плячо, лёкка саскочыла на ўтаптаны сьнег.
Злы ад няўдачы, Олівер пахмура вярнуўся да сваіх сяброў.
- Што гэта за Прынц такі? - гнеўна спытаў ён, паказваючы на свайго саперніка, у ярка зялёным плашчы, з-пад якога зіхацеў багаты панцыр. Яскрава выступаючы на зялёным полі плашча, кідаўся ў вочы гэрб шчасьліўца: на чырвоным шчыту залаты квадрат з прыгожым выгібам бакоў, у сярэдзіне каторага зь левага ніжняга кута ў правы верхні працягнуўся белы Маршальскі жэзл.
- Гэта й ёсьць Прынц! - супакойна адказаў Граф. - Спадкаемца Смаленскі, Княжыч Яраслаў. І магу дадаць: такі-ж нешчасьлівец, што датычыць гэтае чараўніцы, як і вы, мой сябра! Супакойцеся й назірайце... гэта будзе карысьней!
Шкоцкі Рыцар, вялізарны ростам і адважны да безразсуднасьці, Алан Марцімер Мак Марцімер, прыглядаўшыся больш уважна да Вітаўта, чым да яго прыгожай сястры, з падзівам зьвярнуўся да Графа:
- Скажыце, шаноўны Граф, гэта й ёсьць той самы Вялікі Князь Вітаўт, каторага так баіцца Кароль Ягайла, і каторы ўнушае гэтакую баязьлівасьць паважанаму Тэўтонскаму Ордэну?
- Што-ж вы тут знаходзіце дзіўнага? - у сваю чаргу зьдзівіўся Граф. Але ён не прызнаўся, што й сам пры першай сустрэчы зь Вітаўтам, быў зьдзіўлены ня менш за шкота. Але з часам прызвычаіўся й не падзяляў ужо таго падзіву, які выклікаў выгляд Вялікага Князя.
- Па праўдзе сказаць, - удакладніў Шкот, - будучы ў Мальборку й у Кракаве, ды наслухаўшыся ўсякіх дзіваў дзівосных аб сіле й мужнасьці гэтага Князя, я ўяўляў яго сабе калі ня большым, то ў кожным разе такім, як я, і ростам і сілай, аднак...
- Вас увяло ў блуд слова «Вялікі» ў яго тытуле.
- Так! Напэўна! Але клянуся Сьвятым Андрэям, гэтакі маленькі ростам і з такім лагодным тварам, ён ня ўмее трымаць мяча ў руках! А ўся слава, якая ходзіць аб ім, належыць вось гэтым малайцам зь яго пачоту! - не сунімаўся ваяўнічы шкот.
- А я, са свайго боку, не радзіў-бы вам сустрэцца зь ім у полі, нягледзячы на вашы вялізарны рост, магутныя плечы й двуручны меч! - быў адказ Графа, каторы ўжо ня раз меў нагоду пераканацца ў баёвых здольнасьцях Вітаўта.
- Пастараемся ў гэтым пераканацца! - груба адрэзаў Шкот, пакрыўджаны зьнявагай да сваёй асобы, прасьлізнуўшай у тоне Графа. - І папрашу падобных парадаў мне больш не даваць!
На гэта Граф змаўчаў, тым болей, што задзірацца са Шкотам зусім не хацеў. Рэшта чужаземцаў, не ўступаючы ў гэтую спрэчку, уважна прыслухваліся да словаў дасьведчанага й разважнага Графа, ведаючы, што ён ня новы ў Літве, а таму сьведамы сваіх слоў і парадаў.
Тым часам, Вітаўт, прыняўшы дабраславенства Мітрапаліта, узыйшоў на прыступкі, хутка перахрысьціўся, і, яшчэ раз махнуўшы натоўпу рукой, зьнік у дзьвярах Сабору. Рынгайла, Пачот і Полацкая знаць падаліся сьледам. Стаяўшы дагэтуль нерухома народ рынуўся ўперад і хутка запоўніў Сабор.
І які ён ні быў вялікі, туды не ўмясьцілася й паловы жадаючых быць на паніхідзе разам з Гаспадаром. Ані праймаючыся гэтым, застаўшыяся на марозе людзі падрыхтаваліся адбыць паніхіду пад адкрытым небам - як нехта пусьціў жарт: «Бліжэй да Бога!»
Праз адчыненыя дзьверы Сабору данесься голас Мітрапаліта:
- Дабраславен Бог наш...
Натоўп заварушыўся, і соткі сьвечкаў заіскрыліся на марозным паветры. Чужаземцы, праймаючыся ўрачыстасьцю моманта, пайшлі за прыкладам Графа й, паскідаўшы шоламы, таксама запалілі сьвечкі.
Баярын Лука, хаця й трымаў сьвечку, аднак думкамі быў далёка ад паніхіды. Яго турбавала тая пашана й любасьць, якой быў акружаны Вялікі Князь Вітаўт з боку сваіх падданых. А вялікая колькасьць чужаземцаў і іх пашана да Гаспадара - зусім палохала яго, бо як мог ён пры гэтакіх абставінах пераконваць Вітаўта аб патрэбе хаўрусу зь дзікай Масквой (хоць і адзінавернай). Глыбока задумаўшыся, Баярын Лука прастаяў усю паніхіду, і ачуўся толькі тады, калі натоўп вернікаў укленчыў, з пабожнасьцю прыслухваючыся да даносячагася з Сабору голасу:
- Ва блажэннам усьпеніі вечны пакой падаждь Госпадзі, здзе памінаем рабоў Тваіх, палажыўшых жывот свой на поле брані за Веру Праваслаўную і Айчызну.
Пачуўшыеся ўсьлед за гэтым усхліпваньні й плач патанулі ў стройным сьпеве хору:
- Вечная памяць...
Дом купца Мюльлера, гасьцінна прыняўшы пад свой дах Камандора фон Кройцэнбэрга, фасадам выходзіў на базарны пляц. Леваруч у вокны быў відзён Полацкі Замак - сёньняшняя рэзыдэнцыя Вітаўта, праваруч - Сабор Сьвятое Сафіі. Мейсца, як і належыцца базару, вельмі жывое. А для Кройцэнбэрга лепшага ды выгаднейшага становішча нельга было й прыдумаць: назіраць за рухам і людзьмі праз вокны, прымаць афіцыйных гасьцей з параднага ўваходу, неафіцыйных - з тылу, праз зарослы бэзам і шыпшыньнікам сад, выходзячы на глухую вулку, вядучую аж да самае Дзьвіны.
Чым даўжэй Камандор знаходзіўся ў Літве, тым болей пераконваўся ў фантастычнасьці свайго пляну. Усе яго задумы, каторыя здаваліся такімі простымі й латвымі да зьдзейсьненьня ў Кракаве, цяпер разьвеяліся, як сны пасьля прабуджэньня. Воляй-няволяй, прыходзілася падумаць аб выпрацоўцы новага, больш рэальнага пляну. Але за што ўхапіцца, на што абаперціся?
Кройцэнбэрг у задуме сядзеў за сталом, падпёршы чало рукой. Перад ім ляжала мапа Вялікага Княства Літоўскага. Бальшыня гарадоў і мястэчак рукой Камандора былі абведзеныя роўненькімі колкамі. Гэтыя колкі больш за ўсё й турбавалі яго...
Прыехаўшы ў Літву, ён у першую чаргу пастараўся прыдбаць сабе інфарматараў. У ход былі пушчаныя золата й абяцанкі, і праз кароткі час Кройцэнбэрг ужо меў выразны малюнак становішча ў гэтым «дзікім» і «паганскім» краю. Штодня, ён наносіў усё сьвежыя й сьвежыя колачкі на мапу. Гэтыя зьнявідныя колкі разбурылі дашчэнту такі выразны й разпрацаваны плян, бо кожны зь іх азначаў, што з дадзенай мясцовасьці ў канцылярыю Вялікага Князя надыйшла вестка аб утварэньні палка. І зараз, нягледзячы на пайшоўшыя марна надзеі, ды на нянавісьць да ўсяго Літоўскага, Кройцэнберг ня мог не захапляцца арганізацыяй і парадкам у гэтым, як здавалася на першы пагляд, хаосе. Паняволі ўспомніўся прадбачлівы й асьцярожны Брат Тэмпліер. Вось калі ён прыдаўся-бы са сваёй абдуманай парадай. Але паколькі яго няма, і няма надзеі на хуткае зь ім спатканьне, трэба шукаць выйсьця самаму. Разпаліць вайну між Польшчай і Літвой цяжка, бо Кароль Ягайла напэўна таксама ўжо ведае аб надзвычайных дасягненьнях Вітаўта па збору Дружыны, і гэта адаб'е яму ўсякую ахвочасьць задзірацца. Не дапаможа нават калі-б Кароль даведаўся аб патаемных перамовах Вітаўта з Чэхіяй. Гэта, праўда, выкліча незадаваленьне Караля, але да вайны не давядзе. Трэба козыр захаваць - можа, яшчэ прыдасца.
Раптам бліскавічная думка зьявілася ў галаве Кройцэнбэрга: А што калі паспрабаваць з другога боку? Падбухторыць Вітаўта супраць Караля! Так, так! Над гэтым трэба падумаць! Цяжка, але не немагчыма! Самаму йсьці да Вялікага Князя ня можна - ён нават цярпець выгляду Крыжака ня можа, ня тое каб зь ім гутарыць, а тым болей яму паверыць. Не дапаможа нават і напамін аб той дапамозе, якую аказаў Ордэн Літве ў бітве на Ворскле. Вітаўт ведае цану гэтае дапамогі. І на што было патрэбна брату Рудольфу фон Шёнінген душыць гэтых Вітаўтавых дзяцей? Незразумела! Хацеў гэтым забойствам уціхамірыць яго? А чаго асягнуў? Узьлютаваў толькі супраць нявіннага Ордэну, і болей нічога. І зусім зразумела, што сьмерць сваіх сына й дачкі - Вітаўт ніколі не прабачыць, і пастараецца адплаціць самай страшнай і жудаснай помстай. Але раз самому ня можна - значыць, трэба шукаць адпаведных людзей. Кройцэнбэрг стаў перасыпаць у памяці сваіх інфарматараў. Выбраўшы некалькіх зь іх, ён пазваніў у срэбны званочак.
Зараз-жа зьявіўся прыслужнік, сваім ростам і выразам твару падобны хутчэй на малайца зь вялікае дарогі, чым на манашага прыслужніка.
- Паўль! Зараз-жа пакліч гэтага дурня, што заве сябе панам Келябовічам. Калі яшчэ не ад'ехаў гэты скнара - Шумілінскі карчмар-Захар - дык пакліч яго. І абавязкава знайдзі й прывядзі Войта зь Вялікіх Лук. Як будуць прыходзіць, размясьці іх па розных пакоях, каб ня бачылі адзін другога!
Паслушнік моўчкі ўкланіўся й выйшаў. Кройцэнбэрг весела пацёр рукі:
- Ну цяпер, здаецца, пойдзе! Мусіць пайсьці! - хутка наліў шклянку Мальвазіі й выпіў. Скруціў мапу й, ласкава яе пагладзіўшы, схаваў у скураны футарал. Прайшоўся некалькі разоў па пакою, зь нецярпеньнем чакаючы выкліканых людзей. Прамармытаў:
- Гром і маланкі! Калі я зараз не папхну гэтыя Літоўскія палкі на Польшчу, і йзноў усё сарвецца, варочаюся ў Мальборк!...
Першым зьявіўся Шумілінскі карчмар Захар Кузміч. Даведаўшыся, што Вялікі Камандор жадае яго бачыць, ён, не зважаючы на сваю грузную камплекцыю, пусьціўся так хутка бегчы, што маўклівы Паўль ня здолеў за ім угнацца й згубіў з вачэй у натоўпе каля Сабору. Праклінаючы ўсіх карчмароў на сьвеце, зь іхнай прагнасьцю разам, ён накіраваўся да дому пана Келябовіча. Па дарозе яму здалося, што ўбачыў знаёмую постаць, але не пасьпеў як сьлед прыгледзецца, як чалавек у чорным плашчы зьнік з вачэй. Паўль ня стаў ламаць сабе над гэтым галавы й пусьціўся выконваць загад Камандора.
Захар Кузьміч, гэтым часам, задыхаючыся ад хуткага бегу, зьвярнуў на бераг Дзьвіны. На яго твары быў намаляваны такі неакрэсьляны выраз, што прахожыя спатыканыя на вуліцах, па якіх ён бег, са спачуваньнем глядзелі яму ўсьлед, думаючы, што чалавек апанаваны найвялікшым горам і роспачай.
Падбегшы да маленькай і мала прыкметнай форткі ў высокім частаколе, Захар Кузьміч з трывогай азірнуўся. Нікога!... З грукаючым сэрцам ён прасьлізнуў у фортку й апынуўся ў засьнежаным садзе купца Мюльлера.
Як з-пад зямлі перад ім вырас здаравенны мужчына, апрануты ў скураную куртку й зь сякерай у руках. Нічога ня кажучы, незнаёмец засланіў дарогу, і з падозрай ды злосьцяй пазіраў на перапалоханага карчмара.
- Да пана Магістра... ласкава прашу... - задыхаючыся, залапатаў Захар Кузьміч. - Да пана Магістра... Іх Сьветласьць загадалі мне... Ласкава прашу... Далібо загадалі. Зрабіце такую ласку... Ласкава прашу... гэту сякерку... - і ён пачаў адвешваць нізкія паклоны суроваму ўласьніку страшнае баявое сякеры.
Вартаўнік (а гэта быў вартаўнік, пераапрануты ў садоўніка, аб чым хітры карчмар адразу здагадаўся) з пагардай зірнуў на ягоную агідную постаць і рухам рукі загадаў ісьці ўперад. Захар Кузьміч скурчыўся й накіраваўся па сьцежцы між кустоў да дому, адчуваючы, як яму здавалася, вострае лязо сякеры ў сябе на карку. Але азірнуцца не адважыўся.
Кройцэнбэрг прывітаў Захара Кузьміча вельмі ветліва, называючы яго сваім сябрам, і запрапанаваў кубак віна, якое той выпіў з задавальненьнем, адзначыўшы ў думках, што віно заморскае й найлепшага гатунку.
Да вартавога Кройцэнбэрг прамовіў некалькі адрыўчастых словаў па-нямецку, зь якіх Захар Кузьміч не зразумеў ні воднага, але, мяркуючы па тону, рашыў, што Камандор лае таго за грубае абыходжаньне да яго - Захара Кузьміча. Але на самай справе гэтыя словы гучалі так: «Калі гэта мярзотная свіньня будзе выходзіць, зрабі выгляд, што яго паважаеш. Ён нам зараз патрэбен.»
Як толькі вартаўнік выйшаў, Кройцэнбэрг усадзіў свайго госьця ў мяккае крэсла, а сам у задуме закрочыў па пакою. Карчмар ад такога абыходжаньня быў на вяршыні раскошы. Ну а як-жа? Гэта табе ня хам - Войт з Шуміліна, каторы толькі й умее: «Кварту, Захар!...» Нарэшце Камандор загутарыў:
- Слухай, мой сябра! Ці ведаеш ты, што Кароль Ягайла рыхтуе войска, каб ударыць на Літву й зьнішчыць усе вашы правы й вольнасьці?
- Не, Ваша Сьветласьць... Ласкава прашу, не даводзілася чуць такога...
- Як не? - удаў зьдзіўленьне Кройцэнбэрг. - Табе, чалавеку каторы павінен усё ведаць, ня ведама такая рэч? Ты-ж карчмар!
- Няхай Ваша Сьветласьць ня гневаецца, ласкава прашу... Але мне здаецца, што Войт нашы, Пётра Ларывонавіч, нешта такое казалі... Яны заўжды чакаюць на вайну з Польшчай...
- Вось бачыш! - падхапіў Кройцэнбэрг, зразумеўшы хітрык карчмара. - Людзі ведаюць, а ты не... А хто ў вас Войтам?
- Вы, Ваша Сьветласьць, ня ведаеце нашага Войта Пётру Ларывонавіча? Ласкава прашу, ласкава прашу. Гэта-ж сын Ларывона Кірмунтавіча, таго што зь Вялікім Князем Альгердам на Маскву хадзіў... - і Захар Кузьміч пераказаў Кройцэнбэргу ўсю гісторыю Шумілінскага Войта так, як калісь разказваў Баярыну Рацішчэву. Камандор, не перабіваючы, выслухаў гэтае апавяданьне да канца, і як-бы мімаходам зазначыў:
- Вось бачыш, ваш Войт усё ведае.
- Так, Ваша Сьветласьць, так! Ён заўсёды ўсё ведае, бо сам Гаспадар Вялікі Князь яму кажуць...
- Добра!... - перабіў Кройцэнбэрг. - Хочаш, каб я даклаў аб табе й тваей вернасьці Вялікаму Магістру Конраду?
- О! Ваша Сьветласьць! Ласкава прашу, зрабіце такую ласку! Век за вас буду Бога маліць...
- Ну то слухай! Паколькі ты й безь мяне ведаў аб намерах Караля, я мушу табе сказаць, што нашы Вялікі Ордэн лічыць сябе шчырым прыяцелем Літвы й Вялікага Князя, але Ён, на жаль, нам ня верыць... Дык каб прадсьцерагчы ад такога вялікага няшчасьця як вайна, я й паклікаў цябе, Захар Кузьміч. Толькі ты можаш уратаваць твой народ ад бяды... Ідзі й перадай твайму народу гэтыя весткі, а ў першую чаргу твайму адважнаму Войту. Каб яны ведалі й былі гатовыя! А я... у сваю чаргу раскажу аб табе вялікаму прыяцелю Літвы - Магістру Ордэну Крыжа.
Хітры карчмар, зразумеўшы, што яд яго хоча крыжак, і хутка зважыўшы ўсе выгады такой зьдзелкі, прамовіў:
- Ваша Сьветласьць, усё зраблю, усё перадам! Абы правучыць гэтую зьмяю падкалодную з Кракава й верна паслужыць вам, Ваша Сьветласьць, і вашаму Найвялікшаму й Найшляхетнейшаму Рыцарству...
- Але памятай! - спыніў Кройцэнбэрг, гэты слоўны паток. - Калі Вялікі Князь даведаецца, адкуль у цябе гэтыя весткі, то не пазьбегнуць тады табе шыбеніцы...
Захар Кузьміч пакідаў дом купца Мюльлера той самай дарогай, па якой прыйшоў, але ўжо ня так пасьпешна. За пазухай прыемна муляў туга набіты грыўнамі капшук. Вартаўнік зь ветлівай мінай выпусьціў яго за фортку, буркнуўшы ўсьлед: «Доннэр вэтэр...»[11] Але Захар Кузьміч прыняў гэта за «добры вечар» і пацяшаўся ў душы з «дурнога» немца, так як зараз быў якраз поўдзень.
Гутарка, падобная гэтай, адбылася й з другім выкліканым - панам Келябовічам. На тым-жа яна й закончылася.
Вялікалукскі-ж Войт Платон Скабель, хаця й не адзначаўся вялікім розумам, але ня быў на столькі дурным, каб паверыць завярэньням Кройцэнбэрга аб ягоным сяброўстве й шчырасьці. Таму ён паставіў пытаньне проста:
- Для чаго вам, шаноўны Камандорэ, патрэбная гэтая звадка? І да чаго яна павінна прывесьці?
Кройцэнбэрг пабачыў, што гэта не карчмар і не пусты шляхціц, і таму рашыў часткова адкрыцца, тым болей што Скабель быў ужо завербаваны:
- Да вайны...
- А якой узнагароды я маю спадзявацца?
- Ад каго ўзнагароды? - удаў, што не разумее, Кройцэнбэрг. - Ад Вітаўта?
- Ад Тэўтонскага Ордэну... Найсьвяцейшага Папы... ці хто там яшчэ ў гэтай вайне зацікаўлены? - вытлумачыў Скабель. - Ад Вітаўта за такія справы можа быць толькі адна ўзнагарода - вяроўка!
- Узнагарода будзе вялікая й багатая, але вялічыня яе будзе залежаць ад стараньняў Войта Вялікалукскага...
Па выхадзе Платона Скабеля, Кройцэнбэрг прысеў да стала й, хутка напісаўшы ліст, зь мейсца адправіў яго з ганцом у Мальборк. Цяпер толькі заставалася чакаць на вынікі разпачатае гульні, што Камандор і зрабіў.
Першае, на што зьвярнуў увагу Ваявода Фёдар, прыехаўшы ў Полацак, былі чуткі аб хуткай вайне з Польшчай.
Пры першым-жа спатканьні зь Вітаўтам ён пацікавіўся, ці ёсьць падставы да гэтых чутак.
- Гэтага мы яшчэ й самі ня ведаем, - адказаў спакойна Гаспадар. - Ведаем толькі, што дыму без агню не бывае. А калі так, то, значыць, нешта ёсьць! - І ён шматзначна пацёр рукі, як бы паказваючы, што яны яму сьвярбяць.
- Няўжо вы, Ваша Высокасьць, дапусьціце да вайны?
- Я прагну яе! Яна мне патрэбна як паветра!
- Але-ж не з Каралём Ягайлам?
- А чаму-б і не?! - з запалам ускрыкнуў Вітаўт.
- Я ня радзіў-бы...
- Я бачу, ты ніяк баісься, Фёдар?
- Не, не баюся, Ваша Высокасьць! Але-ж ён сын Вялікага Князя Альгерда й Вашы Кузын. Вы сваякі!
- То што з таго, што сваякі? Чаму гэта я павінен уважаць на сваяцтва, а ён не? Чаму ён, гэты ханжа й сьвятоша, не глядзеў на сваяцтва, калі задушыў майго бацьку?
Падаграючы сябе такімі словамі, Вітаўт разпаляўся ўсё болей і болей. Гнеў і прага помсты так і пырскалі зь ягоных бліскучых вачэй. Яго прыгожы твар зьмяніўся да непазнаньня.
- Чаму ён не глядзеў на сваяцтва, калі засадзіў мяне самаго ў Крэўскія падзямельлі, ды загадаў таксама задушыць? Не глядзеў, нарэшце, на сваяцтва й тады, калі зь яго ведама Крыжакі задушылі маіх малалетніх дзетак?... Чаму?...
- Ня ведаю, Ваша Высокасьць, - разгубіўся Фёдар.
- Ня ведаеш? Дык я ведаю! І пагэтаму таксама ня буду ўважаць на сваяцтва! Яму мала Кароны, яму й мой Пасад патрэбен!... Дык хай-бы ён быў мне родным братам усёроўна! Я мушу перад Богам і людзьмі аддаць яму тое, што ён заслужыў! Пакараю й пайду! Не патрэбна мне ягонае Каралеўства! Хай яго чарты з панамі дзеляць... Бог мне сьведка!
- Ваша Высокасьць, не ўпамінайце Бога, бо гаворыця ня так, як належыць Хрысьціяніну!... - цьвёрда запярэчыў Ваявода.
- Фёдар! Кубак цярпеньня перапоўніўся! Я яму больш не прабачу! А ты, бачу, хістаесься... Ці не прыслаў ён табе чаго-небудзь звонкага? Га? Калі так, то едзь лепей у сваё Грозава й больш мне на вочы не пападайся!
- Я ніколі не хістаўся, ідучы за Вашаю Высокасьцю, і ад нікога нічога не атрымліваў! Уся мая маёмасьць здабытая маімі продкамі й мною зусім сумленна й ганарова! Мячом і дзідаю! І вы, Ваша Высокасьць, аб гэтым ведаеце ня горш за мяне! - прамовіў абражаны да глыбіні душы Фёдар. - Але калі Вашай Высокасьці пажадана адправіць мяне ў Грозаў, воля ваша! - Ён хутка адшпіліў свой Рыцарскі пас і разам зь мячом працягнуў Вітаўту.
Адразу разгубіўшыся ад такога выпаду, Вітаўт зразумеў сваю віну і, ляпнуўшы Фёдара па плячу, вылаяўся:
- Каб цябе Пярун разразіў! Спачатку раздратуе, а тады крыўдзіцца! Фёдар, а ну апярэзвайся назад!
- Але Ваша Высокасьць пажадалі адаслаць мяне...
- Пачакай! - перабіў Вітаўт. - Ведаю, што ты хочаш сказаць. Але я цябе абразіў, і я цябе... прашу: Прабач.
Фёдар моўчкі глядзеў у вочы Вялікаму Князю. Любіў ён свайго Гаспадара над усё на сьвеце, і балюча было, што дайшло да такога непаразуменьня.
- Ну добра! - працягваў Вітаўт, зусім апанаваўшы сябе. - Бачу, што ты, Фёдар, занадта ганаровы, каб прабачыць такому сьмерду, як я. Але пакінь сваю крыўду на потым, бо зараз ня той час, каб мы сварыліся між сабой!
Ваявода паволі падпярэзаўся сваім пасам.
- Вось гэтак будзе лепей! - ускрыкнуў Вітаўт. - А разьлічымся калісь пазьней.
- Пазьней дык пазьней, - усьміхнуўся Фёдар. - Я думаю, што на тым сьвеце вугалькамі.
- І я так думаю! - адразу пагадзіўся Вітаўт.
Вялікі Князь і Ваявода па брацку абняліся, і гэтым шляхам мір быў устаноўлены.
- Слухай Фёдар, - пачаў ізноў Вітаўт. - Заўтра адбудзецца вайсковая нарада, і ты мусіш быць на ёй абавязкова.
- Буду. Абавязкова!
- Добра, ідзі адпачывай! Тваіх людзей ужо разьмясьцілі. А слаўны ў цябе пачот, сам Кароль мог-бы пазайздросьціць!
- І пазайздросьціць, калі на тое прыйдзе час!
- Вось гэта мне падабаецца! - ускрыкнуў радасна Вітаўт, разгадаўшы сэнс гэтага нацяка. - А ну, разказвай, колькі ты сабраў такіх малайцоў?
- Дзевяць сотняў лучнікаў ды капейшчыкаў пешых і пяць сотняў конных.
- І гэта ўсё са Слуцку? З таго Слуцку, каторы паўгоду таму аддаў мне амаль усю сваю Дружыну?...
- Так, Ваша Высокасьць!
- І ты не памыляесься ў ліку?
- Не, Ваша Высокасьць!
- Фёдар! Ты заслужыў на найбольшую ласку, а я гэтак цябе абразіў... Яшчэ раз прашу - Прабач мне... І Князь Стары - малайчына. Дзякую й яму.
- Забудзьце, Ваша Высокасьць! Не для падзякі робім, а на славу Краіне й Гаспадара яе. А пра выбачэньне пакінем... Хто старое памяне, таму вока вон!
- Фёдар, можа маеш якое жаданьне? Прасі! І калі гэта ў маёй моцы, зраблю! Я ў цябе ў даўгу.
Ваявода Фёдар хацеў ужо было адмовіцца, як раптам у галаве склалася адна цікавая камбінацыя, і ён прамовіў:
- Маю жаданьне. І прасіць буду Вашу Высокасьць даць шпоры й пас аднаму з маіх сотнікаў - Васілю з Копыля.
- А чаму для сябе нічога ня просіш? - зьдзівіўся Вітаўт.
- Гэта й ёсьць для мяне... - пачырванеўшы, адказаў Фёдар.
- Калі так, то добра. Толькі-ж ты ведаеш, што ніхто не дастае годнасьці Драба, не заслужыўшы гэтага.
- Ён іх заслужыў, Ваша Высокасьць! У абароне Вільні й у сутычках з Крыжакамі ў Жамойці...
- Веру табе, Фёдар, але ўсё-ж мушу праверыць яго, што й зраблю ў найкарацейшым часе. Абяцаю табе.
- Дзякую, Ваша Высокасьць, наперад, бо ведаю, што ён не падвядзе.
- Ойча наш нябесны! Хай сьвеціцца ймя Тваё, хай прыйдзе валадарства Тваё, ды будзе воля Твая, як на небе, так і на зямлі. Хлеба нашага штадзённага дай нам сёньня й выбач правіны нашыя, як і мы выбачаем вінаватым перад намі, і ня дай нас у спакусу, але ратуй нас ад ліхога. Бо Тваё валадарства й сіла й слава - Айца, і Сына, і Сьвятога Духа - цяпер, на ўвесь час, і вякі вечныя. Амін. - Апошнюю частку малітвы Вітаўт прамовіў наўмысна з моцным прыціскам.
- Амін! - адказалі ў разнабой сабраўшыеся на нараду Драбы.
Вялікі Князь акінуў паглядам абедзенную залю, у якой вакол наўкола велізарнага стала стаялі, чакаючы дазволу сесьці, удзельнікі нарады.
Усіх прысутных Вітаўт добра ведаў і таму, ня доўга не цырымонячыся, адразу сеў у крэсла, паклаўшы меч паміж кален. Сабраныя, а было іх чалавек каля сарака, з шумам і бразганьнем зброі, пазаймалі свае мейсцы.
Пашукаўшы вачамі Ваяводу Фёдара, Вітаўт моцна зьдзівіўся, бачачы за ягоным крэслам двух добра ўзброеных збраяносцаў. Не было нічога дзіўнага, што за крэслам Яраслава Смаленскага стаялі тры воі, за крэслам Жыгімонта Карыбута (толькі што прыехаўшага з Чэхіі) аж пяць. Але калі Фёдар, каторы заўсёды прыходзіў з адным стрэмяным, прывёў двух, значыць тут нешта ёсьць. Аднак задумвацца над гэтым не было часу, і Вітаўт адразу перайшоў да справы:
- Шаноўныя Гаспадары Рада! Верныя й адважныя Князі, Ваяводы, Войты й Драбы! Баронячы нашыя землі й правы, мы ня раз ужо сустракаліся ў полі зь Немцамі, Маскалямі ды Манголамі. Пакладаючыся на Ласку Божую, ды сілу й мужнасьць Народную, мы заўсёды з гонарам выходзілі з усіх цяжкасьцяў, і заўсёды былі пераможцамі. Шануючы Сьвятую Памяць нашых слаўных Продкаў, мы дабрасумленна выконвалі ўсе забавязаньні, узятыя імі на сябе. Але, нягледзячы на гэта, наш подлы брат[12] Кароль Польскі Ягайла - палічыў для сябе прыстойным здрадніцкі схапіць у часе перамоваў нашага бацьку Кейстута й задушыць яго. Недастойным Караля ашуканствам ён заманіў і мяне ў разстаўленую ім пастку, ды, захаваўшы ў падзямельлі Крэўскага Замку, загадаў задушыць і мяне. І толькі дзякуючы самаахвярнасьці простае жанчыны мне ўдалося ўратавацца. Вы таксама ўсе добра ведаеце, якую ролю гуляў Ягайла ў забойстве маіх дзяцей. Я тады-ж хацеў паказаць нашаму брату ягонае мейсца, але закалот у Бранску прымусіў мяне ўстрымацца. Наступна мы мусілі спыніць навалу Тымура Кульгавага, і вось цяпер, калі нашымі шматтысячнымі ахвярамі, куплена воля ўсяе Эўропы, наш брат вырашыў, што прыйшоў найлепшы час падпарадкаваць Вольную Літву кароне Польскай. Ён разьлічвае на падтрымку Князя Мазавецкага й на нашае, як яму здаецца, бязьсільле!
Па залі пракаціўся гул абурэньня й гучны бразгат зброі. Вочы Вітаўта заіскрыліся, і ён дадаў:
- Да нас даходзяць весткі, што Кароль рыхтуецца да вайны з намі. Што мы яму на гэта скажам?
Пагляд Гаспадара спыніўся на Фёдару, як-бы заклікаючы выказацца. Але Ваявода моўчкі вытрымаў гэты пагляд, не прамовіўшы ні слова.
Шумілінскі Войт з глухім стогнам заскрыгатаў зубамі. Такая вялікая была яго ненавісьць, што адбрала яму дар мовы. Як заўсёды гарачы, Яраслаў Смаленскі ў лютасьці грымнуў кулаком па сталу, мала ня выкруціўшы пры гэтым сабе руку. Ваявода зь Віцебску падскочыў са свайго крэсла з крыкам:
- Да зброі! Літва й Пярун!
Гэты кліч падхапіла бальшыня прысутных. Вымахваючы булавамі, мячамі, сякерамі, усе пазрываліся са сваіх мейсцаў з крыкам ненавісьці, закліку й праклёнамі. Разьнесьліся выгукі:
- ...Даволі! Хай жыве Вітаўт - Кароль Белай Русі! Да зброі! Літва й Пярун! ...на Кракаў! Сьмерць Ягайлу!...
Нарада прыняла гучны й ваяўнічы выгляд, лязгат жалеза, крыкі, тупат зьліліся ў адзін гул. Гул трывожны й страшны - вяшчаючы прыбліжэньне навальніцы...
Але па знаку Вітаўта, як ад чарадзейства, наступіла магільная цішыня, гнятучая й жудасная, як сама сьмерць.
Карыстаючы з гэтай цішы, Ваявода Фёдар загутарыў рашучым і цьвёрдым голасам:
- Вялікі Гаспадар! Шаноўныя Драбы! Мы сабраліся тут не для таго, каб выкрыкваць ваяўнічыя клічы й размахваць зброяй. На гэта будзе свой час. А для таго, каб вырашыць, як нам быць і як нам прынесьці найбольшую карысьць нашай Вялікай Дзяржаве. Уважаючы гэта за нашую першачарговую мэту, я лічу, што ўвязвацца ў вайну з Польшчай у гэты час нам нельга, - Па залі прайшоў ропат незадавальненьня, але Фёдар, не зважаючы на гэта, працягваў. - Нашы разлад з Каралём адразу-ж выкарыстаюць Немцы, Маскалі й Манголы. Я ўжо бачу, як яны падзеляць між сабой нашыя й каронныя землі: Старая Кіеўская Русь і Валынь разам з Кіевам дастанецца Хану, Жамойць - Немцу, а Белая Русь разам зь Вільняй і Полацкам - Маскалям. Гэта будзе канец Вяклікага Княства Літоўскага! Польшчу й Мазоўша, разам са Жамойцю забяруць Крыжакі. Гэта канец Кароне Польскай!
- Дык што-ж, Ваявода, прапануеш? - пачуўся строгі голас Вітаўта.
- Я прапаную паклікаць пасла Польшчы й спытаць у яго, што значаць непрыязныя й нядобрасуседзкія паводзіны Караля. Калі ён нам нічога пацяшаючага ня скажа, то... - Ваявода спыніўся й абвёў позіркам сваіх слухачоў. Адны ўважліва слухалі канца прамовы, другія крывіліся ад незадавальненьня, а трэція, толькі з павагі да ўважліва слухаўшага Вітаўта, стрымлівалі крыкі незадавальненьня. Шумілінскі Войт Пётра Ларывонавіч ледзь стрымліваўся, каб ня кінуцца зь мячом на Ваяводу. Але Фёдар, перакананы ў сваёй праваце, гучна закончыў. - Трэба выслаць пасла ў Кракаў. Толькі тады, калі гэта нам нічога ня дасьць, мы будзем у праве ўзяцца за зброю.
Ізноў настала цішыня. Маўчалі ўражаныя неспадзяванай прапановай.
Раптам ускочыў Войт Велікалукскі. Паказваючы на Фёдара пальцам, ён хрыплым ад шалу голасам закрычаў:
- Ваявода! Ты альбо баягуз, альбо здраднік! Інакш тваёй прапановы вытлумачыць нельга! Ганьба!... Ганьба!... І ты яшчэ маеш нахабства насіць залатыя шпоры? Ганьба!...
Ваявода Фёдар у сваю чаргу падскочыў і, схапіўшы баявую рукавіцу, са злосьцю кінуў яе Скабелю. Рукавіца з грукатам пакацілася па каменнай падлозе пад ногі атарапелага й адразу спужанага Войта. Скабель добра ведаў спрыт і ўменьне, зь якім Ваявода ўпраўляецца са зброяй. І таму ён адразу пашкадаваў аб сваей гарачнасьці, але нічога ня зробіш - слова не верабей, выляцела - і назад ня зловіш. Ён з паказным гонарам падняў рукавіцу на кончык мяча й, працягваючы яе Фёдару, прамовіў:
- Я прыймаю твой выклік, Ваявода! Хай Бог разсудзіць, хто з нас мае рацыю.
- Я хачу бачыць цябе заўтра! - адказаў Фёдар. - Там, дзе адбываюцца паедынкі: на Воўчай Паляне!
- Згода!...
Умяшаньне Вітаўта спыніла гэтую гутарку. Незадаволеным тонам ён заўважыў:
- Дагаворыціся потым! А Вялікі Гэрольд зробіць усё, што для гэтага трэба... Зараз вернемся да справы! Хто яшчэ хоча што-небудзь сказаць?
Маўчаўшы дасюль Князь Жыгімонт Карыбут зь мейсца прамовіў:
- Польшча прычыніла нам шмат зла й стараецца рабіць яго далей. Але гэта ня значыць, што мы зараз-жа павінны яе правучыць. Не! Усяму свой час. Ваявода Грозаўскі мае рацыю, заклікаючы да асьцярожнасьці. І я, са свайго боку, падтрымваю яго. Нават болей, я ўважаю выгадным для нас пайсьці на некаторыя ўступкі, калі Кароль гэтага зажадае. Да пары трэба захаваць з Польшчай мір. Яна не такі ўжо страшны сусед, як камусьці гэтага хацелася-бы. Ёсьць суседзі й пажахлівей! Іх трэба сьцерагчыся, а Польшчу мы заўсёды ўправімся прысьмірыць!
Гэты выступ Жыгімонта зрабіў сваё. Князя ведалі як разумнага й адважнага мужа. І бальшыня прысутных прызнала й пагадзілася зь неабходным. Не зважаючы на адзінкавыя галасы пратэсту, вырашылі выслухаць польскага пасла. Вітаўт даў сваю згоду, і за паслом было паслана.
Праз кароткі час Маршал урачыста абвесьціў:
- Пасол Польскі Станіслаў, Ваявода Крэўскі!
Пасол у суправодзе невялікага але пышнага пачоту, горда падняўшы галаву, увайшоў у залю.
Вочы Вітаўта злосна бліснулі - ён яшчэ не забыўся, што гэты самы Станіслаў быў нядаўна ягоным турэмшчыкам.
Кірым Бей, стаяўшы за крэслам Фёдара, уздрыгнуў і нешта хуценька ды ўпэўнена зашаптаў яму на вуха, паказваючы вачамі на ўвайшоўшага. Фёдар у адказ толькі крыва ўсьміхнуўся й упіўся вачамі ў пасла.
- З ласкі Божае Караля Польскага й Вялікага Князя Літоўскага Ягайлы Альгердавіча, пасланьнік да двара Князя Вітаўта Кейстутавіча, Ваявода Станіслаў з Крэва! - прадставіўся пасол. Ён упэўнена выставіў уперад правую нагу, бразнуўшы пры гэтым шпорай, і застыў у чаканьні высьвятленьня прычыны такога надзвыйчайна пасьпешнага выкліку. Уся яго постаць дыхала гонарам і пыхай. І можна было падумаць, што стаіць не звычайны пасланьнік, а сам Кароль, прыйшоўшы надзяляць ласкай ці няласкай.
Вялізарным высілкам волі Вітаўт прымусіў сябе праглынуць гэтую абразу. Але затое, насуперак усім правідлам, устаноўленым цырыманіялам, ён вымінуў усе належачыя ў такіх выпадках фармальнасьці й абмен прывітаньнямі. Чым выказаў сваю пагарду як да самаго пасла, дык і да таго, хто яго паслаў.
Наўмысьля выгодна разваліўшыся ў крэсьле й бавячыся з залатой бахрамой мяча, ён загутарыў зь лянівым выглядам, але выклікаючым тонам:
- Слухай, пасол Яго Мосьці! Да нас дайшлі весткі, што наш дарагі Брат, а твой Ваявода Валадар, хоча пазабавіцца звонам зброі? Кажуць, што ён хоча пачуць, як грыміць зброя Літвы! Напэўна думае, што пайржавелі мячы ў похвах Літоўскіх Драбаў, што прытупіліся сякеры й ня востраны дзіды? Ад таго часу як Яго Мосьць уйшоў у Польшчу, ён, відаць, забыўся, як крышыць панцыры літоўская булава... Як пралазіць праз краты забрала літоўская страла... Я думаю, што ён забыўся, бо кажуць людзі, нібы зьбірае ён свае Дружыны на нашых межах. Ці так гэта, Ваявода? І хай твой адказ будзе праўдзівы! - на апошніх словах голас Вітаўта грымеў, як раскаты грому.
Па сьпіне Станіслава пабеглі мурашкі. Не ад страху, ён ня быў баязьлівы. Але ён добра зразумеў адказнасьць хвіліны, пагэтаму пастараўся адразу прыняць самы прыязны выгляд, а словам сваім прыдаць як найболей шчырасьці й сардэчнасьці:
- Гаспадар! Ты сам добра ведаеш, што гэтыя весткі йлжывыя. Злыя языкі, варожыя табе, Княжа, і Яго Мосьці Каралю, разпускаюць іх. Яснавельможны Кароль лічыць за гонар мець такога Брата й суседа як ты, Княжа! Няма ў Літвы вярнейшага прыяцеля, чым мой Валадар. - Станіслаў пачціва пакланіўся, баючыся выніку гэтае нарады. - Ня вер, Княжа, злым плёткам!
- Лічыць за гонар, кажаш?... Ну добра! Хай Крэўскі Замак будзе таму зарукай!
Пры гэтых словах Вітаўта Ваявода Станіслаў засмучана апусьціў вочы й, разьвёўшы рукамі, прамовіў:
- Забудзь, Княжа!... Не варта... Хто старое памяне, таму вока вон...
Пачаўшы было супакойвацца гнеў Вялікага Князя ўспыхнуў з новай сілай і заліў твар густой чырваньню. Стрымліваючы сябе, ён зашаптаў, але так, што нават у самых аддаленых кутках залі было выразна чуваць:
- Бач як яно выходзіць! Калі Вітаўт нешта крыўднае ўспомніць, дык яму кажуць: «Не памінай! Забудзь!» А калі Кароль успомніць і зброяй бразгаць пачне, то гэта нічога. А мо нават і добра... Так, Ваявода? Не?
- Што Ваша Высокасьць мае на ўвазе?... - Станіслаў ужо бачыў ва ўяўленьні, як Літоўскія Дружыны, на чале з гнеўным Вітаўтам, руйнуюць Кракаў...
- Што маю на ўвазе? Шмат! Шмат, Ваявода! Аж зашмат!
- Ваша Высокасьць, я прасіў-бы...
- І не патрабуеш прасіць! - перабіў Вітаўт. - Я сам табе прыпомню! Толькі маленькую частку!... Памятаеш, калі я замест таго каб ехаць у Кракаў, на хрэсьбіны, павёў Дружыну на ўзбунтаваўшыся Бранск? Памятаеш, калі я адмовіўся парушыць старыну Літоўскую й ня даў нішчыць Праваслаўе? Калі я ня даў багатых баніфацыяў[13] Каталіцкім Кляштарам?... Ці ня бразгаў тады Кароль зброяй!? Ці не напамінаў ён мне ўсё гэта пры кожнай нагодзе й нават без нагоды? Чаму-ж ты яму тады не сказаў, што за гэта «вока вон»?
- Ваша Высокасьць перабольшвае! Кароль ужо даўно прабачыў усе гэтыя правіны, і ніколі аб іх не ўспамінае!
- Вось ты кажаш: «прабачыў». А хто ў яго прасіў прабачэньня?... У кожным разе ня я! Можа з вас хто? - і Вітаўт зьвярнуўся да Нарады.
Суровае маўчаньне было яму адказам.
- Ваша Высокасьць злаўжывае цярпеньнем і дабратой Яго Каралеўскае Мосьці... - абразіўся Станіслаў.
- Чуеце, што ён кажа?! - ускочыў Вітаўт. - Я злаўжываю! Я, каторы сурова й пільна даглядаю, каб усе дамовы выконваліся сумленна й непарушна. Ці думеш ты, Ваявода, аб тым, што гаворыш? Твой Валадар злаўжывае нашым цярпеньнем! І цярпеньню прыходзіць канец! Сьцеражыцеся тады!...
- Ваша Высокасьць! Я ведаю, што я кажу! І адказваю за сказанае! Па першае: Кожнае слова Вашай Высокасьці гучыць як абраза майму Валадару - Каралю Польскаму! Па другое: Ваша Высокасьць не дагледзілі, што дагавор аб свабодзе руху падданых Кароны Польскай на землях Літоўскіх парушаны! І стала парушаецца! Каталіцтва ў Літве перасьледуецца й гоніцца горш за паганства! Жыцьцё й маёмасьць Літоўцаў-Каталікоў знаходзіцца ўвесь час у небязьпецы! Ці ня гэта, Ваша Высокасьць называе суровым і пільным даглядам за выконваньнем дагавароў?... Але Кароль добры. Ён церпіць і моліцца!
Вітаўт доўга маўчаў, пільна ўглядаючыся ў вочы Станіслава. Нарэшце ён загаварыў - ня так сурова, як перад тым, але насьмешліва:
- Ваявода, ты сам ведаеш, што хлусіш. Ведаю я, куды ты гнеш. З хворай галавы на здаровую зьвярнуць хочаш? Ня выйдзе! Бо б'е банда апрышак ня толькі Каталікоў і Палякаў, а й Літоўцаў і Праваслаўных! Доказам гэтаму могуць быць Мацей Вадзянік, перавожчык з Прыпяці, зь сям'ёю. Пасёлак Чапрукі, спалены разам з жыхарамі. Стары гусьляр Макар Сьляпы й яго павадыр, забітыя недалёка Віцебску. Праўда, хлапчука знайсьці не ўдалося... І шмат, шмат іншых... Але ведай, Ваявода, што пасьля гэтае нарады нядоўга ўжо будуць гуляць апрышкі!
Станіслаў адчуў, што навальніца прайшла: Вітаўт зьмякчыўся, а раз так, то й апасацца болей няма чаго. Ён крыва ўсьміхнуўся й, неяк нязграбна пакланіўшыся, папрасіў:
- Вялікі Княжа, дазволь мне пайсьці. Я сёньня вельмі стаміўся...
- Можаш ісьці сабе! Усё, што нам было трэба, мы пачулі.
Пасьля таго як Пасол выйшаў, нарада хутка наблізілася да канца. Вырашана адправіць свайго Пасла ў Кракаў. Выбар Вітаўта й згода прысутных палі на ініцыятара гэтай задумы - Ваяводу Фёдара Грозаўскага, калі ён будзе жывы й здаровы пасьля паядынку з Войтам Скабелём.
- А цяпер, вырашым каго пашлём на пошукі гэтай банды апрышак, - сказаў Вітаўт. - Можа, ёсьць ахвотнікі?
Ніхто з прысутных не абазваўся, бо лічылі, што мала гонару, а яшчэ менш задавальненьня ў «шуканьні ветру ў полі».
- Значыць, ахвотнікаў няма? - запытаў ізноў Вітаўт. - Ну што-ж, прыйдзецца кагосьці вызначыць. Дык вось! На пошукі пайдзе сотнік Васіль з Капыля, палку Ваяводы Грозаўскага! Ваявода, кліч яго сюды!
- Ён тут, Ваша Высокасьць!
Васіль, выступіўшы ўперад, нізка пакланіўся Вялікаму Князю. Усе прысутныя зь цікавасьцю прыгледзеліся гэтаму невядомаму дасюль чалавеку, і кожны адчуў, што Гаспадар выбраў яго не надарма - гэта была нейкая, яшчэ нікому не зразумелая ласка...
Цэлыя хмары вераб'ёў зь вясёлым і клапатлівым шумам варушыліся на вуліцы, вышукваючы на абмёрзлым і ўтаптаным сьнезе чаго-небудзь да ежы. Мароз адпусьціў зусім, і надвор'е стаяла яснае й сьвежае. Празрыстая нябесная далячынь зіхацела асьляпляючым блакітам. І адтуль радасна ўсьміхалася сонейка, як-бы абяцаючы хуткую вясну. У адказ яму звонка барабаніла капель.
З самай раніцы Вялікі Князь адправіў сотню жаўнераў на Воўчую Паляну, каб для паядынку добра ўтапталі сьнег.
Вялізарная паляна напоўнілася людзьмі. Маладзейшыя дружыньнікі адразу завязалі бой у сьнежкі, умінаючы рыхлы сьнег цэлымі дзялянкамі. Стары сотнік з усьмешкай пагладжваў вусы, назіраючы за абаротамі «бою». Старэйшыя й паважнейшыя воі ўпарта й сумленна тапталіся на мейсцы, прымінаючы сьнег стапа за стапою. І хоць праца тут выконвалася шчыра, аднак у моладзі яна йшла хутчэй. І ня дзіва - бо ці-ж умнеш столькі нагою, колькі прыплешча шырокая сьпіна...
І вось паляна ўбіта. Засталося толькі дзе-нідзе выраўнаць няроўнасьці. Пакінуўшы гэта старэйшым, сотнік загадаў маладым ісьці падправіць лаўкі для гледачоў і бар'еры, працягнуўшыяся на ўскраінах. Стук сякер і звон маладых галасоў рэхам пакаціліся па пушчы.
Дзесь зь непраглядных лясных нетраў вылез лясьнічы, валасаты й страшны як зубр. Акінуўшы вокам паляну, ён, нічога ня кажучы, сеў на сьвежы бярозавы пень і, нешта перажоўваючы, стаў прыглядацца да працы.
У поўдзень стук сякер заціх. Жаўнеры, сабраныя каля вялізарных вогнішчаў, падагравалі мяса й піва на абед, зь нецярпеньнем чакаючы на прыезд праціўнікаў.
Першымі на мейсца паядынку прыехалі чужаземцы на чале з Графам дэ ля Шэр. Ваяўнічы Шкот, Алан Марцімер Мак Марцімер, адразу-ж памалу аб'ехаў паляну, прымяркоўваючыся да магчымасьцяў бою, і стараючыся вызначыць найвыгаднейшую пазіцыю. Падняўшы некалькі разоў на дыбкі свайго рудога каня, ён пераканаўся ў цьвярдыні сьнежнай падлогі. З задавальненьнем ён пад'ехаў да сьпешыўшыхся каля вогнішча сваіх спадарожнікаў.
- Я спадзяюся, Вы знайшлі масу недахопаў? - з насьмешкай заўважыў Граф, паціраючы над агнём рукі.
- Не, на вашы жаль, не знайшоў - прахрыпеў у адказ Шкот, - але думаю, што байцы, к вашаму, Граф, задавальненьню, будуць у горшым стане...
- Чаму гэта к майму задавальненьню?
- А таму, што начныя прагулянкі па лесе, ды яшчэ напярэдадне паедын...
Гутарка раптоўна абарвалася. Да вогнішча пад'ехаў усімі нелюбімы Камандор фон Кройцэнбэрг. Шкот памаленьку адыйшоў ад сабраных і йзноў апынуўся каля свайго каня. Ласкава пагладзіў па шыі й занёс нагу ў стрэмя. Умошчваючыся ў сядле, недаверліва зірнуў на Графа й прамармытаў:
- Ліс сьніўся не на дарма! Гэта верны знак... І клянуся Сьвятым Андрэем, нешта будзе! Дый Граф у лесе бадзяецца ў ночы таксама не надарма!...
На паляне, між тым, сабралося ўжо шмат гледачоў. Паедынкамі ў Полацку цікавіліся, і народ сьцякаўся сюды як на кірмаш. Прыехаў і пасол Польскі Ваявода Станіслаў, і пасол Маскоўскі Баярын Рацішчэў, і пан Келябовіч з дачкой, і Шумілінскі Войт, і Захар Кузьміч, і шмат іншых. Чакалі толькі на байцоў і на Вялікага Князя з Дваром.
Мак Марцімер ад няма чаго рабіць накіраваўся ў лес. Прадзіраючыся па глыбокаму сьнегу праз кусты, ён увесь час пільна прыглядаўся наўкола, нібы чагось шукаючы. Конь, тузаючы павадамі, крок за крокам зварочваў направа, імкнучыся выйсьці на цьвёрдую дарогу. Шкот ня надта працівіўся гэтаму, бо чым далей у лес, тым гусьцей рабіўся хмызьняк, і тым цяжэй было празь яго прадзірацца.
Паміж дрэваў ужо абазначыўся прасьвет дарогі. Як раптам да вушэй насьцярожанага Рыцара даляцеў моцны шопат:
- Цсссс!
Гэта было настолькі неспадзявана, што, разгубіўшыся на момант, Мак Марцімер застыў нерухома. У гэты час на дарозе пачуўся лязгат зброі і людзкія галасы - набліжаўся невялікі аддзел коньнікаў. Адразу з кустоў падняўся чалавек у скураной паддзеўцы і зь сякерай у руках. Не абарачваючыся, ён выгукнуў па-нямецку:
- Сякі, Паўль!
Але не пасьпеў ён узмахнуць сякерай, як у галаве Шкота прамільгнула страшная здагадка, і ён з крыкам: - Стой, няшчасны! - прабіў дзідай незнаёмца.
У гэты самы момант, у дзесяці кроках ад іх, Паўль секануў па пню й перацяў шворку, трымаўшую падпіленую бярэзіну. Дрэва з грукатам і трэскам абрынулася на дарогу. Адтуль данесьліся крыкі, праклёны, конскае йржаньне.
Адразу-ж затрашчэлі кусты пад напорам прадзіраючыхся ў лес некалькіх барадатых вояў.
Паўль, убачыўшы небязьпеку з двух бакоў, не палез у загадзя падрыхтаваную нару, а кінуўся бегчы ў лясны гушчар, пакінуўшы глыбока ўбіўшуюся сякеру ў пні.
Правальваючыся амаль да калена ў мяккі й мокры сьнег, ён не зрабіў і сотні крокаў, як адчуў, што Шкот вось-вось схопіць яго за каўнер. Напружыўшы ўсе сілы, Паўль скочыў убок і схаваўся за дрэва. Шкот з разгону праскочыў міма. Але затое цяпер становішча ўцекача пагоршылася: з аднаго боку адрэзаў дарогу конны Рыцар, з другога - чатыры барадатыя й злосныя Літоўцы. Застаецца толькі рашыць - «каму здацца?» Але доўга думаць не прыходзіцца, і Паўль выйшаў к Шкоту. Аднак падбегшыя барадачы, без усякіх гутарак, скруцілі яму ззаду рукі й накінулі на шыю пятлю.
Мак Марцімер паспрабаваў было пратэставаць, але адзін з вояў, у чорным панцыры й з чырвоным рубцом на шчацэ, так злосна на яго зірнуў, што Шкот рашыў болей не спрачацца. Падпарадкуючыся загаднаму жэсту гэтага самага воя з рубцом, Мак Марцімер паехаў у накірунку дарогі. Туды-ж пацягнулі й палоннага.
Убачыўшы на дарозе Вітаўта, скрыўджаны Шкот пад'ехаў да яго са скаргой:
- Гаспадар, вашы людзі адабралі ад мяне майго палоннага!
Разгневаны здарыўшымся Вітаўт сурова адказаў:
- Кожны злодзей і забойца ў межах Вяікага Княства Літоўскага ад самага пачатку сваіх злачынстваў зьяўляецца маім палонным! Я буду яго караць ці мілаваць!
- Ваша Высокасьць! Дазвольце мне аднак спытацца, - не адставаў Шкот. - Што тут здарылася, і за што я забіў таго бедака?
Нягледзячы на трагічнасьць здарэньня, у вачах Вітаўта бліснулі жартаўлівыя агенчыкі:
- Далі Бог! Дарагі госьць, вы заслугоўваеце на тое, каб стаць перад Рыцарскім Судом Гонару! Забіць чалавека й ня ведаць, за што!... Раскажыце нам, як гэта сталася!
- Ваша Высокасьць прабачыць мне, бо я й сам ня ведю добра, - пачаў Шкот. - Алё сёньня ўночы мне прысьнілася, што еду я адзін па лесе й на мяне напаў вялізарны ліс. Здаецца мне, што адбіваюся ад яго дзідай, але ён усё з большай і большай зацятасьцю нападае й намагаецца ўчапіцца ў горла майму каню. Нарэшце, зусім стаміўшыся й выбіўшыся зь сіл, я ўцэліў яму ў чэрава. Але замест таго каб іздохнуць, ён крыкнуў мне чалавечым голасам: «Пачакай, Мак Марцімер! Будзеш ты ведаць, як станавіцца мне ўпоперак дарогі!» Ён прамовіў гэта так голасна, што я прачнуўся й ня мог болей заснуць. Апрануўшыся й асядлаўшы каня, я выехаў на вуліцу, каб трохі разважыцца. Ня ведаю чаму, але гарадзкая брама была адчыненая, і я выехаў празь яе ды апынуўся на ўскраіне лесу. Раптам пры сьвятле месяца, я ўбачыў аднаго з маіх прыяцеляў, які, ухутаўшыся ў белы плашч і ў суправодзе шасьці чалавек, зьнік у цемры лесу. Ваша Высокасьць прабачыць мне, што не называю ймя гэтага прыяцеля?
- Добра, прабачаю! Але кажыце далей! Вашая гісторыя пачынае мяне цікавіць!
- Так, Ваша Высокасьць! Гэтая гісторыя цікавіць і мяне самога! Бо сны ніколі ня йлгуць, яны заўсёды кажуць праўду! Дык вось, калі я ўбачыў, што яны зьніклі ў лесе, я кінуўся сьледам, бо мне здалося, што гэты начны шпацыр у лесе мае нейкую сувязь з маім начным лісам і зь сёньняшнім паядынкам. Але як я ні шукаў, ня мог знайсьці нават іхнага сьледу. У вялікай злосьці я вярнуўся назад, дзе знайшоў майго прыяцеля моцна сьпячым. Сёньня-ж, успомніўшы мой сон і начную прыгоду, я абразіў майго прыяцеля, і, сам ня ведаю чаго, паехаў бадзяцца па лесе. Тут і адбылося ўсё тое, чаго я дасюль не магу зразумець: Бачу, з кустоў выскачыў чалавек і крычыць: «Сякі, Паўль!» ды сам падняў сякеру. Мне здалося, што гэта мой начны ліс, і што ён хоча забіць кагосьці праяжджаючага ў гэты час па дарозе. Ну й, нічога ня думаючы, я й тыркнуў яго дзідай. У гэты час на дарозе пачуўся крык, шум і трэск, а вось гэты нягоднік, - Шкот указаў на палоннага, - кінуўся ўцякаць. Падпарадкуючыся нейкаму нутранаму голасу, я кінуўся яго даганяць і тут зразумеў, што ў лесе бачыў яго, а не майго прыяцеля. З тылу яны вельмі падобныя.
- Так, так! - прамовіў Вітаўт. - Ліс выявіўся ў двох асобах... А нічога ён вам не сказаў, калі вы яго злавілі?
- Не, Ваша Высокасьць. Але дазвольце мне ўсё-ж даведацца, у чым тут рэч?
- А рэч у тым, што каб вы, шляхетны Мак Марцімер, ня торкнулі ліса дзідай, то сёньняшні паядынак мог-бы не адбыцца!... Нехта ў гэтым зацікаўлены!... І я думаю, што ведаю, хто! - і Вітаўт з пагрозай зірнуў на пад'яжджаючага Войта Вялікалукскага.
Як толькі Скабель наблізіўся, Вялікі Князь указаў на ляжачую ўпоперак дарогі бярэзіну, з гневам спытаў:
- Ты?
- Што, Ваша Высокасьць?
- Ці твая гэта работа? - і Вітаўт ізноў указаў на паваленае дрэва.
- Не разумею, Ваша Высокасьць! Як гэта «мая работа?»...
- А так, што нехта намагаўся забіць Ваяводу Грозаўскага! З гэтым намерам і абваліў на яго дрэва. Добра што шляхетны Мак Марцімер выратаваў сітуацыю, ня даўшы заваліць другую бярэзіну. Ваявода застаўся жывы й здаровы, але ягоны конь паранены! Што ты на гэта скажаш? Вось ён, адзін з забойцаў...
- Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў абражаны Скабель. - Калі Вы лічыце мяне здольным на такі ўчынак, то загадайце арыштаваць мяне, забярыце мае шпоры й пас! Але клянуся ўсімі Сьвятымі, і заклікаю Неба ў сьведкі, я тут не вінаваты. Я собскімі рукамі згодны пакараць вінаватага! - з гэтымі словамі ён выхапіў меч, і не пасьпеў ніхто й вокам міргнуць, абрушыў яго са страшнай сілай на галаву палоннага, разьсёкшы яе напалам.
- І так! Сьведкі ня стала, - зь некім дзіўным спакоем прамовіў Вітаўт. - Але я ведаю, што ня гэты няшчасны быў галоўным вінаваўцам. І я дабяруся да карэньняў гэтага злачынства! Няшчасны будзе той, хто пасьмеў!...
- Ваш Высокасьць! - падыйшоў Ваявода Фёдар. - З канём нічога страшнага няма. Некалькі драпінаў на нагах... Пасекла гальлём...
Вітаўт зірнуў на Фёдара й з усьмешкай адвярнуўся. Ён зразумеў, што Фёдар прагне хутчэй разпачаць бой і баіцца, каб раптам і сапраўды Войта Скабеля не арыштавалі. Страшэнная нянавісьць палымнела ў вачах Ваяводы, і прага помсты так зь іх і выпырсквала. Вітаўт прыгадаў сабе, як зусім нядаўна назіраў гэты бляск у вачах Фёдара - пры іх першым спатканьні пасьля Ворсклы, і прамовіў:
- Ваявода, супакойся! Доўгатрывалая злосьць і ненавісьць стамляюць чалавека якраз у той момант, калі яму найболей патрэбная бадзёрасьць. Злавацца й ненавідзець пачынай тады, калі апусьціш забрала!
- Гаспадар! - ускрыкнуў Фёдар. - Уся кроў у маіх жылах кіпіць! Як я магу не злавацца? Дазволь нам рушыць далей?
- Просім, Ваша Высокасьць... - дадаў Скабель.
- Едзем! - пагадзіўся Вітаўт і, даўшы шпорамі каню, вынесься ўперад.
На паляне зь нецярпеньнем ужо чакалі глядачы й жаўнеры, пакінуўшы мейсца для Вялікага Князя й пачоту насупраць сярэдзіны поля.
З усіх бакоў разьнесьліся прывітаньні:
- «Жыве Вялікі Князь Вітаўт!» «Слава Гаспадару Літоўскаму!» «Віват!»...
Зь невялікае групы чужаземцаў прагучэў звонкі малады голас, вылучаючыся з агульнага гулу:
- Віват Чароўная Княгіня Рынгайла! Віват!
Яраслаў Смаленскі крута павярнуўся ў той бок. Правая рука сама ўхапілася за дзяржаньне мяча. Падпарадкуючыся нацягнутым павадам, яго конь узьвіўся на дыбкі й, танцуючы на задніх нагах, таксама павярнуўся на голас.
- Хто пасьмеў? Выхадзі! - зарычэў, як леў, узвар'яваны Яраслаў. Але ніхто яго не пачуў. Пастаяўшы трохі на мейсцы, ён ускач дагнаў сьвіту Вітаўта й, параўняўшыся з Рынгайлай, запытаў:
- Я бачу, Вы задаволены? Вам падабаецца?
- А Вы не задаволены? Вам не падабаецца? - усьміхнулася яна.
- Я найду яго й скручу яму шыю!...
- Тады не пападайцеся мне на вочы! - і Рынгайла выехала ўперад, пакінуўшы няшчаснага Яраслава скрыгатаць зубамі ў бязьсільным шалу.
- Што за жанчына! - прашапацеў ён. - Чарадзейка! Зьмяя! Якая нячыстая мяне сюды прынесла? Сядзець-бы спакойна ў Смаленску.
А бедны малады Бургундзец, Олівер дэ Арно, стоячы побач Графа, згараў ад зайздрасьці, бачачы, як усьміхаецца Каралева ягонага сэрца Спадкаемцу Смаленскаму...
Паступова гул прывітаньняў заціх. Гэрольды абвесьцілі аб пачатку паядынку. На супрацьлежных канцах паляны разгарнуліся харугвы праціўнікаў.
Ваявода Фёдар і Войт Скабель, з паднятымі забраламі, пад'ехалі да Вялікага Князя й, адсалютаваўшы мячамі, застылі нерухома.
Вітаўт падняўся зь мейсца й, перадаўшы чырвоны шаль Вялікаму Гэрольду, загутарыў:
- Хай Усемагутны й Справядлівы Бог будзе між вамі судзьдзёй! Абвінавачаньне цяжкое. Цяжкая й абраза, калі яно не справядлівае. Фёдар, Ваявода Грозаўскі! Табе, як пакрыўджанаму, належыць права выбраць зброю й род паядынку!
- Я жадаю вольнага паядынку, Ваша Высокасьць!
- Войт! - павярнуўся да Скабеля Вітаўт. - Ваявода жадае вольнага паядынку. Ці прымаеш ты?
- Гаспадар Вялікі Князь! Я прыняў выклік Ваяводы! Мушу прыняць і яго выбар! Хай Ваша Высокасьць і ўсе тут прысутныя будуць між намі судзьдзямі! Я абвінавачваю Ваяводу Фёдара Грозаўскага з Княства Слуцкага ў баязьлівасьці й здрадзе!
Рынгайла зь ненавісьцю й пагардай адвярнулася ад Скабеля. Вітаўт мімаволі ўсьміхнуўся. А ў наступіўшай цішыні пачуўся голас Графа дэ ля Шэр:
- Гэты чалавек вынес сам сабе сьмяротны прысуд!
- Як так? - пацікавіўся Олівер дэ Арно.
- На паядынках, Ваявода Грозаўскі яшчэ ніколі не забіваў свайго праціўніка: зваліць з каня й памілуе, - разтлумачыў Граф. - Ён рэдка бывае выкліканы, і яшчэ радзей выклікае сам. Але такую абразу наўрад ці прабачыць, а як ён валодае зброяй, зараз убачыце самі!
Праціўнікі, тым часам, паскакалі да сваіх збраяносцаў. Над палянай запанавала магільная цішыня.
Княгіня Рынгайла, з жалем і непакоем, не адрывала вочы ад аддаляючагася Фёдара.
На ўскраінах паляны збраяносцы падалі байцам вострыя цяжкія дзіды. Клацнулі апускаючыся забралы. Праціўнікі сталі на йзгатоўку. Конь Ваяводы, адчуваючы напружанасьць моманту, зь нецярпеньнем біў капытамі й, прысядаючы на заднія ногі, тузаў павады.
Васіль у апошні раз абмацаў падпругу, шлеі крупэра й нагрудніка[14], ды, застаўшыся задаволеным, толькі цяпер крадком зірнуў туды, дзе сядзеў пан Келябовіч з дачкой Рэгінай...
Гэрольды пратрубілі сыгнал. Вялікі Гэрольд паволі ўзьняў шаль угару, і рыўком апусьціў яго...
У той-жа міг, Ваявода Фёдар, падняўшы каня на дыбкі, зь мейсца пусьціўся ўскач. Войт Скабель, з апушчанай дзідай і прыкрыўшыся шчытом, як вецер паляцеў насустрач.
Глядачы, затаіўшы подых, з жахам назіралі за зьбліжаючыміся коньнікамі.
Ваявода Фёдар трымае дзіду пры назе, пільна прыглядаючыся да Войта. Вецер сьвішча ў кратах забрала, плашч чорнай хмарай трапечыцца з тылу... Адлегласьць робіцца карацейшая й карацейшая... Ваявода ўжо ясна бачыць адтуліну паміж шчытом і высокай, акутай стальлю, лукой сядла - вось сюды й ударыць дзідай. Не спускае ён вока й з вострага наканечніка Войтавай дзіды.
Васіль, назіраючы за Ваяводай, з хваляваньнем пракусіў сабе губу. Кроў тонкім струменчыкам сьцякала яму на бараду, а адтуль на панцыр.
Кірым, ніколі ня бачыўшы падобных забаў, аж прысеў ад захапленьня.
Кандрат Тур з выгляду спакойны, але падрыгваньне вусоў выдае яго хваляваньне.
Мак Марцімер са шчырым захапленьнем прыглядаецца да сваёй улюбёнай забавы. Хто выйдзе пераможцам, яму амаль усёроўна.
Княжна Рынгайла закрывае вочы рукамі й хавае твар у складках плашча, на плячы Яраслава, чаго той не заўважае...
Коньнікі ўжо зусім блізка... Ваявода рыўком апускае дзіду,... і з трэскам разьлятаюцца абедзьве дубовыя дзіды, спатыкнуўшыся на каваных шчытах. Абодва байцы застаюцца ў сёдлах. І, разьмінуўшыся на хуткім скаку, робяць невялікае паўкола. Выхапіўшы мячы, зь лютасьцю кідаюцца адзін на другога.
- Надзвычайна! Цудоўна! - гудзіць Мак Марцімер.
- Так, нядрэнна, - пагаджаецца Граф.
Коні з храпам узьнімаюцца на дыбкі. Два цяжкіх мяча са звонам сустракаюцца ў паветры. Удар за ўдарам гудзіць над палянай. Коні то прысядаюць, то ўзьнімаюцца на дыбкі, то, адступаючы ў тыл, зрываюць сьнежны наст.
Нарэшце Ваявода, выбраўшы зручны момант, сячэ зь левага пляча. Войт, не пасьпеўшы адвесьці ўдар, прыкрываецца шчытом. Але ўдар настолькі моцны, што меч урэзваецца ў шчыт і перабівае пасак левага наплечніка. Звонка стукнуўшыся аб крупэр, наплечнік падае на сьнег. Ірвануўшы да сябе моцна засеўшы меч, Ваявода мала ня выкінуў Войта зь сядла. Але меч засеў моцна, не вылазіць. Пусьціўшы яго з рук, Ваявода выхапіў сякеру, і ў той-жа час прыкрыўся сваім шчытом - ад граду пасыпаўшыхся ўдараў. Размахнуўшыся сякерай, Ваявода ўсадзіў яе Скабелю ў бядро. Скабель захістаўся ў сядле, але, сабраўшы рэшту сіл, сякануў наводмаш мячом... і разьсёк галаву Фёдараву каню. З грукатам заваліўся конь, прыціснуўшы ногу сядуну...
- Ганьба! - зароў на ўвесь пляц Мак Марцімер.
- Ганьба! Ганьба! - паўскаквалі глядачы. - Каня забіў! Мясьнік! Канавал!
Кірым, ірвануўшы з похвы кінжал, кінуўся на падмогу Фёдару.
- Стой! Нячыстая сіла... Куды? - злавіў яго за полы Васіль.
- Ваявода... конь... нага... - стагнаў, вырываючыся, Кірым.
Войт, між тым, нічога ня чуючы, хістаўся ў сядле. Удар сякеры быў страшэнны, і, каб Скабель ня быў такі моцны, паядынак быў-бы скончаны.
Нарэшце Ваявода вызваліў нагу. Хутка падняўшыся, ён кінуўся на Войта. Той-жа, да гэтага часу апрытомнеўшы, узьняў каня на дыбкі і, накіраваўшы на Ваяводу, пусьціў павады. Ваявода адскочыў убок, але пасьлізнуўся й паваліўся. Скабель другі раз падняў каня на дыбкі й грымнуў на Ваяводу. Але й тут Фёдару ўдалося скокнуць убок з-пад цяжкіх капытоў. Затое конь, трапіўшы нагой на валяўшыся наплечнік і сьлізгануўшы па ім, упаў на калені. Войт стрымгалоў выляцеў зь сядла.
Праціўнікі паволі падняліся. Войт, сьцякаючы крывёю, ледзь стаяў на нагах. Ваявода, падняўшы сякеру, падыйшоў да яго й загадаў:
- Кідай меч і станавіся на калені! Ты пераможаны!
Скабель не варухнуўся.
- Дык здохні як сабака!
Але ў гэты момант Скабель узмахнуў мячом. Ваявода прысеў і са страшнай сілай секануў сякерай. Скабель захістаўся, і з-пад шолама пацякла кроў. Ад другога ўдару, раскалоўшага шолам, ён як сноп паваліўся на сьпіну.
Ваявода каленам стаў яму на грудзі й падняў забрала. Войт ня дыхаў. Зрэзаўшы пласт сьнегу, Фёдар паклаў яго на твар Скабелю й, адклаўшы ўбок сякеру, выцягнуў мізэрыкордыю...
Ад сьнегу Скабель адплюшчыў вочы й, убачыўшы занесеную мізэрыкордыю над сваім горлам, прашапацеў:
- Не губі, Ваявода... Прабач... Каюся...
Фёдар нахіліўся над ім і нешта зашаптаў на вуха.
- Згодзен... - адказаў ледзь чутна Скабель. - Прысягаю! На сьвятога Юр'я.
Ваявода падняўся й, махнуўшы збраяносцам Войта, падыйшоў да Вітаўта.
- Суд Божы адбыўся! - абвесьціў Вялікі Князь. - З ласкі Ўсемагутнага, Фёдар Ваявода Грозаўскі давёў сваю правату й пакараў вінаватага! Слава пераможцу!
- Слава-а-а! - загуло на паляне.
- І йзноў ён ня здрадзіў свайму звычаю! - зьдзівіўся Граф. - Ізноў не забіў! Дзіўны чалавек! Нават лупу ня ўзяў...[15]
- Цікава мне ведаць, аб чым ён пытаўся Скабеля? - прамармытаў Кройцэнбэрг, улазячы ў сядло. - Але за Паўля, Войт малайчына! Не разгубіўся, хаця нічога й ня ведаў...
Прыціснуўшыся ў лясной глушы над берагам прыгожай і вясёлай Улы, захутаны сьнегам, дрэмле хутар Маркулічы. Калісь багаты й поўны дастатку, ён славіўся сваім духмяным мёдам, добраякаснымі скурамі, і адважнымі воямі. Уласьнікі пільна дбалі аб дабрабыце й разбудавалі ў Маркулічах моцныя гумны, сьвірны, хлявы. Пасярод усіх гэтых будоў разьмясьцілася прасторная хата. З заходняга боку да хаты прыбудаваная бярвенчатая вежа. І, нарэшце, увесь хутар абнесены частаколам з завостраных і абапаленых бярвеньняў, моцна ўкапаных у зямлю.
Зараз хутар апусьцеў. Пасьля налёту Крыжакоў у Маркулічах не засталося ні душы. Хата напалову згарэла, вежа абвалілася, стрэхі на будынках абдзерліся. Частакол часткова згарэў, часткова вывернуты, але мейсцамі яшчэ творыць даволі моцную сьцяну.
Нядаўна хутар аджыў. Будынкі напоўніліся людзьмі, у стайнях зьявіліся коні. Па навакольных вёсках паплылі чуткі: «У Маркулічах спыніўся атаман Сыч з бандаю!»
У Матылях, Коневе, Радуні, казалі, што Сыч мае сотню апрышак. У Забалаці і Сабакенцах - тры сотні, а ў Васілішках і Лідзе - полк.
Сыч толькі пасьмяхаўся:
- Чуткамі сьвет поўніцца. І чым болей нагавораць, тым меней палякаў тут застанецца!
У гэты дзень, Сыч даў сваім хлопцам адпачынак. Сам-жа, прысеўшы на ганку, бруском адвострываў цяжкую сякеру, напяваючы нешта напаўголасу. Сонца пачынала ўжо прыпякаць, і Сыч з радасьцю чакаў вясны, з надыходам якой думаў падацца пад Беласток, бліжэй да мяжы.
Раптам зь лесу пачуліся гучныя галасы, і на сьцежцы зьяівіліся тры чалавекі. Адзін, незнаёмы, вельмі сьпяшаўся, двое другіх, з рогатам, прымушалі яго йсьці памалу, пагражаючы ў выпадку непаслушэнства прапароць яго віламі. Нарэшце падарожнікі спыніліся каля ганку.
- Ты хто такі? - не адрываючыся ад сякеры, спытаў Сыч.
- Гайдук, Ваша Ласка... Пана Несьцяровіча, гайдук.
- Дык якім ліхам ты сюды трапіў?
Гайдук бухнуўся на калені й заенчыў:
- Бацька ты наш... Заступнік... Пашкадуй, абарані...
- Ты, што гэта? Што здарылася? - разгубіўся атаман ад такой неспадзеўкі.
- Вой, пашкадуй! Ня выдай нас! Кабеты й дзеткі там... - выў гайдук намагаючыся выціснуць зь сябе хоць адну сьлязіну, што ніяк яму не ўдавалася.
- Я пытаюся, што здарылася? - спыніў яго раззлаваўшыся Сыч.
- Ляхі! Ляхі, кармілец ты наш! Апанавалі маёнтак пана Несьцяровіча... Рабуюць, паляць, забіваюць!...
- Ага! Свой свая не пазнаша? Так ці што?
- Так, так!... Ой не! Што я, дурны баран, пляту! Ня вер ім... Ня вер ім, пане дабрадзею! Ня вер...
- А я й ня веру, - заспакоіў яго Сыч, яшчэ добра не разумеючы, у чым рэч.
- Ня вер, ня вер!... Усе яны брэшуць! Пан Несьцяровіч з прадвеку быў Літоўцам... зь дзядоў і прадзедаў. Зь Люціцаў родам ён. Ня вер! Яны самі Палякі...
- Хто Палякі?
- А паны Самойчык і Белагрудзкі... Ня вер ім...
- Я ім і ня веру, а заадно й табе! - адказаў Сыч, нарэшце зразумеўшы, што ад яго хоча гайдук.
Сабраная навокал іх вольніца выбухнула рогатам. Гайдук разгублена азірнуўся й, не сустрэўшы нідзе спагадлівага пагляду, падпоўз да атамана й стаў цалаваць яму боты:
- Пане дабрадзею, сонейка яснае, сокал хуткакрылы, ратуй... Рэжуць! Жыўцом рэжуць!
- Знацца, зарабілі! - прамовіў нехта з апрышак.
- Ай не! Мы ніколі нікому нічога, а калі бывае, каму што якое, дык што-ж там такое?
- Што такое, кажаш? А мы вось зараз пабачым! - атаман адклаў набок сякеру й устаў. Акінуўшы вокам падворак, ён гукнуў:
- Гэй, Францішак! Хадзі сюды!
- Як гара ня йдзе да Магамэта, то Магамэт ідзе да гары! - з гэтымі словамі наперад выступіў плячысты дзяцюк зь вясёлымі прамяністымі вачамі. Гайдук са страхам глядзеў на гэтага дзяцюка.
- Ты, магамэт! Ты хіба ня з Конева? - спытаў Сыч.
- Здаецца!
- Пана Несьцяровіча ведаеш?
- Як ня ведаць? Сем дзён і начэй быў у яго ў гасьцях, як па пісанаму, а на восьмы...
- Пачакай! А вось яго ведаеш? - Сыч паказаў на дрыжучага гайдука.
- Пэўна, што ведаю! Сябруем! Як адгасьціў я ў Несьцяровіча сем дзён, то на восьмы дзень ён мяне ў дарогу выпраўляў. Шчыра й сумленна! Такую мне біблію на сьпіне расьпісаў, што люба-дорага паглядзець. Ды ты не саромся! - зьвярнуўся Францішак да гайдука. - Пакінь сарамлівасьць дзяўчатам. А я тваёй ласкі век не забуду. Дык каб і хацеў забыць, дык летапіс на сьпіне ня дасьць!
- Пачакай! - перабіў Сыч. - Значыць, катуюць яны людзей? Ці не?
Францішак моўчкі скінуў кажух, задраў на сьпіне кашулю й прамовіў:
- Прачытай сам. Чаго мяне пытаеш?
Сьпіна Францішка сапраўды выглядала жудасна. Яшчэ не зусім загаіўшыяся рубцы перасякалі яе ўздоўж і ўпоперак. З-пад закарэлае крыві там і сям сьвяцілася дранае мяса.
- Так, так... Прачытаў я ў цябе на сьпіне, што пан Несьцяровіч паляк, - прамовіў Сыч.
- Ну, то значыць, кепска чытаць умееш! - запярэчыў Францішак. - Ён не паляк, а пад-паляк! Так там і напісана. Ці ня праўда? - зьвярнуўся ён да гайдука.
- Як гэта, падпаляк? - зьдзівіўся Сыч. - Нешта я не разумею.
- А што-ж тут разумець? Ёсьць паляк, а ёсьць падпаляк, ёсьць пан, а ёсьць падпанак. А людзі так кажуць: «Ня страшны пан, але страшныя падпанкі». Зразумеў?
- Зразумеў! - пагадзіўся Сыч. - Раскажы-ка ты нам, за якую правіну пан падпаляк цябе так адхаладзіў?
- Віна вялікая была: не захацеў яму ў гайдуках служыць, падпанкам быць.
- Але-ж ты з панцырных баяраў?[16] - недаверліва ўскрыкнуў Сыч. - Ты толькі Вялікаму Князю павінен службай!
- А што яму баяры ці Князі, калі ён ад Бога адрокся? Папе Рымскай моліцца.
- Чаму-ж ты Ваяводзе не паскардзіўся ці Князю?
- Рука руку мые, а пан пана крые. Усе яны адным лыкам шытыя, пачынаючы ад вялікага Князя й канча...
- Пра Гаспадара ня сьмей так казаць! Ён ад Бога над намі пастаўлены! - нахмурыўся Сыч.
- А я й ня сьмею. Толькі мне здаецца, што ён добра ведае, што тут робіцца. Унь Несьцяровіч, колькі душ бязьвінных на той сьвет адправіў. То за Карону Польскую, то за Папу Рымскую, а то й так, дзеля пацехі...
- Гэй, Сыч! - раптам праціснуўся да атамана вартавы, стаяўшы на ўскраіне лесу. - Паны на Конева рушылі!
- Як, на Конева?
- Конева паляць! Дзядзькі бароняцца, але пугай абуха не пераб'еш, паддаюцца!
- А як зь Несьцяровічам? Спалілі?
- Дзе там! Замоцны выявіўся для іх, дык на Коневе злосьць спаганяюць. Прыслухайся-ка!
З боку Конева даносіўся трывожны гук Царкоўнага набату.
- Набат! - ускочыў Сыч. - Хлопцы, да зброі! А ты, - крыкнуў ён гайдуку, - бяжы да свайго пана й скажы яму, што сёньня Сыч з сычанятамі загляне да яго ў госьці! - і кінуўся ка стайням. Гайдук пабег са двара.
- Гэй, пачакай! - спыніў яго Францішак. - Як там Даша? Даўно я яе ўжо ня бачыў...
- Прыйдзі й пабачыш.
Зь дзікім гікам і сьвістам, ударыў Сыч на разгубіўшыхся гайдукоў Самойчыка й Белагрудзкага. Падбадзёраныя конеўскія сяляне, лавінай наваліліся на ўцякоўцаў.
Дзьве крайнія хаты - ярка гарэлі. Зь іх разносіўся жудасны дзіцячы плач і жаночыя крыкі.
Першым-жа наскокам, зьмяўшы гайдукоў Самойчыка, Сыч ахапіў паўколам гайдукоў Белагрудзкага, зьбіўшыхся наўкола сваго пана.
З маёнтку Несьцяровіча, раськінуўшагася на ўзгорку недалёка ад Конева, даносіліся крыкі й сьвіст. Ці то падбадзёрвалі Сыча, ці то насьмяхаліся над няўдачнікамі... Адтуль бачылі, як узьляцеў на вяроўцы Самойчык, як падагнулася над ім галіна маладой таполі...
Белагрудзкі, бачачы, як хутка разправіліся зь ягоным сябрам, рашыў жыўцом не здавацца. Зацята адбіваючыся ад Сычанятаў, ён пачаў адыходзіць да маёнтку Несьцяровіча. Але Сыч разгадаў ягоны намер. Замкнуў кола й, пасьля кароткае бойкі, зьмяў гайдукоў. Параненаму Белагрудзкаму накінулі на шыю пятлю й пацягнулі да Самойчыкавай таполі...
- Як пасьцелеш, гэтак і высьпісься! - прамармытаў, перахрысьціўшыся, адзін зь сялян, назіраючы за канцом Белагрудзкага.
Убачыўшы раптам Францішка, ён злавіў яго за крысо кажуха й прамовіў:
- Дык і ты, сынку, тут?
- Тут, дзедусь, тут. Дзе-ж мне болей быць?
- А як-жаж вы, дзеткі, даведаліся аб нашай бядзе? Ці мо хто падказаў?
- Мы, дзедусь, усё ведаем! - горда адказаў Францішак. - І як дзе крыўдзяць нашага брата - люд паспаліты, дык і мы тут як тут.
- Так, так... Дай вам Бог здароўечка! А ад нас вялікае дзякуй!
- Няма за што, дзед! - прамовіў, падыходзячы, Сыч. - Мы самі такія, як вы, і самі бяды ды крыўды нацярпеліся. За тое й у лес падаліся... Вось прабачце нам за тое, што крыху спазьніліся, - указаў на дагараючыя хаты.
- Нічога, нічога, сынку. Абы болей бяды не было, а з гэтай мы як небудзь талакой[17] парадзім. Вось каб вы, сынкі, не падасьпелі, то й кабеты зь дзецьмі пагарэлі-б, то горш. А хата - рэч нажыўная... Унь глянь, як на сяле заварушыліся. Цягнуць пагарэльцам, хто што можа, а з грамады па нітцы - голаму кашуля.
- І мы ад сябе дадамо. Ад паноў здабыча багатая засталася! - прамовіў Сыч, адыходзячы. - Ты, Францішак, каб не забыўся прыпамянуць пра гэта Цімоху!
- Што то за ён? - пацікавіўся дзед.
- Гэта наш Ваявода, Яснавяльможны пан Сыч! - пажартаваў Францішак.
- Ах ты Божа-ж мой! - замітусіўся дзед. - А я нават і не пакланіўся яму, Яснавельможнаму... - і стары, пакінуўшы свайго суразмоўцу, кінуўся даганяць Сыча.
Але яму не ўдалося пакланіцца атаману. Сыч, ускочыўшы на каня, галёпам панёсься ў Маркулічы, а за ім некалькі ягоных хлопцаў. Сьледам кінуўся й Францішак.
Дзед скінуў шапку й перахрысьціў аддаляючыхся коньнікаў:
- Хай Бог беражэ вас, дзеткі мае, і пасылае вам ласкі й шчадроты свае!
Па дарозе зь Ліды, рысьсю пасоўваўся невялікі аддзел коньнікаў у белых плашчах ды ўзброеных цяжкімі дзідамі й галябардамі[18]. Уперадзе, на буланым каню, скача чалавек у Рыцарскім панцыры. Белы плашч на лісей падбіўцы, трапечацца з тылу, адкрываючы бліскучыя дасьпехі Міланскай работы. На шоламе Рыцара кутая галава зубра. Дзяржальна мяча зіхаціць дарагімі каменьнямі. На правай руцэ, вышэй локця, абвязаны жоўты едвабны шаль.
Кароткі зімовы дзень ужо падыходзіў да канцу, калі коньнікі, выехаўшы зь лесу, убачылі ўмацаваны маёнтак Несьцяровіча.
- Тут і заначуем! - указаў Рыцар на маёнтак і, прышпорыўшы каня, паскакаў па дарозе к браме. Сустрэчныя з жахам кідаліся ўбок з дарогі, яшчэ здалёк убачыўшы зьнявідныя белыя плашчы.
Несьцяровіч сам выйшаў насустрач нечаканым гасьцям, але браму не адчыніў. Прыглядаючыся праз бойніцу, запытаў:
- Каго маю гонар вітаць?
- Кжыжаноўскі! Ваявода! - пачулася ў адказ. - Еду зь Ліды. Хачу ў пана пераначаваць.
Несьцяровіч яшчэ раз акінуў вокам Рыцара й ягоны пачот. У галаву прыйшла думка: «Сыч абяцаў сёньня завітаць у госьці, дык лішніх два дзясяткі вояў, на чале з дасьвечаным Рыцарам, напэўна прыдадуцца». І ён гукнуў:
- Адчыняй браму! Хутка! - а зварочваючыся да госьця, прамовіў. - Прабачце, Яснавяльможны Пане, што так доўга не ўпускаў, але тут па суседзтву стаяць апрышкі, дык трэба быць асьцярожным.
- Няўжо пан іх баіцца? - прамовіў з пагардай у голасе Ваявода, уяжджаючы ўва ўмацаваны падворак.
Праз кароткі час гаспадар, госьць і некалькі ягоных спадарожнікаў-шляхціцаў, разьмясьціліся за сталом, устаўленым ежай і выпіўкай.
Рэшта Ваяводавага пачоту, зьмяшаўшыся з гайдукамі, прыглядаліся да ўмацаваньняў і знаёміліся з абаронцамі. Прыехаўшыя зь вялікім задавальненьнем падкрэсьлівалі перавышаючую якасьць свайго ўзбраеньня. Гайдукі-ж, са свайго боку, з зайздрасьцю прыглядаліся да панцыраў, тонкіх, але моцных кальчугаў, доўгіх і цяжкіх двуручных мячоў, дзідаў, адпаліраваных да бляску, галябардаў, лукаў і наагул усяго рыштунку й польскіх вояў, каторыя, ня ў крыўду ім будзе сказана, размаўлялі чысьцейшай Літоўскай мовай. Такою мовай, якою размаўляюць у Полацку, Слуцку, Вільні, Смаленску, Тураве. Карацей сказаўшы, так, як яны гутараць у Вялікім Княстве Літоўскім ад Прыпяці да Пскова, і ад Белавежы да Вязьмы. Але гэта нікога не бянтэжыла, бо нават у самім Кракаве лічылася за добры тон гутарыць па Літоўску. І сам Ваявода Кжыжаноўскі - толькі час ад часу ўжываў польскія словы й звароты. Пагэтаму ён, адказваючы на тост, запрапанаваны Несьцяровічам, прамовіў:
- Так! Вып'ем за Караля! І я магу з пэўнасьцю сказаць, што хутка дачакаесься свайго, пане Несьцяровіч! Запэўняю ў гэтым!
- О! Пане Ваявода! Слухаць пана - проста мёд піць! Хутчэй-бы той час ужо, і Ясьнейшы Кароль запанаваў у нас...
- Дык вып'ем, пане Несьцяровіч! Каб хутчэй пан дачакаўся свайго! - Кжыжаноўскі падняў свой кубак і ў два заходы асушыў яго.
Несьцяровіч не адставаў ад госьця й яго спадарожнікаў, але зь людзьмі вайсковымі супернічаць было цяжка, і ён хутка п'янеў.
- Бачыш, пане Ваявода, цяжка стала жыць сумленным людзям, - мармытаў Несьцяровіч. - Свае цурацца пачалі, стараною аб'яжджаюць, а з Польшчы гасьцей мала ў нашых краях... Глуш... А тут хамы й панцырныя баяры з апрышкамі братаюцца... воўкам паглядаюць... Сёньня завітаць абяцалі, але недачаканьне іхнае!... Гайдукоў маю хвацкіх... Тыдзень, другі вытрымаю, а там...
- А што там?... - хутка зацікавіўся госьць.
- Выпі, Яснавяльможны Ваявода! Выпі!... - ледзь варочаў языком Несьцяровіч. - Першы раз за за ўсю зіму дазваляю сабе так павесяліцца... Такога госьця Бог паслаў... Выпі!...
- Ну, а што па двух тыднях будзе? - напалягаў рашуча госьць, падліваючы ў кубкі віна.
Несьцяровіч зрабіў урачыстую міну на сваім п'яным твары й, грукнуўшы кулаком па столу, абвесьціў:
- Праз два тыдні, а мо й хутчэй, і разпраўлюся з Конеўскімі валацугамі!... Закатую ўсіх... Да адзінага...
- А чаму ты, пане, такі пэўны гэтага?
- Бо прыйдзе Ваявода Капыльскі... З войскам!... Во!... Сам Князь Вітаўт яму грамату даў, каб усіх апрышак вешаць ці мілаваць ад яго ймя... Як сам захоча...
- А ці вялікае войска таго Ваяводы? - пацікавіўся адзін з гасьцей, твар якога зарос сівай барадой, але вочы іскрыліся кіпучай маладосьцю.
- О!... Войска вялікае! Цэлы полк з Княства Слуцкага!... Тады Сычу канец прыйдзе... І Конеўцам разам...
- А як-жа ён знойдзе гэтага Сыча?
- Аб гэтым я паклапаціўся!... - пахваліўся Несьцяровіч. - Зараз забачыце... - і, сабраўшыся зь сіламі, ён гукнуў: - Гэй! Хто там! Зараз-жа цягні Дароту сюды!...
За дзьвярыма цэлы час сядзеў гайдук, чакаючы ад свайго пана загадаў. Пагэтаму там адразу-ж пачуліся крокі й бухнулі выхадныя дзьверы.
Госьці й гаспадар пасьпелі выпіць толькі па адным кубку віна, калі ў суседнім пакоі пачулася валтузьня, дзьверы адчыніліся, і два гайдукі з праклёнамі ўцягнулі ў пакой босую дзяўчыну, гадоў васямнаццаці. Яе ногі, сінява-чырвоныя й мокрыя, паказвалі, што яе вялі ці цягнулі па сьнягу. Поўныя нямога жаху вочы - затуманеныя сьлязьмі. На палатнянай бруднай кашулі, накінутай на худыя плечы, сьляды засохлай крыві. Дзяўчына, дрыжучы ад страху й холаду, упала на калені й, абвёўшы паглядам гасьцей, апусьціла галаву.
Барадаты госьць рыўком ускочыў з лаўкі.
- Сядзь! - спакойна загадаў Ваявода.
Барадач нехаця падпарадкаваўся й, не спускаючы вачэй з Дашы, выпіў поўны кубак віна.
Несьцяровіч, чапляючыся за лаўкі й гасьцей, вылез з-за стала й, хістаючыся, падыйшоў да дзяўчыны. Яна з маленьнем падняла на яго вочы.
- Кажы, сука!... Дзе твой Францішак?
- Я ня ведаю... - ледзь чутна прагучаў адказ.
- Ты ня ведаеш?... Ты ня ведаеш?... Дык на!... - і Несьцяровіч з размаху ўдарыў нагой. Даша ад болю застагнала, а Несьцяровіч, згубіўшы раўнавагу, бухнуўся на падлогу. Гайдукі кінуліся яго падымаць.
Барадач з глухім рыкам ускочыў ізноў.
- Пачакай! - прыкрыкнуў на яго Ваявода. - Прыйдзе яшчэ й твой час...
- А што? Што ён хоча?... - запытаў Несьцяровіч, сілячыся падняцца, але ногі яго болей ня слухаліся, і ён з п'яным рогатам паваліўся йзноў. Валячыся, схапіўся за Дашына плячо, і кашуля яе з трэскам разадралася. Але дзяўчына была гэтулькі перастрашаная, што нават не адважылася падняць рукі, каб прыкрыць сваю галізну.
- Ён хоча пану дапамагчы... - адказаў Ваявода.
- Памагчы?... дапаможа... Бо й напраўду я сам ужо не магу.
- Ідзі! І рабі сваю справу! - загадаў Ваявода барадачу. - Але толькі ня тут! Забяры яе куды-небудзь...
Барадач адразу-ж падыйшоў да Дашы. Яна зразумела, што гэта азначае, і зь нямым маленьнем працягнула рукі да Ваяводы, буйныя сьлёзы каціліся па яе шчаках. Але Ваявода, грозна на яе зірнуўшы, адвярнуўся да Несьцяровіча, і загадным тонам прамовіў:
- Пане Несьцяровіч, хадзі-ка за стол, і вып'ем яшчэ!
- Ой не магу... Забі мяне Пярун, не магу болей...
- Выпі! І йдзі спаць! За вартай я дагляджу...
- Ну... добра... вып'ю, толькі ня... злуйся, пане... Ваявода...
Барадач, між тым, падняў Дашу на рукі й выйшаў з пакою, пры гэтым так зірнуўшы на паспрабаваўшых было йсьці сьледам гайдукоў, што тыя рашылі за лепшае застацца на мейсцы. Але адзін зь іх прыкметна хваляваўся (гэта быў той, што прыбягаў у Маркулічы), і, падыйшоўшы да торкаўшага носам Несьцяровіча, прамовіў:
- Няхай пан загадае й мне быць пры допыце... Пан-жа абяцаў, што аддасьць яе мне, а між тым...
Несьцяровіч нічога не адказаў - пераможаны віном, ён ужо спаў. Але затое, Ваявода Кжыжаноўскі ўстаў з-за стала ды, мігнуўшы сваім субяседнікам, падыйшоў да гайдука й прамовіў:
- А ну, паглядзі на мяне, ці пазнаеш? Бо я цябе ведаю...
Гайдук толькі цяпер разгледзеў твар Ваяводы. І па меры таго, як ён углядаўся, вочы яго расшыраліся ад жаху. Першым яго рухам было кінуцца ў дзьверы, але там, як-бы прыпадкам, ужо апынуўся адзін з гасьцей. З вокнамі было тое самае. Гайдук упаў на калені, ня ў сілах нічога прамовіць. Другі гайдук са зьдзіўленьнем назіраў гэтую сцэну.
- Я бачу, ты мяне пазнаў, - усьміхнуўся Ваявода. - Як, ці стрымаў я сваё слова?...
- Так!... Так, бацюхна Сыч... - прашапацеў бядак.
- Сыч! - ускрыкнуў яго прыяцель і ўхапіўся за меч, але выцягнуць яго ўжо не пасьпеў...
- Цімох, ідзі да Францішка! І цягні іх сюды! Досыць ім там ужо, потым нацешацца! Гайдука зьвязаць! Перад Капой[19] стане! Гаўрыла й Даша яго дапільнуюць, рэшта пойдзе са мною правяраць варту...
Цімох застаў Дашу й Францішка ў пакоі, прызначаным для «Ваяводы». Даша ад радасьці й неспадзяванага шчасьця плакала, схаваўшы твар на грудзях свайго каханага. Па шчаках Францішка таксама каціліся буйныя сьлёзы, ён пяшчотна гладзіў Дашу па галаве ў нямой бязьмежнай радасьці. Цімох нерашуча кашлянуў, стараючыся зьвярнуць на сябе іх увагу.
- Што?... - здрыгануўся Францішак.
- Сыч кліча. Час ужо скончыць зь Несьцяровічам і ягоным кублом...
Францішак нехаця ўстаў, прымацаваў ізноў бараду й, узяўшы Дашу за руку, пайшоў за Цімохам.
- Ну, галубкі, нацешыліся? - сустрэў іх Сыч. - Калі не зусім, то пасьпееце яшчэ. Часу досыць... А бараду скінь, не патрэбна яна болей.
- Пане Ваявода, хоць і нягодна я вашае ласкі, але дазвольце мне хаця руку вашу пацалаваць? - і пакуль Сыч зразумеў, каго гэта датычыцца, Даша ўхапіла яго за руку й, заліваючыся слязьмі, пацалавала.
- Гэй! Гэй! Гэта я «пане Ваявода»? - зьбянтэжыўся Сыч і, ласкава адабраўшы руку, загадаў:
- Гаўрыла й Даша застануцца тут пільнаваць Несьцяровіча й гайдука! Францішак пойдзе з намі, паказваць дарогу! Хадзем!
На небе яскрава зіхацелі зоркі, як раскіданыя па чорным аксаміце самацьветы. Тонкі серп месяца ледзь асьвятляў прыціхлае гняздо Несьцяровіча. Зь лесу даносілася нуднае й працяглае выцьцё - адбіўшагася ад стаі й трапіўшага ў пастку воўка.
- З намі Крыж Сьвяты й Угоднік Андрэй... - шапоча вартавы гайдук, выглядаючы праз фортку ў браме. Ён доўга ўглядаецца ў ноч, стараючыся пры слабым сьвятле месяца зазірнуць у хаты Конева, дзе начуюць Сычаняты.
З тылу чуецца скрып сьнегу пад нагамі некалькіх чалавекаў. Вартавы пазнае «Ваяводу» й адсоўваецца ад форткі, каб госьць мог празь яе паглядзець. Сыч доўга й уважна прыглядаўся й прыслухоўваўся засьнежаным абшарам, разьлёгшымся між Коневым, лесам і маёнткам.
- Як, нічога не чуваць? - зьвярнуўся ён раптам да вартаўніка.
- Не, Яснавяльможны Пане, нічога. Усё сьпіць наўкола.
- Добра! І апрышак не чуваць?
- Не, Яснавяльможны Пане, не чуваць. Напэўна, таксама сьпяць. Сама ўдарыць-бы па іх...
- Ударыць, кажаш? - неяк дзіўна ўсьміхнуўся Сыч. - І я так думаю, што трэба ўдарыць. Толькі мне здаецца, што грэшна біць сонных, га?
- Які-ж тут грэх, Пане Ваявода? Як не перб'ем іх сонных, дык інакш ніколі рады не дамо!
- Ну добра! Хай будзе па-твойму! - глуха прашапацеў Сыч. - Але біць будзем Несьцяровіча...
Халодная сталь нажа, злавесна бліснуўшы перад вачамі гайдука, прагавіта ўпілася яму ў горла. З булькатам лінула кроў. Захрапцеўшы, гайдук паваліўся на сьнег, забіўшыся ў перадсьмяротных сутаргах.
- Здох, як кручаны сабака, - прамовіў Францішак, выцягваючы завалу з брамы. - Нагубіў ён людзей на сваім вяку, жываглот!
Праз прыадчыненую браму на падворак, адзін за другім, няслышныя як цені, пачалі ўваходзіць Сычаняты.
Сам Сыч, са сваім пачотам, працягваў абход маёнтку, пакідаючы за сабою нерухомых і карчанеючых сьведкаў сваёй ненавісьці й помсты.
Раніцай, пасьля кароткага але моцнага сну, Сыч загадаў прывесьці да сябе прабудзіўшагася Несьцяровіча, у каторага трашчала галава ад учарашняй папойкі.
Няроўнай хадой падыйшоў Несьцяровіч да стала, за якім разьмясьціліся Сычаняты, і наліў сабе кубак віна.
- Пахмелка, гэта дар Божы! - прамовіў ён, перакідаючы кубак у рот. - Я бачу, нашага палку прыбыло? - дадаў ён, акінуўшы вокам стол.
- Каму прыбыло, а каму й убыло! - ня вытрымаў Францішак. - Ксяндза трэба паклікаць для падліку...
Несьцяровіч, які не зусім яшчэ прачухаўся й ня ведаў аб тым, што здарылася ўночы, не зьвярнуў увагі на гэтую заўвагу й, працягваючы руку да баклагі, запрапанаваў:
- Вып'ем, панове, за добра прайшоўшую ноч!
- Хто вып'е, а хто й паскача! - адказаў ізноў Францішак, і, пад агульны рогат, выхапіў у яго баклагу з рук.
- Ня будзь, пане, такі рэзвы! - ускочыў Несьцяровіч. - Тут я пан! І не дазволю нікому зь сябе насьмяхацца, будзь то хоць сам Ваявода ці Князь!
- І добра зробіш, пане! Але мяне гэта не датычыцца, бо я не Ваявода, і ня Князь, а звычайны Францішак Сычонак! - і Францішак адчапіў бараду.
Увесь хмель мігам зьляцеў зь Несьцяровіча і ён, яшчэ ня верачы сваім вушам, упіўся вачамі, поўнымі жаху, у круглы ўсьмехнены твар Францішка. Усё гэта было так неспадзявана й непраўдападобна, што небарака Несьцяровіч рашыў, што ўсё гэта яму сьніцца ці бярэдзіцца. Ён заплюшчыў вочы й, пад аглушальны рогат Сычанят, моцна ўшчыпнуўшы сябе за лытку, адплюшчыў ізноў. Усё тое самае, толькі цяпер сусед Францішка, перад гэтым таксама барадаты, стаў да немагчымасьці падобны да Дашы.
- Не!... Не!... Гэта ня можа быць!... Гэта сон!...
- Не, Несьцяровіч, ня сон! Гэта сапраўднасьць! А пагэтаму, памаліся Богу, бо песенька твая сьпета! - прамовіў маўчаўшы дагэтуль Сыч. - Ды пасьпяшайся!
- Збан да пары ваду носіць, дзяржак адырвецца - і збан паб'ецца! - дадаў Францішак.
Да абеду гняздо Несьцяровіча апусьцела. Ляскалі па ветру паадчыненыя дзьверы. Сіратліва глядзелі павыбіваныя вокны...
На перакладзіне брамы вецер разгойдваў трупы Несьцяровіча й некалькіх гайдукоў, ацалелых ад начнога абходу Сыча...
Па прыезьдзе ў Кракаў, Ваявода Фёдар спыніўся ў доме капітана Літоўскіх Лучнікаў Ваяводы Пашкевіча. Гаспадар прыняў госьця з усімі адзнакамі чэсьці й павагі, на якія заслугоўвае Літоўскі Ваявода, ды яшчэ Пасланьнік самаго Гаспадара Вялікага Князя.
Празь некалькі дзён, Пашкевіч з затоенай пяшчотай і зайздрасьцю пазіраў на дарагі й радзімы Ярылаў Крыж, гафаваны золатам на плашчы Фёдара. Зь якою ахвочасьцяй ён насіў-бы сам гэтае Двукрыжжа, замест чужога й нялюбага Белага Арла, якому воляй лёсу й абставінаў прыходзілася служыць і пакланяцца.
- Эх, маладосьць, палкая й неразважная!... - з жалем прашаптаў Пашкевіч, прыціскаючы да вуснаў каваны шчыт Фёдара. - Каб можна было вярнуць мінулае, быў бы я сёньня ў Полацку ці Троках...
- Цяжка, Ваявода! - заўважыў Фёдар. - Ніхто цябе ня прымушаў ісьці за Ягайлам, дык і шкадаваць ня трэба. На раду табе, знацца, напісана быць Палякам. Не наракай-жа на волю Божую.
- Ня быў я Палякам, і не буду! - успыхнуў Пашкевіч. - Уся істота йрвецца да родных пушчаў, балот, сенажацяў! Я там нарадзіўся, вырас, там і памерці хачу! Скажы, Фёдар, ты, хоць і малады, але розум у цябе за дзесяць старых варты. Што я правініў, калі пайшоў за сынам Альгерда? Альгерда Вялікага й Справядлівага! Ці-ж мог хто тады падумаць, што малады й разумны Ягайла Альгердавіч Княства сваё на спадніцу прамяняе? Скажы, мог?...
- Дык я цябе й не віню. Ты выбраў свой шлях, і па свойму правы, калі лічыш яго правідловым...
- Вось у тым і бяда, што не лічу! - распачліва ўскрыкнуў Пашкевіч.
- Як так? - зьдзівіўся Фёдар. - Ня лічыш?...
- Фёдар, зразумей мяне! Цяжка тады было разабрацца, за кім пайсьці, ці за Ягайлам, ці за Кейстутам і Вітаўтам. Час быў ліхі. Ягайла шукаў падтрымкі ў Польшчы й дамагаўся рукі Ядзьвігі. Кейстут і Вітаўт абапіраліся на Белую Русь і шукалі дапамогі ў Немцаў. Як было не згубіць галавы? Я выбраў Ягайлу, твой пакойны бацька - Вітаўта... Ты, можа, не зразумееш гэтага, бо тады занадта малады быў... Кожны ймкнуўся зрабіць як найлепей... А што выйшла? Не маўчы, Фёдар, скажы хоць слова суцехі!... Не надарма цябе Вітаўт за Пасланьнііка абраў, думаць можаш...
- Я цябе разумею, Ваявода, - нерашуча пагадзіўся Фёдар. - Але парадзіць нічога не магу, і на здраду падмаўляць не буду... Не ў маіх гэта сілах. Ты стаў Палякам, і Палякам пам...
- Не! Няпраўда! Я заўсёды быў і буду Літоўцам! Белая Русь гэта мая Радзіма, маё каханьне, мая мара! Застаючыся ў Польшчы, я служу ня ёй, а свайму Гаспадару Ягайлу Альгердавічу... Каталіком я стаў не за якія-небудзь прывілеі, а зь перакананьня, і за гэта не шкадую. Перадай, Фёдар, што мая душа, каханьне й розум належаць Яму! - Пашкевіч замоўк, і, трохі падумаўшы, з жалем дадаў. - Але меч і рука мусяць служыць Каралю... Я прысягаў!...
У дзьверы пастукалі, нягучна, але настойліва. Пашкевіч з выразам незадавальненьня падыйшоў і адчыніў іх. На парозе зьявіўся багата апрануты шляхціц са срэбным жэзлам у руках.
- Ваявода Фёдар з Гозава, ад Яго Міласьці Князя Вітаўта?... - пытальна зьвярнуўся ён да Пашкевіча. - Ці ня мог бы Яснавяльможны Пан Капітан правесьці мяне да яго?
Пашкевіч моўчкі ўказаў рукой на Фёдара й з пагардай выйшаў з пакою, бразгаючы шпорамі.
Шляхціц урачыста выйшаў на сярэдзіну пакою, стаў у маляўнічую позу, паправіў левай рукой даўгія вусы й прамовіў:
- Харунжы Яго Каралеўскае Мосьці, Ежы з Чэрвіцы!
Фёдар моўчкі, ледзь прыкметна ўсьміхаючыся, разглядаў маляўнічую постаць Харунжага.
Не дачакаўшы адказу, Харунжы прамовіў ізноў:
- З Божае Ласкі Кароль Польскі й Вялікі Князь Літоўскі Ўладыслаў Ягайла - жадаюць заўтра раніцаю, пасьля раньняе ймшы, бачыць Яснавяльможнага Пана Ваяводу ў Вавэлі!
Фёдар ізноў прамаўчаў, забаўляючыся нарастаючай разгубленасьцю Харунжага. Бядак пачаў тылам пасоўвацца да дзьвяроў, не спускаючы вачэй зь Фёдаравага твару, нібы баючыся чагось неспадзяванага зь яго боку.
Раптам ізноў зьявіўся Пашкевіч, і, насунуўшыся, як гара, на перапалоханага Харунжага, прарычэў:
- Скончыў, Пане Харунжы? Дык папрашу вызваліць майго Высокага Госьця ад тваёй прысутнасьці: Заўтра зьявісься й правядзеш шляхетнага Ваяводу ў Вавель! Усё!...
Харунжы бокам высьлізнуў з пакою й бегма кінуўся да выхаду з гэтак страшнага закутка ў Кракаве.
Пашкевіч са злосьцяй плюнуў яму ўсьлед і, зварочваючыся да Фёдара, прамовіў, не хаваючы пагарды:
- Вось такімі блазнамі абкружыў сябе гэты няшчасны чалавек, каторы носіць Карону Польшчы, а нядаўна быў Гаспадаром Літоўскім! Усе найлепшыя й найвыдатнейшыя Рыцары адсунутыя ў цень... Нават сам Жындрам з Машкевіц - гэты слаўны Ваявода й майстар вайны - у няласцы... Аднаго мяне ён яшчэ якась церпіць і давярае...
На Каралеўскую нараду Ваявода Фёдар зьявіўся добра падрыхтаваным, дзякуючы ўсё таму-ж Пашкевічу.
Кароль вачавідку быў ня ў добрым настроі, пагэтаму, скараціўшы ўсе фармальнасьці, адразу перайшоў да справы. Прачытаўшы лісты й граматы ад Вітаўта, заявіў:
- Мы, як і нашы Брат, жадаем міру паміж нашымі дзяржавамі! Але словы й дзеяньні нашага Брата Вітаўта не заўсёды супадаюць між сабою. Наша церпялівасьць вялікая, а й ёй можа наступіць канец. І вось, пасьля доўгага малітоўнага прашэньня, Усемагутны Бог паслаў на нас сваю ласку й мудрасьць. Мы рашылі згодна й па-хрысьціянску ўладзіць усе спрэчныя пытаньні, а таму прапануем нашаму Брату наступнае: Для супольнага дабра Польшчы й Вялікага Княства Літоўскага, абодва бакі павінны пайсьці на ўступкі! Князь Вітаўт мусіць вызначыць над сабою зьверхніцтва Кароны, і нічога ня чыніць бяз згоды Караля ў пытаньнях суадносінаў з суседзямі. Мы-ж, са свайго боку, адмовімся ад так неабходнага нам адпачынку, і возьмем на сябе цяжкасьць валадараньня Літвой і яе Людам, дбаючы роўна аб дабрабыце як земляў Каронных, так і Літоўскіх. Уступкі будуць вялікія з абодвух бакоў, і пагэтаму ніхто ня будзе ў крыўдзе.
Ад такой «някрыўды», Фёдар толькі ўсьміхнуўся, бо ведаў, што Ягайла мае зайздросную й фальшывую душу, ды спадзяваўся чагось падобнага.
- Ваш Каралеўская Вялікасьць, - адказаў ён, - аб такіх справах я гутарыць не ўпаўнаважаны. Толькі сам Гаспадар Вялікі Князь можа вырашыць і пастанавіць аб вызнаньні Літвой зьверхніцтва Кароны Польскае! Я-ж усё дакладна перакажу Майму Гаспадару, і буду прасіць Яго Высокасьці, каб вырашыў гэтае пытаньне згодна Гонару, Справядлівасьці й Годнасьці!
Ягайла адразу адчуў, што Фёдар хацеў сказаць, падкрэсьліваючы гонар, справядлівасьць і годнасьць. Вочы Караля звузіліся, а пальцы нэрвова забарабанілі па сталу, і, не варочаючыся да папярэдняе прапановы, ён прамовіў:
- Застаючыся паўнаўладным Гаспадаром у межах Вялікага Княства, наш Брат Вітаўт можа рабіць, што хоча, са сваімі падданымі, але мусіць загарантаваць Прысягаю недатыкальнасьць асобаў Веры Польскае й Народнасьці, таксама як і іхную маёмасьць! Мы, ад сябе, абяцаем ня чыніць розьніцы між Рыцарамі Польскімі й Драбамі Літоўскімі, Шляхтаю Польскаю й Баярамі Літоўскімі, у судох, узнагародах і службе. Нават болей, мы дамо Шляхецкія Граматы й прывілеі ўсім Драбам, Баярам і Чэлядзі Высокай зь Літвы!
- Ваша Каралеўская Вялікасьць ведаюць самі, - запярэчыў Фёдар, - што Гаспадар Вялікі Князь гарантыяў даць ня можа! Пад прысягаю ці безь яе!
- Як ня можа? Чаму? - успыхнуў Кароль.
- Бо ў Вялікім Княстве Літоўскім, ад дзядоў і прадзедаў, існуюць Суды Копныя, Суды Царкоўныя й Суд Гаспадарскі Вялікакняжы, каторыя караюць злачынцаў усіх аднолькава, бяз розьніцы Веры ці падданства. Парушыўшы гэты звычай, Гаспадар Вялікі Князь скрыўдзіў-бы бальшыню падданых сваіх, і даў-бы злачынцам магчымасьць, перайшоўшы ў Веру Польскую, застацца без пакараньня!
- Я прымушу яго! - ускрыкнуў Ягайла.
- Гэта немагчыма, Ваша Каралеўская Вялікасьць! - рашуча адрэзаў Фёдар. - Літва ўжо ачуняла ад Ворсклы...
- Ваявода! Ці ты думаеш, што маеш дзьве галавы?..
- Не, Ваша Каралеўская Высокасьць, адну!
Ягайлу надзвычайна зьдзівіла адвага й рашучасьць, зь якімі Ваявода Фёдар адстойваў правы сваёй Бацькаўшчыны. Ён, трохі памаўчаўшы й гледзячы проста ў вочы адважнаму пасланьніку, запытаўся, стараючыся захапіць зьнянацку:
- Ці ведама табе, Ваявода з Грозава, што твой Гаспадар вядзе патаемныя перамовы з гэрэтычнымі Чэхамі? З тымі самымі Чэхамі, якіх пракляў Найсьвяцейшы Айцец у Рыме! Супраць якога выступае Хрысьціянскае Войска Сьвяшчэннай Імпэрыі, на загад Ратысбонскага Сойму!
- Не! Мне гэта невядома! - прызнаўся Фёдар.
- Дык вось, перадай нашаму Брату Вітаўту, што мы дамагаемся прыпыненьня гэтых ганебных перамоваў! Мы дамагаемся, каб наш Брат Вітаўт на чале Хрысталюбівых Літоўскіх Драбаў прыяднаўся да Войск Сьвяшчэннай Імпэрыі й прыклаў усе свае сілы й стараньні да хутчэйшага зьнішчэньня Гусытскае Гэрэзыі й пакараньня вінаваўцаў!
- Я ўжо сказаў Вашай Каралеўскай Вялікасьці, што аб гэтых перамовах нічога ня ведаю, таму й гутарыць не магу! - але тут Фёдар успомніў, што ў Полацку на нарадзе прысутнічаў Князь Жыгімонт Карыбут, каторы прыехаў з Чэхіі, але прамаўчаў, бо зразумеў, што Вітаўт сапраўды аб чымсь дамаўляецца з Чэхамі, але стараецца трымаць гэта ў таямніцы.
- Слухай, Ваявода, апошняе нашае жаданьне, і перадай свайму Гаспадару! Мы хочам міру, і таму дамагаемся, каб наш Брат Вітаўт прысьпешыў Хрышчэньне Літвы, бо аж сорам падумаць, што Сваяк Хрысьціянскага Караля сам застаецца паганінам і не дапускае да Хрышчэньня ўвесь свой вялікі Народ, каторы толькі аб тым і думае, ды зь нецярпеньнем чакае таго моманту, калі зможа прыняць Дабраслаўленьне Божае.
- Ваша Каралеўская Вялікасьць моцна памыляецца! - запярэчыў Фёдар, уражаны такой абразай. - Інакш я не магу вытлумачыць сабе таго, што Ваша Міласьць забыліся ці не заўважылі, што Літва ўжо спрадвеку Хрысьціянская, і Гаспадар Вялікі Князь - Хрысьціянін! І таму ня можа быць і мовы аб паўторным Хрышчэньні!
- Ён мусіць! - закрычаў у гневе Ягайла.
- Ён гэтага ня зробіць, Ваша Каралеўская Вялікасьць!
- Я прымушу яго!... Я зруйную Літву!... Я... - захліпнуўся гневам Кароль.
У насталай цішы пачуўся моцны голас Ваяводы Фёдара:
- У такім разе, я, Фёдар, Ваявода з Грозава - упаўнаважаны ад Яго Высокасьці, Гаспадара Вялікага Князя Літоўскага, Вітаўта Кейстутавіча, падняць рукавіцу Вашае Каралеўскае Вялікасьці! І даставіць яе ў Трокі!
Ягайла йзноў уважліва прыглядзеўся да Фёдара, нэрвова паціраючы двома пальцамі сабе пераносьсе (знак найбольшага здэнэрваваньня). Гэты горды й бязстрашны Літовец, адначасна падабаўся й злаваў яго. У памяці Караля ўсплылі ўспаміны з маладосьці. Ён прыпомніў, як яшчэ зусім нядаўна, сам стаяў на чале вось такіх-жа, як гэты Ваявода, Драбаў. Ганарыўся іх адвагай і мужнасьцю. А яны, у сваю чаргу, нягледзячы на ягоную жорсткасьць, сябелюбства й хваравітую недаверлівасьць, верна яму служылі. Цяпер усё зьмянілася. Кароль адчувае, што ў сэрцы гэтага Ваяводы, пасланьніка яго роднае неабдымнае Літвы - голасна крычыць пагарда й зьнявага да свайго былога Гаспадара. На адзін момант у сэрцы Ягайлы варухнулася пачуцьцё сораму, але толькі на адзін момант. Ледзь прыкметна ўсьміхнуўшыся, ён прамовіў:
- Слухай, Ваявода! Я бачу, што наш Брат Вітаўт мае верных і адданых слугаў. Я вельмі з гэтага цешуся, але цешыўся-бы яшчэ болей, каб мог пахваліцца, што й я маю такіх-жа верных падданых. Таму, прапаную табе, шляхетны Ваявода, стаць на маю службу, каторая дасьць табе болей гонару й багацьця, чым тая, якую нясеш зараз!
- Я вельмі ганаруся, што заслужыў ласку такога Вялікага Валадара, як Ваша Каралеўская Вялікасьць! - адказаў з паклонам Фёдар. - І з радасьцю прыняў-бы прапанову Вашае Міласьці, каб гэта не супярэчыла майму Гонару Драба й жаданьням маёй Бацькаўшчыны!
- Як? Ты... ты адмаўляесься ад маёй ласкі? - ускочыў Ягайла, хаця й чакаў такога адказу.
- Так! Я адмаўляюся! Але не таму, што яе не жадаю, а таму, што не магу прыняць!
Прысутны на нарадзе Пашкевіч з радасьцю й павагай глядзеў на зграбную постаць Фёдара - у ім ён бачыў увасабленьне сваёй суровай і гордай Бацькаўшчыны, непадкупнай і сумленнай. Яму да болі ў грудзёх захацелася быць побач Фёдара, моцна сьціснуць яму руку, углядацца ў яго спакойныя, разумныя вочы...
Але йнакш адчуў сябе Кароль, каторы быў не з такіх людзей, якія прапануюць сваю ласку й прыхільнасьць двойчы. Пагрозьліва бліснуўшы вачамі, ён прамовіў, націскаючы на кожнае слова:
- Ня хочаш?... Ня трэба!... Але ўважай!...
- Ваша Каралеўская Вялікасьць самі Літовец, і мусяць ведаць...
- Досыць, Ваявода! - перабіў рэзка Ягайла. - Усё, што мы хацелі пачуць, мы пачулі! Чуў і ты, што мы казалі! Цяпер можаш ісьці... Але ад'яжджаць не сьпяшайся, мы цябе яшчэ паклічам!
Фёдар пакланіўся й выйшаў, моцна рашыўшы адразу-ж паслаць ганца да Вітаўта ў Полацак.
Прыйшоўшы ў свой пакой, ён склаў падрабязны ліст аб нарадзе й выклікаў Кандрата Тура.
- Сёньня-ж ад'едзеш у Полацак! - загадаў Фёдар і ўсьміхнуўся, бачачы, як узрадаваўся Кандрат. - Возьмеш з сабою двох вояў, на ўсякі выпадак!
- Калі загадаеце выяжджаць, Ваша Сьветласьць? Я гатоў хоць зараз!
- Зараз і паедзеш! Толькі йдзі папярэдзь сваіх спадарожнікаў. Каго сабе хочаш... Ды перавер зброю й каня, каб у дарозе не абышлося без непатрэбных затрымак!
- Усё зраблю, Ваша Сьветласьць!
- Ну, ідзі!
- А больш ніякіх даручэньняў ня будзе? - хітра бліснуў вачамі Кандрат.
- Не, ніякіх... А там глядзі, калі ўсё добра будзе, заскоч па дарозе ў Слуцак... Як там стары Бай чуецца?... Не забудзься на дарогу паесьці, ды людзей накарміць, але глядзі - ня пі нічога, бо кагось іншага пашлю.
- Надарма палохаеце, Ваша Сьветласьць! Калі трэба, то мы й устрымацца ўмеем.
- Добра, Кандрат, ідзі. Перад ад'ездам зойдзеш па лісты!
Кандрат жвава выскачыў з пакою, і адразу-ж у стайні пачуўся ягоны моцны голас:
- Сядлай! Сядлай майго Буланага, хлопцы! Кандрат на шпацыр выпраўляецца! - і, не чакаючы ні на чыю дапамогу, пасьпешна, але старанна, узяўся рыхтавацца ў дарогу. Выбраўшы сабе спадарожнікаў і дапільнаваўшы, каб і ў іх усё было ў парадку са зброяй і коньмі, зьявіўся да Ваяводы за апошнім загадам і лістом.
- Ну, Кандраце, яжджай, ды хутчэй варочайся... Набрыдла мне ўжо тут сядзець.
- Вядома, Ваша Сьветласьць, усякаму набрыдне. У гасьцях добра, але ўдому лепей.
- Так, так! Таму й пасьпяшаць мусіш. Перадасі Вялікаму Князю вось гэты ліст! - Фёдар падаў Кандрату скрутак. - Але ўважай, нікому іншаму! Толькі самаму Гаспадару! Унікай па дарозе ўвязвацца ў сваркі! І ня пі! Адгуляеш потым.
- Усё выканаю дакладна, Ваша Сьветласьць!
Фёдар трохі памаўчаў, як-бы раздумваючы, а потым рашуча запытаў:
- Язык ты ўмееш трымаць?
- Як мур, Ваша Сьветласьць!
- Добра, слухай! Але, як перадасі Гаспадару, адразу каб забыўся! Зразумеў?
- Так, Ваша Сьветласьць!
- Скажаш, што Кароль вайны ня хоча й баіцца, але намагаецца нацкаваць на Літву Крыжакоў і Маскалёў. Ведае аб пермовах з Чэхамі. Млынар маўчыць, бо за ім сочаць. Пашкевіч - наш. Зразумеў?
- Так, Ваша Сьветласьць!
- Гэта ўсё! Можаш ехаць. Нічога не забудзь, - і Фёдар абняў разгубіўшагася Кандрата. - Ды вось грошы на дарогу...
Праз кароткі час, тры ўзброеныя коньнікі на поўным скаку вынесьліся з Кракава й зьніклі з вачэй на дарозе ў Люблін і Берасьце.
Ваявода Фёдар доўга глядзеў ім усьлед, хаця даўно ўжо асеў сьнежны пыл на гасьцінцу...
У сярэдзіне Лютага, Вітаўт са сваім дваром ад'ехаў у Трокі.
У Полацку на чале Дружыны застаўся Князь Жыгімонт Карабут. Брачыслаў, Князь Полацкі, быў з гэтага незадаволены, але ўголас супярэчыць волі Гаспадара не адважваўся. Яраслаў Смаленскі, правадзіўшы Князёўну Рынгайлу да Вільні, сьпешна вярнуўся ў Смаленск, у душы праклінаючы турботных Рослаўльцаў, «каторым вечна не сядзелася на мейсцы». Яны, апрытомнеўшы пасьля Ворсклы, пачалі задзіраць Смаленскія паўдзённыя межы.
Баярын Лука Рацішчэў - разам зь Вітаўтам выехаў у Вільню, а адтуль намерваўся зьезьдзіць у Наваградак. Кройцэнбэрг зьбіраўся пакінуць Літву, але ўсё марудзіў з ад'ездам, спадяючыся знайсьці нешта спрэчнае між Літвой і Польшчай.
Станіслаў, Ваявода Крэўскі, выслаўшы пана Януша з патаемным даручэньнем у Берасьце, зьбіраўся наведаць Слуцак, Пінск і таксама завітаць у Берасьце. Полацак ён пакінуў зусім непрыкметна.
Рэшта чужаземцаў, у тым ліку Граф дэ ля Шэр, Мак Марцімер, Олівер дэ Арно і іх сябры выехалі разам зь Вялікім Князем.
Пасьля гаманлівага й кіпучага часу знаходжаньня тут Гаспадара, Полацак здаваўся апусьцелым і заснуўшым.
Ваявода Станіслаў хутка пасоўваўся на поўдзень. Было відаць, што гэты чалавек добра ведае мяйсцовасьць, і ня ў першы раз вандруе па гэтых краёх. Бо часта зварочваў з дарогі ў самых неспадзяваных мейсцах і, перасекшы засьнежаныя абшары па ледзь прыкметных сьцежках, выносіўся са сваім пачотам ізноў на біты гасьцінец.
Ужо на другі дзень свайго падарожжа, маленькі адзьдзел Польскага Рыцара набліжаўся да Барысава, дзе Ваявода думаў даць адпачынак сваім людзям і коням. Аднак неспадзяванае спатканьне прымусіла яго перамяніць намер.
На дарозе, уперадзе, паказалася група вояў, ідучая ў тым-жа кірунку, што й Ваявода. На плячах пешаходаў паблісквалі рыдлёўкі й пілы. На загад Вітаўта войска праводзіла направу дарог, мастоў і ўмацаваньняў. Вось адзін з такіх працоўных аддзелаў і напаткаў Станіслаў.
Воі зь цікавасьцяй пачалі азірацца на набліжаючыхся коньнікаў. Здагадаўшыся, што гэта нейкі Рыцар сьпяшаецца ў Барысаў, пачціва разступіліся. Але ў той самы момант, калі Ваявода хацеў, не спыняючыся, праехаць міма, адзін з вояў закрычаў:
- Браткі! Трымай іх!... Гэта тыя самыя, што Чапрукі спалілі! Трымай! - і, выхапіўшы з похвы меч, выскачыў на сярэдзіну дарогі.
Пакуль яго сябры зразумелі, што ўсё гэта азначае, Станіслаў даў шпорамі каню й, зьбіўшы воя з ног, выскачыў наперад. Але гэты яго ўчынак абурыў спадарожнікаў пацярпелага. З разьлютаванымі крыкамі яны засланілі дарогу рэшце коньнікаў з выразным намерам адпомсьціць за сябру.
Бачачы, што яго пачот у небясьпецы, Станіслаў завярнуў каня й, пад'ехаўшы на небясьпечную адлегласьць, гнеўна спытаўся:
- Чаго хочаце, быдлё? Ці ня бачыця, з кім маеце справу?
- З катам!... З забойцам!... - прахрыпеў, падымаючы галаву, упаўшы. - Суда хочам!... Трымай яго, браткі, трымай! На суд да Князя!...
Станіслаў зразумеў, што гэта жывы сьведка аднаго са шматлікіх ягоных злачынстваў у Літве, і штось падобнае на страх варухнулася ў ягоным заканябелым сэрцы. Але раздумваць доўга нельга, бо кожны момант на дарозе можа зьявіцца вайсковая варта ці другі працоўны аддзел, і тады... Тады найгоршае, што можа стацца.
Раптоўна выхапіўшы сякеру, Станіслаў прышпорыў свайго каня й урэзаўся ў самую гушчу праціўнікаў.
Ягоны пачот мігам зразумеў намер свайго пана, і ў сваю чаргу абрынуўся на пешых вояў. І, хаця перавага яўна была на баку Літоўцаў, рашучы напор Палякаў зрабіў сваё - Літоўцы разгубіліся.
Некалькі вояў паваліліся з разьцятымі галовамі. Пачуўся енк параненых, праклёны ацалелых, конскае йржаньне, стук і звон сталі. Нарэшце два коньнікі, адзін за другім, выляцелі зь сёдлаў.
- На шлях! - прагучэла каманда Станіслава. І коньнікі, прарваўшыся праз напасьнікаў, галёпам панесьліся к Барысаву.
Ад'ехаўшы некалькі крокаў, упаў яшчэ адзін коньнік, але Ваявода нават не азірнуўся: «Ня мог абараніцца - сам і вінаваты!»
Упаўшага мігам прыкончылі разьюшаныя воі, якія не маглі сабе прабачыць, што выпусьцілі з рук самаго Рыцара, згубіўшы пры гэтым сямёра, супраць трох Палякаў.
- Эх! У дваццацёх не змаглі васьмёх затрымаць... - уздыхнуў адзін. - Сапраўды быдлё!
- Пешаму супраць конных цяжка... - нібы апраўдваючыся прамовіў другі. - Не парадзіш...
- Другі раз зь лішкам адплоцім! - выціраючы кроў на лобе, заспакоіў Дзясяцкі, ачольваючы аддзел. - Толькі каб не спалі... Разам навальвацца трэба, і біць - умеючы! Адны па людзях, а другія коням па нагах. Інакш не парадзіш. З галавою трэба да ўсякай справы падыходзіць, а ня сілаю перці! Ня дзіва, калі рагочуць яны зараз. Зарабілі! У другі раз каб ведалі!
- Дзе ты ў другі раз адплочваць будзеш? Дзе нагоду напаткаеш? Не наскокваюць-жа на нас штодня?
- А ты таксама разумны! Штодня, штодня... - перадражніў Дзясяцкі. - Кажу табе, каб да галавы ўзяў. Вайна не за гарамі! Хутка Крыжака вучыць будзем, ці Караля... Дык каб ведаў, і нахрапам ня пёрся. Зразумеў?...
Станіслаў пасьпяшаўся не надарма. На мейсца сутычкі падыйшоў сьвежы аддзел, які ўжо, здалёк забачыўшы бойку, сьпяшаўся, як мог, але спазьніўся.
- Слаўна вас правучылі! - заўважыў адзін з прыйшоўшых, прыглядаючыся да забітых. - Будзеце ведаць, як Драбаў на дарозе займаць!
- Што слаўна правучылі, то слаўна, - пагадзіўся Дзясяцкі. - Але й навукі дадалі. Ужо нас зьнянацку ніколі й ніхто не захопіць! Так ці што?
- Ды яно нібы так... - пагадзіліся яго воі. - Усякая навука на карысьць ідзе!
Было ўжо зусім цёмна, калі абодва злучыўшыяся аддзелы ўвайшлі ў Барысаў, вязучы на перанятых на дарозе санях сваіх пабітых сяброў і ворагаў. Адразу-ж даклалі Тысяцкаму й кінуліся на пошукі. Але ў горадзе ніхто ня бачыў і ня чуў пра Рыцара з арліным крылом на шоламе...
Між тым, Станіслаў, не даяжджаючы да Барысава, зьвярнуў направа й, перасекшы Бярэзіну каля Вялікага Стахава, усю ноч не вылазіў зь сядла.
Ужо зашарэў сьвітанак, калі, напаўжывыя ад стомы й холаду, пяць коньнікаў спыніліся каля першае-жа карчмы, на ўскраіне Ігуменя.
Не пасьпеў заспаны карчмар управіцца ў стайнях з конямі, як госьці ўжо спалі мёртвым сном. Паўкладаліся, хто дзе змог, нават не паадшпільвалі зброю.
У Ігумерні адпачывалі ўвесь дзень і ноч, адаграючыся ад начное гонкі. Станіслаў увесь час хмурыўся, раздратаваны ўчорашнім здарэньнем. Яго людзі, ведаючы свайго пана, стараліся лётам выконваць яго загады. Нават Ксёндз Карафа, які дазваляў сабе часам спрачацца з Ваяводай, зараз пазьбягаў выклікаць чым-небудзь ягоны гнеў. Ведаў, чым гэта магло-бы скончыцца.
Таму раніцай, другога дня, ледзь зашарэў сьвітанак, невялікі пачот Ваяводы моўчкі выехаў за сваім панам з умацаваньяў Ігуменя.
Станіслаў злосна паганяў каня, далёка выперадзіўшы свай пачот. Нестрыманы гнеў яшчэ не прайшоў, і яго прыгожы твар заставаўся злосным і змрочным. Гора таму, хто трапіўся-бы зараз яму пад руку.
Адпачнуўшыя коні бадзёра ўміналі дарогу, пафыркваючы на марозе. Цёмны лес, блізка насунуўшыся на шлях, мільгаў міма коньнікаў сваімі засьнежанымі прагалкамі, прасекамі й палянамі. Лапчастыя сівыя яліны, як заварожаныя воі, зграбна вылучаліся між карчакаватых дубоў і грабаў, сумных бярэзін, вольхаў, раскінуўшыхся на неабдымных абшарах.
Часам праз дарогу пераходзіць горды зубр ці магутны тур, і тады ў Станіслава ўспыхваюць вочы, і рука сама цягнецца к луку. Крыві! Ваявода прагне крыві! Але неасьцярожны волат пушчы зьнікае ў густых зарасьніках, пакідаючы за сабою толькі асаблівы пах - стойла, малака, ветру й абамшэлага каменя. Ад чаго ў Ваяводы шырока разьдзімаюцца ноздры на сухім, храшчаватым носе, вочы набягаюць крывёю, і сутаргава бегаюць жаўлакі.
З кожным такім спатканьнем - едучы з тылу ксёндз, напаўгалос (каб ня чуў Станіслаў) пачынае чытаць модлы, просячы Бога, каб яно было апошнім. Бо ведае, верны духоўнік, што гэта дратуе Ваяводу ўсё болей і болей, ды добрым ня скончыцца. Збраяносец і два чэляднікі - перапалохана жагнаюцца, не разумеючы лаціны, але ведаючы, да Каго ён зварочваецца, уяўляюць сабе, што знаходзяцца дзесь каля брамы самаго пекла, дзе мітусяцца й варушацца драўляныя й гліняныя, намацальныя й ненамацальныя бажкі, чэрці, духі й наагул розная погань, маючая сілу й здольнасьць ператварыць любога зь іх у чорнага гругана, абамшэлы пень, мокры камень, ці мала там у вашто. І толькі Ксёндз ды Крыж Сьвяты, маглі ад гэтага абараніць. Вялікая сіла, дадзеная ксяндзу!
Пасьля палудзённага перапынку, у часе якога Станіслаў не прамовіў ні слова, ксёндз з жахам назіраў за бледным тварам свайго пана. Гнеў, нялюдзкі гнеў расьпіраў душу Ваяводы. Здавалася, што ўсе сілы пекла ўсяліліся ў гэтага самалюбнага й самаўладнага чалавека.
Прыгнуўшыся нізка да грывы, ён раз за разам убіваў вострыя шпоры ў крываточачыя бакі каня. Але, не зважаючы на ўсе высілкі, прыйшлося заначаваць над Пціччу. Княжы лясьнічы з ахвотай саступіў госьцям сваю хату, уклаўшыся з сынамі ў сенцах.
Ваявода ўсю ноч ня спаў, перакідаўся з боку на бок, і раніцай выглядаў жудасна. Бязьмежны гнеў і бязсоньне наклалі свой адбітак на ягоны твар, ад выгляду якога мімаволі прабіралі дрыжыкі.
У поўдзень па льду перайшлі Случ, і, абыйшоўшы прыбярэжныя балоты, гразкія й зімой, накіраваліся ў Слуцак, спадзяючыся дастацца туды яшчэ да цямна.
Станіслаў кусаў сабе вусны ад неспагнанае злосьці: «Хоць-бы хама якога спаткаць!» - у роспачы падумаў ён, углядаючыся ўперад.
І ў гэты момант, як-бы ідучы насустрач ягоным жаданьням, на дарозе паказаўся коньнік. За ім другі й трэці. Горб дарогі хаваў іх дасюль ад вачэй і выставіў зараз, як жаданы падарунак.
Ваявода, ня ведаючы ад чаго, адчуў шалёную радасьць. Спыніў каня й падняўся ў страмёнах.
Сустрэчныя спыніліся таксама.
Станіслаў, уважна прыгледзеўшыся незнаёмцам, але не прыкмеціўшы на іх дзідах ніякіх сьцяжкоў, выдаўшых-бы чужаземцаў, гукнуў:
- Зьдзіслаў, дзіду!
Збраяносец пасьпешна выканаў загад. І, выцягнуўшы свой меч, стаў з тылу свайго пана.
Незнаёмцы, тым часам, бачачы ваяўнічыя намеры сустрэчнага Рыцара, перакінуліся некалькімі кароткімі словамі й таксама падрыхтаваліся да бою. Адзін зь іх, сівы і шыракаплечы, апрануты ў кажух паверх кальчугі, выехаў уперад і грамавым голасам гукнуў:
- Імём Гаспадара Вялікага Князя, загадваю схаваць зброю й сыйсьці з дарогі!
У адказ на гэта Станіслаў моўчкі пахіліў дзіду й ударыў шпорамі. Вочы яго сьвяціліся, на вуснах іграла прагавітая ўсьмешка.
Шырокаплечы незнаёмец зьдзіўлена паціснуў плячыма й, прыкрыўшыся шчытом, пусьціў каня. Абодва яго спадарожнікі панесьліся сьледам.
Бліжэй і бліжэй зьяжджаюцца праціўнікі. Адзін у сталёвым панцыры, поўны гневу, жорсткасьці й смагі крыві. Другі - у кальчузе й кажуху, зьдзіўлены, але ўпарты й пэўны сябе.
Ксёндз пасьпешна пералічвае пацеркі ружанца й хуценька мармоча малітву, не забываючыся пры гэтым, час ад часу, памацаць дзяржальну мяча.
Коньнікі зьблізіліся. Стук і трэск разьлятаючыхся на кавалкі дзідаў... І Станіслаў грузна выляцеў зь сядла.
У той жа момант упаў і Зьдзіслаў, з наканечнікам дзіды ў горле.
- Пяру-у-у-ун! - голасна выгукваюць незнаёмцы, і на поўным скаку праносяцца міма зьбянтэжаных і пачціва разступіўшыхся рэшткаў пачоту Станіслава. Праз кароткі час пераможцы зьнікаюць з вачэй.
- Ваявода!... Сын мой... Ваявода!... - кідаецца ксёндз да свайго разпасьцёртага пана. Але Станіслаў страціў прытомнасьць, і ляжыць на абледзянелай дарозе, нязграбна падкруціўшы пад сябе руку. З-пад плашча выцякае струменчык крыві й хутка ўсмоктваецца ў сьнег...
- Хутка! У найбліжэйшае селішча!... Па сані!... - загадвае перастрашаны ксёндз.
Адзін з вояў кідаецца ўскач выконваць загад. Другі дапамагае ксяндзу расшпіліць панцыр Ваяводы. Выціраюць на грудзях кроў. Націраюць яго сьнегам... Усё на дарэмна, Ваявода ня дыхае...
Зусім к вечару зьяўляецца вой з саньмі. На санях двое барадатых сялянаў. Яны асьцярожна ўхутваюць бяспрытомнага Ваяводу кажухамі, падтыкаюць з бакоў саломай, і пасьпешна рухаюцца к Слуцку.
Забітага Зьдзіслава вязе на сядле адзін з вояў, каб са Слуцку адправіць у Загрэб, да ягоных заможных і шляхетных сваякоў.
Пан Януш прыскакаў у Берасьце змораны й замёрзлы. Вусы зьмерзліся ў суцэльныя лядзякі. Пасінелы нос напаўняўся, увесь час, набрыдлівай вільгацьцю. Скарчанелыя рукі адмаўляліся слухацца, а ў жалезных ботах балюча шчымелі пальцы.
Мармычучы праклёны сабе пад нос, адшукаў указаную Ваяводай Станіславам карчму «Залаты рог» і, кінуўшы павады служцы, уваліўся ў напаўцёмнае памяшканьне. Прыемна агарнула цяплом і ўтульнасьцю.
Час быў ужо паабедні, і некалькі сталых наведвальнікаў карчмы старанна прыкладаліся да ўмястоўных кубкаў ды гучна гаманілі.
Пан Януш прайшоў у кут, прысеў на шырокую лаву каля вакна і голасна гукнуў:
- Гэй! Паўкварты мёду, пся маць, і гарачага крупніку!
Непаваротны як мядзьведзь карчмар моўчкі прынёс баклагу й кубак. Акінуў дапытлівым паглядам постаць госьця й хацеў быў ісьці па крупнік, як раптам Януш напаўголасу спытаў:
- Пана Лазінскага ведаеш?
Карчмар спыніўся. Паправіў фартух і, углядаючыся на папіваючых, памалу адказаў:
- Ведаю... з Камянца...
- Дык я яго бачыць хачу, пся маць! Сёньня-ж! - пры гэтым на стол упала срэбная грыўна.
Карчмар загарнуў манэту й падаўся прэч з пакою.
Пан Януш напоўніў пеністым мёдам кубак і, са смакам яго сёрбаючы, прыслухаўся да гутаркі людзей.
Размаўлялі пра апрышак, пра вайну - то з Польшчай, то з Крыжакамі, пра цэны на тавары, пра якасьць віна, пра набліжаючуюся вясну...
За вакном бялела дарога, упіраючыся ў скляпеністую браму, пад якой зьнікалі сялянскія вазы, выяжджаючы на Люблінскі шлях.
Пад вечар карчма напоўнілася людам. Гутаркі й сьпевы, сваркі й лаянка - доўга не змаўкалі ў духаце напаўцёмнае піўнушкі.
Цяпло, вінны апар і стома хілілі Януша да сну, і нарэшце перамаглі. Стары ваяка апусьціў галаву на сагнутую руку, ды, так седзячы, і заснуў, соладка насьвістваючы адагрэлым носам.
Прачнуўся ён ад моцнага ўструсу. Здавалася, што вось толькі на момант заплюшчыў вочы, толькі так сабе прыкархнуў. Аднак у карчме было ціха - ні гоману, ні сьпеву. Толькі ў супрацьлежным куту, каля печы, пахрапваў на лаве купец, ды сапцелі насамі ягоныя служкі, паўкладаўшыся покатам на падлозе. За вакном чарнела ноч.
Пан Януш памацаў капшук, зброю, і толькі тады зірнуў на двох мужчын, стаяўшых за сьпінаю. Першы быў карчмар з васковай сьвечкай, другі - незнаёмы, дужы й зграбны, апрануты ў скураную падзьдзеўку і зь лёккім мячом пры баку.
- Лазінскі... - прамовіў ціха незнаёмец. - З Камянца. Пан мяне клікаў.
- Пэўна клікаў, пся маць! Чаго так доўга?
- Дарога далёкая, Яснавяльможны Пане, - з павагай адказаў Лазінскі, на якога ўзбраеньне й вопратка Януша зрабілі належнае ўражаньне. - Пакуль ганец туды, ды я сюды, дык і ноч надышла.
- Давай мёду! - павярнуўся Януш да карчмара.
Пакуль непаваротны карчмар злазіў у склеп, абодва суразмоўцы моўчкі разглядалі адзін аднаго. Першаму карціла даведацца, чаго яго так сьпешна выклікалі, другі - вывучаючы й мяркуючы, на колькі можна даверыцца.
Нарэшце падагрэўшыся мёдам, Януш спытаў:
- Яснавяльможнага Пана Станіслава, Ваяводу Крэўскага, ведаеш?
- Пэўна ведаю! Ня раз ужо службу служыў яго міласьці саслужыў. Але вось дайсьці да яго ніколі не пашчасьціла. Ён дык, хіба, і ня чуў пра мяне?
- Каб ня чуў, пся маць, дык не выпраўляў бы мяне сюды! - запярэчыў Януш.
- Дык, чуў? Ведае? О, хвала Ўсявышняму!
- Ведае. Кажа мне: «Едзь у Берасьце. І з карчмы «Залаты рог» хай клічуць пана Лазінскага!»
- Так і сказаў «Пана Лазінскага»?
- Так і сказаў... А ты што, пся маць, мне ня верыш?
- Барані Божа, Яснавяльможны Пане! Як ня верыць?
- Эгэ, брат! Я выдумляць не люблю, не маёй галавы гэта справа, ды ня мой звычай! Дык вось паслаў ён мяне да цябе й загадаў... - Януш азірнуўся на сьпячых і нахіліўся да суразмоўцы.
- Што загадаў? - падсунуўся й Лазінскі бліжэй.
- Загадаў, каб выставілі варту на ўсіх шляхах, што вядуць з Кракава ў Літву, і пільнавалі, калі будзе варочацца з пасольства Фёдар, Ваявода з Грозава! - Лазінскі ўвесь напружыўся ад шэпту Януша, а той працягваў - Пакуль будзе ехаць Кароннымі землямі, хай сабе едзе, нават сьцерагчы варта, каб нічога зь ім не сталося. А як мяжу пераедзе, ды падасца на Вільню, тут яго трэба й узяць!... Але жыўцом! Яснавяльможны Пан Станіслаў зь ім гутарыць жадае...
- А як з пачотам? - перабіў Лазінскі.
- Выцяць у пень, пся маць! Каб і духу не засталося!
- Добра! А ці вялікі пачот?
- Ня ведаю, ці вялікі, але зацяты, пся маць! Зьнянацку іх трэба браць, бо ў адкрытую наўрацьці пакладзем.
- Пакладзем! - запэўніў Лазінскі рашуча.
- Не хваліся прадчасна! Бачу з гарачага ты заводу - глядзі, каб не перахваліўся, - спыніў Януш. - Спачатку скажы, ці ёсьць тут зацішнае мейсца з добрым скляпом?
- Ёсьць - у Турна. І Турнаўскі ўласьнік нашы...
- А людзей збройных ці ёсьць дастаткова?
- Ёсьць і людзі! Гайдукі Турнаўскія й Камянецкія, а як забракуе гэтых, то можна й апрышак клікнуць. Досыць будзе!
Пан Януш задумаўся. Ён хаця й верыў словам Лазінскага, аднак пабойваўся за посьпех прадпрыемства, якое ў выпадку няўдачы вяло проста пад сякеру ката.
- Трэба як найхутчэй выслаць ганца ў Ёзерск, - прамовіў ён. - Каб прывёў з сабой тузін халопаў, усё пэўней будзе.
- А калі Яснавяльможны Пан ганца хоча пасылаць?
- Дык хоць зараз, пся маць! Чаго марудзіць?
- Зараз?... Добра! - Лазінскі ўстаў і выйшаў з карчмы.
Праз кароткі час ён вярнуўся з дужым малайцом у дарожным адзеньні.
- Гайдук з Камянца... Свой!
Януш даў гайдуку ўказаньні - куды ехаць і што рабіць. Зьявіўся йзноў карчмар. Маўкліва выслухаў загад Лазінскага, і павёў ганца, каб вывесьці яго патаемным ходам за сьцены Берасьця.
- Ну, а зараз, вось што, - ізноў загутарыў Януш. - У Берасьці я заставацца не магу, каб не прыцягнуць увагу. Таму трэба кагось іншага пакінуць тут пільнаваць Ваяводу Грозаўскага, а мне, пся маць, прэч з вачэй!
- Я так думаю, - запрапанаваў Лазінскі пасьля нядоўгага разважаньня - што Вяльможнаму Пану найлепей будзе выехаць у Турна, ды, там падрыхтаваўшы гайдукоў - чакаць, а я застануся тут сачыць. Як што якое, то прышлю чалавека, альбо сам прыеду. Толькі... - Лазінскі з разгубленым выглядам замоўк.
- Што, «толькі»?
- Коратка ў мяне... - і Лазінскі выразна пацёр палец аб палец.
- Што коратка, пся маць? - ізноў не зразумеў Януш.
Цяпер Лазінскі зьбянтэжыўся зусім і, адвярнуўшыся ўбок, ледзь чутна прашапацеў:
- Грошаў на доўга ня хопіць...
Януш моўчкі адвязаў капшук і адлічыў пяць залатых.
- Бяры, пся маць, ды ўважай, каб Ваявода ня высьлізнуў!
- Зловім, ліха яго галаве! Нідзе ён ня дзенецца!
Раніцай, ледзь засьвітала й паадчыняліся гарадзкія брамы, пан Януш, у суправодзе Турнаўскага гайдука, выбраўся ў дарогу. Берасьце прачыналася, але ні варта, ні мяшчане не зьвярнулі ўвагі на Рыцара з маладым збраяносцам, пасьпяшаючага па Наваградзкай дарозе...
Лазінскі даў карчмару адзін залаты, закупіўшы сабе гэтым мёд і пастой на даўжэйшы час, але ні паўсловам не нацякнуўшы аб неспадзяванай шчодрасьці пана Януша. Дый па што? Карчмар застаўся задаволены й так. Дапамагаў ён Ваяводзе Станіславу часта, але ня часта даставаў ад яго ўзнагароду. А калі й здаралася, што Ваявода рашчодрыцца, дык ніколі болей за срэбную грыўну не даваў. Цяпер-жа, загарнуўшы залатоўку й лікуючы ў душы, мог-бы разсыпацца цэлым патокам удзячнасьці, каб ня ўроджаная маўклівасьць.
Вырашыўшы, што Ваявода Фёдар ніякай іншай дарогай не паедзе, як толькі празь Люблін і Берасьце, Лазінскі прымасьціўся каля вакна карчмы. Прыкладаючыся да глечыка піва, пастанавіў не спускаць вачэй з гарадзкое брамы, а для большае пэўнасьці выставіў на вуліцы гайдука.
Іншыя дарогі абсадзіў сваімі людзьмі карчмар.
Так ва ўпартым чаканьні паплылі дні. Наведвальнікі «Залатога рогу» - спачатку зь цікавасьцю прыглядаліся маўкліваму пастаяльцу. Потым пачалі загутарываць да яго. Калі гэта нічога не дало - задзірацца. Але тут умяшаўся карчмар, і хутка паклаў крэс дакучлівай цікаўнасьці, прыгразіўшы цяжэразным секачом у тры лакці даўжынёй.
Спрачацца супраць такога красамоўнага доваду ахвотнікаў не знайшлося, і Лазінскага пакінулі ў супакоі.
Олівер дэ Арно зь нецярпеньнем чакаў надыходу дня, вызначанага Вітаўтам.
Паляваньне павінна было быць надзвычайна цікавае. У сябе на бацькаўшчыне малады Бургундзец часта паляваў на дзіка, аленя й рознага драбнейшага зьвяра. І хаця дзік быў даволі злоснай і небясьпечнай жывёлай, аднак зубра, тур ці мядзьведзь непараўнальна перавышалі яго як моцай, так і адвагай. Небязьпека, злучаная са спрытам і ўменьнем, пры такім паляваньні, разпальвала маладога шукача прыгодаў. У сваіх марах ён ужо адважна валіў тура на вачах у чароўнай Рынгайлы і, стаўшы на адно калена перад яе канём, прапанаваў ёй сваю руку й меч да паслугаў, у сіле якіх яна мае нагоду пераканацца...
Вечарам усе чужаземцы зыйшліся ў пакоі Графа дэ ля Шэр. Прыйшоў і Камандор фон Кройцэнбэрг, завітаўшы ў Трокі па дарозе на Мальборк.
- Шаноўны Камандорэ! - не ўстрымаўся пры яго выглядзе Граф. - Што з Вамі сталася? Клянуся ўсімі Сьвятымі - вы болей падобны на свой цень, чым на самаго сябе!
- Ня дзіва, Граф, змарнець, калі вас абкружаюць толькі няўдачы й непрыемнасьці. Вось шаноўнаму Мак Марцімеру шанцуе... - адказаў неахвоча Кройцэнбэрг, і, павярнуўшыся да Шкота, спытаў - Ці ня праўда?
- Так, так! Мне надзвычайна пашанцавала ў Літве! Нават сам Вялікі Князь Вітаўт запрапанаваў мне сваю ласку й апеку! Можаце мне пазайздросьціць!
- Вітаю, але не зайздрошчу, Марцімер! Хачу нагадаць, што ліса вы не забілі...
- О! Я гэта ведаю й сам! І ведаю нават, што ён мне не прабачыў. Праўда, Камандорэ?
- Гэтага я вам не скажу - пачаў Кройцэнбэрг - Але...
- Але, - з запалам перабіў Олівер, - ліс мусіць ведаць, што шляхетны Марцімер Мак Марцімер - не адзін! Мой меч і шчыт заўсёды да яго паслугаў!
- Добра сказана! - усьміхнуўся Шкот. - Дзякую!
Кройцэнбэрг з жалем усьміхнуўся й прамовіў:
- Вы яшчэ надта малады, Олівер, і мне вас шкада, бо вам муціць галаву гарачая кроў вашых вялікіх продкаў! Якія не апраўдалі-б вашых учынкаў, будзь яны сёньня жывыя!...
- Не засланяйцеся маімі продкамі, Камандорэ! Вы на гэта ня маеце ніякага права! Яны былі людзьмі шляхетнымі й сумленнымі! Апошні зь іх - Слаўны Гэнрых дэ Арно - выпраўляючы мяне ў сьвет, заклінаў мяне паступаць так, як загадвае Рыцарскае Права, маё сумленьне й Гонар! Ён-жа - Слаўны Гэнрых дэ Арно - узяў зь мяне страшную клятву, што я ніколі ня стану на баку зла, несправядлівасьці й маны, а буду ўсё жыцьцё зь імі змагацца, нават калі гэта будзе пагражаць мне вернай пагібельлю!...
- Дык вы, няшчасны, лічыце нашы Вялікі Ордэн ілжывым, несправядлівым і злым? О, няшчасны!
- Выбачце, Камандорэ, але я ані словам ня ўспомніў пра Вашы Ордэн! - усьміхнуўся Бургундзец.
Кройцэнбэрг зьмяшаўся й злосна буркнуў:
- Сунецеся вы туды, дзе нічога не разумееце, і дзе магло-б зусім добра абыйсьціся й бяз Вас!
- Памыляецеся, Камандорэ! - рашуча ўмяшаўся Граф. - Олівер, хоць і малады, але мае ўжо залатыя шпоры, каторыя нялёкка дастаюцца й старэйшым! А разважае ён так, як падабае й сумленнаму Рыцару! І я ў сваю чаргу, урачыста прысягаю на Сьвятога Юр'я[20], што аднадумна й згодна з Оліверам дэ Арно буду бараніць праўду, справядлівасьць і гонар!
Кройцэнбэрг закусіў губу й перавёў гутарку на заўтрашняе паляваньне (на якое ня быў запрошаны). Але й тут не сустрэўшы спачуваньня й адчуваючы прыхаваную непрыязнасьць, хутка адкланяўся й адыйшоў. У душы яго накрэсьліваліся пляны будучае жорсткае помсты, якая будзе страшней за сьмерць...
У гэты вечар Троцкі замак рана заціх. Паляўнічыя й служба адпачывалі перад заўтрашнім днём. Толькі час ад часу пераклікаліся вартавыя, ды ў псярні абзываліся сабакі.
Раніцай, яшчэ да сьвітаньня, вырушылі загоншчыкі на чале зь Вялікім Лоўчым, які мусіў, разьвёўшы загоны й заставы, чакаць на Гаспадара ў Лясным Замку. Па дарозе да загоншчыкаў меліся далучыцца навакольныя сяляне й пешыя аддзелы войска, каб, стаўшы пад каманду лясьнікоў, шчыльным колам агарнуць вялізарныя абшары пушчы. Мароз прыціскаў, не шкадуючы, пакрываючы белай намаразьзю бароды й вусы людзей, каўняры кажухоў ды конскія грывы. Наладаваныя сані са скрыпам выкотвалі за браму, пад соннае гіканьне вожчыкаў. Яскравыя агні паходняў суцэльным патокам разгарнуліся па дарозе, адным канцом губляючыся ў пушчы, другім - у мурох і валах Замку.
Людзкі гоман і тупаценьне, скрып палозаў, сабачы брэх і конскае йржаньне напоўнілі замкавы дзядзінец.
Паляўнічыя, адзін за другім, прабуджаныя шумам, неахвоча падымаліся зь цёплых пасьцеляў, хаця на цёмным небе яшчэ яскрава зіхацелі зоркі.
З адыходам загоншчыкаў, заварушыліся конюхі, збраяносцы й іншая чэлядзь. Гул на плошчы ўзрос.
Разьвіднелася.
Дзень наступіў яркі, марозны, які бывае толькі ў Лютым, калі зіма, чуючы свой блізкі канец, лютуе з поўнай сілай. Яскравае, але ня грэючае сонца, сярэбрыла асьляпляючым бляскам сьнег на палетках і кустах.
Рух на Замкавым пляцы ўзрастаў з кожным момантам, па меры таго як пасоўваўся час.
- Не разумею! - ускрыкнуў Олівер, назіраючы, як час набліжаецца да апоўдню. - Ці мы сёньня вырушым, ці не? Ці можа паляваньне абыйдзецца й бяз нас? Дзе Вялікі Князь?
- Цярпеньне! Цярпеньне, дарагі зямляк! - усьміхнуўся Граф дэ ля Шэр. - Вось паабедаем і вырушым.
- Як гэта? А паляваць у ночы? Пры паходнях?
- Навошта? Паляваць будзем у дзень. Але адлегласьці тут ня тыя, што ў нас у Францыі ці Бургундыі. Ды й звычаі іншыя, вось прыглядайцеся, знаёмцеся.
- Ну ды што-ж рабіць? - разгубіўся Бургундзец.
- О! Калі захочаце, то знойдзеце што рабіць: падрыхтаваць зброю, пераверыць каня й рыштунак, ды мала-лі чаго яшчэ. Абы была ахвота!
Гарачы Бургундзец трохі супакоіўся і, сьледуючы парадам Графа, выйшаў на пляц.
Усюды мітусіліся служкі з заклапочанымі тварамі. Ладаваліся сані спажывай і піцьцём. Канюхі разьміналі коней, паляскваючы пугамі. Сабачы брэх аглушаюча разьліваўся над Замкам.
Олівер адчуў у грудзях радасную трапечучую насалоду агульнага напружаньня, і, закінуўшы плашч за плечы, закрочыў, парыпваючы сьнегам, да стайняў. Ён ужо ня нудзіўся ад чаканьня, а ўсёй сваёй палкай істотай улучыўся ў агульнае хваляваньне перадад'езных клопатаў. Яму раптам прыпомнілася, што ў каня адна падкова была безь зімовых шыпоў, што ў апошняй паездцы ён адчуў, як цяжкі крупэр вольна соўваецца па конскай сьпіне, што кольцы ў цуглях ужо даволі ладна сьцёрліся, і шмат іншых дробязяў, ад якіх часам залежыць посьпех, а часам і жыцьцё коньніка.
Малады Рыцар увайшоў у стайню з душой, перапоўненай хваляваньнем і трывогай, лаючы сам сябе за такую нядбаласьць. Але, убачыўшы кругленькую постаць свайго конюха Кляўса (у нязьменным сінім камзоле), пад чэравам шэрага жарэбчыка, трохі супакоіўся. А прыкмеціўшы новыя кольцы ў цуглях, праста ўзрадаваўся. Добры стары Кляўс ужо паклапаціўся аб усім.
Жарабец ціхенька зайржаў, пазнаўшы свайго гаспадара, і прыняўся ўзмахваць галавой, побразгваючы нашыйнай кальчугай і муштукамі.
Кляўс жвава ўскочыў на ногі й кінуўся насустрач Оліверу з такою жвавасьцю й хуткасьцю, якіх цяжка было спадзявацца, пры яго малым росьце й таўшчыні.
- Вашая Сьветласьць! Вашая Сьветласьць! - гукаў ён на бягу, разводзячы рукамі. - Што за дурны народ тут жыве! Прашу ў іх дзёгцю, каба капыты змазаць, не разумеюць. Паказваю ім, што вось, капыты наўкола трэба памазаць, каб чорныя былі й блішчэлі, дык яны мне вухналі й падковы цягнуць, вунь зірніце, Вашая Сьветласьць, якую купу наносілі! А Адзі дык зусім дагадаўся: стары капыт прынёс! Я сварыцца пачаў, а яны рагочуць... Дурны... народ, зусім дурны!...
- Ня думаю, Кляўс, - усьміхнуўся Олівер.
- Як-жа не, Вашая Сьветласьць? Што ні кажы ім, нічога не разумеюць, як аслы.
- А ты паспрабаваў-бы разтлумачыць.
- Прабаваў, Вашая Сьветласьць! Лупяць вочы й рагочуць, а каб зразумець, дык ні-ні.
- А вось мы зараз пабачым, - прамовіў Олівер, убачыўшы праходзячага міма барадатага Літоўца, па выгляду лясьніка.
- Гэй! - махнуў ён рукой барадачу.
- Ваша Сьветласьць! - загутарыў Кляўс. - Надарэмна вы прабуеце, усё роўна нічога не зразумее, гэта той самы, што капыт прынёс...
Але Літовец ужо падыйшоў і, усьміхаючыся сабе ў бараду, знакамі паказаў, што не разумее мовы Кляўса й таму ня ведае, чаго той хоча.
Олівер супакойна адсунуў мітусячагася Кляўса ўбок і паказаў на конскія капыты. Барадач зьдзіўлена паціснуў плячыма й, выразна зірнуўшы на купу вухналёў і падкоў, разгублена разьвёў рукамі.
- Бачыце, Ваша Сьветласьць, дурны як асёл! - паясьніў абрадаваны Кляўс.
- Не сьпяшайся! - запярэчыў Олівер і, узяўшы барадача за плячо, падвёў яго да сьцяны, на якой вісела вялізарнае драўлянае кола, і паказаў на рэшткі дзёгцю ў дзірцы ад восі.
Літовец адразу гучна зарагатаў, разумеючы кіўнуў галавой і выйшаў са стайні.
Кляўс недаверліва глядзеў яму ўсьлед, але без папярэдняй пэўнасьці.
Хутка барадач вярнуўся й прынёс цэлае вядро чорнай масьляністай вадкасьці. Ён па сяброўску ляпнуў Кляўса па плячу (так, што той аж прысеў) і, паказваючы на ўсьміхаючагася Олівера, зрабіў знак рукой, даючы зразумець, што той мае разумную галаву. Кляўс зьбянтэжана ўзяў дзёгаць і прысеў каля конскіх капыт.
Олівер, працягваючы ўсьміхацца, выйшаў са стайні й убачыў Мак Марцімера, уважна назіраючага за праходкай коняў. Яго здаравенны руды скакун, ускідаючы храпай, цяжка рысіў на кордзе.
Марцімер радасна прывітаў Олівера й, указваючы на каня, прамовіў:
- Слаўна йдзе! Аж зямля гнецца!
Олівер прыпыніўся каля Шкота, і разам зь ім прыняўся прыглядацца жвавай і ўзбуджанай падрыхтоўцы да ад'езду.
- Як на вайну рыхтуюцца! - адзначыў Марцімер. - Я яшчэ нідзе ня бачыў чагось падобнага.
- Так! Паляваньне павінна быць надзвычайнае! У нас і Каралі так не выбіраюцца...
Нарэшце наступіў абед, а за ім і час ад'езду.
Замкавая брама насьцеж адчынілася, і зь яе галёпам выляцеў малады Літоўскі Драб, ды што духу паскакаў да Ляснога Замку зь весткай: «Гаспадар вырушыў!»
За ім лёккай рысьсю, на малых кудлатых коніках - сотня капейшчыкаў з доўгімі дзідамі пры назе й вялікімі прастакутнымі шчытамі за сьпінай. На іх шоламах, пагрозьліва паўнахіленыя ўперад адпаліраваныя рогі зубра - адзнака ведамага на ўвесь сьвет Белавескага Палка.
Чужаземцы зь непрыхаванай пашанай і зайздрасьцю прыглядаюцца суровым і магутным постацям у панцырах блакітнае сталі.
За Белавескай Сотняй пад Бел-Чырвона-Чорнай харугвай з вышытай золатам Пагоняй, на белым жарабцу едзе сам Гаспадар Вялікі Князь Вітаўт Кейстутавіч, абкружаны багатым і зіхацячым пачотам. На шчытах і плашчах пачоту мігацяць гэрбы Полаччыны, Наваградчыны, Смаленшчыны, Тутаўшчыны, Гомелю, Бранску, Берасьця, Горадні, Кіева, Астрога й рэшты Княстваў ды Ваяводзтваў неабдымнае Літвы.
Чужаземцы прылучаюцца да пачоту, і пышныя гэрбы сыноў Францыі, Бургундыі, Лётарынгіі, Шкотыі, Італіі перамешваюцца з простымі, але выразнымі гэрбамі Літоўскіх Драбаў.
Далей едзе сотня лучнікаў Тураўшчыны, з воўчымі скурамі замест плашчоў.
- Гляньце на гэтых стралкоў, - паказвае Граф на іх Оліверу. - Яны сваёй цэльнасьцю не ўступаюць Ангельскім Лучнікам, а часам і перавышаюць іх!
- Штось цяжка паверыць... - сумняваецца Олівер, зь недаверам прыглядаючыся нязграбным на від стралкам.
- На паляваньні будзеце мець нагоду пераканацца, і клянуся Сьвятым Андрэям, маім Патронам, зьдзівіцеся!
- А хіба й простыя воі прымуць удзел у паляваньні?
- Дарагі земляча! Я вам ужо казаў, што Літва гэта ня Францыя ці Бургундыя, дзе паляваньне зьяўляецца прывілеем Каралёў і шляхты. Тут гэта забава для ўсіх, і ніхто не бывае ў крыўдзе.
- То ў такім разе, нам застанецца толькі назіраць, як гэтыя малайцы будуць класьці дзічыну!
- Чаму? - зьдзівіўся Граф.
- Бо ці можа быць столькі дзічыны, каб хапіла на такую масу паляўнічых?
- Не забывайце, што гэта Літва!
- Хай сабе й Літва! Але, як вы кажаце, гэтыя Лучнікі найлепшыя ў сьвеце стралкі, то ці магчыма нам, простым сьмертным, спаборнічаць зь імі?
- О, дарагі Олівер, можаце супакоіцца й не хвалявацца. Дзічыны будзе столькі, што няхай тут будзе хоць цэлы полк гэтых Лучнікаў, яе хопіць на ўсіх!
- Цяжка паверыць, Граф. Каб гэта казаў хто-небудзь іншы, а ня Вы, то я проста абазваў-бы яго йлгуном!
- Паверыць цяжка, але вельмі лёкка пераканацца! Не пазьней як заўтра, Вы самі, дарагі Олівер, будзеце сьведкай таго, чаму ня хочаце верыць сёньня! - Граф крыху памаўчаў і потым дадаў. - Я ніколі на Вас ня крыўдзіўся, дарагі Олівер, за Вашы недавер. Ня крыўджуся й зараз. Некалькі гадоў таму, я таксама мусіў прывыкаць і дзівіцца гэтаму надзвычайнаму Краю й яго звычаям. Пройдзе час, прызвычаіцеся й Вы, і палюбіце Літву, ці Белую Русь, называйце як хочаце, так, як палюбіў яе я. Я пачынаю адчуваць, што мяне ўжо не цягне ў Францыю...
- Пабачым... Пабачым...
Суразмоўнікі змоўклі й, лёкка пакачваючыся ў сёдлах, прыняліся разглядаць маляўнічыя, і ў той-жа час суровыя ваколіцы.
Няроўная мясцовасьць, па якой пралягала дарога, адчыняла іх паглядам папераменна, то неабдымныя абшары дрымучай пушчы, зьнікаючай у блакітнай далечыні гарызонту, ці, зьехаўшы ў нізіну, непрыступныя й глухія сьцены лясное гушчы, захапляючыя сваім дзікім недаторкнутым хараством, упрыгожаныя сьляпячай бялізной сьнегу.
За лучнікамі разьцягнуліся санныя абозы, перасыпаныя коннымі прыслугамі паляўнічых. Адтуль у марозным паветры, далёка разносіліся песьні й рогат, аддаючыся гучным тысячагалосым рэхам у пушчы.
Лясная дарога, выгінаючыся між узгоркаў і зарасьнікаў, час ад часу перасякае прасторныя, зіхацячыя срэбрам, паляны. Парослыя шыпшынай і лазой балотцы, пахваляваныя сьнежнымі гурамі, і глыбокія яры з адхоннымі абсыпаўшыміся берагамі, густа зарослыя дзікім маліньнікам, ажынай і цёрнам.
Замак вынырнуў зь лясное пушчы зусім неспадзявана. Ён шырока раскінуўся на паляне, абкружаны зямляным валам, драўляным мурам і абведзены шырокім ровам са стромкімі берагамі, уторканымі вострым жалезьзем. З-за муру віднелася невысокая каменная вежа з зубчастым верхам. Побач яе зіхацеў пазалотай крыж прысадзістай, але ўмястоўнай Царквы з каменнай званьніцай. Вежа й Царква былі калісь цэнтрам невялікага абароннага Замку, каменны мур якога творыць зараз як-бы другі нутраны пярсьцень абароны, у разросшайся ўдоўж і ўшыр цытадэлі.
Як толькі зь лесу паказаліся першыя шэрагі Белавескіх Капейшчыкаў, у Замку ўдарылі ў звон. Зарыпела вонкавая брама, і адтуль, у поўным узбраеньні, выехаў сівы Гараднічы[21] Варкула Бялецкі.
Адсалютаваўшы мячом Гаспадару, ён лёкка саскочыў зь сядла й, зь непакрытай галавой, падышоў да Вітаўта.
- Хлебам і сольлю прымаем Гаспадара Вялікага Князя нашага, Вітаўта Кейстутавіча! - пакланіўся ён, непрыкметна скрывіўшыся ад невытрыманага болю ў плячы. Выпрастаўся з самым спакойным выглядам, але прыкметна збляднеўшы. Гэта не схавалася ад вачэй Вітаўта, які сваім хуткім розумам адразу здагадаўся, у чым рэч і ад чаго Гараднічы зьбялеў.
Варкула, не даючы Гаспадару часу на запытаньні, коратка й выразна паведаміў, што загоны разведзены, заставы вызначаны, сеці напагатове, і ўсё падрыхтавана.
- Добра, Варкула! Вельмі добра! - пахваліў Вітаўт. - Пазнаю ў гэтым тваю руку! Але дзе-ж нашы адважны Падгараднічы Праклош? Чаму яго ня бачна?
- Ваша Высокасьць ня прыйме мне гэта за злое, але я адпусьціў яго перад двума днямі на паляваньне... - пахмура адказаў Варкула, скрыпнуўшы пры гэтым зубамі.
- Цікава! - усьміхнуўся Вітаўт. - Адпусьціў з паляваньня на паляваньне! Мусіць, дзічына паважней зубра?
Але Варкула ня стаў болей аб гэтым гутарыць, ведаючы, што Вітаўт здагадваецца й не злуецца.
- Дзе, Ваша Высокасьць, пажадаеце спыніцца? Ці ў новых пакоях, ці ў Старой Вежы? - пацікавіўся ён, ведаючы, што Гаспадар вельмі любіць гэтую вежу, навяваючую ўспаміны былых сутычак з Крыжакамі. Гэтая-ж вежа, у свой час, паслужыла першым прытулкам Вітаўту, пасьля яго ўцёкаў з Крэўскага Замку.
- Не пытайся, Варкула! Вядзі ў вежу, а ў новых пакоях разьмясьці гасьцей, хай адпачнуць...
Прызвычаены да паслухмянасьці Варкула, моўчкі выйшаў уперад і правёў Гаспадара ў яго памяшканьне. Тады заняўся гасьцямі й іх службамі, ды разьмясьціў іх хутка, старанна й дабрасумленна. Гэты чалавек адзначаўся надзвыйчайнай выканаўчасьцю. Бязь лішняй пасьпешлівасьці й клапатлівасьці, ён выконваў свае абавязкі спакойна й абдумана. Быў маўклівы й замкнуты ў сабе, а калі гутарыў, то коратка й адрывіста. Толькі зь Вітаўтам быў больш гаварлівы, ды й то не заўсёды. Вайну й паляваньне любіў над усё на сьвеце. Жанчын ня мог цярпець і блізка каля сябе, уважаючы іх за слугаў і саўдзельнікаў Д'ябла. Дзеля гэтага, Княжна Рынгайла й некалькі яе спадарожніцаў нарабілі яму шмат клопатаў. Бо ня мог-жа ён памясьціць родную сястру Гаспадара ў звычайным цытадэльным пакоі, а ў Дзядзінец[22] кабет пускаць не хацеў.
Стары ваяка, мармычачы праклёны сабе пад нос, нарэшце ўправіўся й з гэтай задачай, адпусьціўшы для жанчын Царкоўную Трапезу[23].
Вечарэла. Замкавыя будынкі пашарэлі й страцілі выразнасьць рысаў. Пачуліся галасы вартавых. У пушчы завыў воўк, наганяючы смутак і непакой,...
Зь першымі блікамі дня, Замак напоўніўся рухам. Дзень паляваньня настаў.
Зьменьваючы варту на вежах, Варкула ўвесь час пазіраў на паўночны ўсход, дзе ледзь прыкметна цямнее сьцежка, паглыбляючыся ў пахмурую й маўклівую пушчу. Гараднічы з трывогай чакае брата Праклоша, які абяцаў вярнуцца з выправы ў гэтую ноч...
Шараватыя хмаркі, пазалочаныя з краёў узыходзячым сонцам, чарадой прабягаюць па празрыстаму марознаму небу. Дым з вогнішчаў і комінаў роўнымі слупамі цягнецца проста ўвысь, прадвяшчаючы ясны марозны дзень. Груганьнё, спалоханае нештодзённым рухам, зграяй узьнялося над Замкам, аглушаюча каркаючы.
Не дачакаўшыся брата, Варкула вывеў паляўнічых з Замка, і цеснымі зьвярынымі сьцежкамі павёў на аблюбаванае Вялікім Лоўчым мейсца паляваньня. Санныя абозы пацягнуліся іншай, кружной дарогай.
Мейсца было абранае вельмі ўдала. Яно было прадаўгаватай палянай, каля тысячы крокаў даўжынёю, і дзьвесьце крокаў шырынёй на самым шырокім мейсцы, паступова звужаючыся к канцам. З таго боку, дзе разьмясьціліся паляўнічыя, ускраіна паляны густа зарасла кустамі й маладняком. Трохі глыбей у лес кусты расьсейваліся, творачы невялікія купы бязладна раскіданых зарасьнікаў, каля якіх разьмясьціліся конюхі й коні, прыслугі й сані.
Супрацьлежны бок паляны, вольны ад кустоў, адкрываў далёка ўперад лясную глыбіню, зь якой павінен быў выйсьці гнаны загоншчыкамі зьвер.
Ад канцавых ускраін мейсца паляваньня, далёка ў лес, нацягнутыя моцныя сеці, а за імі разстаўленыя заставы з аддзелаў капейшчыкаў і лучнікаў, каб ня даць дзічыне завярнуць з вызначанага кірунку й вывесьці яе на паляну, проста на паляўнічых.
Вялікі Лоўчы, старанна разьмясьціў на мейсцах нецярплівых паляўнічых. Вялікага Князя паставіў супраць сярэдзіны паляны, бо ведаў напэўна, што сюды выйдзе найбольшы й вартаўнейшы зьвер. Збраяносцы прынесьлі сюды-ж некалькі заладаваных самастрэлаў, калчан са стрэламі й сякеру. Тут-жа, побач зь Вітаўтам, Гараднічы выставіў некалькі выбранецкіх лучнікаў і капейшчыкаў, абавязкам якіх было ўважаць за бясьпекай Гаспадара й, у разе патрэбы, прыйсьці яму на дапамогу.
Олівер прытаіўся на правым крыле паляны. Леваруч ад яго віднеўся праз кусты плашч Графа дэ ля Шэр, з другога - пёры Мак Марцімера. Далей некалькі чужаземцаў і Літоўскіх Драбаў зь вялізарнымі самастрэламі.
Паляўнічыя былі разстаўленыя з такім разьлікам, каб ні адна жывёла, выгнаная на паляну, ня здолела прарвацца празь іх ланцуг, падмацаваны з тылу збраяносцамі й чэлядзяй, узброенай дзідамі, сякерамі й самастрэламі.
Напружанае маўчаньне запанавала над лесам. Некалькі сотняў насьцярожаных пар вачэй, да болю ў скронях, углядаліся ў аддаленыя нетры нямое пушчы. Кожны найменшы гук - хруснуўшая галіна, лопат крылаў, шорах абсыпаючагася з дрэва сьнегу, прымушаў уздрыгнуцца прытаіўшыхся людзей і мацней біцца іх сэрцы. Вось, вось, здавалася, зьявіцца даўгачаканая дзічына. Ніхто нават не заўважыў і не падумаў аб тым, што яшчэ зусім не чуваць ражкоў і бубнаў загоншчыкаў.
Навокал панавала такая цішыня, што зграйка чырвонагрудых гілёў, супакойна апусьціўшыся на паляну, безтурботна шпацыравала каля самых ног Вітаўта, нават не падазраваючы блізкасьці людзей, і не зьвяртаючы ніякай увагі на лёккія хмаркі пары ад дыхаючых паляўнічых.
Затаіўшы подых, Вітаўт з ласкавай усьмешкай назіраў за прыгожымі птушкамі, на некаторы час забыўшыся, дзе ён знаходзіцца.
Раптам, на супрацьлежнай ускраіне паляны, паказаўся руды пушысты ліс. Прысеўшы каля крайніх дрэў, ён уважна панюхаў паветра, але, нічога не адчуўшы, прыпаў да сьнегу і рушыў к сярэдзіне паляны, насьцярожана паводзячы вострымі вушкамі.
Дзесь трывожна засакатала сарока. Гілі разам узьняліся ў паветра й зьніклі за засьнежанымі верхавінамі дрэў. Ліс кінуўся ўбок, прыпаў чэравам да сьнегу й пачаў уважна вынюхваць і прыслухоўвацца. Ні гука. Паляўнічыя замерлі, зь цікавасьцю назіраючы гэтага хітрага й асьцярожнага зьвярка. Але ліс нешта прыкмеціў і, раптоўна вільнуўшы густым хвастом, завярнуў і стралой зьнік у пушчы.
Усе гэтыя трывогі й перажываньні не займалі толькі аднаго чалавека - Гараднічага Варкулу. Ён ня бачыў ні ліса, ні гілёў, ні чарады курапатак, перабегшых праз паляну. Пахмура насупіўшыся, ён ад'ехаў у глыбіню лесу й там у адзіноце перажываў доўгую адлучку брата. Уся яго йстота йрвалася недзе ў балоцістыя абшары паганскае Жамойці, прыціснутыя бязьлітасным жалезным ботам зьненавіджаных Крыжакоў.
Пусьціўшы павады каня, ён, згорбіўшыся, сядзеў у сядле, пахіліўшы галаву на грудзі. Час ад часу, з надзеяй пазіраў на сьцежку, вядучую к лясному Замку, і, нічога на ёй не прыкмеціўшы, ізноў занураўся ў свае невясёлыя думкі. Яго конь, адчуваючы млявасьць седака й прызвычаіўшыся за доўгую сваю службу да розных лясных прыгод, паволі крочыў па гурах, не аддаляючыся ад мейсца паляваньня, а й не набліжаючыся да яго. Разумная жывёла як-бы падзяляла смутак і трывогу свайго гаспадара. Панурыўшы кудлатую галаву, старанна абыходзіла карчы, пні й лапчастыя галіны, нізка пахіленыя да зямлі.
На паляне, між тым, зноў зьявіўся ліс. Зараз ён трымаўся зусім інакш. Устрывожана азіраючыся на бакі, мітусіўся між крайнімі дрэвамі, не адважваючыся выбегчы на адкрытую плошчу. Там і сям мільгаў яго руды хвост. Выпалашаныя ім некалькі зайцаў, стрымгалоў пусьціліся наўцёкі. Адзін зь іх, выкаціўшыся белым клубком на сярэдзіну паляны й зрабіўшы на ёй некалкі петляў, прысеў і натапырыў вушы.
З ланцуга паляўнічых разьнёсься прарэзьлівы сьвіст. Нехта цюгакнуў. Заяц са ўсіх ног ірвануў назад у лес. Але між дрэвамі мільгнула гладкая сьпіна ліса. Бедны русак, страціўшы галаву, у сьмяротным страху йзноў завярнуў і рынуўся ўздоўж паляны, высока падкідаючы тыльныя лапкі.
Ліс-жа - зусім не спрабаваў упаляваць злашчаснага зайца. Тонкі слых зьвяра ўлавіў у глыбіні пушчы незразумелыя, але й не абяцаючыя нічога добрага гукі. Патрошку, але няўхільна, гэтыя гукі нарасталі, і прымушалі ліса мітусіцца ўсё трывожней і пасьпешней...
Нарэшце паказалася першая буйная дзічына. Гэта былі тонканогія прыгажуні - дзікія козы. Крута выгнуўшы шыі, яны, здавалася, ляцелі між дрэвамі, прастуючы к леваму крылу паляны.
Лёккая нэрвовая дрыготка праняла кожнага з паляўнічых. Пачынаецца!
Олівер моцна заціснуў у руках самастрэл. Сілком адарваўшы вочы ад грацыёзных козаў, зьвярнуў пагляд да пушчы, проста перад сабою. Між дрэвамі нешта роілася, шэрым патокам абцякаючы гуры...
Гнаныя панічны страхам козы, як вецер вынесьліся на паляну, спадзяючыся адным духам перамахнуць яе ды зьнікнуць у кустах...
Падзіўляюча гучна дзвэнькнула цеціва самастрэлу. Моцны, прыгожы важак чарады ўзьвіўся на дыбкі й паваліўся на сьнег, афарбоўваючы яго крывёй. Са сьвістам выляцеў з кустоў тузін стрэлаў, паклаўшы на сьнег усю зграйку красунь козаў.
У гэты момант, супраць Олівера на паляну высыпала зграя ваўкоў. Яны йшлі ўпэўненай рысьсю, драпежна прыціснуўшы вушы й падціснуўшы хвасты.
Амаль адначасна з ваўкамі, аднак шмат лявей, выбегла чарада дзікаў. Вялізарны вяпрук з загнутымі ікламі, грозна рохкаючы, трухаў зьпераду. Дасьведчаны важак адчуваў небясьпеку, але ня ведаў, адкуль яна прыйдзе. Таму, выбраўшы найвыгаднейшы кірунак - к гусьцейшым кустам, накіраваўся проста на Вітаўта. Уся чарада завярнула за ім, ідучы сьлед у сьлед.
Мак Марцімер старанна нацэліўся ў пярэдняга сівога воўка й спусьціў цеціву. Воўк з разгону перакуліўся цераз галаву й забіўся ў перадсьмяротных сутаргах.
Адразу-ж хмара стрэлаў са сьвістам выляцела з кустоў. За ёй другая й трэцяя. Парадзелая зграя ваўкоў кінулася ўбок, але сустрэўшы й тут хмары стрэлаў, завярнула назад у лес.
Першага дзіка зваліў сам Вітаўт, цэльна ўсадзіўшы стралу яму пад левую лапатку. Вялізны вяпрук зарыўся лычом у сьнег і з прарэзьлівым піскам біў нагамі, падымаючы хмары сьнежнага пылу, ды разпырскваючы далёка вакол сябе гарачую кроў. Неймаверны галас, піск і выцьцё ўзьняліся над палянай. Дзікі й уцякаючыя ваўкі, адзін за другім валіліся з ног пад цэльнымі стрэламі ўваходзячых у азарт паляўнічых.
Барадатыя лосі, зграбныя алені, прыгожыя дзікія козы, паасобку й зграйкамі выносіліся на паляну. Дзікі, ваўкі, зайцы. Нават некалькі медзьвядзёў вывалілі з гушчару, дадаючы страху драбнейшай жывёле сваім глухім страсянаючым рыкам.
Уся паляна роілася ад мітусячайся дзічыны. Ні Олівер, ні Мак Марцімер, ня бачылі нічога падобнага ў сябе на бацькаўшчыне. Такая маса жывёлы ніколі нават і ня сьнілася нікому з чужаземцаў.
Паляўнічы запал агарнуў маладога Бургунца. Раз за разам выпускаючы стралу ў зьвярыную кіпель, ён ужо не выбіраў, як перад гэтым, прыгажэйшае й буйнейшае цэлі. Алень, воўк, дзік, - не рабілі ўжо розьніцы. Захапіўся паляваньнем і Мак Марцімер. Ап'янелы ад паху крыві, ён раз за разам выпускае стрэлы. Нават Граф дэ ля Шэр, заўсёды стрыманы й халодны, зараз з гарачкавай пасьпешнасьцю працуе самастрэлам.
Дзічына валіцца як скошаная. Здавалася, што нябачная вялізарная каса безьперапынна шугае па паляне, валячы цэлыя поласы сваіх ахвяраў. Густыя хмары пары, ад спатнелай жывёлы, гарачай крыві, сьвежага гною, і воддыхаў тысяч ноздраў, клубамі перакатваюцца над рыкаючай і енчачай палянай.
Дзікі з прарэзьлівым віскам зарываюцца ў чырвоны сьнег. Раненыя козы з жаласным енкам кідаюцца па заваленай тушамі паляне. Алені й лосі зь вялізарнымі рагамі, на поўным скаку ўлучаныя стралой, з храпам узьнімаюцца на дыбкі. А дзічыны ўсё не мяншае. Новыя й новыя зграі, падганяныя загоншчыкамі, прыбываюць на паляну, папаўняючы сабою незьлічоныя масы гінучых...
У гэты час, Варкула панура езьдзіў у аддаленьні, зусім не зьвяртаючы ўвагі на даносячыеся з паляны гукі. Ён прадчуваў набліжаючуюся бяду, якая найболей мела крануць яго самаго. Непрадбачана доўгая адлучка Праклоша ўсяляла ў яго душу, першы раз за ўсё суровае й баявое жыцьцё, страх. Страх не за сябе. За сябе Варкула не баяўся, ён ня раз глядзеў сьмерці ў вочы. Ня раз, сьцякаючы крывёй, не выпускаў з рук мяча, і ніколі ня дрогнула яго загартаваная й ня ведаючая літасьці душа. Страх за жыцьцё свайго адзінага й любага брата й баявога нязьменнага сябру, засланіў усе іншыя пачуцьці. Варкула ведаў, што значыць гэтая доўгая адлучка. Праклош паехаў не на гуляньне, і не на паляваньне, як сказаў Вітаўту Варкула. Ён, кажучы аб паляваньні, меў на ўвазе «паляваньне» зусім іншага роду й выгляду, чымся тое, што адбывалася зараз, вось тут, на паляне. Вітаўт зразумеў вельмі добра, а таму й не разпытваў болей, бо ведаў, на якога зьвяра выпраўляліся на перазьмену абодва браты Бялецкія. Дзічына іх была закутая ў сталёвыя панцыры, узброеная вострымі мячамі, сякерамі й дзідамі, ды прыкрытая белым плашчом з чорным крыжам. Імя ёй - Крыжак. Той Крыжак, які, некалькі гадоў таму, вынішчыў цэлы шматлікі й буйны род Бялецкіх. Агнём выпекшы незагойваючуюся рану ў душах - суровага Варкулы, ды агністага й палкага Праклоша, толькі прыпадкова застаўшыхся ў жывых.
Прадчуваючы бяду, Варкула ніяк ня мог пагадзіцца з думкаю, што Праклош будзе забіты, ці схоплены ў палон ды закатаваны безчалавечым катам у манашай вопратцы з Ордэну Крыжа. Забыўшыся аб усім на сьвеце, ён адразу й не заўважыў, як раптоўна пачаў усхрапваць конь і бокам стараніцца да паляны - бліжэй да людзей.
Варкула схамянуўся толькі тады, калі перастрашаны конь, скочыўшы ўбок, мала ня выкінуў яго зь сядла. Раптоўна вярнуўшыся к дзейснасьці, першым рухам Гараднічага было схапіцца за меч. Але, разгледзеўшы ў чым рэч, ён пасьпешна ўвапхнуў меч у похву і, намагаючыся не рабіць рэзкіх рухаў, узяўся за лук і выцягнуў стралу. Вочы Варкулы, цьмяныя й панурыя перад тым, зараз блішчэлі запалам і заўзятасьцю - кроках у трыццаці, на разлапістым дрэве прытаіўся раскошны шэра-жоўты рысь. Драпежнік, прыціснуўшыся да галіны, уважна сачыў за рухамі самотнага коньніка, нібы разрахоўваючы - напасьці на яго, ці не.
Варкула памаленьку пачаў узносіць на ўзровень вачэй ужо нацягнуты лук.
З тылу данесься лёккі хруст кустоў. Рысь уздрогнуў і напружыўся, рыхтуючыся скочыць. У гэты момант тонка засьпявала цеціва, пусьціўшы ў драпежніка сьмертаносную стралу.
Ня губячы часу, Варкула маланкава выхапіў другую стралу й, амаль не намерваючыся, усадзіў яе ў падаючага зьвяра, дабіўшы яго канчаткова.
- Вось гэта хуткасьць! Вось гэта цэльнасьць! - пачуліся з тылу некалькі жаночых галасоў. - Шляхетны Варкула, гэтае паляваньне было непаўторнае! Я яшчэ ў жыцьці ня бачыла падобнае цэльнасьці пры такой хуткасьці!
Пры гуку гэтага голасу, Варкула адразу павярнуўся ў сядле й прамовіў:
- Княжна, я прашу выбачэньня, але не люблю, калі за мною падглядаюць!
- Ня злуйцеся, шляхетны Рыцар, - з усьмешкай адказала Рынгайла. - Так ужо збудаваная натура жанчын, што яна жыць ня можа, каб не падглядаць. Але ў гэтым выпадку мы прыехалі зусім прыпадкова.
Варкула пахмура акінуў паглядам вясёлую юрбу конных жанчын і нічога не адказаў. Не любіў ён гэтае «спаднічнае племя» й не хацеў размаўляць.
Рынгайла, бачачы ягонае незадавальненьне й не жадаючы дратаваць яшчэ болей, павярнулася к разпасьцёртаму па сьнягу драпежніку:
- Які гэта цудоўны рысь! - прамовіла яна, не хаваючы шчырага захапленьня.
- Калі вам так падабаецца, - буркнуў Варкула, - то вазьміце яго сабе, а мне дазвольце ад'ехаць...
- Ад'ехаць? Вы хочаце нас пакінуць адных у гэтым дзікім лесе? - ускрыкнула з удаваным жахам Рынгайла.
- Княжна, пры вашым сядле лук! У вашых спадарожніц - самастрэлы... Я тут зусім не патрэбен. Дазвольце мне ад'ехаць?... Я тут не патрэбен!...
Рынгайла ўважна паглядзела на пахмуры твар Гараднічага, але, не прыкмеціўшы й ценю жарту, з горкім сумам прамовіла:
- Едзьце!... Вас я не трымаю. Але... учынак ваш зусім не Рыцарскі!
Варкула толькі на гэта й чакаў. Ён моўчкі завярнуў каня й, не сьпяшаючыся, зьнік за кустамі.
Жанчыны, сьпешыўшыся, абступілі рыся, любуючыся яго мяккай аксамітнай поўсьцю.
Нездалёк у пушчы надрываючыся галасіла сарока, і некалькі разоў трывожна абазвалася сойка...
- Хтось там ёсьць! - заўважыла адна з чэлядніцаў, паказваючы ў густы зарасьнік маладняку, выходзячы сваім правым крылом далёка за межы паляны. Гэты маладняк разросься шырокай паласой, утвараючы клін з тымі кустамі, у якіх стаялі заслоны капейшчыкаў і лучнікаў зь сецямі. Тупая вяршыня кліну ўсмакталася ў адчыненую плошчу лесу - якраз там, дзе ляжаў забіты рысь.
Жанчыны ўважліва прыглядзеліся да гушчару, але, нічога не прыкмеціўшы, ізноў адвярнуліся да прыгожага драпежніка...
З паляны даходзіў аддалены гоман людзей і рык жывёлы.
Тут зьявіліся першыя зубры й туры. З глухім ровам, апусьціўшы нізка да зямлі вялізарныя рагатыя храпы, яны йшлі, не сьпяшаючыся, насустрач небясьпецы. У іх цяжкой хадзе адчувалася пэўнасьць сабе, і ў сваёй моцы. Моцы неймавернай і грознай, скрушаючай усё на сваім шляху. Ніводнае лясное стварэньне не адважвалася стаць упоперак дарогі нават найслабейшаму зь іх. Падобны да грукатаў грому, роў барадатага зубра, ці крутарогага тура, прыводзіў у перэпалах цэлыя зграі такіх адважных хіжакоў, як ваўкі, і прымушаў іх здымацца зь мейсца й уцякаць, каб толькі не сустрэцца з рагатым волатам.
Выставіўшы моцныя йлбы й пускаючы з ноздраў струмяні пары, барадатыя пярэднія быкі з пэўнасьцю сунулі ўперад. Здавалася, што аж зямля гнецца й дудніць пад іх цяжкай хадой. Раздратаваныя й узбуджаныя пахам крыві, яны йшлі проста на паляўнічых, не выказваючы ні страху, ні намеру завярнуць.
Кроў застыла ў жылах Олівера, калі ён убачыў зьблізку, проста перад сабою, гэтага грознага Князя Пушчы. Прыклаўшыся да самастрэлу й намагаючыся супакоіцца, ён добра намерыўся й пацягнуў гачок.
Лёккая страла прагавіта ўпілася ў шырокія грудзі магутнай жывёлы. Крайні правы бык узьвіўся на дыбкі, і, з аглушальным рыкам, як гара, абрушыўся на чырвоны сьнег.
Цэльным стрэлам, Вітаўт зваліў пярэдняга волата-важака, сівага й страшнага.
Стрэлы сыпанулі суцэльнай хмарай. Збраяносцы й чэлядзь не пасьпявалі ладаваць самастрэлы.
Але зубры йшлі суцэльнай лавай, цесна прыціснуўшыся адно да другога, і таму стрэлы не задавалі ім такой шкоды, як іншай мітусячайся дзічыне. І, хаця іх засталося ня больш за трыццаць, зрабілася зразумела, што яны дойдуць да ланцуга паляўнічых яшчэ да таго, як тыя пасьпеюць выстраліць па некалькі стрэлаў і гэтым пакласьці крэс жудаснай атацы разьюшанае жывёлы.
Вітаўт адклаў убок самастрэл і, узброіўшыся дзідай і сякерай, падрыхтаваўся сустракаць альбо бліскучую перамогу, альбо слаўны канец. Вочы Гаспадара зьзялі нештодзённым запалам і радасьцю. Ён ускрыкнуў:
- Вось гэтак-жа прэ на нас Крыжак! І вось так сустракае яго непакорная Белая Русь! - і пры гэтым ён левай рукой упёр дзіду ў стаўбур дрэва й накіраваў вастрыём у грудзі набліжаючамуся зубру. Правая рука моцна сьціснула дзяржальну сякеры...
Прысеўшы каля рыся, Рынгайла з прыемнасьцю лашчыла яго мяккую плямістую скуру. Чэлядніцы, абступіўшыя наўкола, весела рагаталі, абгаворваючы нелюдзімага дзівака-Гараднічага. Ім даводзілася ня часта сустракацца з гэтым пахмурым Драбам, імя якога было ведама далёка за Літоўскія землі, з-за ягонай адвагі, спрыту й няўмольнае жорсткасьці. Адчуваючы пагарду, зь якою ён ставіўся да жанчын, маладыя чэлядніцы Княжны, стараючыся затаіць сваю крыўду, насьмяхаліся й перадражнівалі бедака - старога Варкулу. Затое з маладым Праклошам яны трымаліся ласкава, і, у патаемку адна ад другой, стараліся здабыць яго прыхільнасьць. Амаль кожная зь іх пайшла-б на край сьвету, альбы прыгожы й зграбны Праклош зьвярнуў на яе сваю ўвагу. Але вясёлы Драб быў недасяжны, нават для найбольшых прыгажунь, хаця й не цураўся іх падобна брату.
Гэтак рагочучы й размаўляючы, жанчыны не зьвярталі ніякай увагі на трывожную траскатню сарокі. Як раптам, з трэскам ламанага гальля, з кустоў вываліў вялізарны мядзьведзь. Убачыўшы купку людзей, ён спыніўся ў нерашучасьці.
Перапалоханыя коні з храпам кінуліся ўцякаць. Дзяўчаты, нарабіўшы віску, пабеглі сьледам. Але Рынгайла, заблытаўшыся ў крысох доўгага футра, павалілася на калені.
Мядзьведзь адразу ўпярэвалку рушыў да яе. Галасны роў касматага зьвяра ўскалыхнуў паветра.
Рынгайла паспрабавала ўскочыць, але, ізноў пасьлізнуўшыся, ува ўвесь рост разьцягнулася на сьнягу.
Яе чалядніцы, зь вялікім галасам, схаваліся за кустамі, стараючыся крыкамі прыцягнуць увагу каго-небудзь з паляўнічых ці чэлядзі й гэтым уратаваць княжну. Аднак паляўнічыя, поўнасьцю захопленыя атакай зуброў, ня чулі гэтага ляманту, поўнага роспачы й страху.
Пагібель чароўнае Княжны была немінучай. Не прабуючы больш падняцца, яна з заплюшчанымі вачамі й б'ючымся сэрцам чакала свайго канца - пакінутая ўсімі. З роспаччу заклікала Ўсемагутнага - прасіла перад сьмерцю прабачыць усе грахі, вольныя й нявольныя.
Мядзьведзь быў ужо за два крокі ад сваёй безабароннай ахвяры. Цяпер толькі цуд мог яе ўратаваць...
Раптоўна, як грукаты Пяруна, прагучэў над лесам моцны голас. Конскае йржаньне зьлілося з глухім ровам медзьвядзя...
Рынгайла з надзеяй адплюшчыла вочы й падняла галаву.
Мядзьведзь, ранеты стралой у плячо, пакінуў разпасьцёртую Рынгайлу й шкутыльгаў убок, пасьпяшаючы насустрач аграмаднаму коньніку ў прасторным кажуху, накінутым паверх кальчугі. Коньнік з усіх сілаў стрымліваў упудзіўшагася каня, адначасна накіроўваючы яго на ўзьнесшагася на дыбкі мядзьведзя. Конь прысядаў на заднія ногі, матляў галавою, пырскаў шумам, і ніяк не хацеў падпарадкавацца.
Адчуўшы, што небясьпека для яе мінула, Рынгайла паднялася й з надзеяй азірнулася навокал, але... ні людзей, ні зброі: мужчыны занятыя паляваньнем, чэлядніцы разьбегліся, а лук і стрэлы засталіся пры сядле. Беднай Княжне, супраць волі, заставалася толькі назіраць, як яе незнаёмы ратаўнік змагаецца з разьюшаным зьвяром. А як хацелася дапамагчы яму! З жахам яна заўважыла, што коньнік ня мае дзіды. А з адною сякерай парадзіць цяжка, нават немагчыма.
Аднак адважны незнаёмец ня думаў уступаць. Змагаючыся з канём і адмахваючыся сякерай ад насядаючага мядзьведзя, ён гукнуў:
- Княжна! Уцякайце!... А я затрымаю гэтага чорта тут, пакуль пад'едуць мае спадарожнікі!
Але Рынгайла была не з такіх, якія кідаюць сваіх прыяцеляў у бядзе. Гэта была сапраўдная дачка Кейстута - годная свайго вялікага бацькі. Уратаваўшыся сама, яна ні за што не жадала пакінуць адважнага незнаёмца сам-на-сам з разьюшаным мядзьведзем.
- Лук! - гукнула яна. - Кінь мне свой лук!
Коньнік, працуючы з усіх сілаў павадамі й пяткамі, усё-ж выбраў зручны момант і, падзіўляючыся адвазе й розуму Рынгайлы, кінуў ёй свой лук і поўны калчан стрэлаў.
Княжна з радасьцю ўхапілся за зброю. Цяпер доля мядзьведзя была вырашаная.
Аднак сталася жудасная неспадзеўка. Мітусячыся ў страху між дрэвамі конь настолькі заняў увагу седака, што той зусім не ўважаў на тое, што робіцца наўкола, і, з разгону стукнуўшыся галавой аб сук, выляцеў зь сядла.
Адчуўшы волю, конь прыціснуў вушы й, выкідваючы кумякі сьнегу, галёпам пусьціўся па пушчы.
Аглушаны ўдарам коньнік нерухома ляжаў на сьнягу. Яго сякера адляцела далёка ўбок, шолам зсунуўся з галавы й агаліў доўгія сівыя валасы, мокрыя ад поту.
Мядзьведзь зь лютым ровам кінуўся да нерухомага воя.
На момант Рынгайла аслупянела ад жаху, але вагацца не было калі. Кожны міг быў каштоўны ды пагражаў сьмерцю яе ратаўніку. Яна хутка прыладзіла на лук стралу й, з падзіўляючай сілай, нацягнула цеціву.
У гэты час, у далячыні між дрэвамі паказаліся два добра ўзброеныя коньнікі. Не чакаючы на іх дапамогу, Рынгайла стрэліла. З болю мядзьведзь закруціўся на мейсцы. Другая страла паваліла зьвяра на сьнег. Але ён зараз-жа ўскочыў і, пырскаючы сьлінай, кінуўся да Рынгайлы.
Аднак дабегчы ўжо ня змог. Уцэлены трэцяй стралой проста ў грудзі, ён з жаласным енкам зваліўся на бок.
Падасьпелыя коньнікі, пераканаўшыся, што мядзьведзь пакананы, кінуліся да разпасьцёртага на сьнягу воя. Спрытна саскочыўшы зь сёдлаў, хутка прыняліся націраць яму твар сьнегам.
Рынгайла, прыкмеціўшы сьцяжкі на дзідах навапрыбылых, мімаволі ўхапілася за грудзі. Трывожная насалода хваляй падступіла да горла, сьціснула яго й не давала перавесьці дух. Не адрываючы рукі ад моцна б'ючагася сэрца, Княжна хутка падыйшла да непрытомнага. Людзей гэтых яна ня ведала, але падсьвядома здагадвалася хто яны, і ад каго прыехалі...
- Кандрат! - гукнуў у роспачы адзін з вояў. - Ці жывы ты?
- А ты не галасі! - заўважыў другі, адвязваючы безпрытомнаму каўнер кальчугі. - Увапхні яму лепей сьнег у рот! Можа тады й ачуняе... Не памёр-жа ён сапраўды?...
Усё гэта Рынгайла назірала моўчкі, увесь час пераводзячы вочы на вострыя наканечнікі дзідаў, са сьцяжкамі Княства Слуцкага.
У гэты час падбеглі ўзброеныя людзі, хто з сякераю, хто з рагацінаю, а хто й з вывернутай аглобляю. Іх прывялі перапалоханыя чэлядніцы.
Па загаду Рынгайлы, безпрытомнага Кандрата паднялі й панесьлі на паляну, адкуль даносіліся прызыўныя гукі ражкоў, спавяшчаючыя канец паляваньня.
Кандрата паднесьлі проста да Вітаўта, і асьцярожна апусьцілі на пакрытыя кажухамі сані.
- Хто гэта? - зьдзівіўся Гаспадар, зь цікавасьцю ўглядаючыся ў незнаёмы твар.
- Да Вашай Высокасьці ганец ад Ваяводы Грозаўскага... З Кракава, - выступіў уперад адзін са спадарожнікаў Кандрата.
- Ганец ад Фёдара?... А што зь ім?
- Гэта я раскажу! - прамовіла Рынгайла, і падрабязна выклала слухачом аб здарэньні з рысям ды мядзьведзем.
Граф дэ ля Шэр старанна перакладаў чужаземцам яе апавяданьне.
Усе, за выключэньнем Варкулы, слухалі, затаіўшы подых. Учынак Гараднічага з рысьсю выклікаў агульны рогат, а адвага ганца - пашану, і нават зайздрасьць.
Бедны Олівер праклінаў у душы й сябе, і сваю долю - за тое, што мінуў такі зручны момант услужыць Княжне й, выратаваўшы ёй жыцьцё, дабіцца яе прыязьні.
У канцы апавяданьня Кандрат глыбака ўздахнуў і сеў. Абхапіўшы галаву рукамі, ён абвёў блукаючым паглядам натоўп, сабраны каля саней, і зь лёккім енкам ізноў паваліўся на сьпіну.
Некаторы час навокал панавала ціша. Паступова, на белых шчаках Кандрата зьявіўся слабы румянец. Ён ізноў адплюшчыў вочы й, угледзеўшы ўзброеных людзей, ціха, але ўстрывожана запытаў:
- Княжна?... Ці ўратавалі Княжну?...
- Бачце-ка! - усьміхнуўся Вітаўт. - Стары, сівы, як голуб, а туды-ж. Нават не пасьпеў прачухацца... Першая думка аб Княжне! Шчасьце маё, што Яроша тут няма, той-бы адразу за сякеру...
Затое Рынгайла аднеслася йнакш. Схіліўшыся над Кандратам і прыкрываючы яго кажухом, ласкава прамовіла:
- Уратавалі. Уратавалі... І толькі дзякуючы табе, адважны ганец. Ляжы цяпер - адпачывай...
Супакоены Кандрат заварушыўся й, раптам пазнаўшы Вітаўта, ірвануўся ўстаць, але бязьсільна абваліўся йзноў.
- Прабачэньня, Ваша Высокасьць... не магу... Ад Фёдара, Ваяводы Грозаўскага, з Кракава...
- Пачакай! - перабіў Вітаўт. - Адпачывай зараз! Ня час і ня мейсца тут ганцоў выслухваць... Хіба, можа нешта сьпешнае?
- Не, Ваша Высокасьць, сьпешнага нічога няма...
- Ну дык, як у Замак вернемся, тады дакладзеш! Кандратам завесься?
- Так, Ваша Высокасьць... Кандрат Тур...
- Добра!
Па дарозе к Замку, у сані да Кандрата падсеў адзін з чэляднікаў Вітаўта, і ад няма-чаго-рабіць падрабязна разказваў прабег паляваньня. Старанна апісаў усе драбніцы, не забываючыся ўспомніць і пра сябе.
Пачынала цямнець. Шэры змрок густой заслонай ахутаў пушчу. У чорным бяздоньні неба заіскрыліся зоркі. На небасхіле, апісваючы дугу, скацілася яскравае сьвятло.
- Глянь-ка, добры чалавек, - перарваў сваё апавяданьне чэляднік. - Ці-то душа чыясь вандруе, ці мо', проста чараўніца з паходняй кудысь выбралася? Як ты скажаш?
- А хто-ж яго ведае... - буркнуў нехаце Кандрат. - Толькі мне здаецца, што чараўнікі й без паходняў ночай бачаць.
- Чараўнікі бачаць! - умяшаўся, маўчаўшы дагэтуль, вожчык. - Але не чараўніцы!
- Як гэта? Якая-ж розьніца? - зацікавіўся Кандрат.
- А такая, - вытлумачыў вожчык, - што чараўнік сваю душу самаму Д'яблу прадаў, ня к ночы кажучы. А той і ўпадобіў яго да сябе, і зручнасьць такую даў, каб ночай бачыць. А з кабетаю дык інакш, бо каму яе душа патрэбна?...
- Ды яшчэ ці мае кабета душу, - дадаў чэляднік. - У Пісаньні нідзе таго не сказана!
- І я так кажу, - працягваў вожчык. - Каму яе душа патрэбна, хоць-бы й мела яна яе? Дык нячысьцік ёй зручнасьць даў, каб у людзей душу вырывала, ці хітрыкам, ці маною. А каб у ночы яна магла бачыць, дык упадобіў яе коткаю перакідацца - інакш не! Вось, калі ёй кудысь далёка патрэбна, ці ў Чорныя Яры, ці на Мёртвы Камень[24], дык коткаю ніяк туды не дабегнеш, вось яна й запальвае паходню, каб відней было. Інакш дык пільнуй - на зорку наткнесься, і кудлы паабпальвае, і мятла пагатоў згарыць. Так!...
Кандрат прамаўчаў, бо цалкам пагадзіўся з гэтым тлумачэньнем. Вожчык замоўк таксама, і, ляніва падхвостваючы каня, занурыўся ў вялізны каўнер кажуха.
Чэляднік таксама, трохі памаўчаўшы, вярнуўся да апавяданьня аб паляваньні:
- ...Дык як там было? Пачакай... Ага! Зубры... Як, знацца, рынуць, гэтыя зубры! І ўсе як адзін, адзін другога большыя, і проста на Гаспадара йдуць. Тут між намі пярэпалах учыніўся, думаем: «Загіне нашае сонейка, Вітаўт Кейстутавіч». Нават і я сякеру з рук выпусьціў. А ён, як зірне наўкола, аж іскры з вачэй пырскаюць, ды як гукне на цэлую пушчу: «Немцаў білі, а гэтых і пагадзе пакладзем!», і сам дзідаю ў грудзі першага быка ўцэліў, а потым сякераю як гакне, ажно рэха пайшло. Так усю галаву напалам і разьнёс! Чужаземцы, потым, усе да аднаго хадзілі глядзець на гэтую зубраву галаву. Надзівіцца не маглі - якая сіла ў Гаспадара нашага. А адзін зь іх, той вялізны са сьмешным імем, як там яго?... Маркамер, ці як, дык ніяк уверыць ня мог, што сам Гаспадар так секануў, хаця сваімі-ж вачамі бачыў. Усё абмацоўваў зубра й пальцамі ў чэрап лазіў, ды толькі вохкаў з падзіву. А потым увесь час бажыўся, што яшчэ ў жыцьці ня бачыў такога цёсу.
Чэляднік аж заглынуўся ад радасьці, разказваючы пра адвагу й сілу Вітаўта. Яго вочы зьзялі запалам і ўздымам:
- Ну а як зваліў Вялікі Княжа першага зубра, тады й рэшта паляўнічых духу набраліся. І я йзноў сякеру падхапіў, так і паклалі ўсіх зуброў да астатку, хто сякерай, хто дзідай. Толькі кроў пырскала, ды лес стагнаў! Ажно млосьць мяне прабірала... А тут бабы зь віскам ды галасам набеглі: «Княжну - галосяць - ратуйце! Лясун на Княжну напаў!» Ну, думаю, калі Лясун, то нічога не парадзіш, ня жыць ужо небарачцы, і ну хрысьціцца й лямантаваць. Гляджу, і рэшта конюхаў ды чэляднікаў хрысьцяцца ды за ўпакой моляцца, аж сьлёзы льлюцца. Шкада Княжну, добрая была, ласкавая. Але хто паадважней ды паздагадлівей, за зброю ўхапіліся, ды, завярнуўшы кабетаў галасьлівых, бегма ў лес пусьціліся...
Тут чэляднік замоўк, і, трохі падумаўшы, запытаў:
- Дык гэта, знацца, ты, добры чалавек, нашу Княжну ад лясуна ўратаваў?
- Ад мядзьведзя, - паправіў Кандрат. - Так Богу было ўгодна!
Вожчык высунуў галаву з кажуха й з дакорам у голасе прамовіў:
- Вось кажаш «ад мядзьведзя», і нават паспрачацца гатовы, а сам нічога не разумееш, і ў нашых мейсцах ты зусім новы чалавек, таму й ня ведаеш, якія выбрыкі нячысьцік выкідае, ды яшчэ пад вечар. Не надарма чараўніца на Мёртвы Камень паляцела, няйначай вестку панесла. Ты вось заўтра лепей выспавядайся, ды бацюхну ўсё добра разпавядзі, што там у лесе здарылася, бо, ня к ночы кажучы, якое й ліха табе яшчэ прычыніцца.
Кандрат задумаўся над гэтай парадай. Без сумневу, трэба яе выканаць, але ці ўдасца, і ён ціха прамовіў:
- Правідлова кажаш, але-ж заўтра ад'яжджаць мушу...
- Нават і ня думай! - запярэчыў чэляднік. - Ня пусьцяць!
Некаторы час ехалі моўчкі, потым чэляднік ізноў загутарыў:
- Шчасьлівы ты чалавек! Не забудзе Княжна табе гэтага, аж пакуль жыць будзе. Вось мне, дык ніколі не пашчасьціць, заўсёды як што якое, дык перапалохаюся й ня ведаю, што рабіць. Мая бабка кажа, што загавар на мяне накладзены, ад таго й шчасьця ня маю. Слова трэба даведацца, тады сыйдуць чары...
Кандрат нічога не адказаў. Углядаючыся ў чорнае неба, ён думаў пра Ваяводу Фёдара, якому ня церпіцца вырвацца з Кракава...
Раніцай, выспавядаўшыся й прычасьціўшыся, Кандрат зьявіўся да Вялікага Князя з дакладам. Гуд у галаве сьціхнуў, і толькі моцна балела правая скронь, пасінелая ды апухлая.
Узяўшы ліст ад Ваяводы Фёдара й выслухаўшы вусны даклад, Вітаўт адправіў Кандрата ды ў роздуму закрочыў па пакою. Весткі былі важныя, хаця амаль зусім не таркаліся таго пытаньня, у сувязі зь якім Фёдар ад'ехаў у Кракаў. Вітаўт выклікаў да сябе Князя Жыгімонта Карыбута й доўга радзіўся зь ім. Толькі пад вечар паведаміў Кандрату, што ад'езд яго адкладзены на цэлы тыдзень.
- Ваша Высокасьць! - не ўтрымаўся Кандрат. - Дазвольце раней ад'ехаць. Хутка вясна пачнецца, дарогі размокнуць, не дабяруся я тады да Кракава аж да лета. Шкада Ваяводу... Зьнемагае ён там! Загадваў пасьпяшацца...
- Няхай патоміцца. Чым даўжэй там прасядзіць, тым мацней свой Край кахаць будзе. Ідзі! І не журыся. Адпачынку сам патрабуеш.
Сумна пацягнуліся дні. Кандрат не знаходзіў сабе мейсца - надта моцна прывязаўся ён за гэты час да Ваяводы, да Кірыма, сумаваў за Васілём Капыльскім, які няведама дзе падзеўся, пусьціўшыся ў пагоню за апрышкамі.
Княжна Рынгайла асыпала ласкамі свайго ратаўніка. Падаравала яму маладога жарэбчыка з Гаспадарскіх стайняў, моцны панцыр з набедраньнікамі, багаты плашч з прышытай рысяй скурай ды залаты ланцуг зь бляхаю, на якой перагародчастай эмаляй была вымаляваная Пагоня. Але Кандрат ня надта цешыўся, а зь нецярпеньнем чакаў дня ад'езду, з трывогай прыглядаючыся да вільгатнеючага й асядаючага сьнегу.
Да Вялікага Князя ў гэтыя дні, дзень і ноч, прыяжджалі пасланцы з усіх куткоў Літвы й суседняй Жамойці. Кандрат із сумам праваджаў вачамі ад'яжджаючых ганцоў. Шчасьліўцы - іх не трымалі так доўга... Але не надарма высядзеў тут Кандрат, шмат чаго цікавага й хвалюючага даведаўся ён, знаходзячыся так блізка ад Гаспадара.
Варкула, не дачакаўшыся брата, выехаў з дазволу Вітаўта на пошукі. Адабраўшы з абсады Ляснога Замку два тузіны адважнейшых вояў, ён зьнік у ночы, у невядомым кірунку...
Сустрэўшыся яшчэ раз з Каралём, Ваявода Фёдар дастаў ад яго грамату да Гаспадара Вялікага Князя: «Яго Каралеўская Мосьць жадалі асабіста спаткацца з Гаспадаром Літоўскім».
У паветры пахла вільгацьцю й вясной. Доўгія лядзякі са звонам адрываліся ад мокрых падстрэшшаў. Праз брудны сьнег пачаў мейсцамі паказвацца брук Кракаўскіх вуліц. Сонца штодня падымалася ўсё вышэй і вышэй. На касьцёльных прыступках, з кожным днём, зьяўлялася ўсё болей і болей жабракоў. Зьбіўшыся ў купу, яны з набрыдлівым галашэньнем выстаўлялі напаказ свае брудныя й агідныя язвы, скулы, струпы. У далячыні маўкліва іскрыўся хрыбет Карпатаў, абвіты ў падножжы цёмнымі садамі й пералескамі...
Фёдар спыніў каня й з радасьцю азірнуўся на нялюбае места-гняздо хітрага й падступнага павука ў залатой кароне.
Нарэшце! Нарэшце яму далі дазвол пакінуць змрочныя муры Вавеля й уздыхнуць поўнымі грудзьмі вольнага ветрыку.
З узгорку адчыніўся від на мнагалюдны Кракаў, зь яго вежамі, касьцёламі ды вузкімі й цеснымі вулкамі. У другі бок разпасьцерліся бязкрайнія лясы, утыканыя там і сям кляштарамі, замкамі й маёнткамі. На паўночны ўсход глядзеў зараз Ваявода. На Радзіму йрвалася ўся яго йстота, а сэрца прагнула завітаць у адзін закутак гэтай дарагой Радзімы - у Слуцак. Там, у Слуцку, скрыжоўваліся дарогі ягоных стараньняў, мараў і надзеяў. Там была яна - найдаражэйшая, каханая Марыля.
Але... Спатканьне зь ёю, гэтую салодкую прывабную сустрэчу, прыйдзецца адкласьці, бо доўг і гонар Драба вымагаюць хутка й безадкладна зьявіцца перад вочы Вялікага Князя.
- Як давяду да канца гэтае пасольства, - прашаптаў Фёдар, пускаючы каня ўскач, - адразу-ж ад'еду ў Слуцак і пашлю да Марылі сватоў... А там будзь што будзе...
Мяккі ветрык ласкава варушыў пёры на шоламе й выбіўшуюся на лоб пасмачку валасоў. Уніз, уніз з узгорка гульліва скача конь, і радасна б'ецца сэрца Ваяводы: На Радзіму!...
Ня менш за Ваяводу радуюцца павароту на Радзіму воі яго пачоту. Два дзясяткі ўзброеных коньнікаў з прыемнасьцю падганяюць коняў. Уперадзе працягнулася найвясялейшая дарога...
Нават Кірым не хавае радасьці. Ён, падхвостваючы свайго Гнедка, крывіць сьмешна твар, перадражняючы кракаўскіх купцоў, мніхаў, мяшчан. Але болей за ўсё дастаецца на долю Каралеўскага Харунжага Ежага з Чэрвіцы. Надзьмуўшыся як індык ды прымружыўшы й без таго вузкія вочы, Кірым бубніць:
- Мая, яго мосьць харужая! Хрысьціць твой з сабачы вера трэба буду... - а потым, прыбраўшы ваяўнічы выгляд, голасам Пашкевіча крычыць: - Харужая, скончыў? Апсік, сабачы кроў, з маі вочы!...
Слухаючы яго лапатню, воі рагочуць. Усьміхаецца й Фёдар, успамінаючы пыхлівую міну харунжага.
Дарога цягнецца ўздоўж Віслы, па шырокай прыгожай раўніне. Рака яшчэ не кранулася, але лёд ужо пачаў узьнімацца. Вось, вось пачнецца крыгалом.
Праз тры дні язды, коньнікі сыйшлі зь сёдлаў у Любліне. Тут у карчме Фёдар спаткаў Камандора Куно фон Ліхтэнштайна. Камандору спадарожнічалі Барон Дзітэнгаймэр-Чорны і Рыцар Газэндорф. Фёдар адразу пазнаў гэтага хітрага Крыжака, але зводзіць старыя парахункі тут было ня мейсца. Пазнаў і Куно Фёдара, прыгадаўшы разьвітаньне над Нёманам. Там калісь Ваявода Фёдар адводзіў Літоўскія Дружыны зь некаторых заходніх замкаў Жамойці. Вітаўт аддаваў іх Крыжакам, каб заручыцца нэйтральнасьцю Ордэну на час, патрэбны для спыненьня мангольскага ціску на поўдні. Жамойцкі Князь Скірвойла тады пратэставаў, пагражаў, прасіў і нават плакаў. Аднак Вітаўт паставіў на сваім, і замкі перайшлі Крыжаком. Ліхтэнштайн прыймаў і разстаўляў залогі. Пры разьвітаньні зь Фёдарам у апошнім замку, на беразе Нёмана, ён з усьмешкай прамовіў:
- Жамойцкія Князі льлюць сьлёзы як дзеці, а Літоўскія будуць плакаць крывёю... як прыйдзе на тое час!
Фёдар адразу-ж ухапіўся за меч і выклікаў нахабніка, але Ліхтэнштайн супакойна прамовіў, зварочаючыся да акаляючых яго Рыцараў:
- У гэтага Літоўскага Ваяводы дзіцячы розум. Яму ня войскам кіраваць, а на печы мух біць. Ён, бядак, зусім забыўся, для чаго й чаму Вітаўт паслаў яго сюды. Ён зусім забыўся, для чаго й чаму гэтыя замкі пераходзяць да нас. І, напэўна, зусім ня ведае, што, выклікаючы мяне, Камандора Ліхтэнштайна, ён наносіць абразу цэламу Ордэну Сьвятога Крыжа, бо-ж нам, сьціплым манахам, паядынкі сурова забароненыя[25]. Але, калі я памыляюся, Ваявода Грозаўскі ўсё гэта ведае й памятае, і ўсё-ж настойвае на паядынку, то я - заклікаю Бога й вас, дарагія браты, у сьведкі й прыймаю выклік. Рукавіцу я не падыму й агалю свой меч толькі як сродак абароны! - вочы Крыжака сьвяціліся задавальненьнем і радасьцю. Ён добра ведаў, што Фёдар паслухаецца голасу розуму, нягледзячы на ўсе абразы.
Так яно й сталася. Фёдар высілкам волі адарваў руку ад дзяржальны мяча й глухім тонам адказаў:
- Так! Сапраўды я забыўся, бо словы твае, Куно Ліхтэнштайн, як атрута гадзюкі, могуць затуманіць розум кожнаму сумленнаму чалавеку... Але памятай, Куно, што спатканьне гэтае не апошняе! У другі раз ты ня выкруцісься так латва!...
Немцы, тады, выбухнулі рогатам. Літоўцы моўчкі пакінулі замак, ад гневу кусаючы вусны... Жалезная рукавіца Фёдара самотна засталася ляжаць на сярэдзіне замкавага пляцу, як грозны напамін. Куно загадаў прыкаціць на пляц вялізарны камень і на яго пакласьці яе - ён спадзяваўся, што яшчэ прыйдзе адпаведны час, калі можна будзе зьвярнуць яе Фёдару - на канцы дзіды[26].
І вось цяпер ізноў той самы Ліхтэнштайн, як заўсёды нахабны й усьмехнены. І йзноў немагчыма спагнаць на ім злосьць: абодва - паслы, і абодва ў чужой краіне.
- Маё ўшанаваньне! - прывітаўся Ліхтэнштайн. - Вось мы й спаткаліся йзноў...
- Спадзяюся, не ў апошні раз! - адказаў Фёдар. - Думаю, што ў другі раз спаткаемся на вузейшай дарожцы...
- Так, так! - падхапіў у тон Ліхтэнштайн. - Каб не было як разьмінуцца!
Фёдар больш нічога не адказаў. Моўчкі падыйшоў да сталу й замовіў карчмару падсілак для сябе й сваіх людзей.
Крыжакі, ужо адпачнуўшы, выбіраліся ў дарогу, на Кракаў.
З надворку данесься іх гучны рогат. Фёдар здагадаўся, што гэта Ліхтэнштайн разпавядае аб здарэньні ў Жамойці. Кроў закіпела ў грудзях Фёдара, рукі самі пачалі шукаць зброю, аднак стрымаўся, навучаны горкім досьведам. Ведаў, што й тут Ліхтэнштайн выкруціцца. Лепей пачакаць...
Пачулася тупаценьне коней, і за мутным сьлюдзяным вакном прамільгнуў чырвоны гэрб Ліхтэнштайна, за ім чорна-белы Дзітэнгаймэра й жоўты Газэндорфа. Некалькі ўзброеных служкаў Ордэну маўкліва выехалі ўсьлед.
Ваявода Фёдар пераначаваў у Любліне, і зь першым сьвятлом выехаў на Берасьцейскі гасьцінец. Адпачнуўшыя коні йшлі лёкка, умінаючы за адзін перагон вялізарныя кавалкі дарогі, і праз два дні аддзел з радасьцю ўехаў у браму Берасьця. Як толькі харугва Ваяводы Грозаўскага паказалася на вуліцы з-за цытадэльных муроў, з паблізу ляжачай карчмы «Залаты рог» выйшаў чалавек, апрануты ў скураную паддзеўку ды зь лёккім мячом пры баку. На выгляд ён нагадваў Літоўскага шляхцюка з засьценку[27], якія якраз у той час пачалі паўставаць у Беларусі, у выніку прыняцьця Ягайлам польскае кароны. Быў гэта Лазінскі. Ён уважна прыгледзеўся да Ваяводы і, зь цяжкасьцю пералічыўшы пачот, узмахнуў рукой. Зараз-жа з суседняга двара яму падалі асядланага каня. Лазінскі лёкка ўскочыў у сядло, сьвіснуў батагом, і галёпам скрыўся на бакавой вулачцы.
Фёдар, тым часам, пад'ехаў да дому Берасьцейскага Пасадніка[28]. Сам стары Пасаднік выйшаў сустракаць госьця.
- Ну як справіўся, сынку? - пацікавіўся ён. - Чым парадуеш?
- Няма чым пахваліцца - адказаў Фёдар. - Пацяшальнага амаль нічога няма, а й сумнага таксама.
- Так, так... Кароль, ён заўзяты! Цяжка зь ім зладзіць, але й уступаць яму нельга, з ног саб'е. Ну ды ліха зь ім, ты, сынку, разьмяшчайся як удома. Адпачнеш з дарогі дзянькоў колькі, а там і далей рушыш...
- Не, не! Заўтра ледзь сьвятло, у дарогу. Сьпяшаюся.
- А як-жа гасьцяваць?... Пачакай! Ніяк і напраўду заўтра ад'едзеш? - скрыўдзіўся стары. - Можа такі пабудзеш? Рады я цябе бачыць...
- Некалі іншым разам. Весткі сьпешныя, а пакуль да Полацка дабяруся, то дарогі гатоў і размокнуць.
- У Полацак табе няма чаго ехаць! - з крыўдай у голасе прамовіў Пасаднік. - Гаспадар Вялікі Князь у Троках, туды табе й шлях трымаць! Бачу, як сьпяшаесься, калі ў Полацак ірвесься... Напэўна да Келябовічанкі?...
Раніцай, Пасаднік Берасьцейскі правёў Фёдара за гарадзкія заставы й, моцна паціскаючы яму руку, прамовіў:
- Сьцеражыся, сынку, як праз пушчу будзеш праяжджаць. Апрышкі завяліся. Людзей рануюць, жанчын гвалцяць, вёскі паляць. Хто супраціў ім чыніць - жыўцом пад лёд пускаюць. І ніяк не злавіць праклятых... Пачакай! Я - стары дурань - не падумаў аб гэтым адразу, можна-ж конную сотню прыставіць да цябе для бясьпекі. Але ты ўчора скрыўдзіў мяне моцна, а я й забыўся...
- Ня трэба! - усьміхнуўся Фёдар. - Я не баюся. У мяне свае малайцы як на падбор, любому супраціў паставяць! - І ён акінуў ласкавым паглядам сваіх вояў.
- Эх, сынку... - уздыхнуў стары Пасаднік. - Дарэмна адмаўляесься, у іх сіла. Людзі кажуць, каля сотні будзе. А не давядзі Гасподзь, што станецца з табою, дык не прабачу я сабе ніколі. Да сьмерці пакутаваць буду. Ды й Вітаўт Кейстутавіч не прабачыць, строгі ён... А, можа, сапраўды клікнуць хоць паўсотні?... Пачакай! Ня доўга затрымаесься, а ўсё бясьпечней будзе!
- Ня трэба! Дзякую за гасьціннасьць і клопаты.
- Ведаю цябе, Фёдар, яшчэ з калыскі. Заўсёды ты быў такі ўпарты - як вырашыў, так і павінна быць. Дарма мяне старога ня слухаеш, дабра табе жадаю! Калісь зь нябожчыкам бацькам тваім, царства яму нябеснае, разам у бітву хадзілі, разам спалі, елі, адным плашчом прыкрываліся, як браты былі... Паслухайся, Фёдар, каб не шкадаваць потым, ня каяцца!
Аднак Фёдар адмовіўся йзноў. Махнуўшы на разьвітаньне рукой, прышпорыў каня й пусьціўся наўскач к чарнеючаму лесу.
Стары Пасаднік усьлед перахрысьціў яго й пасьпяшаўся назад да дому, з моцным намерам выслаць наўздагон узброены аддзел.
Глуха шапоча гушчар. Дудніць убітая дарога пад капытамі, грукатае зброя, трапятаюцца плашчы й сьцяжкі на дзідах. Фёдар поўнымі грудзямі ўдыхае мяккае вільготнае паветра. Як радасна вось так скакаць па роднай зямельцы, дыхаць і ўпівацца родным вясёлым ветрыкам, любавацца суровым хараством роднага краю. Здаецца, і нядоўга прыйшлося прабыць на чужыне, аднак моцна засумавала душа за чароўнымі краявідамі Бацькаўшчыны. Прастор і прывольле хмелем напаўняюць галаву маладога Ваяводы. Вобраз каханае дзяўчыны, салодкім марывам маячыць перад вачамі. Хутка вясна. Зямля ўкрываецца зеляньню. Прачнецца заснуўшая пушча й напоўніцца клапатлівымі, таямнічымі гукамі ды шорахамі. Але ў сэрцы Фёдара ўжо вясна, яно ўзбуджана б'ецца ў грудзях, як-бы стараючыся вырвацца з-пад сталёвага панцыра й птушкай ляцець, ляцець...
- Ану, песьню! - абарочваецца ён на скаку. - Павесялей!
Коні пераходзяць на рысь. Разчырванеўшыяся воі ўсьміхаюцца. Некаторы час едуць моўчкі. І вось, нарэшце, як-бы прабуючы голас, нясьмела чуецца знаёмы, але прызабыты Фёдару напеў. Коні, падпарадкуючыся такту мэлёдыі, зладжана адбіваюць дробат на дарозе.
Песьня мацнее. Набірае сілу. Адгалосак разносіць яе далёка па пушчы:
...Ой падносіць дзевіца
Кубак мёду малайцу:
Выпей, усё да донышка!
Меч падпаяшу. Э-э-эх
Кубак мёду малайцу
Пас сама я выткала,
Конь капытам б'е.
Шчыт Ярылу славячы,
Моцны пры сядле. Э-э-э-х
Конь капытам б'е.
Плашч расшыты золатам.
Дзіду сьцісьнеш доўгую,
Грудзь, плячо шырокае
У поле чыста выедзеш. Э-э-эх
Дзіду сьцісьнеш доўгую.
Шырокім разьлівам разьцякаецца над пушчай удалая песьня. Магутны напеў, хваляй узьнімаецца насустрач ранішняму сонцу. Звонкія галасы, бурлівымі пералівамі перакатваюцца над засьнежанымі абшарамі.
Коні йдуць лёкка й упэўнена. Мільгаюць просекі, паляны, масткі. Бязконцая дарога, вычварна выгінаючыся, вядзе на поўнач.
Фёдар з задавальненьнем прыслухоўваецца да песьні. А яна грыміць і трапечыцца, зьзяючы гераічнымі прыгодамі - песьня адвагі, славы, каханьня й радасьці.
Кірым аж рот раскрыў, увесь абярнуўшыся ў слых. Мейсцамі, ён аж прыцмоквае языком ад захапленьня, і падскоквае ў сядле:
- О-о-о! Ай-яй песьня! Што за песьня! - ускрыквае ён і здымае шолам, каб ясьней было чуваць.
...Вернесься са славаю,
Сонцу, ветру брат.
Выйду я сустрэну,
Князем буду зваць! Э-э-эх
Сонцу, ветру брат.
Ніколі яшчэ Кірым ня чуў такога сьпеву. Ні ў сябе на бацькаўшчыне, ні ў Маскоўшчыне. Нідзе не сьпявалі так удала й прыгожа. Ён з захапленьнем паўтарае:
- Князь зваць буду! - і ўзмахвае рукамі. Шолам высьлізгаецца з пальцаў і з глухім звонам падае на дарогу. Кірым з праклёнамі спыняе свайго Гнедка й пасьпешна саскоквае зь сядла. Воі зь песьняй на вуснах, усьміхаючыся, скачуць міма. Адзін зь іх гукае:
- Пасьпяшайся, Кірым! Бо не здагоніш аж да Трокаў!
- Такі, як ты, не далёка даганяй, - бурчыць угневаны Кірым і паддае нагой па шоламу. Той адкаціўся на некалькі крокаў убок, ды, грукнуўшы на выбаю, падскочыў і адляцеў у мяккі прыдарожны сьнег.
- Каб ты, сабачы кроў, век так скакаў! - шыпіць Кірым, выграбаючы яго адтуль дзідай.
..........................
Сват шаноўны ўвойдзе,
На покуць усаджу
Рушнікамі накрыж...
Песьня раптоўна змоўкла. Пачуліся крыкі, звон зброі, енкі, іржаньне. Кірым пасьпешна насунуў на галаву поўны мокрага сьнегу шолам і азірнуўся. Ні Ваяводы, ні аддзелу ня бачна - схаваліся за паваротам дарогі. Адтуль даносіліся крыкі й валтузьня. Кірым коткай ускочыў у сядло й, прыціснуўшыся да грывы, галёпам пусьціўся на галас. Увесь ён трапятаў, падазраючы бяду.
Вось ён і паварот. На поўным скаку Кірым асадзіў каня. Яго вачам адкрылася жудаснае відовішча: ад аддзелу Ваяводы не засталося нічога, акрамя пасечаных і акрываўленых трупаў. Дарога ўперадзе аж роілася ад узброеных людзей, якія пасьпешна сьцягвалі вопратку й зброю з забітых. Самаго Ваяводы Фёдара нідзе ня бачна...
Жах і адчай на момант апанавалі Кірыма. Што рабіць? Кінуцца на рабаўнікоў? Паспрабаваць неспадзяваным нападам успалашыць іх? Так! Толькі так! Але... нейкая невядомая сіла ўтрымала яго на мейсцы, не даючы ў роспачы кінуцца на апрышак і гэтым падзяліць сумны лёс сваіх спадарожнікаў. І гэтая-ж сіла не дала завярнуць каня й скакаць у Берасьце за падмогай.
Нарэшце, апанаваўшы сябе, Кірым асьцярожна зьехаў убок з дарогі і, схаваўшыся ў кустах, пачаў уважней прыглядацца да рабаўнікоў. На іх шчытах і дзідах няма ніякіх гярбоў ці адзнакаў, па якіх можна было-бы вызначыць іхную прыналежнасьць. Апрышкі! Аднак увага Кірыма спынілася на адным з напасьнікаў - горда ўзяўшыся ў бокі, ён сядзеў на белым каню. Узбраеньне яго рэзка выдзялялася паміж іншых. Быў гэта чалавек ужо ў гадах, моцны й здаровы. Пасівелыя вусы зьвісалі аж да самага падбародзьдзя. Добры рыцарскі панцыр з набедранікамі, доўгі двуручны меч, залаты ланцуг на шыі... Усё гэта здалося Кірыму знаёмым, але прыпомніць, дзе яго бачыў, ніяк ня мог, хаця напружваў усю сваю памяць. Коньнік гэты яўна быў тут галоўным, бо ягоны голас гучаў моцна й загадна:
- Хутка! Хутка, пся маць!... Нават абдзерці ня ўмееце, быдлё! - крычаў ён, памахваючы цяжкім бізуном.
Нецярпеньне й насьцярожанасьць не давалі яму супакою. Нарэшце, не вытрымаўшы, загадаў:
- Досыць, пся маць! Язда!
Апрышкі нехаця, але паслухмяна, адступіліся ад сваіх ахвяраў. Узваліўшы здабычу на плечы, рушылі за коньнікамі па прасецы ў глыб лесу.
Тут толькі Кірым заўважыў яшчэ аднаго каня, пакрытага грубай посьцілкай. Праз посьцілку абазначалася чалавечая постаць, перакінутая цераз сядло. Няцяжка было здагадацца, хто быў гэты палонны, і Кірым адчуў, як нэрвовыя дрыжыкі прабеглі па сьпіне.
- Што-ж рабіць? Ці жывы хаця Ваявода? - падумаў у роспачы Кірым. - Як яму дапамагчы, калі жывы?
Але адзін супраць цэлае банды не парадзіш. Застаецца толькі прасачыць, куды апрышкі павязуць Ваяводу, і, паклаўшыся на лёс, чакаць зручнага моманту. Але галоўнае - не прапусьціць Кандрата, як ён будзе варочацца ў Кракаў. Так Кірым і зрабіў. Памаленьку, на вялікай адлегласьці, ён падаўся ўсьлед за бандай.
У глыбіні лесу апрышак чакаў канавод з асядланымі коньмі...
Аддзел, высланы Берасьцейскім Пасаднікам, знайшоў на дарозе ўжо скарчанелыя трупы людзей і коней. Воі разпазналі забітых, і моўчкі паскідалі шоламы. Але ўсіх зьдзівіла, што паміж забітых няма ні Ваяводы, ні Татарына.
- Напэўна жыўцом узялі... - прамовіў малады сотнік. - Трэба хутчэй у Берасьце, ды дакласьці Пасадніку. Вось бяда...
Зусім уночы, празь Берасьцейскія заставы, сумна праехаў вярнуўшыся аддзел, вязучы захутаных у плашчы пасечаных спадарожнікаў Фёдара...
Чырванаватым сьвятлом залівае ранішняе сонца замкавыя муры. Сьвежым зямляным апарам дыхае паўднёвы вецер.
Ваявода Станіслаў моцна пацягнуўся на ложку й прыўзьняўся на локаць. Узяў кубак віна і, зрабіўшы са смакам вялікі каўток, прамовіў:
- Ну, сёньня паспрабую сесьці ў сядло.
Ваявода памаленьку ўстаў і, не выклікаючы нікога на дапамогу, апрануўся. Убраньне яго было даволі багатае й прыгожае: мяккія чырвоныя боцікі-выцяжкі зь нізкімі халяўкамі, аксамітныя порткі ў шырокую блакітна-чырвоную палоску, прыгожа аблягаўшыя ягоныя мускулістыя ногі, ясна-зялёная скураная падьдзеўка з шырокім зубчастым каўняром і такімі-ж рукавамі, і белая ядвабная сарочка з шырокімі прарэзнымі рукавамі ды зашнураваная на грудзях чырвоным шнурком з «фрэндзлямі».
Прайшоўшыся раз-другі па пакою, Ваявода падпярэзаўся рыцарскім пасам, прышпіліў меч і падняў з услону цяжкі панцырны нагруднік.
- Бач, сілішча! - прамармытаў ён, разглядаючы няроўную дзірку ў нагрудніку. - Мала бракавала, каб зусім дух зь мяне выпусьціць... Шчасьце, што яшчэ дзьвюма толькі рабрынамі абыйшлося!
Накінуўшы на плечы плашч, Станіслаў выйшаў на замкавы пляц і ўзыйшоў на мур. Ранішні халадок прыемна казытаў ноздры й пашчыпваў шчокі. Ваявода абапёрся аб забарола[29] й, мружачыся ад сонца, абвёў вачамі прачынаючыся Слуцак: хаты, Цэрквы, рынак, абаронныя муры й валы... Прыціхлы гнеў з новай сілай заклекатаў у грудзях.
- Пракляцьце! - ускрыкнуў ён, шалёна сьціскаючы ручку мяча. - Амаль цэлы месяц прыйшлося праляжаць у гэтым балотным логаве, і ўсё з-за нейкага ўзброенага хама. - Ваявода аж скрыгатаў зубамі, і ня дзіва - ён ніяк ня мог сабе прабачыць за тое, што даўся непасаванаму вою выбіць сябе зь сядла. Звычайнаму хаму ў кажуху! Ушчымлены гонар мучыў і катаваў - яшчэ болей, чым пераламаныя рабрыны й разадраны бок.
Са сваіх спадарожнікаў ён нікога не хацеў бачыць, і, нават выпраўляючы ганца ў Берасьце да Януша, перадаў загад праз старога Бая. Аб Крэве нават не мармытнуў, каб у Слуцку ня ведалі, зь кім маюць да чыненьня.
Бедны ксёндз Карафа цэлыя дні й ночы праводзіў у суседнім пакоі, молячы Збавіцеля, каб зьлітаваўся й паслаў успакаеньне разьюшанаму пану. Аднак нябесныя Сілы ня ўмешваліся, і Станіслаў заставаўся ўсё такі-ж змрочны і недаступны. Карафа, будучы доўгі час прыдворным духоўнікам Ваяводы, моцна верыў у прыхільнасьць Неба да свайго пана. Бо амаль не было таго дня, каб Станіслаў ня меў прыгоды небясьпечнай, адважнай і крывавай, але заўсёды выходзіў зь яе пераможцам. І гэта ўзмацняла веру ксяндза ў яго шчасьлівую зорку. Толькі адзін раз за ўвесь час Фартуна[30] здрадзіла свайму ўлюбёнцу. Памятае Карафа той жудасны вечар, калі перапалоханы вартаўнік, трапечучы як у ліхаманцы, далажыў Станіславу, што Вітаўт уцёк з Крэўскага падзямельля. Што тады рабілася... Жудасна й успомніць. Варту перавешалі, Гараднічаму адсяклі галаву, палову замкавай службы закатавалі ў тых самых падзямельлях, а рэшту сяклі бізунамі да безпрытомнасьці. Станіслаў тады - пырскаў шумавіньнем і крывёй, нікога не падпускаў і блізка да сябе...
Так і зараз, толькі стары Бай ды Марыля маглі заходзіць у ягоныя пакоі. Стары Князь зь першага пагляду неўзьлюбіў паляка й таму зусім не цікавіўся яго здароўем ды як-бы не заўважаў яго прысутнасьці ў замку.
Затое Марыля прыкладала ўсё сваё ўменьне й стараньне, каб найхутчэй і як найлепей вылекаваць параненага. Яна карміла яго, умывала, змазвала й перавязвала яму рану.
Станіслаў з выглядам удзячнасьці прыймаў яе клопаты, а даведаўшыся аб яе каханьні, абяцаў па прыезьдзе ў Кракаў пабачыць Ваяводу Фёдара й дапамагчы яму ў яго місіі. І нават, жартуючы, паабяцаў прыехаць на вясельле - «калі будзем жывы й здаровы».
Надта чыстая была ў Марылі душа, і надта моцным і чыстым было яе каханьне, каб яна магла западозрыць якое-небудзь ашуканства ў словах параненага.
Аднак Бай думаў іначай, хаця нічога не казаў, і Станіслаў аб гэтым здагадаўся, таму з такой уцехай і нецярпеньнем чакаў першае пробы верхавой язды.
Замкавы двор паступова ажываў, напаўняючыся штодзённым клапатлівым тупаценьнем, рыпам і гоманам.
Станіслаў маўкліва ўглядаўся ў блакітную далячынь, адкрываючуюся з вышыні замкавых муроў. Ненавісьцю палаў яго зоркі пагляд, і таямніча варушыліся вусны...
З тылу пачуліся нерашучыя, баязьлівыя крокі. Ваявода разпазнаў крадучуюся хаду ксяндза Карафы, і нэрвова прыкусіў ніжнюю губу.
Не даходзячы некалькі крокаў, ксёндз спыніўся й прыцішана кашлянуў.
- Ну?... Што трэба? - не адварачваючыся, запытаў Станіслаў.
- Сыне мой, - пакорна пачаў Карафа - ня будзь на тое паважнай прычыны, я ніколі не патрывожыў-бы Вашага, так патрэбнага, адпачынку... Але сёньня, уночы, прыехаў ганец ад Януша з...
- Зь Берасьця? - ускрыкнуў, хуценька абарачваючыся, Станіслаў. - Дзе ён?
- Адпачывае, сыне мой. Кажа, што скакаў усю дарогу без адпачынку, двох коней насьмерць загнаў... Не адважыліся мы сон Ваш трывожыць... ды пабаяліся, каб тутэйшыя, барані Госпадзі, чаго не падумалі...
- Што ён прывёз? Якія весткі? Хто ён такі? Ці сам прыехаў?
- На выгляд, шляхціц. Нічога не захацеў казаць. Кажа, што пан Януш загадаў перадаць самаму Ваяводзе, а прыехаў сам, адзін...
- Зараз-жа яго да мяне! - перабіў Станіслаў, і з б'ючымся сэрцам рушыў у пакоі. Карафа ледзь пасьпяваў за ім усьлед.
- Дык, кажаш, сам прыехаў?
- Здаецца, сам... - пасьледваў нерашучы адказ.
Ваявода нахмурыўся й прыбавіў кроку. Ксёндз адстаў трохі, а потым падабраўшы крысы доўгае сутаны, пусьціўся прыбежкам да грыдніцы[31], дзе спаў ганец.
Станіслаў прыняў ганца ласкава, але насьцярожана. Быў гэта моцны мужчына ў скураной паддзеўцы, з-пад якой цьмяна паблісквала кальчуга; доўгія валасы замацованы праз лоб скураным паскам (так, як гэта робяць сяляне), але наагул меў выгляд незаможнага шляхціца. Узбраеньне меў простае й лёккае - невялікі меч і тонкі доўгі кінжал, накшталт мізэрыкордыі.
- Хай будзе пахвалёны Езус Хрыстус! - прывітаўся ён, аддаючы нізкі й пачцівы паклон.
- На вякі вякоў! - ласкава адказаў Ваявода.
- Амэн! - пацьвердзіў Карафа.
- Хто такі будзеш? - адразу прыступіў да справы Станіслаў.
- Шляхціц Лазінскі. Гараднічы Камянецкага Замку, і верны халоп Яго Каралеўскае Мосьці ды Яснавяльможнага Пана Ваяводы!
- Ага! Гэта, значыцца, ты й ёсьць той самы Лазінскі? Добра! Вельмі добра.
Па тону й захаваньню Лазінскага, Станіслаў адразу зразумеў, што весткі ён прывёз суцяшальныя, і таму з палёккай і задавальненьнем загадаў:
- Ну, пане Лазінскі, разказвай, што маеш ад Януша?
Ганец нерашуча азірнуўся на ксяндза, як-бы не адважваючыся разказваць пры ім, і гэтым стараючыся падкрэсьліць усю вагу прывезеных вестак.
- Нічога! - падбадзёрыў яго Станіслаў. - Няхай паслухае й ён, як трэба выконваць мае загады. І няхай засячэ сабе на йлбе! Я ўмею ўзнагароджваць, але ўмею й караць...
- Яснавяльможны Пане Ваявода, - пачаў ганец, - Пан Януш, гэты адважны й строгі Рыцар, загадаў перадаць Яснавяльможнаму Пану, што птушка ўжо ў клетцы. Фёдар, Ваявода з Грозава - злоўлены й сядзіць пад надзейнай аховай у Турна. Пан Януш пытаецца - што зь ім рабіць? Ці чакаць на прыезд Яснавяльможнага Пана, ці мо...? - і ганец выразна правёў рукой каля свайго горла.
Гэта выклікала задаволеную ўсьмешку Станіслава, які тут-жа запытаў:
- А ці ведаеш, пане Лазінскі, што табе будзе, калі Князь Вітаўт даведаецца аб парваньні яго пасла?
- Ведаю, Яснавяльможны Пане, але не баюся, бо служу найвялікшаму Каралю з Каралёў, які ня выдасьць сваіх халопаў...
- Ведаеш, то й добра... Але лепей сьцеражыся... Палоннага пакуль не чапайце. Я патрабую пагутарыць зь ім. Але пільнуйце яго! - у вачах Станіслава бліснулі маланкі, ад якіх мурашкі пабеглі па сьпіне Карафы. - Не ўпільнуеце, не наракайце на мяне тады... вось дастойны айцец Карафа ведае...
- Яснавяльможны Пан не патрабуе хвалявацца. Мейсца надзейнае й пэўнае. Не ўцячы яму!
- Дык дзе вы яго схавалі?
- У лясах Турнаўскіх...
- Што гэта за Турны? Замак які, ці ўмацаваньне?
- Не, Яснавяльможны Пане, ні тое, ні другое. Гэта сядзіба шляхціца аднаго, Нікульскага. Частаколам абведзеная й надзейнымі гайдукамі абсаджаная. У баку ад гасьцінца... Добрае мейсца.
- Не падабаецца мне гэта! - скрывіўся Станіслаў. - Але пагутарым аб гэтым пазьней. Ты што, сам прыехаў?
- Сам, Яснавяльможны Пане.
- А дзе людзі, што я казаў прыслаць да мяне?
- Неўзабаве будуць. Пан Януш выслаў ганца ў Крэва.
- Добра! А як вы злавілі яго?
- Пятлёй. На шыю пятлю накінулі й зьдзерлі зь сядла...
- А людзі яго, пачот? Ці ня будуць яны шукаць свайго Ваяводу?
- Там яны чакаюць на свайго Ваяводу, - і Лазінскі набожна падняў вочы ў гару. - Я сам іх прасачыў і пералічыў у Берасьці, а потым на дарозе...
- Добра! - прамовіў Станіслаў. - Ідзі адпачывай, ды падрыхтуйся ў дарогу. Заўтра ад'едзеш... Карафа, ідзі таксама, я мушу застацца сам!
Да самага абеду Ваявода не выходзіў з пакою й нікога туды не ўпускаў. Па абедзе выйшаў на пляц і заняўся верхавой яздой.
Ксёндз Карафа з задавальненьнем адзначыў, што ягоны пан разважыўся й павесялеў. Значыць, навальніца прайшла, гнеў улёгся. Цяпер, хоць раз, можна будзе спакойна легчы спаць. З гэтай нагоды належыцца «прычасьціцца», што Карафа неадкладна й сумленна выканаў, не забыўшы пры гэтым усхваліць Усявышняга.
Вечарам Станіслаў паклікаў Марылю, падзякаваў ёй за клопаты й паведаміў радасную навіну: «Ваявода Фёдар ужо выехаў з Каракава ў Літву. Хутка можна спадзявацца на сустрэчу зь ім». Заадно выказаў жаль, што ня можа быць прысутны пры іх сустрэчы, бо не пазьней як праз тыдзень ад'яжджае, але зычыць ёй усяго найлепшага...
Марыля, са слязьмі на вачах, падзякавала й ад радасьці ды шчасьця пацалавала яму руку.
- Фёдар, каханы мой, як я за табою засумавала... - шапацела яна, лежачы ўжо ў ложку й углядаючыся ў цёмную столь. - Ці памятаеш ты пра мяне, мой Фёдар? Ці ўспамінаеш?...
Якраз у гэты момант, лежачы на саломе, з ланцугамі на руках і нагах, Фёдар углядаўся ў цёмную столь падзямельля й думаў аб Марылі...
Захутаўшыся з галавой ў плашч, зь лесу на Наваградзкую дарогу выехаў коньнік. У залацістых праменях заходзячага сонца панура бліснула яго пацямнелая кальчуга. Пры сядле прытарочаны ахапак сена й невялікі худы заяц. Паводзячы плячыма, коньнік яшчэ шчыльней агарнуўся плашчом і азірнуўся ў абодва бакі дарогі. Пахмурую, зьсьнежаную непрыветнасьць спаткаў яго погляд.
- Прайшоў ужо тры дні, - прашапацеў ён - а Кандрат як няма так і няма...
Коньнік азлоблена разьцёр замёрзлыя рукі, і яшчэ раз азірнуўся на дарогу, сьцёбнуў каня. Галодная й стомленая жывёліна нехаця пусьцілася галёпам, выбіваючы аднастайны дробат на галалёдзіцы.
Даехаўшы да скрыжаваньня дарог, коньнік ізноў азірнуўся, але, нічога не прыкмеціўшы, павярнуў налева к Турнам. Праскакаўшы так вялікі кавалак дарогі, ён зьехаў на вузенькую сьцежку й, мінуўшы густы зарасьнік, пад'ехаў да абамшэлага пакасіўшагася будынку. Быў гэта пакінуты хлеў, у якім вугальшчыкі трымалі быдла й хавалі ад непагоды перапалены вугаль. Непадалёку высіўся на тры сажні напоў абваліўшыся комін вугальнай печы.
Акінуўшы зоркім паглядам мясцовасьць і заспакоіўшыся, коньнік саскочыў зь сядла й рашуча ўвайшоў у хлеў, вядучы каня за сабою. Шчыльна зачыніў браму, прывязаў каня да завалы й звольніў падпругу. Пасьля гэтага, спрытна ўзьлез на падстрэшша й, напружваючы зрок, доўга ўглядаўся ў бок віднеючагася Турнаўскага маёнтку.
Наступіўшая цемра засланіла й Турна, і лес...
Неахвоча пакінуў ён назіраньне. Мякка, бяз гуку, саскочыў з падстрэшша, падкінуў сена каню й прыняўся гатаваць сабе падсілак. У куце жарка заіскрылася вугольле. Спрытна валодаючы нажом, выпатрашыў зайца й, не зьдзіраючы скуры, густа абмазаў гразка разагрэтай глінай. Даўшы нагарэць попелу, выграб у ім ямку й апусьціў туды зайца. Старанна й умела засыпаў ізноў попелам, нанава разьдзьмухаў вугаль і паставіў на верх памятую мядзяную пасудзіну, напоўненую сьнегам, каторага не бракавала ў хляву.
Па ўпэўненых рухах і хуткасьці, зь якімі гэты чалавек знаходзіў у цемры патрэбныя рэчы, было бачна, што ўжо ня першую ноч праводзіць ён у гэтым мейсцы...
Першыя пробліскі раніцы засталі яго на падстрэшшы, пільна прыглядаючагася да Турнаўскага маёнтку.
Хутка пахаваўшы свае невыдумныя кухонныя прылады й прысыпаўшы вугальным пылам патухлае вогнішча, ён старанна сабраў конскі гной, закапаў яго ў сьнег і зараўняў усе сьляды. Аглядзеўшыся, застаўшыся задаволеным сваёй працай, ён асьцярожна вывеў каня да дарогі, яловай галінай замёў сьляды, і ўскочыў у сядло. Хутка ён быў ужо на Наваградзкай дарозе.
Так прайшло яшчэ тры дні...
Змагаючыся з холадам і голадам, конь і яздок прыкметна слабелі. Гнядко ўжо ледзь цягаў ногі. А коньнік? Чым цяжэй рабілася пераносіць невыгоды, тым упарцейшым і зацяцейшым ён рабіўся, тым пільней сачыў за Наваградзкай дарогай і Турнаўскім маёнткам. Хаваючыся ад выпадковых падарожнікаў, ён аднак не спускаў зь іх вачэй - бачыў і шляхціцаў, і сялянаў, і конныя вайсковыя аддзелы пад Берасьцейскімі сьцягамі, і багатыя купецкія абозы. Але ніхто зь іх нават і не прыкмеціў самотнага й змучанага коньніка, нястомна наглядаючага за рухам на дарозе.
Наступіў сёмы дзень. У ночы пачалася завіруха. Парыўчасты вецер ганяў хмары сухога калючага сьнегу. Лес рыпеў і трашчаў пад яго моцнымі напорамі, гальлё сьвістала ды выла, наганяючы тугу й трывогу. У такую непагоду, як кажуць: «і сабаку шкада з хаты выгнаць», аднак упарты коньнік, як заўсёды, выехаў на сваю варту. Перамагаючы няўстрымныя віхуры, ён памалу пасоўваўся па дарозе, напружана прыслухоўваючыся да нястрымнага напеву завірухі. Дрыжучы ад холаду, ён нецярпліва падганяе каня - можа, хуткая язда хоць троху сагрэе. Аднак не, аслабелы конь ня мог спрачацца зь сілаю ветру, які рэзкімі парывамі амаль валіў з ног бедную жывёліну, а пранікаючы пад плашч, халадзіў кроў у жылах коньніка. Часам яму здавалася, што студзёная рука бязьлітаснае Кастусі хапае яго за горла. З жахам азіраўся наўкола, але, акрамя сьнежных хмараў і пацямнелых акрэсаў лесу, нічога ня бачыў. Адчай і паняверка пачалі паступова авалодваць ім, калі й па абедзе не напаткаў таго, каго чакаў.
Не зважаючы на завіруху, рух на дарозе не паменшыў, і беднаму коньніку прыходзілася штораз ад'яжджаць убок і хавацца ў зарасьніках.
Якой-жа была яго радасьць, калі нарэшце, празь сьнежныя хмары, ён прыкмеціў колеры Случчыны, трапятаючыеся на кончыках дзідаў. Не памятаючы сябе ад уцехі й шчасьця, ён выскачыў з зарасьнікаў і кінуўся насустрач тром коньнікам, зьявіўшымся на дарозе. Пярэдні быў у рыцарскім панцыры й з рысяй скурай на плашчы...
- Кандрат!... Кандрат!... Галубок сакаліны! - закрычаў Кірым, размахваючы шоламам.
Коньнікі ад неспадзеўкі асадзілі коняў й разам апусьцілі дзіды, рыхтуючыся да абароны, бо хадзілі чуткі, што дзесь непадалёку зьявіўся Сыч з хеўраю. Але, разпазнаўшы круглы ўзбуджаны твар, яны з трывогай кінуліся насустрач, яшчэ не зусім верачы сваім вачам і вушам.
- Кірым? - ускрыкнуў адзін зь іх, нарэшце поўнасьцю разпазнаўшы сустрэчнага. - Што ты тут робіш?
Кірым, тым часам, заліваючыся слязьмі шчасьця, кінуўся на шыю зьдзіўленаму й устрывожанаму Кандрату, мала ня вываліўшы яго зь сядла.
- Гэй! Кірым, што з табою?
- Кандрат!... Кандраце, нарэшце я цябе пачакаў!
- Слухай, Кірым! - раззлаваўся Кандрат. - Кажы, у чым рэч! І не душы мяне так, бо па карку дам!
Кірым адразу схамянуўся й, азірнуўшыся на дарогу, гукнуў:
- Хутка! За мною! - і рашуча накіраваўся ў зарасьнік. - Але ціха!...
Коньнікі чарадой пасунуліся за ім, намагаючыся як мага меней шумець.
Нарэшце, пасьля доўгай, маўклівай язды, паказаўся цагляны комін і начлег Кірыма. Кандрат зьдзіўлена азірнуўся й нерашуча запытаў:
- А Ваявода тут?...
- Не! Ён там... у маёнтак...
Кандрат дзівіўся ўсё болей і болей:
- То, хіба, і мы давай туды-ж, у маёнтак?...
Кірым нічога не адказаў. Рыўком спыніў каня й рэшце загадаў зрабіць тое самае - на сьнягу, перад хлявом чарнелі сьвежыя купы конскага гною...
Сасьлізнуўшы зь сядла й перабягаючы ад куста да куста, Кірым уважна, з усіх бакоў, агледзеў свой прытулак. Вярнуўшыся да сваіх спадарожнікаў, ён супакоена прамовіў:
- Людзі быў і пайшоў. Нічога не знайшоў.
Разьмясьціўшыся ў хляву й разьдзьмухаўшы агонь, Кірым, перамагаючы радаснае ўсхваляваньне, загутарыў:
- Слухай, Кандрат, бяда! Ваявода там у маёнтак. Можа жывы, можа не, я ня ведаю...
- Дык што-ж ты тут робіш, лайдак ты няхрышчаны? - перабіў уражаны Кандрат.
- Цябе, Кандрат, чакаю. Сем дзён і начэй чакаю... Бяда!
- Навошта чакаеш? Чаго сюды прывёў, а не да Ваяводы?
- Няможна да Ваяводы, схапілі яго...
- Як схапілі? А пачот?...
- Забітыя ўсе... Няма! Ваяводу яны ў маёнтак забраў, а рэшту кінуў на дарозе... Нехта другі потым забраў. А я цябе чакаю, сем дзён ужо. Бяда!
- Хто схапіў? Хто забіў? А ты як уцалеў? Ці мо' на развод пакінулі? - злосна зарычэў Кандрат, хапаючыся за меч.
Кірым трохі памаўчаў, як-бы зьбіраючыся зь сіламі, і як умеў па парадку разказаў аб здарыўшымся, пачынаючы ад ад'езду з Кракава й канчаючы на толькі-што адбыўшайся іх сустрэчы.
Кандрат выслухаў гэтае жудаснае апавяданьне, не перабіваючы, і доўга сядзеў моўчкі, ня ведаючы, за што ўзяцца. Надта страшным было злачынства.
- Вось каб Васіль Капыльскі быў тут... - нерашуча прамовіў ён, задумліва ўглядаючыся ў тлеючае вугольле.
- Няма Васіль, нам трэба думаць! - ускочыў Кірым. - Залога ў маёнтку зараз невялікая. Можа трыццаць, а можа й не. Можна варту ў ночы з лука паздымаць, а перабраўся за гарод[32] - нажом рэзаць! Ваколіцу я ведаю добра, увесь гарод рукамі абмацаў. Сам адзін, хацеў ісьці Ваяводу шукаць...
- І пэўную сьмерць знайшоў-бы, нічога болей! - перабіў Кандрат. - Тут трэба йначай... Адзін ты рады ня даў-бы, не дамо й у чатырох! Пугай абуха не пераб'еш! Тут трэба падумаць, моцна падумаць. От-бы Васіля сюды...
У гэтую ноч, прыкрываючыся сьнежнай завеяй, дзьве постаці бязгучна перасоўваліся пад высокай сьцяной дубовага частаколу, выслухваючы перагукі вартавых і вымерваючы вышыню сьцяны.
Завея бушавала ўсю ноч, сьпяваючы нудныя песьні адыходзячай зіме. Сьнег вялікімі гурбамі перасоўваўся па адкрытых прасторах, завальваючы ровы й выбоіны. Каля зарасьнікаў, кустоў і сьцен маёнтку, гурбы парасьлі амаль на вышыню самаго частаколу. Але Кандрата гэта мала цешыла, бо суадношаньне сілаў было аж занадта неспрыяльным. Неспадзяваны напад ні ў якім разе ня мог удацца, і пагэтаму адпадаў. Быў яшчэ й другі плян, але і ад яго прыйшлося адмовіцца. Выглядаў ён так: зьвярнуцца за дапамогай да Берасьцейскага Пасадніка й, апіраючыся на сілу, патрабаваць выдачы Ваяводы Фёдара. Але тут было болей небязьпекі, чым магчымасьці ўдачы - Фёдара маглі проста ўкінуць у калодзезь ці спаліць і гэтым зьнішчыць усе сьляды злачынства. Чым тады давядзеш, што ён тут быў? Не! Трэба было разьлічваць толькі на собскія сілы й сьпяшацца. Сьпяшацца як мага! Застаецца толькі адно - падпаліць маёнтак і, паклаўшыся на лёс, чакаць зручнага моманту, каб вырваць палоннага. Так і вырашылі.
Наступную ноч правялі ў вышукваньні найболей адпаведных мейсцаў для пусканьня «чырвонага пеўня». З вышыні сьнежных наносаў, вачам Кандрата й Кірыма адчыняўся від на шырокі й багаты падворак маёнтку. Бязгучна, як цені, перасоўваючыся з гурбы на гурбу, яны не прапусьцілі ні воднай дробязі, могшай прыдацца ў будучыні... Заўтра...
Чатыры чалавекі, нізка прыгінаючыся за сьнежнымі наносамі, хутка набліжаліся да Турнаўскага маёнтку. Адзін зь іх цягнуў драбіну, зьвязаную з жордак, другі - скрутак вяроўкі.
Завея заціхла, і лёккі вільготны ветрык разганяў пахмурыя хмары, час-ад-часу адкрываючы срэбны серп месяца. Здрадлівыя, няясныя цені, як прывіды, блукалі на цэлым засьнежаным абшары наўкола маёнтку.
Раптам непадалёку нешта хруснула. Зашамацеў, абсыпаючыся, сьнег.
Кандрат і яго сябры прыпалі да гурбы, гатовыя да ўсяго...
Зьвінячая цішыня парушалася ледзь чутным шорахам вільгатнеючага сьнегу. Далёка ў лесе пачулася конскае йржаньне, у маёнтку брахнуў сабака, і йзноў панурая цішыня. Можна рухаць далей...
Але раптам хруст паўтарыўся, і на гэты раз болей выразна.
Кірым хутка выхапіў кінжал, узяў яго ў зубы, і нячутна папоўз на гук. Кандрат з трывогай назіраў за ім і на ўсякі выпадак падрыхтаваў лук.
Кірым паступова аддаляўся, набліжаючыся да вялізарнай гурбы. Выплыў з-пад хмараў месяц і заліў срабрыстым сьвятлом раўніну. Кірыму здалося, што ўперадзе мільгнула людзкая постаць...
Прыўзьняўшыся на локцях, ён напружыў зрок, стараючыся пранізаць наступіўшую цемру.
Уперадзе нешта зашамацела. І йзноў цішыня...
Раптам, перад самым носам Кірыма, уздыбіўся сьнег. На момант, ад неспадзеўкі, кроў застыла ў жылах, і рука сама выхапіла з зубоў кінжал. Але - высока ўскідаючы заднія ногі й прыціснуўшы вушы, міма праляцеў заяц.
- Ты, крывы шайтан, - абазьліўся Кірым, адплёўваючыся крывёй, - гэтак напалохаў!
З тылу падпоўз Кандрат.
- Што гэта ў цябе? - шопатам спытаў ён, паказваючы на акрываўлены рот.
- Прымёрз... Кінжал да вусна прымёрз.
- У другі раз кавалак скуры падкладай...
- Добра... Давай далей, людзі тут няма... - прашапацеў Кірым і йзноў пасунуўся ўперад, уважна прыслухоўваючыся.
Да маёнтку заставалася зусім недалёка, калі поўзшы ўперадзе Кірым прыпыніўся й, дачакаўшыся Кандрата, прашапацеў:
- Кандраце, мне здаецца, мы не сам тут у поле. Тут ёсьць людзі. Шмат людзі...
- Ты, што? Баісься? - злосна спытаў Кандрат.
Кірым нічога не адказаў. Гнеўна бліснуўшы вачамі, ён як пацук папоўз па сьнегу, далёка выперадзіўшы сваіх сяброў.
Раптам Кандрат замёр, утаропіўшы пагляд у правае крыло маёнтку. Тое самае сталася й з Кірымам.
У сьвятле выплыўшага месяца, выразна было відаць некалькі цёмных постацяў, прымацоўваючых драбіну да сьцяны частаколу. Вартавыя не абзываліся...
Ізноў Кірым затрымаўся, чакаючы сваіх спадарожнікаў.
- Што-ж гэта такое? - разгублена прашапацеў падпаўзаючы Кандрат. - Ці мо' яны таксама Ваяводу шукаюць? Але тады хто яны такія? Хіба Берасьцейскія? А мо' апрышкі? Га?...
- Ціха! - абарваў Кірым. - Глянь там, - і ён указаў на левае крыло маёнтку. Там чынілася тое самае, але людзей было шмат болей.
А варта маўчыць... Не абзываюцца й сабакі...
Раптам Кірым нешта надумаў і, ускочыўшы на ногі, гукнуў:
- Гайда! - і, не чакаючы на сяброў, кінуўся да частаколу.
Кандрат, хаця яшчэ не зусім зразумеў ягоны намер, сарваўся зь мейсца й, выхапіўшы меч, стрымгалоў кінуўся сьледам.
У гэты момант усё поле зароілася ад людзей, а ў маёнтку загучэлі крыкі й брэх сабак. Варта праспала...
Кірым у некалькі скачкоў апынуўся ў каля частаколу, і адным махам, проста з гурбы, пераскочыў на завостраныя бярвеньчатыя палі, а адтуль на памост для залогі.
Вялізарны й цяжка ўзброены Кандрат, правальваючыся па калені ў сьнег, з усіх сілаў пасьпяшаў да сьцяны. Яго сябры не адставалі.
У маёнтку ўдарылі ў звон. Падворак аж закішэў узброенымі людзьмі - гайдукамі й іх чэлядзьдзю. Іх аказалася значна больш, чым думаў Кірым. Чырвонае сьвятло паходняў крывавым бляскам адбілася на сталі панцыраў, шоламаў, мячоў, сякер, галябардаў...
Варта праспала, было ўжо запозна - напасьнікі ў многіх мейсцах пералезьлі частакол.
Побач Кірыма, на памосьце, зьявіўся чалавек у прыгожым рыцарскім панцыры, але бяз шпораў і паса. Размахваючы вялізарнай сякерай, ён адзін кінуўся на падасьпелых гайдукоў і прымусіў іх у страху падацца назад ды прэч з памосту. Сякера са сьвістам узьвівалася ў паветра ды з грукатам крышыла шоламы, панцыры, кальчугі, трапляўшыяся на яе шляху.
Зусім неспадзявана, над самым вухам Кірыма разьнёсься баявы кліч Вялікакняжых Дружын:
- Пяру-у-ун! - і на памост саскочыў разьюшаны й страшны Кандрат, а за ім два ягоныя спадарожнікі.
Гэты грамавыкрык, так знаёмы й ворагам, і прыяцелям, падзейнічаў застрашальна як на напасьнікаў, так і на баронячыхся. Адны й другія са страхам падаліся ў тыл і апусьцілі зброю...
Кандрат-жа, не зважаючы на наступіўшае зацішша, з грукатам і ляскам саскочыў з памосту й, размахваючы мячом, урэзаўся ў самую гушчу атарапелых гайдукоў. Як гарбузы покаліся варожыя шоламы пад яго страшэннымі ўдарамі.
Гэта дало новы поштурх байцам. Напасьнікі, падбадзёраныя адвагай і сілай невядомага воя, зь пераможнымі крыкамі рынуліся на зьбянтэжаную залогу.
Чалавек у рыцарскім панцыры, апусьціўшы скрываўленую сякеру, прыглядаўся разьюшанаму Кандрату, ня ведаючы, ці шкадаваць, ці цешыцца, яго нечаканаму зьяўленьню. Бо аб тым, што ён быў воям Гаспадара, не магло быць найменшага сумневу...
У гэты момант, гак галябарды зачапіўся яму за наплечнік. Чалавек у рыцарскім панцыры выпусьціў з рук сякеру й сутаргава ўхапіся за палі частаколу, намагаючыся ўтрымацца на памосьце й ня дацца сьцягнуць сябе ўніз. Пальцы яго пачалі памаленьку сасьлізгвацца з абмёрзлага дрэва. Вось-вось, ён паляціць уніз, насустрач вернай і немінучай загібелі...
Не прыймаўшы дасюль удзелу ў бойцы Кірым, неяк падсьведама адчуў, што ад гэтага чалавека будзе залежыць посьпех іх прадпрыемства й, можа, нават, жыцьцё Ваяводы Фёдара. Маланкавым рухам выхапіўшы кінжал, ён, не намерваючыся, кінуў яго ў здаравеннага гайдука, цягнуўшага галябарду. Як падкошаны паваліўся гайдук, заглынаючыся крывёй - кінжал па самую ручку ўлез яму ў горла.
Незнаёмец, адчуўшы палёкку, струхнуў зь сябе галябарду, падхапіў сваю сякеру, і толькі тады абярнуўся к Кірыму.
- Дзякую! - працягнуў ён руку.
Кірым шчыра паціснуў гэту ўдзячную руку. Хаця ён і ня бачыў праз забрала твару незнаёмца, аднак гэты чалавек яму спадабаўся, і Кірым прамовіў:
- Няма чаго! Для добры чалавек усё можна зрабіць!
Незнаёмец нічога болей не сказаў. Ён саскочыў з памосту й, узьняўшы сякеру, рынуўся дабіваць ворага.
Гайдукі, сьціснутыя з усіх бакоў, упарта адбіваліся. Яны не жадалі здавацца жыўцом, а напасьнікі не выяўлялі асобае ахвоты браць палонных...
Згубіўшы з вачэй Кандрата й незнаёмца, Кірым, абмінаючы мейсца сутычкі й пераскокваючы праз забітых, бегма пусьціўся па падворку, шукаючы ўваходу ў падзямельлі.
Калі гэта яму ўдалося, адтуль ужо выпускалі палонных - галодных, абадраных і змучаных. Кірым кінуўся ім насустрач, спадзяючыся пазнаць Ваяводу Фёдара. Аднак між вызваленых яго не было, і ніхто аб ім нават і ня чуў. Пошукі ў падзямельлі не далі ніякага выніку. Ваявода зьнік. Зьнік бязьсьледна.
Гукі бойкі паступова заціхлі. Запанавала ціша, перарываная толькі перадсьмертнымі храпамі ды енкамі раненых.
Новыя валадары маёнтку ўзяліся наводзіць тут свае парадкі. На частаколе зьявіліся павешаныя. Новая варта заняла сваё мейсца. Рэшта ваяўнікоў разышлася на адпачынак. Вызваленых нявольнікаў пераапраналі ў панскую вопратку й надзялялі часткай здабычы. Наладаваныя дабром сані - штораз выяжджалі за браму й зьнікалі ў перадсьвітальнай цемры.
Блукаючага ў роспачы па падворку Кірыма нарэшце знайшоў адзін з Кандратавых вояў і павёў за сабою ў «панскія пакоі» «пасьнедавячэраць».
У прасторнай залі, за вялізарным сталом з узвышэньнем, устаўленым піцьцём і ежай, сядзелі каля двох дзясяткаў узброеных людзей. Кірым адразу прыкмеціў Кандрата, сядзячага побач маладога й прыемнага на выгляд мужчыны, у якім ён адразу разпазнаў начнога незнаёмца ў рыцарскім панцыры. Незнаёмец сядзеў у раскошным крэсьле шляхціца Нікульскага, на верхнім канцы стала. Кірым адразу зразумеў, што гэта быў атаман гэтага, так у час падасьпелага, аддзелу. Праўда, Кірыма зьдзівіла, што нідзе ня бачна ні колераў, ні гэрбоў пераможцы.
Убачыўшы Кірыма, незнаёмец, з напоўненым кубкам у руках, рушыў яму насустрач, прамаўляючы на хаду:
- Кірым Бей, ты слаўны вой! Я рады цябе вітаць! Сёньня ты выратаваў маё жыцьцё, і хто ведае, ці не адплачу я табе заўтра чымсь падобным. Дык будзь-жа маім госьцем і прыяцелем! Ласкава просім! - і незнаёмец пакланіўся й працягнуў Кірыму кубак.
- Слава-а-а! - громам пракацілася па залі.
Кірым узяў кубак і, адчуваючы да сябе агульную прыязьнь, запытаў:
- Ваша Сьветласьць, дазволь запытаць? Чаму я не бачу ні колеру, ні гэрбу? Якія маеш? Скажы?
- Колеры мае: зялёны й белы, ад пары году, - усьміхаючыся, адказаў незнаёмец. - А гэрб... Гэрб у мяне: воўчая галава й лісіны хвост.
Кірым, задаволены адказам, не зьвярнуў увагі на агульны рогат за сталом і на незразумелыя знакі, якія рабіў яму Кандрат.
- Скажы, Ваша Сьветласьць, адкуль мяне ведаеш? Першы раз бачыш, а Кірым Бей назваў? Адкуль ведаеш?
- Гэта мне адважны наш госьць Кадрат Тур разпавёў. А ты мне зараз разкажы, што прывяло цябе й тваіх сяброў сюды пад Турна? Кандрат кажа, што лепей разкажаш, таму сам не захацеў, - незнаёмец узяў Кірыма за руку вышэй локця й павёў к верхняму канцу стала, дзе яму ўжо падрыхтавалі мейсца побач Кандрата.
Седзячы ўжо за сталом і павядаючы незнаёмцу сваю сумную гісторыю, Кірым уважна прыглядаўся да балюючых людзей. Была тут і жанчына - маладая, зграбная й прыгожая. Тонкая кальчуга, з шырокім сталёвым нашыйнікам і чаканнымі высокімі бранзалетамі, хвацкі аблягала яе стан і дадавала ёй хараства й чару.
- «Аднак Марыля прыгажэйшая! - падумаў Кірым, не перарываючы апавяданьня.
Сабраныя слухалі моўчкі, адставіўшы на бок кубкі. Вочы незнаёмца запалалі ненавісьцю, і, калі Кірым скончыў, у насталай цішы пачуўся яго голас:
- Гэтак яны абыходзяцца зь людзьмі Вялікага Гаспадара Літоўскага! Няма канцу іх нахабству й подласьці! Схапіць на дарозе пасланьніка, недатыкальнасьць якога шануюць нават апрышкі. Сьмерць падпанкам! Сьмерць крыўдзіцелям Белай Русі!
- Сьме-е-ерць! - загрымела на залі.
Кандрат раскрыў рот, ня верачы сваім вушам. Незнаёмец гэта заўважыў і, павярнуўшыся да яго, прамовіў:
- Так, Кандраце! Не дзівуйся! Там, дзе я прайшоў, там няма ўжо паноў і падпанкаў. Кроў і попел засталіся на іхным мейсцы. А сумленны люд Літоўскі - дабраслаўленьні ўдзячнасьці пасылае мне ўздагон. Люблю я свой Край! Люблю Народ наш і звычай! Сам нацярпеўся крыўды ад прысьпешнікаў Ягайлавых і ведаю, што й людзі церпяць. Няма іншага ратунку, як за зброю ўзяцца. Сёньня ты бачыў, Кандраце, як разьлічыліся мы з адным з гэтых душагубаў. Хай цяпер Нікульскі падрыгае нагамі на сваім собскім частаколе. Бачыў ты, колькі людзей непавінных марыў ён у лёхах? Дык вось-жа, запамятай, што людзей я не рабую! Людзям я дапамагаю. І будзь пэўны, што нездарма зьвёў нас лёс! Не абыйшлося тут без рукі Ўсемагутнага! Такая была Яго воля, і да будзе так! Я прысягаю, на прах маёй сям'і, што калі Ваявода Фёдар з Грозава жывы, я яго вызвалю! Тут у Турна яго няма, але мы зараз даведаемся, дзе ён. Францішак, ідзі прывядзі таго старога халуя!
Малады вой, сядзеўшы побач жанчыны, устаў і пасьпешна выйшаў. Вярнуўся ён хутка, вядучы перад сабою перастрашанага й ледзь дыхаючага чэлядніка.
Карыстаючы з таго, што агульная ўвага зьвярнулася на палоннага, Кандрат нахіліўся да Кірыма й прашапацеў яму на вуха:
- Ведаеш, хто гэта такі? - указаў ён на незнаёмца. - Гэта сам Сыч!
Кірым толькі прыцмокнуў губамі й шырака разчыніў вочы.
Чэляднік, разпазнаўшы ў Сычу атамана, бухнуўся перад ім на калені:
- Яснавяльможны Пане! Зьлітуйся... Пашкадуй старога, успомні бацьку свайго, матку... Дзеля іх пашкадуй...
- Ня руш! - закрычаў не сваім голасам Сыч. - Ня руш маіх бацькоў, подлы сабака! Не на тое я цябе ад шыбеніцы ўратаваў, каб ты памяць маіх бацькоў, Царства ім нябеснае, паскудзіў. Ня гэтага я ад цябе хачу! - Сыч увесь дрыжэў ад гневу й ненавісьці. Здавалася, што вось-вось ён кінецца на палоннага й задушыць яго сваімі рукамі.
Кірым і Кандрат са страхам назіралі гэтую сцэну, не адважваючыся прамовіць слова. Надта шмат яны чулі аб злачынствах і жорсткасьці апрышак.
Палонны скурчыўся й, баючыся зірнуць на Сыча, прашапацеў:
- Яснавяльможны Пане, пашкадуй... Прабач... Не губі...
Сыч усьміхнуўся той усьмешкаю, ад якой кроў застывае ў жылах і дрыжаць калені. Абцінаючы словы й часта пераводзячы дух, ён загутарыў:
- Прабачэньня просіш!... Літасьці!... А ці прабачваў ты? Ці быў літасьцівы?... Га? Ці заслужыў ты на літасьць?...
- Не губі... - прастагнаў чэляднік. - Стары я ўжо, грахоў шмат маю... Адпусьці на пакаяньне...
- Адпусьціць? Магу й адпусьціць! - Сыч трохі памаўчаў і абвёў вачамі прысутных. - Але на тое маеш заслужыць!
- Кажы сваю волю, Яснавяльможны Пане! Накладай пакуту самую цяжэйшую... З уцехаю прыйму яе й да канца вытрымаю...
- Не патрэбна мне твая пакута! - перабіў Сыч. - Службу мусіш мне саслужыць. І калі сумленны будзеш, адпушчу.
- Кажы, Яснавяльможны Пане. Кажы... Усё зраблю!
- Добра! Але памятай, ад цябе самога залежыцць лёс твой! Дзе Ваявода Фёдар з Грозава?
Палонны здрыгануўся й нічога не адказаў.
- Ага! Ня хочаш казаць? Ну што-ж...
- Але-ж тады пан Станіслаў... - узмаліўся чэляднік.
- Ня хочаш? Як сабе хочаш!... Францішак, Цімох, цягніце яго на частакол. Дзесь паблізу Нікольскага... Каб у пекле адзін другога доўга не шукалі.
- Правідлова! - пагадзіўся Францішак і, ухапіўшы палоннага за каўнер, дадаў. - Назваўся баравіком, лезь у кошык.
- Не, не! - прастагнаў чэляднік. - Разкажу... Усё разкажу.
- Дзе ён? Ці жывы?
- Жывы... У Камянецкім Замку...
- Якая там залога? Хто на чале яе?
- Залога вялікая... Сотня гайдукоў, два тузіны польскіх вояў, ды два тузіны чэлядзі. На чале стаіць польскі Рыцар, пан Януш зь Езёрска, а пры ім двух шляхціцаў: пан Прушынскі - уласьнік Камянца, і пан Лазінскі - Гараднічы. Ксёндз Камянецкі таксама мяча не цураецца...
- Гэта ўсё? Уважай, стары, калі што-небудзь утоіш, то не абмінуць табе шыбеніцы. Праўду кажы!
- Як пасьцелеш, гэтак і высьпісься! - дадаў Францішак.
- Гэта ўсё, Яснавяльможны Пане, што да Замку. Але пан Лазінскі з апрышкамі хеўру водзіць. Толькі няма іх зараз каля Камянца. Баяцца Берасьцейскіх разьездаў, пайшлі недзе.
- Хто водзіць іх? - пацікавіўся Сыч.
- Не прыпомню напэўна, Яснавяльможны Пане, але, здаецца, нейкі Скрабель, ці Скабей. Людзі кажуць, што ён раней Войтам быў, пасаваны...
- А ці бачыў гэты Скабель Ваяводу? - умяшаўся ўстрывожаны Кандрат.
- Кажуць, бачыў. Забіць хацеў, але пан Януш не дапусьціў...
- А ты, што? - павярнуўся да Кандрата Сыч. - Ведаеш гэтага Скабеля? Хто ён такі?
- Былы Войт зь Вялікіх Лукаў. У Полацку, на паядынку, Ваявода Фёдар перамог яго. З тых пор, напэўна, і злосьць затаіў, а зараз спагнаць хацеў. Ох, баюся я за Ваяводу, страшны гэта вораг...
Сыч задумаўся, а потым, зьвярнуўшыся к палоннаму, запытаў:
- Хто такі гэты Станіслаў, што ты так баісься яго?
- Ваявода з Крэва...
- Дзе ён зараз? У Камянцы?
- Я ня ведаю, дзе ён, але людзі кажуць, што ў Слуцку паранены ляжыць. Напаў нехта на яго па дарозе й цяжка параніў.
- Ну добра, старына, ідзі адпачывай! А ты, Францішак, дагледзь каб ён спаў спакойна й не шукаў іншага памяшканьня!...
Палоннага вывялі. Сыч доўга сядзеў, задумаўшыся, штось абмяркоўваючы. Потым, зірнуўшы на Кандрата, прамовіў:
- Камянец... Моцны гэта гарэх, але паспрабуем перагрызьці й яго! Правым Бог дапамагае!
За вокнамі пачалі блякнуць зоркі. Разьвіднялася.
З набліжэньнем вясны ў паветры адчувалася напружаньне. Уся Жамойць і памежжа Літвы сьпешна рыхтаваліся да навальніцы. Князь Скірвойлле дзень і ноч узбройваў сваіх Жамойтаў. Зь Літвы, ад Вітаўта, цягнуліся доўгія абозы са зброяй, ежай, вопраткай. З Трокаў у Жамойць і назад безьперапынным ланцугом скакалі ганцы. Набліжаліся вялікія падзеі.
У народзе пайшлі чуткі: летам пачнецца вялікая вайна.
У Літву зьяжджаліся масы Рыцараў - мазурскіх, польскіх, чэскіх.
Напружаньне моманту адчувалі й Крыжакі. Нямецкія залогі ў Замках заходняй Жамойці падвоіліся й патроіліся. Дарогі аж роіліся ад конных і пешых разьездаў і патрулёў. Падуладныя Ордэну вёскі стагналі пад ціскам няўмольнага жалезнага бота. Падаткі неймаверна павялічыліся. На абаронныя работы выганяліся цэлыя вёскі, бяз розьніцы веку й полу. Жамойты пачалі наракаць. Незадаволеныя караліся на мейсцы, жорстка й бязьлітасна. Шыбеніцы расьлі як грыбы пасьля дажджу. Але незадавальненьне расло й шырылася. Першапачатковы, ледзь чутны, лепет пратэсту ператварыўся ў грозны, сатрасаючы рокат. Мужчынскае насельніцтва патаемна рыхтавала зброю й падавалася ў лес. Жанчыны, дзеці й старыя ўцякалі пад Коўна, да Князя Скірвойлле...
Стомлены папярэднімі прыгодамі й баямі, Варкула выходзіў з Прусаў. Аднак не ўпускаў спрыяльнае нагоды ўдарыць па Крыжаках. Невялічкі спачатку, яго аддзел узрос да некалькіх сотняў, папоўнены незадаволенымі Жамойтамі. Сьлядоў Праклоша знайсьці не ўдалося, і Варкула злаваўся ўсё болей і болей. З шалёнай ненавісьцю налятаў ён на невялікія ўмацаваньні, вынішчаючы ўсё, што падварочвалася пад руку. Палонных ня браў - Рыцар, наёмнік, служка - усё, што лучылася з Ордэнам, гінула пад яго цяжкой рукой.
Князь Скірвойлле быў задаволены. Крыжакі - вар'яцелі ад злосьці. У пагоню накіравалі славутага Рыцара Діннальда фон Кікерытц. Варкула ведаў гэтага ваяўніка, і ўсімі сіламі ймкнуўся пазьбегнуць зь ім сустрэчы. Не таму, што баяўся, а таму, што для такога спатканьня трэба мець вышкаленую дружыну, а не натоўп азьвярэлых сялянаў. Дзякуючы прыхільнасьці насельніцтва, яму гэта з посьпехам удавалася, і фон Кіркерытц, хаця й ішоў па сьлядах, заўсёды быў адстаўшы на цэлы дзень.
Прытаіўшыся ў лесе, як хіжак, пільнуючы здабычу, Варкула чакаў на праезд крыжацкага аддзелу, які накіроўваўся да граніцы. Дазорцы данесьлі, што аддзел мае быць не вялікі, але багаты. І Варкула рашыў не прапусьціць яго.
Разьдзяліўшы свой аддзел на две часткі, ён абсадзіў імі прыдарожны лес, а сам з двумя тузінамі коньнікаў захаваўся, да часу, у кустах - так, каб магчыма было замкнуць дарогу сьпераду.
Чакаць прыйшлося ня доўга. Здалёк, у марозным паветры, пачулася бразганьне зброі, фырканьне коней, крыкі вожчыкаў ды скрып вазоў і саней.
Варкула са сваімі коньнікамі выехаў на дарогу й моўчкі стаў чакаць набліжэньня Крыжакоў.
Галава калёны паказалася з-за павароту, сажнях у трыццаці ад Варкулы. Пярэдні Рыцар, у белым плашчы са львом на шоламе, адразу спыніў каня й махнуў рукой збраяносцу. Той пасьпешна падаў яму дзіду й шчыт.
Не чакаючы, пакуль немцы вышыкуюцца ў баявы парадак, Варкула пахіліў сваю дзіду й, прарэзьліва сьвіснуўшы, кінуўся ўперад. Адразу-ж сотні стрэлаў выляцелі з кустоў, разячы непадрыхтаванага непрыяцеля. Пасьля першага залпу лік немцаў зьменшыўся амаль а палову. Але ўжо другі залп сустрэў шчыльную сьцяну самкнутых шчытоў, і не прынёс ніякай шкоды. Немцы сталі простакутнікам - у першых шэрагах капейшчыкі, прытуліўшы шчыт да шчыта, а ў сярэдзіне стаўпіліся лучнікі, утварыўшы сваімі шчытамі жалезную страху.
Наладаваныя вазы й сані засталіся безабаронныя й адразу-ж дасталіся Варкулавым людзям, ды былі адцягнутыя крыху ў тыл, каб не перашкаджалі.
Сам Варкула з разгону наскочыў на пярэдняга рыцара, стараючыся зьбіць яго дзідай. Аднак немец, у апошні момант, спрытна ўхіліўся, і дзіда, шкрабнуўшы па шчыту, прайшла міма. Затое дзіда немца, глуха трэснуўшы, напаткала Варкулаў нагруднік і разьляцелася на кавалкі, пакінуўшы па сабе глыбокую ўвагнутасьць. Удар быў страшны, і Варкула ледзь утрымаўся ў сядле. Сагнуты нагруднік перашкаджаў дыхаць. Сашчапіўшы зубы, ён выхапіў сякеру й на мейсцы завярнуў каня, каб даганяць немца. Аднак Рыцара нідзе не было відаць. «Уйшоў!» - мільгнула ў галаве думка, але тут-жа ўбачыў на сьнягу, між сваімі скочучымі коньнікамі, расьсечаны на двое й акрываўлены шолам са львом на шышаку...
Жамойты, тым часам, валам населі на жалезны чатырохкутнік ашчацінены дзідамі. Дарога й прыдарожны лес аж роіліся ад масы людзей, барадатых і жудасных, апранутых у аўчыныя кажухі воўнаю навонкі, воўчыя й мядзьведжыя скуры, кальчугі, панцыры, саматканыя сьвіткі, празь якія сьвяцілася голае цела.
У сярэдзіне гэтай людзкой кашы вылучаўся белы чатырохкутнік, роўны й непахісны.
Хваля Жамойтаў, размахваючы мячамі, віламі, косамі, сякерамі, з гучнымі крыкамі рынулася на сьцяну шчытоў. Немцы, як на вучэньні, спакойна й не сьпяшаючыся падаюць дзіды ўперад, і людзкая хваля, зь енкамі й праклёнамі, адкатваецца назад, пакідаючы раненых і забітых.
З падвоенай заўзятасьцю кідаюцца Жамойты ў другую атаку, і йзноў адкатываюцца.
Варкула з трывогай назірае за няўдалымі наскокамі. Гульня прыймае непажаданы кірунак. З-за самкнутых шчытоў даносіцца зьедлівы, падражняючы рогат. Разьюшаныя Жамойты рыхтуюцца да трэцяй атакі. Як галодныя ваўкі, яны не жадаюць упусьціць абложаную ахвяру. Але, яшчэ дзьве ці тры такіх атакі, і немцы перамогуць...
Раптам Варкулу прыходзіць бліскавічная думка.
- Стой! - раве ён з усіх сілаў, заглушаючы голас бойкі. - Стой! Давай вазы наперад!
Думка Варкулы падхопліваецца, і купа людзей кідаецца да абозу. Мігам пастромкі перасечаныя, і, набіраючы хуткасьць, два цяжкія фургоны з грукатам коцяцца па дарозе.
Варкула ўсьміхаецца.
Між немцамі прыкметна замяшаньне. Але нейкі голас камандуе, і самкнутыя шчыты трохі разступаюцца. Зпаміж іх вылятаюць, адзін за другім, роі стрэлаў, бязьлітасна разячы не прыкрытых бранёй напасьнікаў. Каля вазоў застаецца ўсё меней і меней папіхачоў, і іхны бег робіцца павальнейшым...
- Лучнікі! Бі!... - крычыць, размахваючы сякерай і, павярнуўшыся да вазоў. - Ходу! Ходу!
Жамойцкія стрэлы прымушаюць Крыжакоў шчыльней стуліць шчыты. Каля вазоў зьяўляюцца новыя папіхачы... І са страшным грукатам, пакрытым пераможнымі крыкамі, самадумныя тараны ўрэзваюцца ў гушчу жалезнага чатырохкутніка. Адразу-ж у праломы кідаюцца Варкула й яго коньнікі.
Немцы ў паніцы шарахаюцца ў розныя бакі. Уцечкай шукаюць паратунку. Але ратунку няма. Разьюшаныя Жамойты купай навальваюцца на разьбягаючагася ворага. У паветры выблісквае зброя, разпырскваючы наўкола буйныя кроплі гарачай крыві. Немцаў бьюць, рэжуць, сякуць, коляць. Раненыя ловяць адбіваючыхся Крыжакоў за плашчы, за ногі, стараючыся хоць зубамі ўпіцца ў зьнявіднага ворага, і гэтым спагнаць сваю гадамі накіпеўшую крыўду.
Варкула выяжджае з пабоішча на адкрытае мейсца ды з радасным запоем назірае сваіх разьюшаных вояў, зь невымернай жорсткасьцю дабіваючых ацалелых дасюль Крыжакоў. Жудасная, нестрыманая нянавісьць так і пырскае зь бліскучых, наліўшыхся крывёю, вачэй. Людзі азьвярэлі, дабіваюць нават параненых, і ніякая сіла ня ў стане ўстрымаць іх ад гэтага. Ды Варкула й ня думае ўстрымліваць, хай сабе спаганяюць усе крыўды, абразы й зьдзекі. Ён і сам ня супраць раскраіць яшчэ адзін-другі чэрап, але, на жаль, няма каму... Рука зь цяжкай акрываўленай сякерай безуладна спачывае на грыве каня, з прыемнай млосьцю адчуваючы адпачынак. Сякера памаленьку паруе, абмярзаючы чырвоным лядком...
І раптам разносіцца трывожны крык:
- Немцы!... Немцы!...
Прыемнай, салодкай задумлівасьці як і не было. Мускулы наліваюцца сілай і запалам...
Акінуўшы паглядам мясцовасьць, Варкула бачыць, як насоўваецца грозная лавіна конных немцаў, лічбова пераважаючая ягоныя сілы.
Уперадзе, падняўшы забрала, скача сам Діннальд фон Кікерытц. Ён горда адкінуўся ў сядле і нібы не сьпяшаецца.
Бешаная ненавісьць захліствае душу Варкулы.
- Пяру-у-ун! - крычыць ён, даючы шпорамі каню. - Да зброі!... За мной! - І як вецер нясецца насустрач белым плашчам.
Літоўскія коньнікі не адстаюць ад савйго Гараднічага. Першыя Жамойты кідаюцца ўсьлед, на хаду страляючы з лукаў і самастрэлаў.
Стрэлы хмарамі нясуцца ў ворага, вырываючы зь яго стройных шэрагаў лічныя ахвяры людзьмі й конямі.
З грукатам і енкам вылятаюць Крыжакі зь сёдлаў. Раненыя коні, з прарэзьлівым іржаньнем, шалёна кідаюцца ў бакі.
Не спадзяючыся сустрэць такі заўзяты адпор, Крыжакі зьмешваюцца. Некаторыя стрымваюць коні, гатовыя пусьціцца наўцёкі...
Аднак, фон Кікерытц не разгубіўся, бачачы настрой сваіх вояў - спакойна павярнуўся да іх тварам і, не апускаючы забрала, крыкнуў:
- Гот міт унс! Форвэртс![33]
Падбадзёраныя прыкладам і самаапанаваньнем свайго кіраўніка, немцы ачуліся. Нават самыя баязьлівыя набраліся духу.
Дзьве варожыя сілы, поўныя рашучасьці, зьблізіліся, гатовыя счапіцца ў сьмяротнай схватцы...
Варкула, з разгону секануўшы па шчыту Кікерытца, урэзаўся ў сярэдзіну атакуючай калёны. Сякучы зь пляча направа й налева, ён пракладае шырокую дарогу ў варожых шэрагах. Тое самае робіць і фон Кікерытц, уварваўшыся ў масу Жамойтаў. Коньнікі Варкулы малоцяць мячамі й сякерамі, як цапамі на таку, зьбіраючы багаты ўмалот. Сам Гараднічы, як чорт, круціцца ў сярэдзіне варожай коньніцы, безьперапынна наносячы павышчэрбліванай сякерай сьмяротныя ўдары. Пешыя Жамойты зьмяшаліся з коннымі крыжакамі...
Бойка ў разгары. Акрываўленыя вілы і косы, раз за разам, выкідаюць зь сядла панцырных коньнікаў. Мячы й сякеры, са сьвістам і грукатам, абрушваюцца на галовы ашалелых людзей.
Стогны й енкі, клічы й загады, храп і йржаньне, глухія ўдары й лязгат, разьлягаюцца з усіх бакоў.
Варкула зь дзікім рогатам азьвярэўшага бязумца, заварочвае каня і, знайшоўшы вачамі фон Кікерытца, кідаецца да яго, крышачы сякерай шчыты й панцыры трапляючыхся па дарозе немцаў. Спрактыкаванае вока старога Драба адразу заўважыла, як значна зьменшылася колькасьць яго людзей: Літоўскіх коньнікаў няма ўжо й паловы, а Жамойтаў і таго меней. Але й зь Немцамі ня лепей. Не зважаючы на іх пераважаючую колькасьць і лепшае ўзбраеньне, ім прыйшлося туга. Доўга прыгнечаны й рабаваны народ азьвярэў і, забыўшыся на ўсё на сьвеце, помсьціў, не хацеў уступаць. Помсьціў жорстка, бязьлітасна й безаглядна. Бяз панцыра, бяз шоламу, са звычайнымі віламі ў руках, але адчуўшы сваю сілу й волю, жамойцкі сялянін адважна кідаецца на закутага ў жалеза й дасканала ўзброенага немца. І немцу прыходзіцца ня лёкка.
Нарэшце Варкула прабіўся да Кікерытца. Абодва славутыя ваяўнікі, абодва пасаваныя, і абодва прагнуць перамогі. Ад яе залежыць і лёс цэлай бітвы. Дзьве цяжкія сякеры сустракаюцца ў паветры і, высекшы сноп іскраў, са звонам адлятаюць адна ад другой. Варкула мацнейшы ў руках, затое ягоны праціўнік спрытнейшы.
Зьлёкку падаючы шчыт у тыл, фон Кікерытц бяз цяжкасьці адводзіць страшныя ўдары Варкулы і, у сваю чаргу, наносіць удар. Але й Варкула ўмее спрытна карыстацца шчытом - лязо крыжацкай сякеры сьлізгаецца па яго гладкай паверхні.
Паядынак зацягваецца... Змагары пачынаюць цяжка дыхаць...
Нарэшце, Варкула, выбраўшы зручны момант, са ўсёго рамаху ўлучае проста ў шчыт і адначасна паддае нагой пад шыю варожаму каню. Конь з жаласным іржаньнем узьвіваецца на дыбкі. Фон Кікерытц стрымгалоў вылятае зь сядла. Але тут сталася неспадзеўка: узмахнуўшы рукамі дзеля раўнавагі, ён зачапіў гакам абуха за Варкулаў шчыт, і Варкула таксама вылятае зь сядла.
Наўкола кіпіць бой, але ніхто не адважваецца ўмяшацца ў паядынак кіраўнікоў.
Ускочыўшы на ногі, Варкула зь яшчэ большай ярасьцю кідаецца на праціўніка.
Фон Кікерытц таксама поўны рашучасьці. Сьціскаючы сякеру, ён чакае толькі зручнага моманту.
Праціўнікі сыходзяцца шчыт да шчыта й моўчкі ўглядаюцца праз краты забрала адзін другому ў вочы.
Вадзяністыя вочы Кікерытца спакойныя й нібы задумлівыя. Блакітныя Варкулы - узбуджаныя й радасныя.
Моцны штуршок... І фон Кікерытц адлятае на некалькі крокаў у тыл. Як мядзьведзь навальваецца на яго Варкула, і раз за разам б'е сякерай.
Фон Кікерытц падае на адно калена. Прыкрываецца шчытом, сілячыся ўскочыць на ногі.
У гэты момант удар абрушваецца яму на шчыт, але Крыжак мякка адводзіць яго ў тыл і, зьнізу ўверх, наносіць свой удар. Удар ня надта моцны, але прыйшоўся якраз у шчаку. Аглушаючы звон напаўняе галаву Гараднічага, на момант цямнее ў вачах. Крыжаку больш нічога й ня трэба. Хутка ўскочыўшы на ногі, ён тне другі раз, і Варкула цяжка валіцца на сьнег...
Крыжак памаленьку, зь відавочным задавальненьнем, утыкае мізэрыкордыю пад шолам праціўніку...
Уражаныя сьмерцю свайго кіраўніка, Жамойты падаюць духам, і бойка хутка замірае...
Фон Кікерытц, сядзячы ўжо на кані, спыніўся над разпасьцёртым Варкулам і, выціраючы мокры лоб, прамовіў:
- Гонар і слава табе за адвагу, але ганьба й сорам за абарону паганства! Пас твой і шпоры, я завязу ў Мальборк, як доказ маёй перамогі!
Павярнуўшыся да свайго, ужо невялікага, аддзелу, скамандаваў:
- Форвэртс, марш!...
Ідучы па сьлядах Сыча, Васіль Капыльскі прыйшоў у Берасьце. Даведаўшыся тут аб зьнікненьні Ваяводы Фёдара, ён аднак не паверыў у ягоную сьмерць, пры думцы аб якой дрыжэў Пасаднік.
Якая карысьць была апрышкам забіваць Ваяводу, калі, пакінуўшы яго ў жывых, можна было ўзяць добры выкуп? Бо й сам Ваявода мог заплаціць луп[34], ды й Вялікі Князь не пашкадаваў-бы на гэта казны. Застаецца толькі чакаць ад Сыча пасланцоў, а што гэта работа Сыча, Васіль не сумняваўся. Толькі яшчэ роз горка пашкадаваў, што дасюль яго не злавіў.
А тут, як наўмысьля, каля Берасьця сьлед апрышак губляўся. Праўда, ён хутка знойдзецца, але час, час! Набліжаецца вясна. Дарогі размокнуць, паводкі абернуць увесь Край у непралазнае балота. Час ідзе, а Гаспадар чакае. Трэба як найхутчэй знайсьці Сыча й у кайданах даставіць на Гаспадарскі Суд. Трэба! Але Васіля дзівіць адна рэч: мясцовае насельніцтва ніколі ня ведае, ці робіць выгляд, што ня ведае, аб мейсцы знаходжаньня Сыча. Нават болей, сяляне заўсёды ставяцца насьцярожана, а часам і варожа, да яго - Вялікакняжага Сотніка, як толькі пачне дапытвацца аб апрышках. Гэтага Васіль ніяк ня мог зразумець. І толькі дзякуючы нешматлікай шляхце ўдавалася даведвацца пра правідловы кірунак. А гэтую шляхту, ён і сам не асабліва любіць, а яго воі дык зусім ня зносяць...
Вось ужо другі дзень як сьціхла завіруха, і, нягледзячы на ўсе пошукі й стараньні, Сыча знайсьці не ўдалося. Сяляне ўпарта адмаўляюцца што-небудзь сказаць, хаця па хітрых вачах бачна, што ведаюць шмат.
Васіль у задуме крочыць па пакою, напружваючы думкі, і стараючыся прыдумаць спосаб - як заваяваць давер паспалітага люду й дабіцца вестак аб Сычу. Але думкі яго, самі па сабе, адхіляюцца ад сучаснага й пераносяцца ў мінулае - у Полацак, у дом Келябовіча... Успамінаецца сьветлавалосая прыгожая Рэгіна. Апошняе спатканьне зь ёю перад выправай на Сыча. Перад вачамі ўстаюць, як жывыя, постаці Келябовіча ды ягонай дачкі. Ён - надзьмуты шляхціц, зь нічым не вытлумачанай пыхай. А яна, ласкавая й пяшчотная ў мінулым, цяпер зрабілася калюча-зьедлівая й насьмешлівая. У каторы раз чырванеюць у Васіля шчокі, і барвавее рубец, калі ўспомніць яе словы, так бязьлітасна, жорстка й бязсорамна кінутыя яму ў адказ, пры нацяку аб сватаўстве: «Ці пан Васіль думае, што я, пакінуўшы свой дзявочы гонар і шляхецкі стан, пайду за чалавека бяз роду, без дастатку, за простага купецкага сына? І буду з панскай сястрой, звычайнай халопкай, падзяляць горкі лёс бядоты й нуды? Не, пане Васілю! І яшчэ раз, не! Не для пана я!» - Яна фанабэрліва паправіла на плячы сваю залатую касу, і хадой каралевы выйшла з пакою, нават не разьвітаўшыся. А Келябовіч, які падслухоўваў пад дзьвярыма, быў моцна задаволены паводзінамі дачкі - увайшоўшы, адразу-ж прамовіў: «Хай пан Васіль ня крыўдзіцца, але Рэгіна мае рацыю. Як яна можа пайсьці за цябе, калі ты нават жыць ня маеш дзе? Ламанага шэляга за душою ня маеш?... А да яе Ваяводы й Князі прыглядаюцца. Во! Выкінь усё з галавы, і пра старое не ўспамінай. То дзіцячыя глупоты былі, а зараз Рэгіна ўжо панна. І непрыгожа будзе, калі-б хто падумаў аб вас як нарачоных. Пашукай сабе іншую, раўню, а Рэгіна сабе падшукае. Ведаеш - кожны свайму шчасьцю каваль... А на разе бывай і не ўспамінай ліхам...»
Абражаны Васіль не хацеў і ня мог паверыць сваім вушам. Рэгіна, якая раней з такім запалам і шчырасьцю клялася яму ў каханьні, цяпер так жорстка й самаўпэўнена выракаецца й насьміхаецца з гэтага-ж каханьня.
Выйшаў Васіль ад Келябовічаў зь цяжкім сэрцам. Ведаў, што не забудзе Рэгіну, і кахаць яе будзе аж да сьмерці. Другой такой для яго не йснуе...
У дзьвярох пачуўся моцны, настойлівы грукат. Васіль ачуўся ад успамінаў і, цяжка ўздыхнуўшы, гукнуў:
- Адчынена! Заходзь!...
Дзьверы шырока разчыніліся, і ў пакой увабег, прытрымваючы на хаду меч, спацелы вой.
- Апрышкі зруйнавалі Турнаўскі маёнтак! - выкрыкнуў ён асіплым голасам. - Залогу перабілі, Турнаўскага пана павесілі, маёмасьць разрабавалі...
- Ты даўно адтуль? - спакойна запытаў Васіль.
- Як, даўно? - не зразумеў вой.
- Ці проста адтуль прыехаў, пытаюся, ці дзе затрымліваўся па дарозе? Можа, начаваў дзе-небудзь?
- Не! Не! Проста адтуль. Усю дарогу скакаў, аж дух заперла. Конь ледзь вытрымаў...
- А апрышкі?... У Турна?...
- Няма! Зьніклі... Як пад ваду пайшлі. А турнаўскія дзядзькі ведаць нічога ня ведаюць...
- Добра! Ідзі падымай сотню! Сядлаць коні! Сам тут застанесься, адпачнеш, а заўтра дагоніш!
- Васіль, пашто крыўдзіш? - ускрыкнуў абражаны вой. - Я не дзіцё...
- Як сабе хочаш, не сілую. Для цябе лепей хацеў...
Тры лёкка ўзброеныя чалавекі асьцярожна выпаўзьлі на ўскраіну лесу. Зусім блізка высіліся сьцены Камянецкага Замку. У скважнях забарола, час ад часу, мільгаў шолам вартавога. У касьцёле гудзелі званы.
- Дык глядзі, Кандраце! - прашапацеў Сыч. - Як толькі я пачну штурм брамы, ты зь Кірымам перабірайцеся праз мур. Вунь каля таго выступу. І адразу-ж шукай уваход у падзямельле, а Францішак зачне пажар. Зразумеў?
- Угу! Толькі я ня надта веру, каб яны ўпусьцілі ў Замак Францішка.
- Не бядуй! Упусьцяць! Уважай толькі, каб у час знайшоў Ваяводу. І калі здарыцца нагода, той самай дарогай, што прыйшоў, і ўцякай, не чакай на нас. Бо ня веру я, каб мы маглі Камянец узяць. Занадта ён моцны!
Сонца набліжалася к паўдню. Пашарэлы сьнег разтаў. Яліны й сосны вышэй уздымалі свае лапчастыя галіны, вызваленыя ад сьнежнага цяжару. Пупышкі на бярэзінах прыкметна набухлі, і, здавалася, вось-вось выпырснуць яскрава-зялёным уборам.
Трое назіральнікаў асьцярожна адпаўзьлі назад у лес. Тут іх чакала купа людзей з асёдлымі коньмі, на адным зь якіх сядзеў пахмуры й перастрашаны чэляднік з Турна.
Сыч, Кандрат і Кірым адразу падыйшлі да яго.
- Слухай, старына! - запытаў Сыч. - Ты, напэўна, ня раз бываў у Камянцы?
- Бываў... Часамі прыходзілася...
- Вось і добра! Дзе там вязьніца?
Чэляднік задумаўся, утаропіўшы вочы ў конскую грыву.
- Уважай, стары, без круцельства! - папярэдзіў Сыч. - Сам бачыш, якія бярэзіны высозныя... Хаця да неба й не дасягаюць...
- Яснавельможны Пане, ня мне круцельствам займацца, застары ўжо, але ў галаву не вазьму, як вытлумачыць, дзе тыя лёхі. Каб хто з вас ведаў Замак...
- А ты ўважай, што мы ўсе ведаем, і разказвай, - падбадзёрыў Францішак.
- Ну добра. Толькі тады, як што якое, на мяне не наракайце. Вось-жа, як увайсьці ў падворак, дык па правай руцэ будзе панскі будынак. Разпазнаеце яго адразу, на два паверхі, і ганак такі шырозны са слупамі. Па левай руцэ - каморы, грыдніцы, стайні, адна да другой папрылепваны, але ня тут шукаць трэба. Як мінуць панскі будынак, адразу-ж за ім, відаць вежу прысадкаватую. Яна зусім нізкая, нават на вежу не падобная, але мацнюшчая. Там і ў дзень, і ў ночы варта стаіць, і там-жа ўваход у падзямельлі. Але ня ведаю я, ці ваш Ваявода там, ці не.
- Колькі там вартавых? - пацікавіўся Кандрат.
- Чатырох было знадворку, і двох унутрох...
- Добра, стары! Калі ўсю праўду разказаў, то ня толькі адпушчу цябе на волю, а й узнагароджу! - паабяцаў Сыч.
- Дзякую, Яснавельможны Пане! дзякую! Уважайце толькі, там каля тае вежы калодзезь ёсьць, бяз срубу. Людзі кажуць, што ў ім дна нямашака, і ўночы зь яго енкі пякельныя чуюцца...
Сыч махнуў рукой, і чэлядніка адразу-ж павялі ў глыб лесу, да галоўнага абозу. Дзесь зьнік і Францішак.
Кірым прыкметна хваляваўся, баючыся, каб ня здарылася, як у Турна, і ўся выправа не пайшла на марна. Нават есьці ня мог, і рашуча адмовіўся, калі яму запрапанавалі кавалак смажанай аленіны.
Раптам з-за дрэва зьявіўся малады, стрыжаны й круглатвары манах-бэнэдыктынец, а за ім прыгладжаны й прылізаны падлетак-паслушнік.
Кірым, ад неспадзеўкі, аж адскочыў у тыл і схапіўся за кінжал. Яго хуткія вочкі пачалі хутка шукаць між дрэвамі - ці няма там захаванага войска. Але ўсё было спакойна. Устрывожыўся Кірым таму, што такіх мніхаў ён бачыў у Кракаве, у Славянскай Калегіі[35], і ведаў, што яны карыстаюцца асаблівай ласкай самаго Караля Ягайлы. Яго зьдзіўленьне яшчэ больш узрасло, калі Сыч падыйшоў да манаха й, ляснуўшы яму па плячу, жартаўліва прамовіў:
- Ну, айцец Францыск, ідзі. Ды памаліся там за нас няверных.
- Яко-жэ й падабае, неразумныя вы авечкі. Уратован будзе, хто пакаецца, - сьмірэнна сьцьвердзіў манах, а паслушнік разплыўся ў шырокай усьмешцы.
Кірым ня верыў сваім вачам і вушам. Голас манаха здаваўся да немагчымасьці знаёмым, але твар зусім чужы - тлусты й брыдкі.
Манах строга зірнуў на паслушніка й, даўшы яму па патыліцы, заўважыў:
- Прысьвяціўшы сябе навуцы, сыне мой, непрыстойна ёсьць рагатаць з кожнай глупоты. Навука ня любіць жарту й пустотаў. Толькі стараньнем і павагай можна адчыніць дзьверы к таямніцам веды й розуму!
Паслушнік заўсьміхаўся яшчэ шырэй, а Сыч дык аж ухапіўся за чэрава ад рогату:
- Ну й Францішак! Сам сябе перавяршыў! А Даша - дык, напэўна, і не пазнала-бы, якраз як Кірым. Ха-ха-ха...
- Францішка... - працягнуў нерашуча Кірым. - Айца Францыск...
Даўно ўжо так не рагаталі гэтыя суровыя людзі, якіх бязьлітасны лёс павыганяў з родных хатаў, паадрываў ад родных і блізкіх, ды кінуў у жыцьцёвую завіруху, паставіўшы паза законам. Гучны рогат добрае сотні людзей доўга яшчэ разносіўся па пушчы, разганяючы перапалоханую дзічыну. А Францішак стараўся. Стараўся з усіх сілаў павесяліць сваіх добрых і адважных сяброў. У абед аж давіліся ежай ад яго выбрыкаў. І па абедзе, цэлай зграяй бадзяліся за ім, выслухваючы яго казаньні й павучэньні...
Нарэшце дзень наблізіўся к вечару. Сонца чырвонай куляй збліжалася да небасхілу. Сьнег пакрапчэў і пакрыўся тонкай ледзяной карой.
Каля брамы Камянецкага Замку спыніліся два падарожнікі - айцец Францыск і паслушнік Мікалай. Абодва, згодна з тагачасным звычаем, узброеныя лёккімі мячамі й паляўнічымі нажамі. У паслушніка закінуты за плечы лук і калчан са стрэламі. Манах упэўнена загрукаў у дубовую браму сваім доўгім завостраным кіем (які ў выпадку патрэбы мог сысьці й за дзіду).
Ніхто не адгукнуўся.
Манах загрукаў настойлівей.
Тады, зьверху, з муру, пачуўся грубы й злосны вокрык:
- Чаго там грукаеш? Прэч адсюль! Нікога не дазволена ўпускаць!
- «Пастукайце, і адчыняць вам», кажа Сьвятое Пісьмо, - запярэчыў сурова манах. - А яко-жэ й вы ёсьць верныя Хрысьціяне, то ня можаце працівіцца законам Гасподнім!
Гайдук аж разгубіўся ад такога моцнага доваду, і некаторы час моўчкі прыглядаўся прышэльцам. Потым, схамянуўшыся, прамовіў, але ўжо ня так груба й злосна:
- Слухай, ойча. Кажу табе, што нікога не дазволена ўпускаць, ды яшчэ пад вечар...
- А ты йдзі й спытайся дазволу, а за тое памяну цябе ў модлах сваіх. Ідзі-ж, не марудзь!
Гайдук нерашуча патаптаўся на мейсцы, але, падбадзёраны ўпартасьцю манаха, усё-ж адправіўся шукаць Гараднічага, ці каго-небудзь са шляхты.
Уплыло нямала часу. Манах і паслушнік пачалі мерзнуць. Мароз пашчыпваў шчокі й нос. Аж нарэшце на муры зьявіўся пан Прышынскі - уласьнік Замку, і пан Януш зь Езёрска. Абодва дапытліва аглядзелі падарожнікаў, не парпусьціўшы ні адной драбніцы ў іхнай вопратцы.
- Што хочаш, сьвентаблівы ойча? - неўзабаве пачціва гукнуў пан Януш, не жадаючы наклікаць на сябе няласку бэнэдыктынца.
- Нічога ня хочу й нічога не прашу. Адчыніце толькі браму й пусьціце пераначаваць.
Прышынскі й Януш, прыцішыўшы галасы, доўга радзіліся між сабой - што рабіць? Потым Януш запытаў:
- А ці не пайшоў-бы ты, ойча, у вёску? Тут недалёка... А?
- Як у вёску? - абурыўся манах. - Як я бачу, сыне мой, ты не далёка ад загубы, і вуснамі тваімі прамаўляюць сілы апякельныя. Ібо, як кажа Сьвятое Пісьмо: «Нечэсьціе тваё настроіла гэтак вусны твае, і ты выбраў мову Нячыстага».
- Чаму-ж так, ойча? - спалохаўся пан Януш. - Я-ж нічога злога не сказаў, і ня скрыўдзіў цябе. Нашто вінаваціш мяне так моцна?
- Ня я кажу, Сьвятое Пісьмо кажа: «Цябе вінавацяць вусны твае, а ня я, і твой язык гаворыць супраць цябе». Ты-ж пасылаеш мяне ў вёску начаваць, а не падумаў аб тым, што ў той самай вёсцы няверныя пагане жывуць. Беражыся, слабаверны! Бо ад гневу Божага нідзе не схаваесься, ні ў полі, ні ў лесе, ні ў хаце, ні ў Замку мураваным. Як прарок Ісая кажа: «Ібо ад гласу Гасподня скалатнецца Ассур, жэзлам паражаны».
Пан Януш сапраўды перастрашыўся, але ўпускаць манаха ўсё-ж не хацелася. На падтрымку прыйшоў пан Прышынскі, які, хоць і сам дрыжэў ад страхотных слоў манаха, аднак прамовіў, прабуючы апошні сродак:
- З радасьцю мы прынялі-б цябе, сьвентаблівы ойча, і далі-б належны прытулак такому дарагому госьцю, але мы ня можам рызыкаваць тваім жыцьцём і жыцьцём таго шляхетнага юнака, што стаіць побач цябе. Вось-вось спадзяёмся нападу апрышак, якія швэндаюцца па ваколіцы. Ідзі сабе лепей, сьвентаблівы ойча, і ня гневайся. Неспакойныя зараз часы...
- Каго мае трапіць правіца Гасподня, той ня ўхіліцца ад яе, - пасьпешна запярэчыў манах, - а хто мае памілаваным быць, той і будзе памілаваны!
Януш і Прышынскі моўчкі перазірнуліся, зьбітыя з панталыку ўпартасьцю манаха. Зьнізу йзноў даляцеў голас, але быў ён нецярплівы й пагрозьлівы:
- Што-ж, калі ня хочаце даць прытулак пакорнаму манаху й шляхотнаму паслушніку, то мы пойдзем сабе. Але памятайце, панове, што, вярнуўшыся ў Кракаў, перадам падрабязна ўсё айцу Прыёру, а ён не праміне далажыць апякуну нашаму, Яго Мосьці Каралю!
Напамін аб Ягайлу зрабіў сваю справу. Пан Януш яшчэ добра памятаў сваё апошняе спатканьне з Каралём, і таму, безнадзейна зірнуўшы на Прышынскага, махнуў рукой вартавым.
Загрымелі ланцугі, зарыпела цяжкая брама, і манах з пакорлівым выглядам, але ўпэўненым крокам уступіў у Камянецкія муры. Яго вачам адчыніўся грозны малюнак: адразу супраць брамы, сажнях у дваццаці, разявіла хіжацкую пашчу вялізарная гармата. Абапал яе высіўся высокі вал з сухога ламачча ў пярэмежку з кулямі саломы. Вал меў выгляд вялізарнае падковы, сутыкаючайся сваімі канцамі з мураванымі сьценамі замку. Наколькі было бачна за будынкамі, усюды маячылі шоламы й шчыты вояў.
- Госпадзі памілуй! - ускрыкнуў устрывожаны, але не разгубіўшыся Францішак. - Ці мо' й сапраўды чакаеце нападу апрышак? Уратуй нас, Божа, і памілуй...
- Розна бывае, сьвентаблівы ойча, - адказаў пан Януш. - Можа й прыйдзецца, пся маць, бараніцца, а можа й не...
Манаха й паслушніка завялі ў вызначаны для іх пакой і недвухсэнсова далі зразумець, каб да раніцы яны адтуль не вылазілі. Але не такі быў «айцец Францыск», і не для таго сюды прыйшоў, каб сядзець склаўшы рукі ў задушным пакоі. Хуценька паклаўшы «паслушніка» адпачываць, ён выйшаў на двор. Ужо сьцямнела. Там і сям палалі вогнішчы, каля якіх папераменна грэліся вартавыя.
Павольнай хадой, штось мармычучы сабе пад нос, Францішак бадзяўся па цэламу Замку. Агледзеў усе будынкі, зазірнуў у стайні, некалькі разоў падняўся на муры. Углядаючыся ўпотай у глухую цемру прадзамкавых абшараў, прабаваў загутарыць з вартавымі гайдукамі. Стараўся даведацца ад іх, ці не пранюхалі ў Замку аб намерах Сыча. Але, як было відаць, яго ў гэтым выперадзілі, і ні адзін з гайдукоў не адказаў на ягоныя прывітаньні. Маўчалі.
Так і блукаў ён самотна й маўкліва ад сьцяны да сьцяны, ад будынка да будынка. Ніхто не рабіў яму перашкодаў. Толькі два мейсцы былі забароненыя, нават блізка не падпусьцілі: гармата й нізкая шырокая вежа з вузкімі й чорнымі шчылінамі байніц, - «Ваяводава вежа», як ахрысьціў яе Францішак. Некалькі разоў, і з розных бакоў, прабаваў ён як-бы выпадкова, наблізіцца да яе, але кожны раз за дзясятак крокаў да страшнае вязьніцы, упіраўся грудзьмі ў востры наканечнік галябарды маўклівага вартавога.
Варта вежы адрозьнівалася ад усёй залогі Замку сваёй зброяй, вопраткай і нязломнай рашучасьцю. «Палякі Януша» - здагадаўся Францішак, і разважліва вырашыў пакінуць свае спробы. Вярнуўся ў свой пакой і паспрабаваў спакойна абдумаць стварыўшаеся становішча. Больш за ўсё непакоіла яго гармата...
Час няўмольна рухаўся. І чым глушэй рабілася ноч, тым болей непакоіўся Францішак, на свае ўласныя вочы пераканаўшыся ў сіле Камянецкае абароны. Каб ведаў Сыч... Страшна было й падумаць, што мелася неўзабаве стацца. Колькі крыві пральлецца ў гэтую цёмную непрыветную ноч, і ці хоць удасца вызваліць Ваяводу?
Францішак прысеў на край ложка, у ног безтурботна спаўшага «паслушніка», і, абхапіўшы рукамі галаву, цяжка задумаўся. Думкі яго круціліся наўкола гарматы й вялікага ліку ўзброенае залогі... Як абязьсіліць іх?...
У вялікай пахмурай залі, асьвечанай некалькімі патрэскваючымі й моргаючымі сьвечкамі, за сталом сядзелі тры чалавекі. Нягледзячы на пост, на стале ляжыць вялікае ўсмажанае парася, і стаяць напоўненыя віном кубкі. На сьценах цьмяна пабліскваюць паразьвешаныя шчыты, шоламы, мячы, сякеры й розныя паляўнічыя трафэі - скуры, рогі, іклы. Некалькі вялікіх, апраўленых у пазалочаныя рамы малюнкаў, асьвяжаюць прыгожымі краявідамі змрочную залю. З-за вокан даносяцца прыглушаныя перагукі варты. Чырвонымі ўздыхамі вогнішчаў, час ад часу, успыхваюць вузкія вокны-байніцы.
Аддзіраючы рукамі кавалак парасяціны й запіваючы яе віном, субяседнікі панура маўчаць. Чуваць толькі хруст касьцей на зубах ды гучнае чмяканьне. Дзесь пад падлогай папісквае мыш...
Пан Прышынскі страшэнна незадаволены з усёй гэтай гісторыі з Ваяводай: «Нашто было патрэбна яго выкрадаць? Гэта-ж простая дарожка на шыбеніцу... І якая нячыстая панесла пана Станіслава выбраць якраз Камянец? Мусіць, у Крэва не захацеў, баіцца...»
Гарднічы Лазінскі хмурыцца зь іншае прычыны. Яго непакоіць маўчаньне Нікульскага з Турна. Абяцаў яшчэ ўчора прыехаць... Ці мо' здарылася што?
Пан Януш выцірае жменяй тлушч на вуснах і доўгім поглядам углядаецца ў задумлівыя твары сваіх субяседнікаў. Нэрвова выпівае свой кубак. Яму не падабаецца іхны прыгнечаны настрой, толькі баязьлівасьцю яго можна вытлумачыць. А баязьліўцамі пан Януш пагарджае...
З надворку даносіцца ажыўлены людзкі гоман і крыкі...
У гэты момант у залю ўрываецца перастрашаны гайдук. Перавёўшы дух, ён крычыць:
- Апрышкі! Яснавельможны Пане, апрышкі!... Каля брамы!...
Пан Януш пасьпешна выпівае яшчэ адзін кубак віна й, не зважаючы на сваіх субяседнікаў, выбягае з-за стала, на хаду зашпільваючы пас.
- Ва ймя Айца й Сына й Сьвятога Духа... - хрысьціцца Прышынскі, пасьпяшаючы за ім усьлед. - Што-ж цяпер будзе? Ці адаб'ём? Госпадзе зьлітуйся над намі... Заступі нас, Уладарка наша Беззаганная...
Лазінскі не сьпяшаецца. Ён ведае, што пан Януш стане на чале залогі й абароніць замак - гэта стары й дасьвечаны ваяка. Тут непакоіцца няма чаго. Але бывае рознае, і таму, у выпадку чаго, трэба будзе тое-сёе схаваць. Каб і сьледу не засталося... Злосна ўсьміхнуўшыся, Лазінскі памацаў свой кінжал, і выйшаў празь іншыя дзьверы.
Хутка ён быў ужо каля прысадзістае вежы. Польская варта не чыніла яму перашкодаў, і ён, амаль бязгучна, зьнік у панурым скляпеньні маўклівай вязьніцы...
Пан Януш узьбег па сходах на мур. Тут ужо тоўпіліся гайдукі з заладаванымі самастрэламі й лукамі.
У нізу, пад муром, на колькі было бачна празь цемру, варушылася людзкое мора, ашчаціненае дзідамі, галябардамі й віламі... Віднеліся доўгія драбіны й жордкі з гакамі. Там і сям палалі паходні...
На чале ўсёй гэтай масы ўзброеных людзей, стаяў чалавек у рыцарскім панцыры і зь сякерай у руках. Твару яго не было бачна, але Янушу здалося, што гэты чалавек усьміхаецца - выклікаюча й насьмешліва.
Кроў ударыла ў твар старому ваяру, і ён гукнуў:
- Гэй, быдле, пся маць! Правальвайце прэч адсюль, пакуль не заліў вам пад скуру!
Пачуўся агульны рогат, а чалавек у панцыры прамовіў:
- Слухай, Януш зь Езёрска! І ты, Прышынскі! І ты, Лазінскі! Зараз-жа адчыняйце браму й складайце зброю! Вас занадта мала, каб маглі супрацівіцца мне! Падмогі не чакайце ні адкуль, бо ўсё сьпіць, а Турна спалена. Абяцаю захаваць вашае жыцьцё ўзамен на неадкладную здачу Замку, выдачу ўсіх палонных і ўплату лупу!
На мурох запанавала напружаная цішыня, зь якой пачуўся голас Януша, насьмешлівы й кплівы:
- Зь кім-жа гэта маю гонар гутарыць, пся маць? Хто гэты Яснавяльможны Пан, што загадвае мне скласьці зброю, і абяцае падараваць мне жыцьцё, ня ўзяўшы мяне яшчэ ў палон?
- Я Сыч! - прагучэў кароткі адказ.
- Дык слухай, Сыч! Ты, правадыр рабаўнікоў і забойцаў! Ты начны валацуга! Пятля ўжо даўно плача па тваёй паганай шыі... І нядоўга ўжо ёй засталося чакаць. Пачынай штурм, пся маць, калі чуесься ў сілах, але ня думай, што ён табе ўдасца! Камянец не па тваіх зубах... Калі кажаш праўду пра Турна, то запамятай сабе, сабачая скура, што дорага за гэта заплаціш! Можаш сказаць мне, дзе зараз пан Нікульскі?
- Тваю сабачую душу ў пекле чакае! - пачуўся выкрык з натоўпу апрышак. - Пасьпяшацца загадваў!
Януш нічога не адказаў і моўчкі махнуў рукой сваім людзям. Стрэлы градам сыпанулі з абодвух бакоў. Пачуліся енкі й праклёны.
Сычаняты рынуліся на штурм. Замільгалі даўжэзныя жордкі, зрываючы абаронцаў з муроў. Драбіны вырастаюць як з-пад зямлі й упіраюцца ў муры Замку. Хмары стрэлаў заганяюць абаронцаў пад абарону забарола. Гайдукі страляюць усё радзей і радзей, у скважні немагчыма высунуцца...
Прабуджаны голасам ад сваіх думкаў, Францішак пабудзіў Міколку, і пацягнуў яго прэч з пакою, ня даўшы хлапчуку нават прачухацца.
На асьветленым вогнішчамі падворку, ужо віднеліся першыя забітыя й параненыя. Стрэлы сычанятаў, пералятаючы цераз замкавыя муры, з гучным лопатам адляталі ад мураваных будынкаў.
Францішак у першы момант разгубіўся. Ён, хоць і быў гатовы да штурму, аднак уяўляў яго сабе йначай. Падабраўшы крысы сваёй манашай расы, ён кінуўся бегма да брамы, сам яшчэ ня ведаючы навошта. Па дарозе ён убачыў, што гайдукі засыпаюць порах у гармату. Тут-жа на посьцілцы, ляжыць купа насечанага волава й пыжоў. Некалькі бачуркаў з порахам стаяць паводдаль. Ад папярэдняе разгубленасьці не засталося й сьледу. Убачыўшы пана Януша, падбег да яго й, састроіўшы перастрашаны твар, залапатаў:
- Госпадзі Божа мой! Госпадзі Божа мой! Ці мо' канец сьвету настаў? Прэсьвятая Багародзіца, сыне мой, што-ж будзе? Не пускай іх, не пускай, харобры Рыцар!...
Януш усьміхнуўся, і, каб супакоіць манаха, прамовіў:
- Ня бойся, сьвентаблівы ойча. Нічога страшнога няма! Апрышкі, гэта ня войска, яны й штурмуюць як апрышкі - з фронту, у лоб. А няма таго, каб з бакоў наваліцца. Зараз яны браму крышыць будуць, бервяно прывалаклі, а мы іх з гарматы й пачастуем. Ня бойся, ойча, а тады ў мячы возьмем.
Тут Францішак прыкмеціў, што з усіх бакоў, ка завалу перад брамай, сьцякаюцца ўзброеныя людзі й шыкуюцца лавай. «З муроў паздымаў - здагадаўся ён, - напэўна, толькі варту пакінуў, а рэшту сюды сьцягае. Усё лацьвей Кандрату й Кірыму будзе».
Лёкка парыпваючы сьнегам, са рва вылезьлі дзьве постаці й, прыціснуўшыся да муру, прыслухаліся. Вартавых не было чуваць...
Галас і грукат бойкі каля брамы даносіўся зусім ясна. Выразна чуліся людзкія галасы й звон зброі. Глуха бухала бервяно ў дубовую, акутую жалезам, браму. Лёкка шамацелі стрэлы, пралятаючы над галавой.
Кандрат падрыхтаваў лук і, задраўшы галаву, сачыў за прасьветамі скважняў.
Кірым, адыйшоўшы некалькі крокаў назад, разматаў з пасу вяроўку й наматаў яе на локаць. Уважна абмацаў пятлю, і, пакруціўшы ўвесь скрутак над галавой, зь сілай пусьціў яе ўгару. Вяроўка, як зьмяя, нячутна размотвалася ў паветры, другі канец яе быў моцна заціснуты ў руцэ Кірыма. Вось ён прысеў. Зьлёкку патузаў за вяроўку, зацягваючы мацней ухапіўшуюся за зубец забарола пятлю, і, вярнуўшыся да Кандрата, прашапацеў:
- Трымаецца...
- Ужо?
- Угу.
- Ну, то лезь... Можа, меч тут пакінеш?
Кірым адразу папляваў на далоні, моўчкі заціснуў меч паміж ног і, як кот, палез уверх. Ні адзін гук ня вырваўся з-пад ягоных спрытных рук і ног.
Кандрат, затаіўшы подых, чакаў.
Вось ужо няясны цень Кірыма абазначыўся на грані муру. Кандрат з палёккай перавёў дух...
І раптам, грукатаючы зброяй, паказаўся вартавы. Ён набліжаўся павольнай хадой, часта спыняючыся й прыслухоўваючыся...
Лязгат зброі быў ужо зусім блізка.
Кандрат прыціснуўся сьпінай да муру й замёр, не адрываючы вачэй ад скурчыўшагася Кірыма.
Вартавы памаленьку прайшоў міма. Ён нічога не заўважыў. Але як на ліха, спыніўся сажнях у чатырох ад Кірыма, і, абапёршыся плячом аб забарола, стаў углядацца ў цемру, часта паварачваючы галаву ўбок брамы, адкуль даносіўся ўсё нарастаючы грукат.
Кірым нерухома павіс на вяроўцы, баючыся варухнуць нават пальцам. Зараз ён усёй душой шкадаваў, што не пакінуў меч унізу, з Кандратам. Безь мяча было-б лацьвей перабрацца на мур і кінжалам управіцца з вартавым. А так прыходзіцца бязьдзейна боўтацца ў паветры й чакаць. Рукі пачалі паступова замляваць... Кірым адчуў, што зараз пачне зсоўвацца на ніз...
Ён напружыў мускулы, падціснуўся трохі вышэй, і, зрабіўшы нялюдзкі высілак, лёг чэравам на халоднае каменьне муру. Высокія зубцы забарола засланялі яго цяпер ад вачэй гайдука. Хуценька разшпіліўшы пас, Кірым вызваліўся ад грувасткага мяча, і асьцярожна паклаў яго побач сябе. Высмыкнуў з похвы кінжал і ўзяў яго ў зубы. Падцягнуў ногі й, перакуліўшыся на бок, прысеў у скважні. Цяпер адпачнуць і супакоіцца. Увесь час стрымліваны подых разьпіраў грудзі. На вуснах выступіла соль. Шырока разтуліўшы вусны, але не выпускаючы кінжалу з зубоў, Кірым некалькі разоў глыбока ўздыхнуў...
Вартавы, нічога не падазраючы, спакойна прыслухоўваўся да гукаў бою. Ён не заўважыў, як цёмны цень, сагнуўшыся, набліжаўся з тылу.
З гарашчымі вачамі, як начны драпежнік, Кірым зрабіў апошні скок і ўсадзіў кінжал. Нават ня вохнуўшы, гайдук зь перарэзаным горлам, цяжка абваліўся на рукі свайму забойцу.
Не губляючы час, Кірым пераваліў вартавога праз скважню й, падхапіўшы яго за ногі, сапхнуў уніз з муру.
Глуха чмякнуўся труп за сьпінай у Кандрата. Зьверху пачуўся ледзь чутны шопат:
- Хадзі, Кандрат, хутка...
Кандрат адразу-ж ухапіўся за вяроўку, і, з хуткасьцю, на якую дазваляў яго вялізарны рост, узабраўся на мур.
Хутка зматалі вяроўку. Знайшлі прыступкі, вядучыя ўніз і неўзабаве апынуліся з тылу панскага будынку. Адсюль да вежы рукой падаць...
Нецярпеньне так і падмывала Кірыма, і толькі цяжкая рука Кандрата ўтрымала яго на мейсцы.
- Не сьпяшайся! Пасьпееш! - злосна прашапацеў ён. - Іх тут чатыры, а нас толькі двох.
Рослыя палякі, пільнаваўшыя вежу, як і вартавы на муру перад гэтым, больш цікавіліся грукатам, даносячымся ад брамы, чым сваім абавязкам. Яны раз за разам адбягалі ад свайго паста, каб зірнуць на асьветлены вогнішчамі пляц каля гарматы.
Раптам, у супрацьлежным канцу падворку, у стайні, выбухнуў пажар. З гучным трэскам занялася саламяная страха. Гарачыя языкі полымя з глухім сыканьнем аблізвалі чорную глыбіню ночы. Слупы іскраў фантастычнымі фантанамі разсыпаліся высока над бушуючым агнём... З насьцеж разчыненай брамы, з клубамі дыму, выносіліся звар'яцелыя ад страху коні, аглашаючы паветра дзікім іржаньнем. На адзін момант, у дыму мільгнула раса бэнэдыктынца. Ён заўзята размахваў сваім доўгім кіем...
- Францішак! - прашапацеў Кандрат. - Коні ратуе...
Асьлепленая агнём і страхам, жывёла пачала кідацца па падворку, зьнішчаючы й калечачы ўсё жывое, што траплялася на шляху.
Некалькі коней, шалёным галёпам, несьліся на вежу. Вартавы, каб унікнуць конскіх капытоў, падаўся ў тыл і... трапіў у жалезныя абдымкі Кандрата. Не марудзячы, Кірым перарэзаў горла й яму.
Цяпер, карыстаючыся зь перапалоху, можна было дзейнічаць сьмялей. Абодва адразу кінуліся шукаць вартаўнікоў. Дваіх паклалі на мейсцы, а трэцяга абяззброілі й прымусілі грукаць у нізкія чорныя дзьверы вязьніцы. Зь лязом кінжала каля горла вартавы некалькі разоў паўтарыў умоўны стук. З-за дзьвяроў пачуўся гучны, але прыглушаны мурам, голас:
- Хто там?
Вартавы не адказаў, толькі злосна зірнуў на Кандрата. Кірым націснуў кінжалам яму на горла й, рашучым рухам галавы, загадаў яму адказаць.
- Я! Збых! - прахрыпеў палонны. - Ад пана Януша...
Ад сярэдзіны загрымела засаўка.
Кандрат падрыхтаваў меч і стаў побач Збыха.
Цяжка й з рыпам падаліся дзьверы, і ў іх зьявіўся неймаверна вялізны чалавек, голы да пасу. Ён засланіў сабою ўвесь праход і выставіў уперад руку з паходняй, каб асьветліць прышэльцаў. Кандрат адразу, з усяе сілы, парнуў яго ў чэрава. Чалавек ікнуў, выпусьціў паходню ды з храпам абваліўся на сьпіну.
Падхапіўшы паходню, Кандрат праскочыў у дзьверы, за ім Кірым прапіхнуў палоннага й увайшоў сам. Хутка зачынілі дзьверы на засаўку, скруцілі паляку за сьпінай рукі, і аглядзелі памяшканьне. У левым куту чарнела дзірка з прыступкамі ўгору, у правым прыступкі вялі ўніз. Кірым адразу аглядзеў верх вежы й, не знайшоўшы там нікога, вярнуўся да Кандрата.
Прыступкі ў падзямельле былі мокрыя й сьлізкія ад цьвілі. Зьнізу пранікала чырванаватае сьвятло й чуліся невыразныя галасы...
- Хто гэта? - указаў Кандрат на разпасьцёртага волата.
- Кат... - нехаця адказаў Збых.
- А шмат іх там унізе?
Палонны не адказаў, паспрабаваў разарваць сьціскаючыя рукі путы, але кінжал Кірыма йзноў прымусіў яго загутарыць:
- Двох... Яшчэ адзін такі-ж, - указаў ён на забітага - і пан Лазінскі, ён тут Гараднічым...
- Добра! Вядзі ўніз! - загадаў Кандрат і міргнуў Кірыму - «маўляў, трымайся цяпер!»
Між тым, Францішак, выгнаўшы коней са стайні й разагнаўшы іх па падворку, гукнуў свайго «паслушніка». Міколка, за гэты час, управіўся падпаліць скірты саломы, укладзеныя за грыдніцаю, і яны цяпер палалі, шугаючы полымем высока ў неба.
Пабраўшыся за рукі, абодва падпальшчыкі кінуліся бегма да гарматы. Але па дарозе Францішак перадумаў і завярнуў у другі бок. Абагнуўшы панскі будынак, яны выбеглі да вежы. Тут панавала цемра. Сьвятло ад пажару сюды амаль не дасягала. Міколка з разгону спатыкнуўся аб нешта цьвёрдае й ва ўвесь рост грымнуўся аб зямлю. Кроў пырскнула з разьбітага носу. Ён гучна засапцеў і абмацаў разьцягнуўшагася на сьнягу вартаўніка.
- Ага! Знацца, Кандрат тут пабываў! - узрадаваўся Францішак. - А гэта яго сьлед! За нос не бядуй! Дзе лес сякуць, там трэскі ляцяць! Ды ты-ж ня плач, Міколка, а сьнегу прыкладзі.
Няшчасны хлапчук нічога не адказаў, толькі яшчэ мацней пачаў сапці, ды прыняўся старанна размазваць рукамі кроў. Уся цікавасьць небясьпечнае выправы адразу зьнікла, засталося толькі незадаволеньне й горкая крыўда. Міколка ўжо не любіў Сыча за тое, што адправіў яго сюды, не любіў Францішка за тое, што прывёў яго сюды. А болей за ўсіх не любіў старога Кандрата Тура, як галоўнага вінаваўцы разьбітага носу: паразкладаў забітых па дарозе й ганарыцца яшчэ сваёй рысяй скурай на плашчы... А можа, Кандрат не наўмысьля паклаў таго тут? Можа, ён сам сюды ўпаў? Дый наўрад ці ён надзеў сёньня свой прыгожы плашч... Вось каб намаляваць яго так, у гэтым плашчы, у панцыры, зь пёрамі на шоламе - прыгожы быў-бы малюнак! Вось-бы навучыцца маляваць... І так гэта хочацца Міколку - намаляваць Кандрата - вялікага, прыгожага й адважнага Кандрата, - што ён забываецца пра свой боль і ўвесь аддаецца марам. Ён ведае, што гэтыя мары ня могуць зьдзейсьніцца. Не для яго, беднага, бяздомнага валацугі, існуюць сапраўдныя навука й мастацтва. А як-бы хацелася... І ён марыць, марыць...
- А ну, Міколка, дапамажы мне перасунуць гэты парог у другое мейсца. Каб не мазоліў тут вачэй... і насоў, - чуецца голас Францішка. Салодкія мары абрываюцца. Міколка хапае за нагу забітага й дапамагае адцягнуць яго падалей з дарогі. Знаходзяць другога й трэцяга, і цягнуць іх таксама ўбок. Калі з гэтым скончана, Францішак паварочваецца да Міколкі й сур'ёзна кажа:
- Тут у вежы, зараз, Кандрат і Кірым. Яны Ваяводу ратуюць, хутка вернуцца. Дык ты сядзі тут і чакай на іх, дапаможаш ім з Замку выбірацца, ды й сам разам зь імі адыходзь... На мяне не чакай... Я пабягу гаспадарку аглядаць. А каб табе боязна не было, на вось меч, што ад палякаў застаўся, ён большы за твой. Ты-ж умееш сячы? Праўда? - І Францішак у думках усьміхаецца, бо Міколка нават і дзьвюма рукамі наўрад ці здоляў-бы секануць ім. - У вежу ня грукай. Перапалохаць можаш. Зразумеў? Ну бывай, хлопча... Беражыся. - І, махнуўшы рукой, Францішак пусьціўся бегма й зьнік у цемры.
Міколка прыціснуўся да муру й, дрыжучы ад холаду й страху, прыняўся чакаць...
А Францішак, тым часам, выскачыў на асьветленую пажарам плошчу. Частка абаронцаў тушыла стайню, частка - скірты саломы.
Капейшчыкі шыхтаваліся ў лаву за гальлёвым валам. Злаўрога паблісквалі наканечнікі дзідаў.
Брама здавала. Пад аглушаючыя ўдары бервяна, з завесаў вылазілі вялізарныя вызубленыя цьвікі. Вось-вось брама абрынецца...
Каля валу зьяўляюцца гайдукі з паходнямі... Пан Януш спакойна выцягвае меч і становіцца на чале лавы капейшчыкаў. Яго гучны голас, аддаючы загады, гучыць спакойна й упэўнена. Францішак, зь міжвольнай пашанай, глядзіць на старога ваяўніка.
Гарматчыкі запальваюць даўжэзную паходню й падсыпаюць порах на паліцу. Брама вось-вось абваліцца... Яшчэ ўдар, другі, і хваля напасьнікаў уварвецца ў Замак...
Думкі Францішка гарачкава працуюць:
- Што рабіць? Як выратаваць Сыча, які напэўна ўварвецца першым і трапіць пад стрэл гарматы? Што прыдумаць? Куды кінуцца?...
Гайдукі падпальваюць гальлёвы вал. Пан Януш паварочваецца да гарматы... Зараз ён падасьць каманду... І тут...
Францішак выхоплівае паходню ад аднаго з гайдукоў і, на злом галавы, бяжыць туды, дзе бачыў перад гэтым бочкі з порахам...
Гайдук разгублена глядзіць яму ўсьлед, не разумеючы, што сталася са сьвентаблівым айцом...
Апошні ўдар у браму, і...
Кандрат і Кірым, засланяючыся палонным вартаўніком, асьцярожна спускаліся па сьлізіх прыступках у падзямельле. З чорнае, заплясьнелае столі падаюць кроплі вады. У нос ударыў гнілы задух - разкладаючайся саломы, гною й плесьні. Гук бітвы сюды не дасягаў, затое выразна стала чуваць галасы двох чалавек, гутарыўшых між сабою:
- ...так, Вяльможны Пане, ужо тры дні не даю яму ні піць, ні есьці. Ужо ўсю сьцяну языком вылізаў... Можа, пан загадае яму языка выдраць, псебрату?
- Не, не! Заўтра дасі яму кавалак хлеба ды кубак вады, каб не падох да прыезду Яснавяльможнага Пана Станіслава. Як там, наверсе, у паня Януша ўсё добра пойдзе...
У гэты момант страшэнны выбух скалатнуў паветра. Гутарка абарвалася. Кандрат з трывогай азірнуўся. Палонны йрвануўся ды з крыкам: «Да зброі!», кінуўся ўніз.
У два скачкі Кірым дагнаў яго й усадзіў яму кінжал у карак.
Сьмяротна паранены Збых замоўк, але ягоны крык зрабіў сваю справу. Лазінскі, выхапіўшы меч, засланіў праход. За ім стаў здаравенны кат зь сякерай.
Са злосьцю кінуўся Кандрат на Гараднічага. Між імі завязаўся бой не на жыцьцё, а на сьмерць. Кірым і кат мусілі заставацца бязьдзейнымі.
Нарэшце Кандрат пачаў пакрысе ціснуць свайго супраціўніка. Лазінскі адступіў некалькі крокаў у тыл.
І тут Кірым, як пацук, прасьлізнуў у прасторнае памешканьне падзямельля, апынуўшыся тварам у твар з азьвярэлым волатам. Кат узмахнуў сякерай, але Кірым пасьпешна адскочыў убок, і, не чакаючы другога замаху, кінуў зь сілай кінжал - змагацца з такім асілкам мячом было немагчыма.
Кінжал патрапіў у самае сэрца. Кат дзіка вылупіў вочы, адвесіў ніжнюю губу й выпусьціў з рук сякеру... Зрабіўшы крок наперад, ён усім цяжарам зваліўся на каменную вільготную падлогу, заганяючы кінжал яшчэ глыбей. У яго сьпіне паказалася дзюбка кінжала...
Кірым хуценька падхапіў сякеру й, зь дзьвюх рук, секануў Лазінскага па галаве. Вострае лязо затрымалася толькі на сталёвым нагрудніку...
Кандрат абцёр рукавом потны лоб і прамовіў:
- Ну, здаецца, усё... А спрытна ён умеў мячом... Цяпер Ваяводу шукаць. Хутка!
На сярэдзіне памяшканьня, у якім адбывалася гэтая кароткая бойка, горача палала жароўня. Наўкола валяліся ў бязладзьдзі розныя клешчы, скабы, шворны - катаўскае знарадзьдзе. Каля аднае сьцяны высілася маскоўская дыба й вісеў таўсьценны бізун. Далей, на сьценах - паразьвешаныя розныя гакі, ланцугі, петлі, абручы. У куту ўзвышаюцца ціскі для крышэньня косткаў...
У супрацьлежнай сьцяне - чарнее вузкая шчыліна праходу. Адтуль даносіцца лязганьне ланцугоў і стогны - там сядзяць вязьні.
Асьвятляючы сабе дарогу паходняй, Кандрат і Кірым кінуліся туды. Па баках праходу цямнеюць некалькі дубовых дзьвярэй, з квадратовымі дзіркамі, у якія мог пралезьці чалавечы кулак. Адтуль выглядалі насьцярожаныя, змучаныя вочы. Нявольнікі, хаця й чулі гукі бойкі, аднак ня ведалі, што гэта мае значыць, і таму маўкліва сачылі за ўзброенымі незнаёмцамі. Стогны заціхлі. Думка аб тым, што гэтыя незнаёмцы нясуць волю, паветра й радасьць, не прыйшла ні каму зь іх у галаву.
- Гэй! - павярнуўся да адной дзіркі Кандрат. - Дзе тут замкнулі Ваяводу Фёдара з Грозава?
Нявольнік адразу адступіў у цемру. Толькі забразгацелі ланцугі...
- Гэй, не дурыся! - гукнуў Кандрат у дзьверы. - Пытаюся цябе, дзе тут Ваявода Грозаўскі?
- Калі гэта той, што да яго сам пан Януш прыходзіў, - пачуўся голас з суседніх дзьвяроў, - то ён тут, побач... Наступна за мною... Слабы надта...
Абодва пасьпешна кінуліся да ўказаных дзьвяроў.
- Ваша Сьветласьць?... Ваша Сьветласьць, вы тут?
У адказ пачуўся слабы стогн.
- Ваша Сьветласьць, гэта я, Кандрат Тур... І Кірым тут... Ваша Сьветласьць...
- Ты кажы зашмат! - раззлаваўся Кірым. - На сякера, сякай! Ваявода слабы!
- А ці вам, Шляхетныя Рыцары, пан Гараднічы ключэй ня даў? - пачуўся йзноў той-жа голас.
- Якія тут, да д'ябла, ключы! - прабурчэў Кандрат. - Ты кажаш, што ключы ў Гараднічага?
- Так, пане Рыцар!
- У гэтага Лазінскага, ці Лазоўскага, ці чорт яго бацьку ведае як яго там? Га?
- Ну так, у Вяльможнага Пана Лазінскага,... - асьцярожна адказаў голас, уласьнік якога, відаць, пачынаў здагадвацца, з кім гутарыць, аднак баяўся верыць у такое шчасьце.
Кірым бегма кінуўся да разпасьцёртага шляхціца й хутка вярнуўся, грукочачы кальцом з ключамі...
Ваявода Фёдар ляжаў у куту на ахапку гнілой саломы. Схудзелы яго твар густа зарос валасамі й пакрыўся брудам. Безуладныя рукі - нерухома выцягнутыя ўздоўж цела. Чорныя бранзалеты кайданоў выдзяляліся на тле белае скуры. На Фёдару былі надзетыя грубыя палатняныя порткі, брудныя й падзёртыя. Ні кашулі, ні чаравікоў... Можна было падумаць, што гэта ляжыць высахлы труп, каб не палаючыя шчасьцем вочы ды зубы, прыадкрытыя ў слабой усьмешцы.
Кандрат і Кірым упалі на калені перад сваім Ваяводай і пакрылі ягоныя рукі сваімі пацалункамі. Буйныя сьлёзы каціліся па шчаках усіх трох.
- Ваша Сьветласьць, нарэшце... - стагнаў Кірым, пераборваючы горкія спазмы ў горле. - Нарэшце мы адшукалі цябе...
- Кандраце... піць... - ледзь чутна прашапацеў Фёдар.
Кандрат стрымгалоў кінуўся шукаць вады, а Кірым загрымеў ключамі, адмыкаючы жалезныя бранзалеты з рук і ног палоннага.
Напіўшыся вады, Ваявода падбадзёрыўся. Голас яго памацнеў, рукі адчулі прыліў сіл, і ён спрабаваў устаць. Аднак з гэтага нічога ня выйшла.
- Колькі гэта часу прайшло? - спытаў ён.
- Каля двох тыдняў, Ваша Сьветласьць, - адказаў Кандрат, падымаючы Ваяводу на рукі.
- А як я аслабеў за гэты час... - зьдзівіўся Фёдар. - Нават на ногі не магу ўстаць, - і, павярнуўшыся да Кірыма, загадаў - Паадмыкай рэшту вязьняў!
Вызваленыя людзі, са сьлязьмі шчасьця на вачах, кідаліся цалаваць Кірыму рукі й ногі. Сівенькая бабулька ўвесь час хадзіла за ім сьледам і паўтарала:
- Сыночак ты мой родненькі, век буду Богу за цябе маліць, дарма што ты татарын...
Кірым адмахваўся ад яе, як ад мухі, і пасьпешна працаваў ключамі.
Кандрат, тым часам, знайшоў такой-сякой вопраткі й напрануў яе на Ваяводу, адначасна разказваючы яму ўсё здарыўшаеся.
Кавалак хлеба падмацаваў Ваяводу й даў яму сілы ўстаць на ногі.
Зь цёмнага праходу пачалі вылазіць брудныя, змучаныя людзі й накіроўвацца да выхаду. Аднак Кандрат заступіў ім дарогу, і, заглушаючы іхныя радасныя, узбуджаныя галасы, загутарыў:
- Слухайце людзі! Куды-ж вы? Спачатку апраніцеся! Хто-ж то бачыў, босымі на сьнег ды мароз? Ноч там. Ды зброю прыхоплівайце, там на гары бой ідзе! Сыч з апрышкамі Замак бярэ, дык падтрымаеце яго, па панах з тылу ўдарыўшы. І не сьпяшайцеся выходзіць, я першы пайду! Зразумелі? Зьдзірайце лахі з гэтых душагубаў! - паказаў ён на забітых. - Яны ім ужо не патрэбныя.
- Слухай, Кандраце, ты сказаў, што Сыч Замак бярэ? Гэта які Сыч? Можа той, што на яго Васіля паслалі?
- Той самы! Каб ня ён, дык вавек нам-бы Вашай Сьветласьці не знайсьці! Малайчына Сыч! Шкада толькі, што ў апрышках ён...
Фёдар задумаўся. Маўчаў і Кірым. Каля іх сабраліся ўсе вязьні, узброеныя хто чым - жалезныя скобы, кавалкі ланцугоў, дзьве сякеры, два мячы, дошка ад лавы... Усіх было чалавек каля дваццаці - змучаныя й слабыя, але рашучыя. Бабулька й тая ўзброілася: - дрыжучай, пажоўклай рукой заціскала востры ражон, на якім каты смажылі мяса над жароўняй.
Рушылі к выхаду. Першым ішоў Кандрат, падтрымліваючы Ваяводу. За ім Кірым з узьнятай паходняй, і рэшта вязьняў.
Па меры таго, як падымаліся па сходах, усё выразьней даносіўся гуд бойкі. Нэрвовыя дрыжыкі прабілі кожнага.
Кандрат прыслухаўся каля дзьвярэй і памаленьку адсунуў засаўку. Адчыніў дзьверы. Сьвежае марознае паветра й грукат бойкі ўварваліся ў глухія сховы вежы. У Ваяводы закруцілася ў галаве, і ён згубіў прытомнасьць.
Кандрат узваліў яго на плячо й, выцягнуўшы меч, крочыў наперад. Кірым не адставаў, зорка ўглядаючыся ў бакі.
Натоўп ап'янелых вязьняў, ня ў сілах стрымаць радасны гогат, вываліў са зьнявіднае вязьніцы. Слабейшыя падалі безпрытомныя, мацнейшыя хісталіся на нагах як п'яныя. Упала й бабулька, моцна заціснуўшы свой ражон. Але людзі хутка падымаліся й гуртаваліся ў купу, каб ударыць па гайдуках, а бабулька так і засталася ляжаць, разьмятаўшы па сьнягу свае сівыя, як сам сьнег, валасы. Ня вытрымала старэнькае сэрца, не ўтрымалася душа ў змучаным, кволым целе...
Кандрат і Кірым, аддзяліўшыся ў цемры ад грамады вязьняў, моўчкі падаліся да сходаў на мур.
Раптам, ад муру аддзялілася людзкая постаць. Кандрат занёс над галавой меч. Кірым выхапіў кінжал...
- Дзядзька Кандраце, - пачуўся шопат - гэта я, Міколка. Я вас адразу пазнаў...
На душы ў Кандрата зрабілася неяк лёкка-лёкка, як-бы вялізны цяжар зваліўся з плеч, і ён спытаў:
- Што-ж ты тут робіш, басяк? Дзе Францішак?
- Ня ведаю дзе. Пабёг... Загадаў вас чакаць, і во, меч даў, каб дапамагаў вам. А я носа разьбіў...
Кандрат усьміхнуўся. Рушыўшы ўжо дагары па сходах, ізноў запытаў:
- Як-жаж гэта ты, з носам? Чаго пад ногі не глядзіш?... Баліць?
- Ужо не... Гэта-ж вы тут наразкідалі забітых, а я й разьбіў. Дзядзька Кандрат, а дзе Ваявода?
- Тут ён, тут, сынку. Ты памаўчы трохі. Добра?
Улезьлі на мур. Прымацавалі вяроўку. У гэты час, па падворку пранеслася група коньнікаў, бразгатаючы панцырамі й зброяй...
Першага спусьцілі Міколку, за ім безпрытомнага Ваяводу. Кандрат злазіў памаленьку, затое Кірым проста скаціўся, мала не папаліўшы сабе далоняў.
Цемра ночы праглынула аддаляючыяся й маўклівыя постаці з каштоўнай ношай.
А бітва працягвалася...
Конны разьезд, высланы Васілём, рысьсю набліжаўся ка Камянцу. Густая непраглядная цемра шчыльнай завесай агарнула зямлю. Пушча маўчыць, ні гука. Толькі рэха таямніча й прыгнятаюча, туруе скачучаму аддзелу.
- Што за нячыстая сіла? - мармыча пярэдні коньнік, азіраючыся па бакох. - Зь вечару, здаецца, зоркі пачалі паказвацца, чыстае неба было. А зараз якая трасца іх пабрала?... Ці мо' хмары панаперла, ці як?
Аддзел сьпяшаецца. Дый хто не сьпяшаўся-бы ў такую цёмную ноч сярод бязконцай засьнежанай пушчы? Жудасна...
Уперадзе, на небасхіле, пачынаюць невыразна мігацець зарніцы. Паступова павялічваючыся, чырвоны водсьвет зарумяньвае край неба. Крывавая зара трапятліва снуецца ў хмарах.
- Пажар, ці што? - стрымлівае каня пярэдні коньнік.
- Ці не ў Камянцы? - пагаджаецца другі. - Мо' йзноў апрышкі?...
Аддзел затрымоўваецца й нерашуча топчыцца на дарозе. Што рабіць? Ці заварочваць і падымаць сотню, ці праехаць далей і даведацца, што гарыць?
У гэты момант, асьляпляюча ўспыхвае бліскаўка, і нізкі раскацісты ўдар уструхнуў паветра...
- Сьвят, сьвят, сьвят, - хрысьціцца дзясяцкі. - З намі хрэсная сіла... Гані да Васіля, - паварочваецца ён да свайго суседа, - а мы трохі далей паедзем... Сьвяты Божа, Сьвяты Несьмяротны, зьлітуйся над намі...
Адзінокі коньнік адразу выносіцца з аддзелу й галёпам зьнікае ў цемры. Рэшта насьцярожана прыслухоўваецца да заціхаючага цокату падкоў і нясьмела рухаецца далей.
Водбліскі пажару злавешчымі пералівамі гуляюць па хмарах, то ўспыхваючы, то згасаючы.
На дарозе робіцца відней. Чырваньню іскрыцца сьнег. І раптам, зусім неспадзявана, абрываецца лес. Уперадзе разьлеглася засьнежаная раўніна, асьветленая пажарам. Гарыць Замак! Чырвонай дзіркай, як вялізарная пашча нейкага страшыдла, выскалілася брама... Даносяцца няясныя крыкі й гукі бойкі. На тле пажару відаць, як на мурох мітусяцца ўзброеныя людзі...
- Прэсьвятая Багародзіца... Гэта яны, апрышкі... - шапоча дзясяцкі, і, павярнуўшыся да аднаго з вояў, загадвае: - Гані й ты ў Турна! Ды скажы, каб коней не шкадавалі...
Ваявода Фёдар прачнуўся, калі ўжо шарэў ранак. Яго першапачатковая безпрытомнасьць непрыкметна перайшла ў моцны асьвяжальны сон. Не разумеючы, дзе ён знаходзіцца й што зь ім робіцца, Ваявода скінуў зь сябе цёплы кажух, ад якога прыемна пахла хлебам і аўчынай, сеў і агледзеўся. Вакол глухі лес. Некалькі наладаваных вазоў і саней мірна пазадзіралі дагары аглоблі. Асядланыя коні, папрывязаныя да дрэваў, супакойна жуюць сена. Непадалёку гарыць невялікае вогнішча, над якім вісіць апэтытна паруючы казан. Наўкола сядзяць узброеныя людзі й гутараць у паўгаласа...
Ваявода абмацаў сваю пасьцель: сані высланыя пахучым сенам і прыкрытыя мяккай раднінай... І тут толькі прыпомніў сабе ўсё, што здарылася ўчора. Буйная радасьць ахапіла душу: Ён вольны! Сярод сваіх! Божа! Як гэта добра, як радасна адчуваць сябе вольным! Удыхаць поўнымі грудзьмі сьвежае, марознае паветра!...
Ваявода падняўся на ногі й зрабіў некалькі крокаў. У галаве закружылася ці то ад шчасьця, ці то ад слабасьці...
Даўно ўжо ня мог ён вось так крочыць па зямлі, па сьнегу туды, куды хацелася, прыкуты ланцугом да сьцяны ў вечнай цемры сьмярдзючае вязьніцы. Набраў у прыгаршчы сьнегу й разьцёр ім гарашчы твар, яшчэ раз, і яшчэ...
- Гляньце! Ваявода!... - пачуўся звонкі дзявочы голас.
Людзі каля вогнішча паўскоквалі, паздымалі шапкі. Сярод іх Ваявода пазнае Кірыма й Кандрата. Побач зь імі стаіць зусім малы хлапчук з шырака разкрытымі вачамі. Далей - прыгожая дзяўчына ў кальчузе й зь мячом пры баку, тры незнаёмыя воі, і перастрашаны дзед - з выгляду чэляднік.
Фёдар падсеў да вогнішча. Запрасіў сядаць рэшту й, трохі памаўчаўшы, прамовіў:
- Дзякую вам, добрыя людзі! Хто з вас Сыч?
- Яго тут няма, Ваша Сьветласьць. - адказаў Кандрат. - Затрымаўся нешта... Можа й сапраўды Камянец узяў, а можа, не давядзі Бог, і...
- Што, і...?
- Можа, здарылася што, кажу.
Ваявода спахмурнеў і змоўк. Доўга ўглядаўся ў гарачыя вуглі. Потым абвёў цяжкім дапытлівым паглядам прымоўклых людзей і загадаў:
- А ну, Кандраце, скоч-ка да Камянца, ды пабач. Можа й сапраўды прыйдзецца ў Берасьце гнаць за падмогай... Не пакіну я Сыча ў бядзе!
Кандрат адразу-ж ускочыў, накінуў свой плашч, адвязаў каня й хутка зьнік з вачэй у гушчары.
Твары прысутных паясьніліся, заўсьміхаліся. І, гледзячы на радасную ўсьмешку Дашы, Ваявода ўспомніў Марылю. Моцна закалацілася сэрца, і шырокая прыветная ўсьмешка сама вылезла на вусны.
Кірым падкінуў у вогнішча дроваў. З трэскам узьвілося полымя.
Падмацоўваючыся гарачым ворывам, Ваявода разпытваў апрышак аб іхным лёсе, які штурхнуў іх на шлях беззаконьня. Жаль і пашана да гэтых няшчасных агарнулі яго сэрца, калі ён услухваўся ў іхныя жудасныя апавяданьні аб зьдзеках і пакутах, якія прыйшлося выцярпець ад Ягайлавых паплечнікаў, гэтым простым і шчырым сялянам.
Кандрат не вяртаўся...
Ваявода пасьпеў пераапрануцца, выбраць зброю з запасаў Сыча й, з дапамогай Кірыма, падправіць бараду й вусы так, што хутка прыняў выгляд, належны яго асобе (к вялікаму задавальненьню Міколкі, які ніяк ня мог паверыць, што гэта й ёсьць Ваявода).
Сабраліся ўжо пасылаць другога ганца, калі зь лесу данесьліся галасы людзей і фырканьне коней. Гэта быў Кандрат, у суправодзе дзесяці капейшчыкаў на чале з самім Васілём.
Убачыўшы Ваяводу, слаўны Сотнік саскочыў зь сядла й бегма кінуўся насустрач. Фёдар чакаў з працягнутай рукой...
- Ваша Сьветласьць! Ці не пасьніў я гэта? - ускрыкнуў Васіль, паціскаючы працягнутую яму руку. - Ці гэта сапраўды ўсё дзеецца? А мо' я яшчэ сплю?...
- Не, Васіль, ня сьпіш!... Як ты трапіў сюды?
- Гэтага-ж душагуба, Сыча, ганяў! Па сьляду яго й у Камянец прыйшоў. Дзякаваць Богу, што хаця Ваша Сьветласьць жывы й здаровы! Дорага ён заплаціць за гэта, пракляты ліхадзей! Каб мая воля, дык на мейсцы павесіў-бы...
- Пачакай! - перабіў Ваявода, - Каго?
- Вядома каго, Сыча!
- А каб мая воля, - запярэчыў Фёдар, - я-б яму зь мейсца залатыя шпоры й пас даў!
- Як шпоры й пас? Сычу?... Ён-жа толькі сёньня ўночы Камянецкі Замак захапіў, будынкі папаліў, залогу перабіў, і мала Прышынскага не павесіў...
- ...А мяне з Камянецкага падзямельля выратаваў!
- Так! - дадаў Кандрат. - Каб ня Сыч, мы з Кірымам нічога не парадзілі-б!... А Прышынскі - варты шыбеніцы...
Васіль разгублена перавёў позірк з усьмехненага Ваяводы на Кандрата, на Кірыма, і далей на сваіх зьбянтэжаных вояў. Ён нічога не разумеў.
- Як-жаж так?
- А сам Сыч табе нічога не разказваў?
- Не...
- Сыч думай, што ты кунак[36] з Прышынскі... - зарагатаў Кірым.
- Можа й так. Але вось слухай... - і Ваявода коратка разказаў усё, што здарылася за гэтую ноч.
- Што-ж ты мне адразу не сказаў, стары дурань?! - накінуўся Васіль на Кандрата. - А я ледзь-ледзь утрымаўся, каб не паравешаць апрышак на мурох Замку. А той, Сыч, таксама цаца - маўчыць як вады ў рот набраў... Там нейкі манах яшчэ, прыглушаны й абапалены...
- Ці жывы ён? - не ўтрымалася Даша, хапаючы Васіля за руку. - Што зь ім?
- Здаецца, жывы яшчэ, але Прышынскі надта ўжо прасіў, каб яго першым павесіць. Кажа, што толькі празь яго Камянец і паў, - адказаў Васіль. І раптам павярнуўся да аднаго са сваіх вояў. - Гані, што ёсьць духу, у Замак! Ды дапільнуй, каб там безь мяне чаго ня здарылася!... Прышынскага - пад варту!
Вестка аб тым, што Сыч злоўлены, з Камянца хутка разьнеслася па ваколіцы, і каля брамы Замку сабраўся вялікі натоўп сялян. Людзі пахмура заглядалі на падворак, дзе маўкліва тоўпіліся зьвязаныя апрышкі, абкружаныя суровай вартай. Учарашнія вязьні, вызваленыя Кандратам і Кірымам з падзямельля, былі тут-жа. Ніхто не даваў ім веры, што яны не апрышкі...
Пагарэлыя стайні й грыдніца дымілі. Груганьнё хмарай кружылася над галавой, прыглядаючыся павешаным і забітым.
Узброеныя коньнікі й пешыя, шчыльна ахоўвалі подступы й муры Замку.
Ваявода Фёдар ехаў у санях, ня маючы яшчэ сілы сесьці ў сядло. Васіль і яго людзі конна ахоўвалі сані, ахапіўшы іх паўколам. Даша й Міколка трымаліся бліжэй да Кандрата й Кірыма. Рэшта апрышак і палонны чэляднік засталіся ў лесе пры абозе.
Ад натоўпу сялянаў аддзялілася невялікая група старыкоў і, паважнай нясьпешнай хадой, накіравалася насустрач набліжаючамуся Ваяводзе.
Коньнікі Васіля, з пахіленымі дзідамі, адразу шчыльнай лавай засланілі дарогу.
- З дарогі! - закрычаў Васіль, выцягваючы меч. - Не затрымлівай!
Дзядзькі паскідалі шапкі, але засталіся на дарозе. Упарта глядзелі на Васіля, не зьвяртаючы ўвагі на вострыя наканечнікі дзідаў.
- Чаго хочаце, людзі?! - гукнуў Ваявода, знакам стрымліваючы разгневанага сотніка, гатовага зьмесьці з дарогі гэтую неспадзяваную перашкоду.
- Да шляхетнага пана Рыцара мы, - указаў на Васіля пярэдні высокі дзед. - Паведамляюць людзі, што злавіў ён Сыча. Дык мы ўсёй грамадой прыйшлі...
- Так! Праўду кажа... - загула рэшта барадачоў.
- Ну й чаго хочаце? - злосна ўскрыкнуў Васіль.
- Госпадам Богам просім, - упаў на калені дзед, - аддай нам яго, Сыча гэнага. Павесіць чалавека ня штука, то й пан Прышынскі ўмеў, колам яму зямля, без суду й праўды. А ты, ад Гаспадара нашага, Вялікага Князя Вітаўта, закону й праўды абаронцам пастаўлены... Аддай нам яго - Сыча, знацца - а мы капой і суд учынім... Як Бог сьвят, разсудзім... Нікому крыўды дарэмнай ня зробім. Пэўна, ты сілу й моц маеш, але роду ты Літоўскага, і звычаю Літоўскага ламаць ня можаш! Ад дзядоў і ад прадзедаў ён!... Каб не ў Каменцы ты на яго натрапіў, дык і мовы не было-бы, а так, не дай граху на душу прыняць. Унукі й праўнукі каб не саромеліся за нас...
Ваявода Фёдар заўсьміхаўся, але Васіль раззлаваўся яшчэ болей, і гукнуў:
- Дай дарогу! Сам Гаспадар судзіць яго будзе! Ня вашага розуму справа!
- Дык, сам ня будзеш яго вешаць?...
- Кажу, што не! Дай дарогу! - і Васіль крануў каня.
Дзядзькі нерашуча разступіліся. Запярэчваць аўтарытэту Вялікага Князя не адважваліся.
- Слухай, стары! - раптам гукнуў Ваявода. - Ці вашых Камянецкіх тут у падзямельлі не было часам?
- Як не было... Чалавек зь пяток. Мая Аглая таксама...
- Хадзі-ка сюды, на сані, ды разкажы!
Дзед баязьліва зірнуў на грознага Васіля, ня ведаючы, хто гэты худы й бледны чалавек у санях.
- Ідзі, калі кажуць! - стрымліваючы ўсьмешку, сурова падбадзёрыў Васіль.
Дзед асьцярожна прайшоў праз ланцуг капейшчыкаў і нясьмела прысеў на крайчык саней.
Рушылі.
- Ну а зараз, - уздыхнуў Фёдар - раскажы, чым твая Аглая ўгнявіла Прышынскага?
- А ты хто будзеш, добры чалавек?
- Кажы, кажы, ня бойся.
Адчуваючы сябе як-бы палонным, дзед не знаўшоў нічога лепшага, як разпавесьці:
- Угнявіла, кажаш, добры чалавек? А ты вось паслухай, тады й мяркуй, угнявіла, ці не. Яно, вядома, кожны сваё правіць... кожны сваю праўду шукае, але Гасподзь Бог усім людзям аднолькавы закон даў... Мая Аглая - кабета жвавая, і на язык вострая. А ні супраць мяне, а ні супраць каго іншага не змаўчыць. Але, дзякаваць Богу, пражылі мы зь ёй свой век, не наракаючы... Унукаў дачакаліся, ды й праўнукі хутка пойдуць... Ад людзей злога слова ня чулі, толькі дзякуюць. Яна, бачыш, добры чалавек, суседзяў лекавала - каму пуп забаліць, у каго скула якая, ці часам у плячох ламота, рознае... Зёлкі ды карэньчыкі зьбірала, а яно й дапамагае. Усё чыстае зельле, бяз чараў, ты ня думай... Люд з цэлае ваколіцы да нас ішоў... Казаў ёй, што не давядзе гэта да дабра, але-ж дзе ты кабету пераломіш - правіць сваё, і ўсё тут. Прачуў пра тое Прышынскі - пра лекаваньне, знацца - а ў яго на тое ліха сабака занядужаў. Ну прывёз ён яго, сабаку свайго, - вялізарны такі, аж страх зірнуць... Шум з мысы пускае, ды еньчыць, лапамі тузае. Думаю - за дзень-другі здохне. А яна ўзялася каля яго, і ўдзень, і ўноч, поіць розным зельлем... аж праз тыдзень ачуняў сабака. За Аглаяй ходзіць, хвастом матляе як памялом - палюбіў, знацца... Забраў Прышынскі сабаку, надзякавацца ня мог, тры чырвонцы заплаціў... Аж праз тыдзень скача, злосны як чорт, і гайдукі зь ім. Кажа: зачаравала майго Ваграя, чараўніца, затое й загрызьлі яго ваўкі... Ды бізуном Аглаю, бізуном... А яна ў крык - вядома, кабета - ды й абзаві яго душагубам. Яно вядома, пасьля хваробы сабака слабы, не парадзіў ваўкам, ну й заелі... Якая-ж тут чараўніца? Наскочылі гайдукі, скруцілі, і ў Замак пацягнулі... Адтуль і ня бачыў яе... Зь леташняе зімы...
Стары замоўк. Нязьмерны жаль выклікала ягоная згорбленая, насьцярожаная постаць. Ваявода нават не знайшоў для яго словаў пацехі, і сумна адвярнуўся. Было страшэнна сорамна, што ў Вялікім Княстве Літоўскім могуць рабіцца падобныя рэчы. На адзін момант пашкадаваў, што адвёў Вялікага Князя ад вайны з Польшчай, бо з Польшчы йшло гэтае свавольле й разкілзанасьць шляхты...
- Ваш Сьветласьць! - пачуўся голас Васіля. - Прыехалі!
Фёдар страпянуўся, агледзеўся. Сані стаялі ў падворку Замку.
- Сыча!
Капейшчыкі мігам выканалі яго загад, і Ваявода ўбачыў перад сабою маладога, рослага мужчыну, са сьмелым і дзёрзкім позіркам.
- Ты Сыч?
- Я, Ваша Сьветласьць!
Ваявода вылез з саней, і пераразаючы матузы на руках атамана апрышак, прамовіў:
- Дзякую! Шкада, што не ў маёй волі адпусьціць цябе, аднак зраблю ўсё магчымае, каб палекчыць твой лёс!
- Дзякую, Ваша Сьветласьць, але я не адзін...
- Ведаю! І што змагу, тое зраблю! - і, указаўшы на сычанятаў, загадаў: - Зьняць матузы й павялічыць варту! Дзе Прышынскі?
- Сюды, Ваша Сьветласьць, - указаў вартавы на панскі будынак.
Стары сялянін, бачачы, зь якой пашанай і паслухмянасьцю ўсе выконваюць загады й жаданьні «добрага чалавека», які раптам стаў «Вашай Сьветласьцю», спалохаўся, а пры імені Прышынскага перастрашыўся зусім. Дасюль ён быў пэўны, што Камянецкі пан ужо не жыве. А тут на табе... І першым яго рухам было падацца ўбок, падалей ад ліха. Аднак ахова Ваяводы рашуча засланіла дарогу й даволі недвузначна дала зразумець, што без дазволу адыходзіць нельга.
- Прапаў цяперака й я... - прашапацеў перастрашаны дашчэнту дзед, ідучы сьледам за Фёдарам.
Папрабавала адлучыцца й Даша, а й у яе нічога ня выйшла. Аднак яна выявілася адважнейшай за дзеда й, злавіўшы Ваяводу за плашч, ускрыкнула:
- Ваша Сьветласьць, дазвольце Франьшішка знайсьці... Ён у манаха перабраны...
- Ідзі! - згадзіўся Фёдар. - Кірым, дапамажы ёй!
- Ён, здаецца, вунь у той клуні! - крыкнуў Васіль аддаляючайся пары. Дзед з зайдрасьцю й зьдзіўленьнем пачухаў патыліцу й прамарматаў:
- А мне, бачыш, Аглаю й няможна пашукаць. Знаць, нагаварыў я задужа, ліха матары...
Прышынскі, пад аховай двох капейшчыкаў, нерухома сядзеў у той-жа залі, дзе яшчэ так нядаўна вячэраў у кампаніі пана Януша й Лазінскага. Чакаў Ваяводу, і ў глыбіні душы спадзяваўся, што, можа, ён не прыедзе, што гэта ўсё проста так... Шкадаваў страшэнна, што не паслухаў Януша й ня ўцёк сваечасова, а цяпер ужо запозна... А можа, не запозна?.. Можа, яшчэ ня ўсё згублена? Што калі раптам схапіцца зь мейсца, сарваць са сьцяны меч ці сякеру й паспрабаваць вырвацца на волю, ды ўцякаць у Кракаў, пад апеку Караля? Але дзе там... Як прарвесься праз поўны падворак войска?! Іх там поўна й на мурох, і каля брамы, і за мурамі... Усюды...
Разчыніліся дзьверы. Прышынскі ўздрыгануўся й безуладна сасьлізнуў з крэсла на калені... Заенчыў:
- Прабач... Ваявода!... Прабач, нехаця я... Пад прымусам... Ох, моцы маёй няма... Прабач... Вінен я, вінен... Халопам тваім буду, конюхам... Прабач... Зьлітуйся...
На парозе стаяў Ваявода Фёдар, грозны й няўмольны. Вочы яго гарэлі, шчокі - упершыню пасьля вызваленьня - пакрыліся бледным румянцам. Побач зь ім - Васіль са злоснай і пагрозьлівай усьмешкай, чырвоны рубец на шчацэ пабарвавеў і разьдзьмуўся. Далей бачныя - Сыч, Кандрат, і некалькі драпежна вострых дзідаў.
Ваявода падыйшоў к палоннаму. Ад агіды й ненавісьці дрыжэлі рукі - так і хацелася з усяго размаху ўліць ботам у гэты спатнелы, перастрашаны твар, з абвіслымі дрыжучымі вусамі. І толькі гонар Драба ўтрымаў Фёдара ад гэтага ганебнага ўчынку. Палонны ўжо пакараны тым, што ён палонны. А ўперадзе прадстаіць суд...
- Дзе Каралеўскія граматы? - ледзь чутна запытаў Ваявода. Гнеў яму перашкаджаў гаварыць.
- Усё ёсьць, Ваша Сьветласьць... Усё схаронена... Наверсе ў капліцы, там граматы, там і панцыр Вашай Сьветласьці, і пас, і шпоры, і шчыт... І ўсё - па шчаках Прышынскага каціліся сьлёзы. - Прабач, Ваявода... Пашкадуй... Не губі...
Ад такога абароту справы, дзед адразу пасьмялеў, і, кашлянуўшы для большай адвагі, папрасіў:
- Ваша Сьветласьць, калі ласка, спытай, дзе мая Аглая. Ён ведае!
- Прабач, Ваявода... Гэта ня я вінен... - маліў далей Прышынскі, не зьвяртаючы ўвагі на дзеда. - Пан Януш настаяў...
- Чуеш, быдліна, што стары пытае? Адказвай яму! - заціскаючы кулакі, загадаў Васіль.
Прышынскі пасьля арышту Сычанятаў, пасьпеў агледзець увесь замак, ды бачыў Аглаю, і таму, не адказваючы на пытаньне, падпоўз да Ваяводы й кінуўся цалаваць яму боты.
Фёдар з агідай адступіў і выразна зірнуў на вартавых. Аднак воі не пасьпелі - Васіль злосна штурхнуў палоннага нагой, і, ня ў сілах стрымаць накіпелы гнеў, раўнуў:
- Адказвай, падла! Дзе яго кабета?
- Яна... Яна тут недалёка... Каля вежы...
- Якой вежы?
- Там, дзе вязьніца... Ох... Прабачце мне... Прабачце!...
Дзед паважна пакланіўся Ваяводзе й запытаў:
- Дазволь мне, Ваша Сьветласьць, пайсьці да Аглаі? Знудзіўся я за ёю, дый да хаты йсьці пара...
- Пачакай, стары! - запярэчыў Ваявода. - Зараз разам пойдзем. Я й сам на вязьніцу зірнуць хачу. - І, павярнуўшыся да Васіля, загадаў: - Каля капліцы выставіць варту! Прышынскага ў кайданы!... Паедзе да Гаспадара на суд! - і рушыў к выхаду.
На хаду, яго ўвагу прыцягнуў хлапчук, які, разкрыўшы рот, прагавіта ўглядаўся ў адзін з малюнкаў на сьцяне. Хлапчука гэтага Ваявода ўжо ведаў зь лесу, але захапленьне, зь якім ён прыглядаўся да кожнае рыскі на палатне, яго зацікавіла. І, клікнуўшы Кандрата, Фёдар запытаў:
- Чаго гэта ён так? Нават і ня чуе нічога.
- А ён, Ваша Сьветласьць, хворы на маляваньне. Які пень, ці кавалак бяросты, ніколі не прапусьціць, увесь да чарнаты абмалюе. Торбачку з вугалём за сабою носіць... Нават есьці забываецца, усё малюе.
- Міколка, - ласкава гукнуў Ваявода.
Хлапец не варухнуўся.
- Міколка! - гучней гукнуў Ваявода.
Хлапец уздрыгнуўся, як-бы прабуджаючыся раптоўна ад салодкага сну, і з выразам жалю зірнуў на Фёдара.
- Міколка, ты любіш маляваць?
- Так, Ваша Сьветласьць, вельмі...
- А пакажаш мне, як ты малюеш?
- Я ня ўмею, Ваша Сьветласьць... Хацеў дзядзьку Кандрата намаляваць, ды не магу...
- Зможаш, Міколка, прыйдзе час... А зараз, хадзем!
Міколка радасна ўсьміхнуўся, і, рушыўшы сьледам за Ваяводай, паказаў Прышынскаму языка...
На Замкавым пляцы ўсё выглядала йначай, чым перад прыездам Ваяводы. Сычаняты, разьмясьціўшыся на купах гальля й саломы, з апэтытам перакусвалі салам, каўбасамі й шынкамі, здабытымі ў Замкавых склепах. Адтуль-жа дасталі піва, мёд і віно. Варта, хаця й шчыльная, аднак прыязная, абменьвалася з апрышкамі жартамі, і над пляцам лунаў разкацісты рогат.
Каля бярвеньчатай клуні стаяў зьбянтэжаны Кірым, ня ведаючы, ці йсьці шукаць Ваяводу, ці заставацца й надалей пры Дашы й Францішку.
Чорная гармата панурай пашчай пазірае на браму - ёй так і не ўдалося вырыгнуць зь сябе агонь і сьмерць.
Накіроўваючыся да вежы, Ваявода паклікаў Кірыма. Той з радасьцю падбег.
- Ну? Знайшлі?
- Так, Ваша Сьветласьць, але ён дрэнь, шабаш... Даша плакаць шмат... Францішка - Ваша Сьветласьць пытае... Перад сьмерць мая, кажа, Ваяводу пабачыць хачу...
У гэты час падыйшлі да вежы. Хмурная яна, пачарнелая й жудасная. Чорнай плямай чарнее адтуліна дзьвярэй...
Ваявода ўздрыгнуў. На сьнягу разпласталася невялічкая жаночая постаць. У руцэ заціснуты ражон...
Выпярэджваючы Ваяводу й пачот, уперад кінуўся дзед і ўкленчыў перад бабулькай.
- Аглая! Аглаша!... Як-жаж так?... А як-жа да хаты? - замармытаў бядак. - Даў Бог, добрыя людзі прыйшлі, а ты... Аглаша... - дзед уздрыгваў, як у ліхаманцы, прыціскаючы да грудзей скарчанелыя рэшткі сваёй жонкі. - Аглаша... Ня трэба... Унучаты там чакаюць... Ня трэба, Аглаша...
Па шчаках Ваяводы пакаціліся буйныя сьлёзы. Васіль адвярнуўся й кусаў сабе вусны. Яму было бязконца сорамна гэтага сівога дзеда, каторага ён зусім яшчэ нядаўна наважваўся таптаць канём... Кандрат моргаў вачамі й сіліўся праглынуць горкі камяк, заціскаючы горла. Кірым, Сыч і капейшчыкі голасна сапцелі насамі... Міколка ўткнуўся тварам у Кандратаў плашч і плакаў наўзрыд. Яму раптам прыпомніўся ягоны дзедка Макар - сьляпы гусьляр - такі-ж сівы, як і гэтая бабулька. Толькі тады ў дзеда была разьсечаная галава, і ніхто над ім ня плакаў, а багаты Рыцар выкрыкваў праклёны...
Дзед замоўк. Ён прыгнечана згорбіўся, не спускаў вачэй са старэнькага закамянелага твару сяброўкі свайго доўгага жыцьця.
З-за рогу будынку, бразгаючы зброяй, выбег ваяр. Запыханы, ён падбег да Ваяводы й, перавёўшы дух, выгукнуў:
- Ваша Сьветласьць, зь лесу паказалася войска!
Ваявода, прыгнечаны горам, адразу й не зразумеў, што ад яго хочуць, і моўчкі зірнуў на воя.
- Ваша Сьветласьць, зь лесу войска йдзе! Што рабіць скажаце?
- Войска? Якое?
- Няведама, Ваша Сьветласьць. Без Харугваў...
- Шмат?
- З паўсотні будзе. Конныя.
Ваявода крута павярнуўся й закрочыў да брамы.
Конная паўсотня, не даяжджаючы да Замку, спынілася, не рашаючы наблізіцца. Было відаць, як пярэдні Рыцар засланіў рукою вочы ад сьнежнага бліску й прыглядаецца да Замкавых вартавых. Другі коньнік - нешта горача яму даказвае, размахваючы рукамі.
Ваявода Фёдар выйшаў за браму й таксама зь цікавасьцю стаў прыглядацца. Ён адразу пазнаў Рыцара ды яго суразмоўцу, але...
Раптам пачуўся ўскрык Сыча:
- Гэта ён! Ваша Сьветласьць, дазвольце...
- Хто ён?
- Ён! Той, каго я шукаю! Каму пакляўся адпомсьціць! Дазвольце, Ваша Сьветласьць?
- Адкуль ты яго ведаеш?
- Разкажу, Ваша Сьветласьць! Адкрыю сваю таямніцу... - вочы Сыча гарэлі. - Але дазвольце спачатку... Божа! Як я чакаў гэтага моманту! Ваявода!...
- Ну добра, - сумна пагадзіўся Фёдар. - Васіль, дай яму каня й зброю!
Сыч і Васіль бегма кінуліся да канавязяў, гукаючы на хаду за ахвотнікамі памерацца сіламі з палякамі. І не пасьпеў Ваявода пашкадаваць за дадзены дазвол, як тры дзясяткі коньнікаў - з грукатам, выцьцём і сьвістам - вынесьліся з-пад скляпеньняў брамы. Некалькі конных вартавых далучыліся да аддзелу. Пешыя капейшчыкі сьпяшаліся не адстаць ад коньніцы. Сычаняты засталіся амаль бяз варты, і натоўпам вывалілі за муры - паглядзець на надыходзячае пабоішча.
Але справа набыла якраз той кірунак, якога менш за ўсё спадзяваўся, але якога больш за ўсё прагнуў Ваявода Фёдар. Яму было страшэнна шкада, што перамога над гэтым Рыцарам, з арліным крылом на шоламе, можа выпасьці Сычу, ці Васілю. І калі ён убачыў, што польская паўсотня завярнула, не прыняўшы бою, ды пасьпешна адыходзіць - зрабілася неяк лякчэй на сэрцы. Значыць, яшчэ ёсьць надзея на будучае спатканьне...
Васіль і Сыч выперадзілі сваіх людзей. Пад падбадзёрваючыя крыкі Сычанятаў, абодва, як вецер, нясуцца ў пагоню. Звыклыя коні напружваюць усе сілы. Зялёны плашч, здаецца, вось-вось сарвецца з плеч Васіля. Сыч коткай прыгнуўся ў сядле. Ён не спускае з вачэй мігочучага ўперадзе арлінага крыла. Але адлегласьць між уцякаючымі й пагоняй - не скарочваецца. Палякі адыходзяць хутка... Вось яны скрыліся ў лесе...
Сыч спыняе запененага каня. За ім спыняецца Васіль. Пад'яжджае рэшта.
У Замак варочаюцца, не сьпяшаючыся. Васіль страшэнна ўзбуджаны, пот струменьчыкамі сьцякае яму на бараду, вочы - іскрацца.
- Шкада... Не здагналі, Ваша Сьветласьць! - вінавата выгуквае ён пад насьмешлівы гоман Сычанятаў. - Коні ў іх лепшыя...
- А ці ведаеш, каго ты гнаў? - усьміхнуўся Ваявода, употай зірнуўшы на пахмурага ад няўдачы Сыча.
- Не, ня ведаю. А хто гэта?
- Скажы яму ты, Сыч.
- Па йменю ня ведаю й я...
- Дык ведайце абодва: Станіслаў - Ваявода з Крэва! А другі - ягоны паплечнік Януш зь Езёрску!
- Як? - аж падскочыў Сыч. - Ваявода з Крэва? Значыць, гэты душагуб Ваяводай у Літве? Ён паляк?
- Так, радавіты паляк, але Вялікім Князем Альгердам у Крэве пасаджаны.
- Падлюка! Так ён адплачвае за нашы хлеб...
- Во, во! Якраз падлюка, - пагадзіўся Ваявода Фёдар. - Гэта той, што ў сваім Крэве задушыў Вялікага Князя Кейстута! Што трымаў у вязьніцы самаго Гаспадара Вялікага Князя Вітаўта!...
- І той, што злачынна ўкінуў у лёхі Вашу Сьветласьць! - дакончыў Сыч. - Прабач, Ваявода, ня меў я права лавіць яго. Вялікаму Князю й табе належыць ягоная скура... Хаця й мне ён нарабіў бяды вялікае...
- Ты абяцаў разпавесьці.
- І разпавяду! Загадай, каб нас саміх пакінулі. Не люблю я перад людзьмі свае раны выстаўляць... а табе, Ваявода, разкажу. Паабяцаў з гарачкі... Але слова датрымаю!
Па загаду Фёдара іх пакінулі ўдваіх, і Сыч прыцішаным голасам пачаў разказваць. Зь першых-жа словаў, Фёдар аж адступіў на крок у тыл, а калі Сыч скончыў, то абняў яго й тройчы пацалаваў.
- Калі станеш на Суд Гаспадарскі, я сьведчыць за цябе буду! А хто супраць скажа, на ўтаптаную зямлю клікну!...
Адведаўшы яшчэ Францішка, Ваявода загадаў перанесьці яго й рэшту параненых у пакоі Прышынскага. Выслаў ганца ў Берасьце, бо перад ад'ездам трэба было паклапаціцца пра залогу Замку, і пайшоў адпачываць.
Вечарэла. Шэры змрок ахутваў гаротную Краіну, напоўненую злыднямі й забойцамі - чужымі й сваімі... Працягла завыў у лесе воўк. Пахла вясной і гарэлым.
Раніцай Ваявода адчуў сябе зусім добра. Прыліў сілы й бадзёрасьці даў яму здольнасьць напрануць панцыр.
Выйшаўшы на падворак, убачыў Васіля, перадаючага Берасьцейскаму Сотніку варту над Замкам. Над брамай палошчыўся ў сьвежым ветрыку Берасьцейскі Сьцяг - чырвоны з шэрай Пагоняй.
Усюды мітусіліся навапрыбылыя воі.
Абодва Сотнікі адсалютавалі мячамі й падыйшлі к Фёдару.
- Ваша Сьветласьць, Пасаднік Берасьцейскі загадалі перадаць, што ад усёй душы цешацца Вашаму вызваленьню, ды жадаюць Вам шчасьлівага й прыемнага падарожжа. Яго Сьветласьць моцна шкадуюць, што ня могуць прыехаць прывітаць і, адначасна, вылаяць Вашу Сьветласьць, - берасьцеец усьміхнуўся, - за Вашую ўпартасьць. Яшчэ Яго Сьветласьць, Пасаднік Берасьцейскі, загадалі мне служыць, і выконваць загады Вашмосьці, як і яго собскія. Чакаю загадаў! Мае рукі й меч да паслуг Вашае Сьветласьці!
Фёдар шчыра цешыўся, углядаючыся ў малады й прыгожы твар Сотніка.
- Як тваё ймя?
- Тамаш зь Ліпкаў, Ваша Сьветласьць.
- Са шляхты?
- Не, Ваша Сьветласьць! З панцырных баяр.
- Не пасаваны?
- Яшчэ не, Ваша Сьветласьць, - як-бы засароміўся дзяцюк. - Але спадзяюся, што хутка вайна, можа тады...
- Памагай Бог! І я чым магу дапамагу.
- Дзякую, Ваша Сьветласьць!
- А зараз слухай, Тамашэ! - зьмяніў гутарку Ваявода. - Першае: параненых апрышак, што ў Замку застануцца, ня крыўдзі. Пакінь іх там, дзе яны зараз - у пакоях Прышынскага, а як выдужаюць - адпусьці на волю. Яны мяне зь няволі выратавалі. Даглядаць іх будзе Даша. Другое: зараз-жа пазьбірай усё гарматнае зельле[37], якое толькі знойдзеш, і заладуй яго ў вязьніцу! Перад ад'ездам я хачу пабачыць, як гэтая крыніца людзкой крыўды й бяды ўзьляціць у паветра! - і, павярнуўшыся да Васіля, загадаў: - А ты - зараз-жа пазьбірай усе сані й вазы! Загадай запрагаць! Хутка едзем!
- Ваша Сьветласьць! - пачуўся раптам голас Кандрата.
- Чаго?
- Запытацца хачу. З самых Трокаў карціць... Ці мае кабета душу, ці не? Як зірну на Дашу, ці Марылю прыгадаю, аж крыўдна робіцца, што Бог душы ім ня даў, а як зірну на якую каргу, дык нібы й не належыцца ёй душы?
- З чаго гэта ты раптам надумаў?
- Не надумаў... Як з паляваньня ў Трокі ехалі, дык Гаспадарскі чэляднік казаў, ды стары вожчык пацьвердзіў, а я й падумаў, што найлепей будзе Вашу Сьветласьць запытацца.
- А сам хіба ня ведаеш? - умяшаўся Васіль. - Мала ня поўсьвету аб'ехаў, а такія дурніцы пляцеш.
- Аб'ехаць аб'ехаў, а вось кабечае душы ня бачыў, ды й ты, Васіль, напэўна не прыкмеціў. І ў кнігах нідзе не напісана...
Васіль разгубіўся, а Ваявода, разьвесяліўшыся, прамовіў:
- Ну а ты як, Тамашэ? Што скажаш?
- А я, Ваша Сьветласьць, так мяркую: калі дазволена жанчынам у Царкву хадзіць - значыць, маюць яны душу. Нават іконы Прачыстае Дзевы Марыі ёсьць...
- Ну, Кандрат, задаволены?
- Не! Што ён ведае?... Я хачу, каб Ваша Сьветласьць сказалі!
- І я тае думкі, Кандраце, - пацьвердзіў Фёдар. - Мае жанчына душу, такую самую, як і мы з табою. А часам і лепшую...
- Ага! Цяпер скажу таму чэлядніку, што ён дурань, а вожчык - пень гнілы. Душы-ы-ы няма! - перадражніў Кандрат. - Цьху!
Баярын Рацішчэў гнеўна адкінуўся ў крэсьле ды з дакорам прамовіў:
- Уладыка! Ваша Прэасьвяшчэнства ня дбае аб вяліччы сваёй Радзімы. Колькі я ўжо казаньняў праслухаў, але нідзе й ніколі ня чуў і паўслова аб Маскве, аб Гасудару Вялікім Князю Маскоўскім, аб слаўным воінстве Маскоўскім, аб годным Баярстве... Толькі й чуваць: Літва, Літва, Літва...
- Не магу, сыне мой! - жвава запярэчыў Мітрапаліт Фоцій. - Гэты дзікі конь Вітаўт не пацерпіць. Галаву мне адразу скруціць як кураняці, калі толькі пісну аб Маскве. І ніхто ў абарону ня стане - любяць Яго. Праўда, злосьці вялікае да Масквы ён ня мае, але ня любіць так-жа як і Польшчу ці Немцаў. З суседзямі мірам жыць хоча, ня ўлазіць у іхныя справы, але й да сваіх не дапускае. А мне адразу сказаў, пры першай сустрэчы: Богава Богу, а Цэсарава - Цэсару! Не магу аб Маскве ўспамінаць. Ніяк не магу... Чуткі ходзяць, што каранавацца зьбіраецца.
- Каранавацца? - аж прыўстаў Баярын. - Каралём стаць задумаў?
- Вядома Каралём. І ніхто не перашкодзіць! Сам Імпэратар Рымскі яму кланяецца й ласкі шукае. Дзе-ж тут з Масквою совацца? І слухаць ніхто не захоча. А здраду пагатоў закінуць... Тады памінай як клікалі... На Суд Гаспадарскі ўраз пацягнуць... Не зважае ён, ці то Князь, ці Ваявода, ці проста сьмерд - сурова пакарае. Не паглядзіць і на мой сан... Баюся я...
- Каранавацца... - у задуме паўтарыў Баярын. - Каралём будзе... Бывай тады ўсе мроі аб вотчыне Літоўскай, зачахне Матухна Русь Маскоўская... - і, раптам схамянуўшыся, запытаў. - А хто памазаньне чыніць будзе? Ці Вашае Прэасьвяшчэнства, ці можа да няверных каталікоў адвернецца?
- Ня ведаю, Баярын. Нічога яшчэ ня ведаю. Толькі чутка такая пайшла. А чэрнь узрадавалася. Кубкі ўжо п'юць за «Караля Русі Белай - Вітаўта Кейстутавіча». А намедні[38] сваімі вачамі бачыў: Ваявода, з Горадні прыехаўшы, цалаваўся з чэрню на вуліцы з уцехі. Крычаць: «Слава Каралю Вітаўту!», аж мне млосна зрабілася. А як убачылі мяне, на калені пападалі, просяць малебен удзячнасьці адправіць, ледзь адхрысьціўся. Балазе пост Вялікодны, дык грахом застрашыў. І ўсюды такое дзеецца па ўсёй Літве, ня толькі тут у Наваградку. Вось я зараз... - Фоцій пакорпаўся ў кнігах і выцягнуў скрутак пэргаманту. - На, сыне мой, пачытай... Зь Віцебску айцец Кур'ян прыслаў.
- Дзякую, Уладыка. Пайду к сабе, там на досуге[39] й прачытаю, - падняўся Рацішчэў.
- Ідзі. Ідзі, сыне мой, і да перабудзе з табою ласка й мудрасьць Гасподня! - дабраславіў Мітрапаліт адыходзячага Баярына.
На вуліцах хадзілі масы людзей. Наваградак напоўніўся пілігрымамі-багамольцамі. Віднеліся кальчугі, панцыры, сьвіткі, кажухі, жаночыя ўборы. Перад вясеньнім разьлівам, людзі сьпяшаліся адведаць сьвятыя мейсцы, і адным заходам пабываць на традыцыйным кірмашы. Хто прадаць, хто купіць, а хто ім так - пабадзяцца ды паслухаць навінаў, якіх заўсёды бывае поўна на такім кірмашы як Наваградзкі, на які зьяжджаецца амаль уся Літва.
Крочачы па сьлізкаму бруку, Баярын з зайздрасьцю пазіраў на сьвяточна ўбраны натоўп. Адразу прыпомнілася Масква - бедная, занядбаная, сонная. Не адчуваецца там такога ўздыму, ня часта сустрэнеш там чужаземца, і ніколі ня ўбачыш такога багатага й задаволенага натоўпу, толькі бруд, галота й страх.
Рацішчэў накіраваўся на торг. Тут яго ўвагу прыцягнула вялікае зборышча людзей, абступіўшых драўляны памост. На памосьце, пасярэдзіне якога стаяла дубовая лава, прахажваўся здаравенны мужчына ў чырвонай скураной падьдзеўцы, і з доўгім раменным бізуном у руцэ.
Баярын падыйшоў бліжэй і спытаўся ў першага-лепшага чалавека:
- Што гэта, там?
- Гэта?... А злодзея караць будуць. Яго й летась, і пазалетась хвасталі, усё адно, крадзе.
Рацішчэў вырашыў паглядзець. Цікава.
Неўзабаве з каморы выйшлі: Стараста, Каморнік, Пісар. За імі - Дзясяцкі, і тузін капейшчыкаў, між якімі крочыў зьвязаны злодзей. Яго заспаны твар з рудой ускудлачанай барадой хітра ўсьміхаўся. Пазіраў ён з хітрасьцяй ды зухаватасьцяй. Апрануты быў як заможны сялянін у брунатную суконную сьвітку, белыя палатняныя порткі й скураныя хадакі, прымацаваныя да лытак тонкімі раменчыкамі. Усьлед выйшлі панятыя й послухі Копнага Суда. Уся гэтая працэсія накіравалася да памосту, разьпіхаючы сабраных зевакоў.
Кат разгладзіў далоняй вусы й жартаўліва дапамог злодзею ўзыйсьці на памост. Сьледам падняліся Стараста й Пісар. Пісар разгарнуў скрутак паперы.
Людзі тоўпіліся, гаманілі, рагаталі. Баярын, жадаючы выслухаць прысуд, узяўся заўзята працаваць лакцямі, прапіхаючыся наперад. Аднак прыпазьніўся. Да вушэй даляцеў толькі канец прысуду: «...біць бізуном няшчадна й безь перапынку трыццаць разоў, а яко-жэ й летась караны за тую-ж правіну - бізуноў дванаццаць, а яко-жэ й пазалетась караны за тую-ж правіну - бізуноў шэсьць, і да будзе кара ўчынена бяз портак і прылюдна...»
- Якая яго правіна? - пацікавіўся голасна Баярын.
- Кабылу зьвёў, прайдзісьвет, - патлумачыў сусед.
- Добра яшчэ злавілі, - дадаў другі, - а летась, дык прадаць пасьпеў...
- Гм... - голасна зьдзівіўся Баярын, а пра сябе падумаў - «У нас, у Маскве, дык жыўцом бы ў зямлю закапалі, па самую шыю...»
Канакрад, тым часам, спусьціў порткі й лёг на лаву. Было бачна, што гэта яму не ў першыню, і што ён ня дужа гэтым прыймаецца. Памочнікі ката селі яму, адзін на рукі, другі на ногі. Стараста стаў збоку, каб адлічваць удары. Кат папляваў на рукі, ізноў разгладзіў вусы, і ўзмахнуў бізуном...
Раз... два... тры... - лічыў Стараста.
Канакрад аглушаюча зароў і, як уюн, засоваўся па лаве. Натоўп весела падбадзёрваў то ката, то злодзея.
- Дзевяць... дзесяць... адзінаццаць...
Баярын, не дачакаўшыся канца кары, выбраўся з натоўпу й накіраваўся да сябе, дзе, гукнуўшы дзяка Грыгорыя, перш за ўсё падрабязна вывучыў пасланьне-данос айца Кур'яна зь Віцебску. Тады, старанна памеркаваўшы й старанна пачухаўшы ў барадзе, загадаў:
- Пішы, Грышка!... Пішы, кажу, чаго вочы вылупіў?
- Што пісаць?
- Пішы... «Князь Вітаўт каранавацца замысьліў. У Наваградку люд незадаволены. Натоўпамі сноўдаецца па вуліцах і пляцах, ды каменьнямі й брудам вартаўнікоў княжых і ваяроў абкідае. Намедні бачыў, як Ваяводу Стражынскага з Горадні - з каня зьцягнулі й ледзь у шматкі не разадралі». - Баярын перапыніў дыктоўку й задумаўся. Пачухваючы ў барадзе, прамармытаў:
- Уладыка сказаў, што Ваявода цалаваўся на радасьцях з чэрню, але лепей напісаць будзе, што білі яго... - і, раптам убачыўшы, як дзяк старанна ўпісвае яго словы, ускрыкнуў - Ты што пішаш, дур'я башка? А ну прачытай!
Дзяк перастрашыўся й пасьпешна прачытаў:
- Э-э-э-э... Уладыка сказаў, што Ваявода цалаваўся на радасьцях з чэрню, але ле...
- Досыць! Макаўка ты Царкоўная!... Замаж! Зараз-жа замаж, каб не чытальна было! Добра замаж... Вось гэтак... - і Баярын працягнуў пальцам па чорнаму радку. - А зараз пішы! Альбо не! Хадзі сюды й пачухай мне сьпіну!
Дзяк старанна ды зь сілай узяўся скрабці Рацішчэву лапаткі, калацячыся пры гэтым усім сваім крохкім целам. Баярын з задавальненьнем крахатаў і прыгаварваў:
- Так... так... Цяпер вышэй трохі..., ды мацней-жа, мацне-ей! Во, гэтак... Добра, добра... Ну досыць... Сядай і пішы цяпер!
- Што пісаць, бацюхна Лука Ляксеіч?
- Пішы!... «А таксама бачыў сяньня, як вартавыя княжыя купца схапілі, за тое, што слова сказаў, праціўнае каранацыі Вітаўтавай, і няшчадна бізуном цялі на кірмашы, прылюдна й без парток. А айцец Кур'ян зь Віцебску - даносіць, нібы чэрнь бунтуе ды пост парушае. І Ваявода з Драбамі ды ўсім ваярствам на вуліцах бяшчынствуюць, аж сорам глядзець. Прэасьвяшчэньнейшы Ўладыка Фоцій у страху жыве - баіцца Князя Вітаўта. Аднак у казаньнях і малітвах не забывае пра град Стольны Маскву й паўсядзённа моліцца за росквіт і славу Русі Маскоўскае, чым верных да храмаў Гасподніх прываблівае. Упадабляецца ён гэтым да Сьвятых Вялікапакутнікаў, бо кара жывотная яму за гэта належыць па злачынных законах Літоўскіх. У Наваградку па ўказу Князя Вітаўта ўмацаваньні будуюць і напраўляюць, шляхі брукам і бярвеньнем выкладаюць і масты аднаўляюць. Полк Наваградзкага Ваяводы ўвесь на будовах муроў і валоў абаронных затруднены. Гараджане й майстры цэхавыя - масты абсадзілі, а мужыкі з цэлага Вяводзтва дарогі й шляхі напраўляюць. Цэлымі абозамі камень і лес возяць. Каторы камень буйнейшы - на муры абаронныя йдзе, а каторы драбнейшы - на дарогі. Так і ў іншых гарадох і мястэчках Літоўскіх. Па гэтаму відаць, што да вайны рыхтуюцца. А Князь Федзька Астожскі, праездам будучы ў Наваградку, - задавальненьне выказаўшы вялікае з работ гэтых. І сам наведаў працоўнікаў, дзьве бочкі мёду ім выставіў і заклікаў поту не шкадуючы працаваць. І гаворыў таксама, што Астрог нанава ўмацованы, а дарогі бярвеньнем загацілі. Таксама рагатаў з мастоў у Польшчы. Паведаў, што Драб болей польскага мосту высьцерагацца мусіць, чым збройнага палку варожага. Бо, праваліўшыся з маста, сьмерць не ганаровая выпадзе, а ўдарыўшы супраць цэлага палку, нават і галаву склаўшы, імя славай укрыецца на вякі вякоў...»
Баярын прыпыніў дыктоўку й, крыху падумаўшы, загадаў:
- Чытай, Грыгорый, усё з пачатку, а я паслухаю...
Дзяк аднастайна задудніў, перачытваючы запіс. Рацішчэў прыкрыў вочы, з насалодай слухаючы яго раўнамерны голас.
Думкі Баярына часам адрываліся ад сучаснага й прабавалі пранікнуць у таямнічую будучыню - калі нашчадкі будуць чытаць ягоныя «праўдзівыя» запісы...
Вясна разгулялася ўва ўсю. Ручаі вады зь вясёлым перазвонам заіскрыліся на сонцы. У люстэрках лужын затрапятала пяшчотная, прамяністая, блакіць неба. Заляжалыя ў праценьнях і ямінах заплаткі сьнегу пачарнелі й сумна разтавалі пад цёплым вільготным ветрыкам. Сонца радасна ўсьміхалася, вітаючы прабуджаючуюся зямлю. Зь вясёлым гогатам несьліся на поўнач касякі гусей, качак, казарак... Імклівая ластаўка, з чаруючай грацыяй, разьсякае трапятлівую ймглу над папарам.
Разьліўшаяся як мора, Вільля, магутным патокам затапіла лугі, сенажаці. Цёмна-шызыя, а часам жоўта-брунатныя, хвалі нясуць у Нёман сваю штогадовую даніну - вывернутыя з карэньнем яліны, перакінуты човен, адломкі сарванага моста. Шэрай паласой павольна плыве пляцень, з насаджаным на кол глечыкам. Куль саломы, пераварочваючыся, адлівае золатам, і плача дыямантамі кропляў. Як пузыр надзьмулася кашуля тапельца. Рудая балотная йржа разпускае за сабою масьляністыя сіня-чырвоныя йстужкі й колы...
Перад Троцкай цьвярдыняй затрымаўся вялікі абоз, абкружаны ўзброенымі коньнікамі. У адлегласьці пяцісот сажняў непрыступна ўздымаліся мураваныя сьцены й вежы Гаспадарскае сядзібы. Над брамай урачыста палошчыцца на сьвежым ветрыку Вялікакняжая Харугва: Белая, неўстрыманая Пагоня, здаецца, ляціць у паветры насустрач нябачнаму ворагу, пільнуючы супакой і парадак у Белай Русі.
Ваявода Фёдар, скінуў шолам, выцер зь ілба пот, працягнуў у бок Замку руку й, радасна ўсьміхаючыся, прамовіў:
- Ну, вось нарэшце й дабраліся... Штандар!
Залацісты колер Случчыны паволі разгарнуўся на дрэўку ў руках харунжага. Васіль прыклаў да вуснаў ражок, і радасныя гукі ўскалыхнулі паветра.
Абоз пад'ехаў бліжэй і спыніўся над самым возерам, якое шырокім пасам абвінала подступы да Замку.
Над брамай, між зубцамі забарола, паказаўся вартавы й, засланіўшы вочы ад сонца, прыгледзеўся да падарожнікаў.
- Гэй! - гукнуў Васіль. - Мост апускай! Ды пахутчэй - госьці зь вялікай дарогі!
- Хто такія? - ня надта прыветліва абазваўся вартавы.
- Табе што, павылазіла?... Ваявода Фёдар з Грозава з пачотам! - пачулася ў адказ.
Цяжка, як-бы ня хочучы, закрахтаў апускаючыся мост, загрымелі ланцугі, падымаючы ўгору браму. На мурох замільгалі шоламы цікаўных вояў.
Фёдар крануў каня. Прадуднеўшы па бярвеньчатаму насьцілу маста, уехаў пад масыўныя скляпеньні брамы. Дзясяцкі з вартаю адсалютавалі мячамі.
Прыемная нэрвовая дрыготка прабегла па сьпіне - хутка, вось зараз, убачыцца з Гаспадаром.
Уцягнуўся на Замкавы пляц і абоз з Сычанятамі. Капейшчыкам Васіля аж дух заняло ад грознага хараства й сілы Вялікакняжага Замку, зь яго зграбнымі вежамі, грубымі й высокімі мурамі, шматлікімі й дыхтоўнымі будынкамі, сярод якіх, як казка, вырозьніваўся вялізны палац.
- Гэта табе не Камянец! - заўважыў з захопам адзін з вояў. - Гэтакія муры й за год не пералезеш! Страхоцьце!
- Вядома, Гаспадарскія! - пагадзіўся другі. А трэці дадаў:
- Такіх муроў, напэўна, нідзе ў сьвеце болей няма... А нашаму Слуцку, дык далёка, далёка... Не прыраўнуеш!
Абоз Сычанят разьмясьціўся пасярэдзіне пляцу. Капейшчыкі, ня ведаючы, як захоўвацца, але баючыся Гаспадарскага гневу, абкружылі іх шчыльнай сьцяной - першы раз за ўсё падарожжа. Гутарылі ў паўголаса, баючыся парушыць урачыстую перадабедзеную цішу.
Ваявода Фёдар, з дапамогаю Васіля й Сыча, зьлез з каня й, у суправодзе Кірыма, зьнік за дзьвярыма палацу.
Прайшоўшы некалькі пакояў, упрыгожаных зброяй, дыванамі й паляўнічымі трафеямі, выйшаў у вялікую залю з доўгім дубовым сталом. Сьцены залі ўнізаныя незьлічонаю колькасьцю падсьвечнікаў і трымачоў для паходняў. Каля верхняга канца стала ўзвышаецца Гаспадарскае крэсла - падарунак Рымскага Імпэратара Жыгімонта. Ваявода акінуў позіркам гэтую знаёмую яму залю, зараз бязьлюдную, і тысячы розных успамінаў усплылі ў памяці: нарады, прыняцьці, урачыстасьці...
З супрацьлежных дзьвяроў - нячутна выйшаў стары Канцлер і, прыветна ўсьміхаючыся, падыйшоў к Фёдару:
- Вітаю, Ваявода, з паваротам! Засумаваў, напэўна, па Бацькаўшчыне? Ці не?... Якія навіны?
- Бязконца засумаваў, Ваша Сьветласьць! У гасьцях добра, а дома лепей...
- Гэй! Што гэта з табою? - раптам ускрыкнуў Канцлер, прыкмеціўшы бледнасьць і худабу Фёдара. - Ніяк ад суму?
- Не, не ад суму. Гэта ад шляхецкай гасьціннасьці. Вядзіце Ваша Сьветласьць, да Гаспадара, там і разкажу.
- Хадзем, хадзем... Ён чакае цябе.
Канцлер правёў Ваяводу яшчэ празь некалькі багатых пакояў і, падняўшыся па сходах на другі паверх, спыніўся перад невялікімі дзьвярыма.
- Пачакай тут, - прамовіў, і ўвайшоў у пакой.
Адразу-ж, з грукатам, ізноў разчыніліся дзьверы, і сам Вітаўт паказаўся на парозе.
- Фёдар! Нарэшце! - ускрыкнуў ён, але адразу зьдзіўлена прыпыніўся, утаропіўшы вочы ў твар Ваяводы. - Што гэта? Ты выглядаеш, як-бы вырваўся зь вязьніцы! Ці мо' паранены?
- Зь вязьніцы, Ваша Высокасьць.
- Як?... Ягайла?...
- Не. Крэўскі Ваявода!...
- Як? Дзе? Калі?
- Ваша Высокасьць, дазвольце па парадку?
Вітаўт працягла паглядзеў Фёдару ў вочы, і, ўгледзеўшы там нешта такое, чаго раней не было, уздыхнуў і прамовіў:
- Ты яшчэ болей памужнеў за гэты час. Ня бачу я таго юнацкага запалу, які я так любіў у цябе... Ну, што-ж, кажы па парадку. Толькі хутчэй, бо здаецца мне, што не вясёлае будзе тваё апавяданьне. Паміраю я зь цікавасьці... У вязьніцы? Дзе?... Хто пасьмеў падняць на цябе руку? Чаму ты не скруціў яму шыю?... Ну кажы ўжо, кажы!
- Вось граматы ад «Яго Мосьці» Караля Ягайлы-Уладыслава. - Фёдар працягнуў Вітаўту скрутак. - Яго Мосьць дамагаюцца спатканьня з Вашай Міласьцю.
Вітаўт зламаў пячатку, прабег вачамі напісанае й перадаў скрутак Канцлеру, прамовіўшы:
- Азнаёмся! Пазьней урадзім! - і, павярнуўшыся да Фёдара: - Кажы далей!
- Яго Каралёўская Мосьць...
- Не аб гэтым пытаюся! - нецярпліва перабіў Вітаўт. - Аб сябе кажы! Аб вязьніцы...
- Слухаю, Ваша Высокасьць! Ваявода Станіслаў з Крэва ўладкаваў засаду па дарозе зь Берасьця на Наваградак і, перабіўшы зьнянацку мой пачот, мяне самаго безпрытомнага ўкінуў у вязьніцу. Спачатку ў Турнаўскі маёнтак, а потым у Камянецкі Замак.
- Ты-ж хацеў па парадку, - заўважыў Вітаўт ужо лагодна, бачачы, што Фёдар дрэнна зразумеў яго нецярплівасьць.
- Ваша Высокасьць, магу я прасіць адну ласку?
- Можаш!
- У такім разе, я прашу Вашу Высокасьць выйсьці са мною на пляц.
- А гэта навошта?
- Там чакае Васіль з Копыля. Ён прыехаў са мною.
- Гэта той, што на апрышак выправіўся?
- Ён самы!
- А што ён мае да твайго ўняволеньня?
- Ваша Высокасьць убачыць гэта там.
- Хадзем! - Вітаўт зайшоў у пакой, накінуў плашч і, на хаду зацягваючы пас зь мячом, накіраваўся да выхаду.
Воі прывіталі Гаспадара грамавым крыкам:
- Слава-а-а-а!
Сычаняты пасаскоквалі з вазоў і паськідалі шапкі. Васіль выступіў наперад, пакланіўся й далажыў:
- Ваша Высокасьць! З дапамогай Божай, Сыча злавіў і прывёў жыўцом разам з усёй хеўрай. Але, няхай Ваша Высокасьць ня гневаецца, прывёў без кайданоў і ці калодак.
- А гэта чаму? - спахмурнеў Вітаўт.
- Гэтакая была воля Яго Сьветласьці, Ваяводы з Грозава!
- Фёдар! - павярнуўся Вітаўт. - Чаму так?
- Зараз, Ваша Высокасьць, - адказаў Ваявода, і, павярнуўшыся да апрышак, гукнуў: - Сыч!
Сыч выйшаў наперад, высока трымаючы галаву, і адважна падыйшоў да Гаспадара. Пакланіўся й моўчкі застыў, чакаючы, што будзе далей. Вітаўт з зацікаўленьнем прыгледзеўся да слаўнага атамана апрышак.
- Ну, і што далей? - запытаў ён, не разумеючы, для чаго гэты парад.
- Ваша Высокасьць! - пачаў Фёдар. - Я прашу ўчыніць суд над гэтым чалавекам, - і ён указаў на Сыча. - І ягонымі людзьмі. Суд справядлівы й літасьцівы! Бо заслужыў ён на найбольшую ласку Вашай Высокасьці й на вечную маю ўдзячнасьць.
- Чым-жа заслужыў ён гэта? - гіранічна спытаў Вітаўт. - Ці не рабункамі й душагубствамі, часам? Га?
- Не! Няможна так зьневажаць чалавека, Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў з запалам Фёдар. - Не рабункамі й душагубствамі... Але дазвольце мне маўчаць аб гэтым? На суду ўсё высьветліцца!
- Ну добра, маўчы. Як сабе хочаш... - Вітаўт яўна зацікавіўся ўсёй гэтай справай. - А калі, ты хочаш, каб я судзіў яго? Можа, сёньня?
- Зараз, Ваша Высокасьць!
- Ну не! Не магу! - аж зарагатаў Вітаўт ад такой пасьпешнасьці. - Няма тут ні Князёў, ні патрэбнае колькасьці Драбаў, ні послухаў. Нікога, хто сьведчыць і радзіць мог-бы.
- Ваша Высокасьць, хай пашлюць ганцоў у Вільню! Хай паклічуць таго, каго трэба!...
- Во гэтак, добра! Але судзіць будзем - не раней як заўтра!
- Ваша Высокасьць... - хацеў запярэчыць Фёдар, але Вітаўт рашуча спыніў яго рухам рукі, і, павярнуўшыся да Васіля, загадаў:
- На калені! - і ўрачыста дадаў, бяручыся за дзяржальну мяча. - Перад тым, як судзіць і караць беззаконьні апрышак, належыцца ўзнагародзіць верную службу, хуткі розум і адважнае сэрца! І хай дабраславіць нас Усявышні, і да будзе наша ўзнагарода поўнай і справядлівай!
Васіль пасьпешна скінуў шолам і апусьціўся адным каленам на вільготны брук.
Канцлер, не зважаючы на свой паважны век, бегма кінуўся ў палац. Ён адгадаў намер Вітаўта. Гэтак здаралася часта, што Гаспадар раптоўна нешта надумваў, і тады толькі пасьпявай. А ён вельмі любіў, калі яго думкі падхопліваліся зь лёту, з паўслова. І блізка стоячая чэлядзь ды служба да гэтага прызвычаіліся, прыводзячы ня раз у захапленьне неазнаёмленага госьця сваёй спраўнасьцю й здагадлівасьцю. Калі-ж часам здаралася, што хто-небудзь не зразумеў нацяку зусім, ці зразумеў ня так, Вітаўт не злаваўся, а насьмешліва казаў: «Ангелец! Чысты Ангелец!» Зараз-жа ён з задавальненьнем зірнуў усьлед старому Канцлеру.
Ваявода Фёдар радасна ўсьміхнуўся, гледзячы на разгубленага Васіля. Калісь ён сам быў ня лепшы... Апрышкі затаілі подых, а ў вачах Сыча адбілася пачуцьцё, вельмі падобнае на зайздрасьць. Воі ўрачыста падцягнуліся й выпрасталі ўгору дзіды.
Вялікі Князь моўчкі назіраў людзей. Ува ўрачыстым маўчаньні ўплыў некаторы час. Было чуваць, як лопае па ветру Гаспадарская Харугва...
Нарэшце на прыступках палацу зьявілася постаць Канцлера.
Вітаўт выцягнуў меч, і, узьняўшы яго дзьвюма рукамі ўгору, прамовіў:
- Гаспадару Нябесны! К Табе зварочваемся мы за дабраславенствам! І апекі Тваёй просім, над нявольнікам Тваім Васілём. - Вітаўт плазам апусьціў меч на плячо Васіля й дадаў - А ты, новасьпечаны Драб Вялікага Княства Літоўскага, Васіль з Копыля, годна ды з гонарам насі адзнакі Рыцарскае годнасьці, пільнуй Права Рыцарскае, на службе Богу, Сьвятому Юрыю й Бацькаўшчыне! - з гэтымі словамі павярнуўся к Канцлеру, і, узяўшы ад яго, працягнуў Васілю залатыя шпоры й гафтаваны золатам пас.
Васіль пяшчотна, як бяруць дарагую вазу, якую баяцца пабіць, узяў Рыцарскія адзнакі, пацалаваў руку Вітаўту, і, не падымаючыся з кален, узрушаным голасам адказаў:
- Вялікі Гаспадар! Перад Богам клянуся, вось на гэтыя шпоры, што годна буду служыць Вашай Высокасьці й Бацькаўшчыне! І давяду сваю годнасьць стаяць побач рэшты Драбаў Літоўскіх. Права Рыцарскае будзе кіраваць мною ад сёньня й да скананьня! І да памогуць мне ў гэтым Сьвяты Юрый і Ўсемагутны Божа!
- Добра сказана! - пахваліў Вітаўт, і, павярнуўшыся да Канцлера, загадаў - Хай выкацяць колькі бочкаў піва й мёду, ды старога пеністага! Саслужылі малайцы!
- Слава-а-а-а! - громам пракацілася па пляцы.
- ...у Вільню ганца выслаць! Клікаць каго знойдзе там зь Князёў і Драбаў на заўтрашні Суд! - працягнуў Вітаўт. - Апрышак - у вязьніцу...
- Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў Ваявода Фёдар. - Літасьці! Нельга іх у вязьніцу. Гэтыя людзі мяне зь вязьніцы вырвалі...
- Усё роўна! Ты-ж сам не захацеў разказваць... А заўтра Суд пакажа, дзе ім мейсца. Хай пакуль-што «адпачнуць».
- А куды Ваша Высокасьць загадае падзець Прышынскага? - нехаця здаўся Фёдар, бо ведаў, што Вітаўта не пераканаеш - калі ўжо сказаў, то скончана.
- Якога яшчэ там Прышынскага?
- Уласьніка Камянецкага Замку.
- А чаго ён тут?
- Я прывёз яго ў кайданах, на Суд Вашай Высокасьці!
- Гэта ён...
- Так, Ваша Высокасьць! Трымаў мяне ў Камянецкіх падзямельлях.
- А ці ведаў, што ты мой пасланец?
- Ведаў.
- Чаму ты ня клікнуў яго на ўтаптаную зямлю? Хочаш сёньня?...
- Ён ня прыме выкліку! Не адважыцца...
Вітаўт пагрозьліва бліснуў вачамі й рашуча накіраваўся ў натоўп апрышак, пасярод якога на вазу сядзеў скаваны Прышынскі. Доўга ўглядаўся ў яго перастрашаны твар і панура спытаў:
- Пасаваны?
Прышынскі здрыгануўся, як-бы яго ўкусіла зьмяя, і, пускаючы сьліну, залапатаў:
- Літасьці, Ваша Высокасьць... У імя Сьвятога Юрыя, літасьці... Пад прымусам я падняў руку на Яго Сьветласьць Ваяводу... Усіх Сьвятых у сьведкі... Ваявода Станіслаў прымусіў... Літасьці... Ваша Высокасьць...
- Ці пасаваны, пытаюся? - нецярпліва перабіў Вітаўт.
- Пасаваны, Ваша Высокасьць... Яшчэ пад Готэсвэрдэ, Гаспадаром нашым Ягайлай Альгердавічам... Ваша Высокасьць памятаюць...
- А як-жа, памятаю Готэсвэрдэ! - ускрыкнуў Вітаўт. - Гэта тады як, Сьвятой памяці, Ваявода Кныш з Бранску немцаў у балота завёў!
- Тады, Ваша Высокасьць, тады... - пасьпешна пагадзіўся Прышынскі. - Сапраўды тады... Ясную памяць мае Ваша Высокасьць...
- А што ты там зрабіў? Нешта я цябе не памятаю.
- Я тады Харугву Крыжацкую даставіў... Самаго Бруна Ліндэнбурга...
- Як-жа ты яе здабыў? - зацікавіўся Вітаўт, і адразу палагаднеў з выгляду.
Прышынскі сумеўся. Замармытаў сабе пад нос нешта невыразнае, з чаго можна было зразумець: «балота... балоце... я...»
- Дазвольце мне, Ваша Высокасьць? - раптам умяшаўся адзін з замкавых вартавых. - Я быў пад Готэсвэрдэ й прыгадваю сабе яго.
- Кажы!
- Я тады быў у сотні Варкулы Бялецкага, і ён мяне выправіў да Ваяводы Кныша, каб запытаць, дзе палонных наёмнікаў гнаць. Але пакуль я лесам і балотам дабраўся да Кнышавай стаянкі, было ўжо запозна. Ваявода з тузінам вояў уходзіў ад сотні Крыжакоў, прастуючы ў самую дрыгву. Крыжакі, відаць, былі пэўнымі, што не вылезьці яму стуль і навылёт не прайсьці, ды думалі жыўцом узяць, таму й палезьлі сьледам. Ваша Высокасьць ведае, як Ваявода, улезшы ў самае багна, спыніўся й сустрэў немец у мячы? Ніхто тады не вярнуўся адтуль - ні наш, ні немец...
- А калі ты бачыў гэта, чаго-ж на падмогу ня кінуўся? - раззлаваўся Вітаўт. - Чаго?
- Як не? Забі мяне Пярун, калі ня кінуўся! Але пакуль зь лесу, ды з узгорку даскочыў, то па ўсім ужо было. Хутка... А разам са мною пад'ехаў да балота й ён, - указаў вартаўнік на Прышынскага. - Але мне здалося, што з ракітаў ён вылез, хаваўся там, аж пакуль усё ня скончылася. Накруціўся, паўглядаўся, дый завярнуў прэч. Паехаў сабе й я. А на раніцу, як абозам мы вырушылі, бачу - ізноў ён, скача, а да сядла Харугва прычэпленая, па дарозе валочыцца. Зірнуў я, а гэта тая самая, што на балоце засталася, дзе Ваявода Кныш патоп. Я туды, к балоту. А там гаць з гальля пракладзеная. Мазуры казалі, што загнаў іх нейкі пан Літоўскі й прымусіў Харугву выцягнуць. І яшчэ казалі, што торбу з чырвонцамі заморскімі там-жа знайшлі - усё забраў. Нават за працу ім не заплаціў...
- Чаго-ж ты дасюль маўчаў?
- Ды прызабыўся трохі, а потым і ніякавата неяк было...
- Праўда гэта? - зьвярнуўся Вітаўт да Прышынскага.
- Літасьці... - застагнаў той. - Літасьці, Ваша Высокасьць... Не мае шпоры... Не мае... Пашкадуйце... За Бога пашкадуйце...
- Так, так! - нахмурыўся Вітаўт. - Чужымі рукамі й шпоры здабыў, і на майго пасланьніка руку падняць пасьмеў, скарб Крыжацкі затаіў. Слаўны зь цябе Рыцар... Няма чаго й казаць! - і, раптам успыхнуўшы, закрычаў - Ганьба! У вязьніцу нягодніка! Заўтра разам з апрышкамі судзіць буду. Пазбаўлены ты, нягоднік, Рыцарскае годнасьці!... А той... таксама харош, апасаваў злодзея, ды яшчэ Камянец падараваў! Ад сёньня й навекі, Камянец будзе звацца Літоўскім - Камянец Літоўскі! - і, павярнуўшыся к Канцлеру, загадаў - Каб ува ўсіх кнігах і граматах запісана было! Войта ці леньніка[40] пасаджу, пазьней пабачым, але верны й сумленны Драб там сядзе! І хай будзе так!
Зь першымі праменьнямі сонца Вітаўт быў ужо на нагах. Злы й нецярплівы - падганяў Канцлера, Гараднічага й Маршалка, з падрыхтоўкай Суда. Бачачы яго нецярплівасьць і дрэнны настрой усе трое выбіваліся зь сілаў: на пляцы ўсталявалі падвышэньне на дзьве прыступкі, з тронам і балдахінам. Леваруч ад падвышэньня - стол і лавы для Канцлера й пісароў. Абапал ад трону - працягнуліся два шэрагі крэслаў, для ўвесь час прыбываючых зь Вільні Князёў, Ваяводаў, Войтаў, Біскупаў, і іншых шаноўных Дастойнікаў Вялікага Княства. Прыбылі й чужаземцы, даведаўшыся аб маючым адбыцца Суду.
Слупамі з нацягнутым ланцугом абгарадзілі мейсца для падсудных.
На мурох разьмясьціліся лучнікі, у кутах пляцу - заслоны капейшчыкаў і адзьдзелы асабістае аховы Гаспадара.
Надвор'е ўдалося прыгожае. На небе - ні хмаркі. Ранішняе сонца касымі праменьнямі азалаціла стрэхі будынкаў і зубчастыя вежы. Густыя доўгія цені нібы падкрэсьлівалі хараство й сьвежасьць красавіковае раніцы. Пералівіста галасілі птушкі ў замкавым парку.
Час Суда наблізіўся. Разнашэрсным натоўпам выгналі з падзямельля апрышак. Барадатыя, разкудлачаныя й заспаныя, яны моўчкі стоўпіліся на агароджанай пляцоўцы. Шчыльная суровая варта абкружыла іх насьцярожаным колам.
Прышынскі быў тут-жа. Правёўшы ноч у цёмнай вязьніцы ён са страхам чакаў зьяўленьня грознага Судзьдзі й зайздросьціў у душы апрышкам...
Вітаўт быў у Царкве. Шчыра маліўся, просячы Ўсемагутнага Бога, каб даў ясны розум і празорлівасьць у часе Суда.
Службу правіў, нікому яшчэ не знаёмы, Архірэй Рыгор Цамбляк. Баўгарын па паходжаньню, ён зусім нядаўна зьявіўся ў Літве, аднак мовай валодаў дасканала. Нягледзячы на прозьбу Канцлера, Архірэй не пагадзіўся скараціць службу, і нецярплівы ўрадавец, не дачакаўшыся канца службы, выйшаў з Царквы.
На пляцы, за шэрагам крэслаў, ляніва разьвіваліся Сьцягі, Харугвы й Колеры прыежджых. Канцлер яшчэ раз акінуў клапатлівым позіркам пляц і застаўся задаволены - усё як і належыцца.
Нарэшце пачалі зьяўляцца Дастойнікі Суда й разсаджвацца па сваіх мейсцах. Збраяносцы й невялікія пачоты ставалі за іх крэсламі.
Усе маўчалі. Адчувалася паважнасьць моманту.
Прарэзваючы цішыню, загрымелі трубы - паказаўся Вітаўт. Ён ішоў у суправодзе невялікага, але бліскучага пачоту. Быў тут і Ваявода Фёдар.
Вялікі Князь узыйшоў на падвышэньне й моўчкі спыніўся перад тронам, павярнуўшыся тварам да апрышак. Накінуты, паверх сіняватага панцыра, баграны плашч з сабалёвай апухай, прыдаваў яму яшчэ больш грозны й суровы выгляд. Здавалася, што Гаспадар перавышае ростам усіх сваіх прыбліжаных. Абапёртая аб набедранік чаканеная золатам похва яго мяча нібы спрачаецца ў прыгажосьці аздобы з кручанай дзяржальнай, увянчанай крывава-чырвоным рубінам. Літая залатая Пагоня, на залатым-жа ланцугу, супакойна ляжыць на сталёвым нагрудніку, як-бы ведаючы, што няма для яе дастайнейшай грудзі.
Апрышкам аж дух захапіла - Вялікі гэта Гаспадар і слаўны на цэлы Сьвет.
На сярэдзіну пляцу выйшаў Вялікі Гэрольд Вялікага Княства Літоўскага й абвесьціў аб пачатку Суда Гаспадарскага. Закончыў ён словамі:
- ...па Законам Божым, хай вынясе прысуд свой Літасьцівы й справядлівы! Ізноў загрымелі трубы. Вітаўт сеў і махнуў рукой Канцлеру.
Канцлер паважна выступіў уперад і, зварочваючыся да Сыча, прамовіў:
- Падсудны Сыч! Ясьнейшы Суд жадае ведаць, пад якім іменям будзеш адказ трымаць за свае ліхадзействы? І зь якога ты роду й паходжаньня?
- Адказываць буду пад тым імём, пад якім жыў дасюль! Сыч - маё ймя, а паходжаньнем я з Пушчы, - Сыч з Пушчы! - Атаман апрышак трымаўся ганарова, але з належнай павагай да Высокага Суда. Ён ведаў, што ад яго вытрымкі й захаваньня залежыць лёс яго собскі, і лёс яго верных сяброў.
Канцлер павярнуўся да Вітаўта й паўтарыў:
- Падсудны просіць дазволу бараніцца пад іменям: Сыч з Пушчы.
Вітаўт незадаволена скрывіўся, бо ведаў, што гэта не сапраўднае ймя падсуднага, аднак, зірнуўшы на Фёдара, прамовіў:
- Хай будзе й так! Горш для яго самаго!... Скаргу чытай!
Канцлер, каторага Ваявода Фёдар ужо пасьпеў схіліць на свой бок, з дакорам зірнуў на Сыча, разгарнуў скрутак паперы й пачаў чытаць пералік правінаў, якія падалі на галаву падсуднага, як удары кавальскага молату. Скарга выявілася непамерна доўгаю...
У часе чытаньня, Сыч то падымаў зьдзіўлена брывы, то весела ўсьміхаўся, то дапытліва паглядаў на твар Вітаўта. Апрышкі, час ад часу, падымалі глухі гоман, выказваючы сваё зьдзіўленьне й незадавальненьне.
Ваявода Фёдар, стоячы побач трону, пераносіў найцяжэйшыя душэўныя мукі. Было відавочна, што пасьля такога даўжэзнага пераліку злачынстваў, Суд вынясе найстражэйшы вырак. Нават, калі ня сьмерць ад рукі ката, то ўвязьненьне «на жывот». Аглядаючыся наўкола, Ваявода бачыў, як пачыналі блішчэць у страшэнным гневу й ненавісьці вочы Дастойнікаў Судовых. Шмат хто зь іх аж прыўстаў з крэсла, каб лепей было чуваць. Князь Жыгімонт Карыбут нецярпліва церабіў дзяржальну мяча. Пасаднік Віленскі ледзь утрымаў сябе ў крэсьле, каб ня скочыць на падсуднага. Барадаты й прастакаваты Драб - Сенька з Пагосту - грыз сабе пальцы, вачамі мечучы маланкі. Сіла Вахрэмчык - Войт з-пад Ліды - скрыгатаў у гневу зубамі. Драб Кур'ян Рэпін, упёршыся нагамі ў брук, матляў галавой, як дзікі конь, які вось-вось сарвецца й усё разьнясе на сваім шляху. Князь Глінскі шыпеў, як разпаленае жалеза...
А Канцлер усё чытаў. Не прамінуў ён: ні ганца, павешанага гакам за рабрыну, ні засечанага гусьляра, ні зруйнаваных Чапрукоў, ні забойства сям'і Вадзяніка - перавожчыка на Прыпяці, ні налёту на працоўны аддзел пад Барысавам. Упамянуў пра захоп Конева й павешаньне там Самойчыка, Белагрудзкага й Несьцяровіча, пра рабункі ў пасадніцтве Берасьцейскім, пра пусканьне пад лёд жывых людзей, пра напад на Кандрата Тура пад Слуцкам, ды шмат, шмат іншых страшных і крывавых праступстваў, за які кожны адзін - належалася аддаць вінаваўцу ў рукі ката.
Сыч слухаў моўчкі. Апанаваўшы сябе, супакойна ўглядаўся на скрутак у руках Канцлера. Адзін толькі раз ён уздрыгануўся й мімаволі зірнуў на Ваяводу Фёдара...
Калі нарэшце ў абвінавачаньні Канцлер дайшоў да Турна, Сенька з Пагосту ня вытрымаў і, выхапіўшы меч, падскочыў на ногі з крыкам:
- Сьмерць! Галаву зьняць душагубу! - і кінуўся к Сычу.
Але, у гэты момант, зь цяжкім звонам, перад Сычом упала баявая рукавіца, і глухі голас, як-бы прыдушаны гневам, выкрыкнуў:
- Хто пасьмее без Судовага выраку дакрануцца да гэтага чалавека, той мусіць спачатку падняць маю рукавіцу!
Сенька крута павярнуўся, і выраз нестрыманага гневу адразу-ж зьмяніўся шчырым зьдзіўленьнем - рукавіцу кінуў Ваявода Фёдар. Ён зараз стаяў бледны й пільна ўглядаўся ў Драба з Пагосту. Рука Фёдара спачывала на дзяржальне мяча.
Вітаўт - супакойна ўсьміхаўся. Рэшта Дастойнікаў паўскоквалі зь мейсцаў ад зьдзіўленьня й, адначасна, цікавасьці - спадзяючыся немінучае сваркі між Фёдарам і Сенькай, бо Сенька з Пагосту, як зубр, ніколі й нікому не ўступаў, і рад быў пры кожнай нагодзе паказаць сваю сілу. А сілай ён славіўся далёка за межы Літвы. Аднак сталася неспадзеўка - Сенька ўпхнуў свой меч у похву й вінавата прамовіў:
- Калі ты, Ваявода, становісься ў яго абарону, то й мне дазволь далучыцца... Двох, гэта ўжо сіла! - з гэтымі словамі ён кінуў сваю рукавіцу к нагам Сыча. - Але скажы мне, Ваявода, чаму? Ці мо' ён табе сваяк, ці мо' грошы вінават? - прастадушны твар Сенькі выказваў такую мешаніну неўразуменьня й рашучасьці, што ўсе на пляцы, уключаючы варту й апрышак, выбухнулі рогатам.
Не рагатаў толькі Ваявода Фёдар, ён зьбег з Гаспадарскага падвышэньня й, парыўчата абняўшы Сеньку, прамовіў:
- Я заўсёды любіў цябе! А зараз... - Фёдару забракла слоў. Ён моўчкі сьціснуў магутныя Сенькавы плечы й радасна ўсьміхаўся.
- Ваявода, пусьці... - нарэшце ўзмаліўся Сенька. - Духу бракуе... - і калі Фёдар апусьціў рукі, павярнуўся да Вітаўта й папрасіў: - Ваша Высокасьць, дазвольце мне на Суду Гонару бараніць жыцьцё й гонар гэтага Сыча? Ён нявінны! Ваявода Фёдар так кажа, і я гатоў давесьці гэта кожнаму, мячом і сякерай, конна ці пеша!
Новы выбух сьмеху пракаціўся па пляцы. Аднак ня шмат хто адважыўся-б падняць гэтыя рукавіцы...
- Хай дачытаюць да канца Скаргу! - заўважыў праз рогат Вітаўт. Нельга на палове кідаць...
Канцлер прыняўся чытаць, але Сенька больш ня слухаў. Страшэнна вылупіўшы вочы, ён выклікаюча пазіраў на бакі, як-бы чакаючы, што вось-вось нехта кінецца на Сыча...
- Сыч з Пушчы! - загутарыў Вітаўт. - Ты чуў Скаргу ад пачатку й да канца, адказывай цяпер - бараніся! А мы пабачым, на колькі ты вінен.
- Вялікі Гаспадар! І дастойныя Драбы! - пачаў Сыч. - Ад сваёй правіны я не адмаўляюся, і з пакорай прыйму кожны вырак, які Высокі Суд вынясе! Я без супраціву паддаўся ў Камянцы Гаспадарскаму Сотніку Васілю з Копыля, хаця мог адбіцца... Праз усю дарогу сюды, у Трокі, я нават не падумаў уцячы, хаця быў без кайданоў, бо верыў у справядлівасьць Суду Гаспадарскага. Але са Скаргой я не пагаджаюся! Там поўна такога, аб чым я нават і ня чуў. А закідаць гэтыя правіны мне, значыць хлусіць! І я гэта давяду! Чаму я павінен у сьмерці гусьляра Макара? Хто давядзе, што гэта зрабіў я?
- Доказаў пэўных няма, - заўважыў Канцлер. - Але калі ты не давядзеш, што гэта ня ты, то віна падзе на цябе! Хто-ж іншы?
- Я давяду! - ускрыкнуў Сыч і, павярнуўшыся к апрышкам, гукнуў. - Міколка, хадзі сюды!
Дрыжучы як асінавы ліст, хлапчук выйшаў уперад. І, як-бы шукаючы падтрымкі, ухапіся за руку Сыча.
- Вось! - указаў на яго Сыч. - Гэты падлетак - унук таго гусьляра, і быў яму за павадыра. Ён сам ледзь жывы ўцёк, я знайшоў яго ў лесе галоднага й хворага. Спытайцеся яго, і ён скажа, хто забіў яго дзеда!
Апавяданьне Міколкі было кароткае, але яснае, хаця голас хлопца дрыжэў і зьбіваўся ад страху. Ён добра памятаў, як разьюшаны Рыцар з арліным крылом на шолам�, наводмаш секануў дзеда Макара па галаве, выгукваючы праклёны. Як сам Міколка, зразумеўшы небязьпеку, нырнуў у кусты й пад градам стрэл дабраўся да лесу...
- За што той Рыцар разгневаўся на дзеда? - спытаў зьдзіўлена Вітаўт.
- Ня ведаю... - ледзь чутна адказаў Міколка.
- Ну, а што той Рыцар хацеў ад яго?
- Песьню... пра Караля хацеў... - страх забіваў хлапчуку дух, і ён аж захлынаўся словамі. - А дзедка сказаў, што няма ў яго Караля... Мо' дасьць Бог, Гаспадар наш карануецца, тады й песьні будзе пра Караля сьпяваць...
- Гм... - спахмурнеў Вітаўт. - Досыць! Гэтая віна адпадае, далей што?
- Далей? - ізноў загутарыў Сыч. - Далей Скарга кажа, што я спаліў Чапрукі. А як я мог Чапрукі паліць, калі я ў той час пад Лідаю быў, зусім у другім баку... А Чапрукі вунь аж дзе, пад Бранскам...
- А напад, на працоўны аддзел пад Барысавам?
- Гэта ня ён! - устаў Кур'ян Рэпін. - Я ў той час у Барысаве быў. Воі апавядалі, што нейкі Драб з арліным крылом на шоламе, напаў на іх, бо нехта з вояў пазнаў у ім напасьніка на тыя самыя Чапрукі. Тут выглядае так, што нехта яшчэ злыдні правіць, а на Сыча віна падае. Шукалі мы тады таго Драба па ўсёй Барысаўшчыне, але зьнік, як у ваду.
Пісары старанна запісвалі прабег суда. Ваявода Фёдар крыху падбадзёрыўся - пачатак быў нядрэнны. Пасаднік Віленскі ўжо зусім лагодна пазіраў на падсуднага. Толькі Вітаўт яшчэ хмурыўся ды глядзеў не ласкава.
- Скарга кажа, - прамовіў Канцлер, - што ты, Сыч, захапіўшы Конева, павесіў Самойчыка, Белагрудзкага й Несьцяровіча, абрабаваў маёмасьць, а потым спаліў маёнтак.
- Так, гэта я! - сьмела адказаў Сыч. - Але Самойчык і Белагрудзкі былі павешаныя раней, чым быў узяты маёнтак Несьцяровіча.
- Якім правам ты ўчыніў гэта?
- Абодва шляхціцы, Самойчык і Белагрудзкі, са сваімі гайдукамі аблажылі Несьцяровіча, але пасьля няўдачы накіраваліся на Конеўскіх сялян і панцырных баяр. Падпалілі дзьве хаты, і, ня прыйдзі я на кліч набату, згарэла-б усё Конева разам зь людзьмі.
- А хто даў табе права вешаць без Суда?
- Суд быў! Конеўскія дзядзькі капой судзілі... - і Сыч з палаючымі вачыма разпавёў, як былі ўдзячныя Конеўцы за сваечасовую дапамогу.
- Чым давядзеш? - не ўнімаўся Вітаўт.
Сыч гукнуў у натоўп апрышак, і адтуль выйшлі двое Конеўскіх сялян. Пад прысягай на Крыж, яны пасьведчылі, што Сыч кажа праўду.
- Мала гэтага доваду, - незадаволена заўважыў Вітаўт. - Апрышкі за апрышак сьведчаць... - і, павярнуўшыся да Канцлера, загадаў: - Выслаць у Конева ўраднікаў, каб дазналіся праўды!
- Я там быў, Ваша Высокасьць! - умяшаўся Васіль. - На два дні не пасьпеў, каб захапіць там апрышак. Сыч праўду кажа!
- А Конеўскі маёнтак я ўзяў, бо Несьцяровіч людзей там катаваў... - і Сыч падрабязна разпавёў пра зьдзек над Дашай, пра парушэньне баярскага прывілея Францішка, пра перапоўненыя вязьнямі падзямельлі.
- Дзе гэтыя людзі? - нахмурыўся Вітаўт.
- Францішак - паранены, застаўся ў Камянцы, пры ім і Даша. Вязьні паварочваліся дахаты.
- Хто пасьведчыць?
- Я, Ваша Высокасьць! - выступіў уперад Ваявода Фёдар.
Суд выслухаў сьведчаньне. Канцлер, заглядаючы ў Скаргу, вычытваў усё новыя й новыя правіны. Сыч, апіраючыся на сьведак, разказваў пра адны, і адмаўляўся ад другіх.
Суд зацягнуўся. Ужо прамінуў час абеду. Ужо прыкметна стаміліся пісары й пачаў нецярплівець Вітаўт, калі нарэшце дабраліся да штурму Турнаўскага маёнтку.
- Чаму ты напаў на Турна?
- З тае самае прычыны, што й на Конеў, - асьведчыў Сыч. - Шмат там, у падзямельлях, гніло нявіннага люду, а навакольныя сяляне грамадой дапамогі прасілі. А пасьля штурму - грамадой Суд чынілі, ды вінаваўцаў каралі.
- Чаму-ж да Пасадніка не зьвярнуліся, калі ад Нікульскага нявінна цярпелі? І да мяне маглі паскардзіцца? - раззлаваўся Вітаўт. - А то ўсё самчынам!
- Скардзіліся, Ваша Высокасьць! - жвава запярэчыў Сыч. - Я сам на гэта іх намовіў. Не дапамагло! Калі Стараста зь Берасьця прыехаў у Турна, то ніводнага вязьня не знайшоў. Нікульскі загадзя даведаўся, дык каго пад лёд папускаў, а каго вывез недзе. І хадакоў да Вашай Высокасьці таксама. Там уся ваколіца ад яго дрыжэла й слова прамовіць не адважвалася.
- І Камянец ты ўзяў?
- Узяў, Ваша Высокасьць! - усьміхнуўся з гонарам Сыч.
- Малайчына! - раптам ускрыкнуў Князь Жыгімонт. - Яго-б у Прусы! Крыжакі горкімі сьлязьмі плакалі-б!
Вітаўт, здавалася, не зьвярнуў ніякай увагі на словы свайго нябожа, і працягваў далей:
- Чаго-ж ты на Камянец палез?
- Пры нападзе на Турна, сустрэў я Кандрата Тура й Татарына Кірыма. Яны сказалі, што дзесь тут увязьнены Ваявода з Грозава. А чэляднік турнаўскі прызнаўся, што Ваяводу перавезьлі ў Камянец...
- Ці праўда гэта? - павярнуўся Вітаўт да Кандрата.
- Праўда, Ваша Высокасьць! Як перад Богам!
- Ну, і... - ізноў зьвярнуўся Вітаўт да Сыча.
- І надумаў я тады выслабаніць Ваяводу, - Сыча, здавалася, агарнуў запал штурму, і ён, гарачкава бліскаючы вачамі, разпавядаў. - Прысягнуўся я тады, хоць і ня надта верыў, што вазьму Камянец...
Дастойнікі Суда аж панямелі ад зьдзіўленьня. Ніхто зь іх яшчэ ня ведаў аб прыгодах Фёдара, і таму кожны, затаіўшы подых, слухаў апавяданьня падсуднага: Як спачатку ўклалі плян нападу, пераапранулі Францішка ў бэнэдэктынца, як з надыходам цемры палезьлі на прыступ. Як Кандрат і Кірым, пералезшы праз мур, дабраліся да ўвязьненага Ваяводы, як Міколка разьбіў сабе нос, як турнаўскі чэляднік дзякаваў за ўзнагароду грашыма. Як пад раніцу наляцеў Васіль з сотняй і загадаў: Імям Гаспадара, здацца. І так падрабязна да самага ад'езду з Камянца.
Сыч скончыў апавядаць, а над пляцам доўга яшчэ стаяла магільная ціша. Чутно было, як булькоча вада ў прадзамкавых ровах, ды трапечуцца харугвы. Вецер здалёк данёс ледзь чутную песьню...
Нарэшце апамятаўшыся, Пасаднік Віленскі ўскочыў з крыкам:
- Ня Сыча судзіць трэба! А Станіслава, Януша, Прышынскага, ды Ягайлу разам! Сорам! Ганьба!
Рэшта дастойнікаў паўскоквалі таксама зь мейсцаў, і, зварочваючыся да Вітаўта, наперабой закрычалі:
- Волю Сычу!... Ён адкупіў сваю віну ў Камянцы!... У ймя Сьвятога Юрыя! Літасьці!... Пад суд сапраўдных вінаваўцаў!...
А Князь Жыгімонт Карабут сарваўся са свайго мейсца, падбег да Вітаўта й упаў на калені з прозьбай:
- Вялікі Гаспадар! Аддай мне Сыча! У маю дружыну! Ня будзеш шкадаваць, і слаўнага Драба прыднаеш!
Ваявода Фёдар радасна ўсьміхаўся. Ён бачыў, што хаця Вітаўт і заставаўся суровы з выгляду, яго вочы сьвяціліся ласкай.
Аднак, радасьць была прадчаснай. Гаспадар падняў руку й, пачакаўшы, пакуль сьціхне галас, жорстка прамовіў:
- Перабралі мы й перагледзелі ўсе ягоныя правіны й хочам ужо памілаваць. Аднак, Шаноўныя Дастойнікі, ці не заўважылі вы, як гэты злодзей і душагуб хітра абмінуў адну зь іх, якая ўпісаная ў самым пачатку Скаргі. Абмінуў і думаў, што гэта так і сойдзе. Але, мы ўсё-ж хочам ведаць, чаму ён яе ўчыніў, і каго ён там ратаваў? Адказвай, Сыч! Ты ведаеш, аб чым я кажу, бо нездарма ты задрыжэў!...
Сыч запраўды задрыжэў і апусьціў галаву. Ізноў запанавала ціша. Дастойнікі Суда зьдзіўлена пераглядаліся, не памятаючы, аб чым мог змаўчаць падсудны. Адзін толькі Сенька з Пагосту спакойна стаяў на варце пасярод пляцу й даверліва глядзеў на Ваяводу Фёдара.
- Адказвай! - паўтарыў свой загад Вітаўт, і вочы яго заблішчэлі як сталь.
Сыч маўчаў, прыкметна хвалюючыся. У душы гэтага адважнага чалавека зараз ішла неймаверная барацьба - прызнацца ці не?...
- Гэта ня ён, Ваша Высокасьць! - пачуўся супакойны голас Фёдара. - Гэта ня ён, і я таму сьведкай!
Сыч з удзячнасьцю зірнуў у бок Ваяводы ды йзноў апусьціў галаву. Апрышкі, нічога не разумеючы, прыглядаліся да свайго атамана.
- Мы хочам ведаць, у чым справа! - раптам крыкнуў Князь Глінскі.
- Сапраўды! У чым ён вінен яшчэ? - загулі Дастойнікі Суда.
Вітаўт устаў, абвёў урачыста вачамі прысутных, і абвесьціў:
- Ён вінен у сьмерці Мацея Вадзяніка, перавожчыка з Прыпяці, і цэлай яго сям'і! Мы верым сьведчаньню Ваяводы Фёдара, аднак, усёроўна, хочам пачуць, што скажа Сыч!
Усе вочы ўпіліся ў пахмурага Сыча. А ён стаяў бледны, зарослы барадой і нерухомы, утаропіўшыся ў зямлю.
- Чаго-ж ты маўчыш, Сыч? Кажы! - ускрыкнуў абражаны Фёдар.
Сыч нерашуча зірнуў у яго бок, і, трасянуўшы галавой, як-бы страсаючы сон, прамовіў:
- Мацея Вадзяніка забіў Ваявода Станіслаў з Крэва!...
Ніхто не абазваўся ў адказ. Ніхто не запярэчыў гэтаму, ніхто й не пацьвердзіў. Чакалі.
- Чым давядзеш? - недаверліва спытаў Вітаўт.
Сыч ізноў на кароткі час задумаўся, а потым папрасіў:
- Ваша Высокасьць, дазвольце мне пагутарыць з цырульнікам?
Нягледзячы на такую дзівацкую прозьбу й недарэчную прозьбу, Гаспадар дазволіў. І пасьля некалькіх прыцішаных слоў Сыча, цырульнік моўчкі ўзяўся працаваць каля ягоных густых барады й вусоў.
Дастойнікі Суда чакалі. Вітаўт нецярпліва церабіў залатую бахраму пры похве мяча. Ваявода Фёдар з палёккай і радасьцю сачыў за рухамі цырульніка, а бачачы яго радасьць, радаваўся й Сенька з Пагосту, пераможна аглядаючыся на бакі, хаця роўна нічога не разумеў.
Але вось цырульнік скончыў і адыйшоў убок. Вітаўт, зірнуўшы на падсуднага, спачатку анямеў зь неспадзеўкі.
- «Пазнаў!» - здагадаўся Фёдар.
А Гаспадар, ускочыўшы на ногі, крыкнуў, ды так, што аж груганьнё з гучным крумканьнем узьнялося ў паветра:
- Якуб Вадзянік!!!
Так, гэта быў ён - Якуб, Мацея Вадзяніка старэйшы сын, які невядома куды зьнік пасьля пабоішча на Прыпяці. Лічылі, што, будучы параненым, зсунуўся ў раку й патануў. Зараз-жа - ён жывы й здаровы, стаяў перад Гаспадарскім Судом як правадыр апрышак, і быў абвінавачаны, між іншым, у забойстве сваіх бацькоў, братоў, і самаго сябе.
Сям'ю Вадзяніка ведаў шмат хто з прысутных на Судзе, ведалі й аб крывавай драме на перавозе, і цяпер кожны ня верыў уласным вачам. Надта-ж цяжка было паверыць, бо прызвычаіліся за зіму да здарыўшагася, а тут - маеш табе!
Князь Глінскі, не адрываючы вачэй ад ператворанага Сыча, з боязьзю прашапацеў:
- Можа, ён ваўкалака?... Ці мо' прывід?...
Сіла Вахрэмчык, Войт з-пад Ліды, хуценька перахрысьціўся (на ўсякі выпадак) - дрэнныя тут жарты.
І йзноў, толькі Сенька з Пагосту радаваўся шчыра й адчынена. Хаця ён і ня надта добра разумеў, што сталася, аднак, бачачы задавальненьне Ваяводы Фёдара, цешыўся сам. Яго барадаты твар адлюстроўваў такую радасьць, што, гледзячы на яго, пачалі рагатаць, адзін за другім, усе Дастойнікі Суда.
Вітаўт зыйшоў з падвышэньня, і, наблізіўшыся да Сыча (ці Якуба), абмацаў яго. Сумліву не магло быць - гэта стаяў жывы Якуб, з плоці й крыві, а ня прывід. Абмацалі Сыча й усе Дастойнікі Суда...
Паступова зьдзіўленьне ўлеглася. Вітаўт ізноў узыйшоў на падвышэньне й прамовіў:
- Сыч з Пушчы неспадзявана абярнуўся ў Якуба Вадзяніка зь перавозу, - і, павярнуўшыся да Сыча, запытаў: - Чаго адразу не прызнаўся, хто ты?
- Хацеў захаваць таямніцу, Ваша Высокасьць, бо ніхто з нашага роду ніколі ня быў у апрышках ці ў якіх іншых беззаконьнях заблытаны!
- Як-жа ты туды трапіў? - голас Вітаўта гучэў ужо зусім інакш, чым у часе Суда. - Разказвай!
Сыч, хвалюючыся ўсё болей і болей, падрабязна разпавёў пра загібель сваёй сям'і. Пачаўшы з таго, як перавезьлі вечарам Ваяводу Станіслава праз Прыпяць, як начаваць прыйшлося ў хляву. Як раніцай, панёсшы дровы ў хату, застаў там ксяндза, зьдзіраючага са сьценаў абразы. Як, грымнуўшы дравамі аб падлогу, кінуўся на ксяндза й сапхнуў яго з лавы, на якой той стаяў. Як усьлед за гэтым - воі Станіслава кінуліся зь мячамі, але, дзякаваць Богу, удалося выскачыць з хаты. Як пасьля кароткага бою, ён упаў, падбіты стралой. Больш нічога ня бачыў, а калі прачухаўся, то быў у будзе ляснога прыхільніка Ярылы. Выдужаўшы, вырашыў знайсьці й адпомсьціць забойцу, аднак, ня будучы пасаваным Драбам, ня мог і думаць, каб выклікаць яго на ўтаптаную зямлю, ды ў дадатак ня ведаў ягонага ймя. Таму й абраў такі шлях, на якім, вандруючы, дапамагаў-бы пакрыўджаным людзям, і ў канцы спадзяваўся-такі спаткаць свайго ворага, што й сталася пад Камянцом, аднак злавіць яго не ўдалося...
Вітаўт, выслухаўшы гэтае апавяданьне, цяжка задумаўся: «Адпусьціць Якуба на волю ніяк нельга, а пакараць - шкада...»
Над пляцам ізноў запанавала ціша. Дастойнікі Суда нецярпліва пазіралі на Гаспадара:
- Што ён вырашыць?
Нарэшце, Вітаўт, павярнуўшыся да Князя Жыгімонта Карыбута, нерашуча спытаў:
- Як ты скажаш? Што зь ім рабіць?
- Пусьці яго да мяне ў Дружыну, Гаспадарэ, і не пашкадуеш! - паўтарыў сваю прозьбу Князь.
- А ты, Князь Глінскі, што ты скажаш?
- Даруйце яму, Ваша Высокасьць! Адкупіў ён свае грахі, пад Камянцом... Хай ідзе куды хоча!
- А ты?... - павярнуўся Вітаўт да Пасадніка Віленскага.
- Волю, Ваша Высокасьць! Дайце яму волю!
- А ты, Сіла?
- Волю, Ваша Высокасьць!
І так, па парадку, усе Дастойнікі Суда высказаліся за апраўданьне Якуба. Ні адзін не прамовіў слова супраць. Толькі й чуваць было: Волю! Волю! Волю!...
Вітаўту й самаму хацелася адпусьціць Якуба, але трэба было неяк абмежаваць яго волю, каб адчуваў, што за беззаконьні свае кару нясе. І вось, прагучэў вырак:
- У працоўныя Дружыны - на будову дарог, мастоў і ўмацаваньняў! Усіх! Сыча й апрышак! Да нашага наступнага загаду.
Буйныя крыкі радасьці заглушылі шчырую падзяку Якуба.
Ваявода Фёдар зьбег з падвышэньня й абняў узрушанага былога атамана апрышак, а цяпер працоўнага дружыньніка...
Не падзяляў агульнай уцехі толькі адзін чалавек - Прышынскі. Прымасьціўшыся з тылу радаснай грамады апрышак, ён курчыўся ад праймаючага страху. Цэлую ноч, седзячы ў вязьніцы, ён надумваў, што будзе казаць на Суду. Як давядзе сваю нявіннасьць, выставіць вінаваўцам усяго Ваяводу Фёдара й Станіслава. Давядзе, што Крыжацкую Харугву здабыў у жорсткім баю зусім сумленна, а грошаў ніякіх і ня бачыў... Шмат плянаў перабраў ён у галаве, і ўсе яны былі адзін аднаго лепшыя. У марах бачыў, як Вітаўт ласкава падасьць яму руку, як верне назад у Камянец і прызначыць тамтэйшым Войтам. А Ваяводу Фёдара кіне ў падзямельле, закутага ў кайданы, і разам зь ім таго воя, што сьведчыў пра здарэньне пад Готэсвэрдэ. Разгулянае ўяўленьне малявала яму, што абвінавачаны Ваявода Фёдар упадзе перад ім, Войтам Прышынскім з Камянца, на калені й будзе маліць аб літасьці, а ён, горда адвярнуўшыся, са ўсяго размаху вытне яму нагой у твар і, зварочваючыся да Вітаўта, прамовіць: «Няма літасьці, і быць ня можа, над здраднікам і йлгуном!»...
Але, вось зараз, калі настаў час адказваць, Прышынскі здрантвеў і разгубіў усе пляны. Застаўшыся самотна на пляцоўцы падсудных, ня вытрымаў пад суровымі вачамі Гаспадара ды Высокіх Дастойнікаў, і ўпаў на калені зь енкам:
- Літасьці... Каюся...
Канцлер ізноў выступіў уперад і прачытаў Скаргу. Яна была кароткая, але забойчая. І допыт, таксама, быў кароткі.
Прышынскі ў адчаі прызнаў сваю правіну, спадзяючыся гэтым зьмякчыць вырак. Між іншым разказаў і пра Платона Скабеля, якому даваў прытулак у сваім Замку, хаця й ведаў, што ён займаецца рабункам і душагубствам...
Судзьдзі выслухалі яго споведзь моўчкі, з агідай адвяртаючыся, каб не сустракацца зь яго молячым позіркам. На запытаньне Гаспадара, кожны з Дастойнікаў станоўча прамовіў:
- Сьмерць!
Толькі Ваявода Фёдар, а за ім і Сенька з Пагосту, запрапанавалі пазбавіць яго маёмасьці, ды «няхай ідзе куды хоча...»
Прышынскі з надзеяй глядзеў на Вялікага Князя...
Вітаўт устаў і прамовіў:
- За здраду, за хлусьню, ты мусіш памерці!
- Не магу!... - закрычаў бядак. - Ваша Высокасьць, не магу!... Я жыць хачу... Літасьці... - і папоўз к падвышэньню...
- Ён ня можа сам! Занадта палахлівы! - у гневе ўказаў на яго рукой Вітаўт і, зірнуўшы на варту, загадаў: - Узяць гэту брыдоту! Зьняць галаву й закапаць у гной!...
Падхапілі вартаўнікі Прышынскага й пацягнулі прэч. Доўга яшчэ чуліся яго крыкі й маленьні...
Суд скончыўся. Гаспадар, аглядзеўшыся й прыкмеціўшы Кандрата й Кірыма, знакам паклікаў іх да сябе. І, калі абодва наблізіліся, прыветна прамовіў:
- Кандрат Тур, ты ўжо другі раз паслужыў мне. А верную службу й адвагу трэба ўзнагароджваць спаўна, пагэтаму... Укленч!
І, праз кароткі час, стары шукач прыгод Кандрат Тур цалаваў руку Вітаўта, трымаючы залаты пас і шпоры. У дадатак пайшоў маёнтак у Быстрыцы.
Кірым з гонарам прыняў ад Гаспадара ўпрыгожаны самацветамі меч і залаты нашыйны ланцуг, але адхіліў прапанову перайсьці Сотнікам у Татарскі полк пад каманду Хана Саладзіна, а зажадаў застацца пры Ваяводзе з Грозава ў якасьці збраяносца[41].
Міколку, з волі Вітаўта, прыгарнуў Архірэй Цамбляк і паабяцаў у Наваградку аддаць да навукі. Хлапец з уцехі нават забыўся й падзякаваць.
Васіль весела падганяе каня. У празрыстым палудзенным апары ўжо адзначыліся вежы й Царкоўныя купалы Полацку. Старадаўняя сівая Сталіца купаецца ў зелені прысадаў і зіхаціць золатам у праменьнях вяснавога цёплага сонца. Белакаменныя муры Замку й Сабораў, ласкава, і ў той-жа час паважна, клічуць здалёк сваім урачыстым хараством. Сталёвым бляскам прамянее магутная Дзьвіна, і як-бы пераконвае разгуляўшуюся Палату.
Мімаволі наплывае ў душу гордасьць і радасны ўздым. Крадком, Васіль кідае позірк на свае шпоры - як пышна яны блішчаць. Здаецца, вось такая маленькая рэч - залатыя шпоры, а якога духу яны надаюць. Шчасьлівы той, хто мае гонар іх насіць! Зь імі прыходзяць: пашана, гонар, багацьце й упэўненасьць у самім сабе. Васіль радуецца! А зь ім, здаецца, радуецца й увесь Сьвет.
- Ну! - гукае ўбуджаны Драб з Копыля. - За мной! - і пускаецца ўскач з узгорка.
Зь лязгатам і гікам нясуцца сьледам: збраяносец, стрэмяны й поўтузіна вояў пачоту. Віхурой праносяцца па слабадзе й выяжджаюць к беламу гарадзкому муру.
Вартавыя ў браме пачціва салютуюць. Дзясяцкі прыветна ўсьміхаецца...
Дарогу разпытваць ня трэба. Васіль ведае Полацак так, як свой родны Копыль. Таму, не затрымваючыся, кавалькада выносіцца на брукаваную вуліцу й заварочвае к Верхняму Замку. Прахожыя аглядаюцца ўсьлед запаленым коньнікам, і сэрца Васіля напаўняецца яшчэ большым гонарам (ён яшчэ не прызвычаіўся да свайго новага стану). З вокнаў, час ад часу, высоўваецца прыгожая галоўка маладзіцы, і доўга махае хусткай белая ручка, усьлед усьмехненым воям. Хай бы цяпер забачыла...
Вясна вакол, і ў грудзях кіпіць маладая кроў... Вясна!...
Князь Брачыслаў Альгердавіч якраз адпачываў у парку, калі яму далажылі аб прыезьдзе ганца з Трокаў.
- Вядзіце сюды! - пахмура прамовіў ён. - Тут і прыйму яго...
Пасьля ад'езду Вітаўта з Полацку, паміж ім і Князем Брачыславам устанавіліся напружаныя адносіны. Ня мог Брачыслаў прабачыць Гаспадару за тое, што ён перадаў каманду над Дружынамі маладзейшаму векам Князю Жыгімонту Карыбуту. Скрыўдзіўся Брачыслаў моцна, бо заўсёды й паўсякчас шанаваў Вітаўта, ды служыў яму верай і праўдай.
А Гаспадар, са свайго боку, адчуваючы насьцярожанасьць Брачыслава, і не здагадваючыся, чым яна выкліканая, з падозрай глядзеў у бок Князя Полацкага - роднага брата Караля Ягайлы й, значыць, прэтэндэнта на Вялікакняжы Пасад.
Не дайшоўшы некалькі крокаў да Князя, Васіль ветліва пакланіўся й, зьняўшы шолам, прамовіў:
- Ад Гаспадара Вялікага Князя Літоўскага, Вітаўта Кейстутавіча, ушанаваньне табе, Княжа Брачыслаў Альгердавіч!
- Што жадае ад мяне Гаспадар наш, Вялікі Князь? - спытаў, гледзячы кудысь убок, Брачыслаў абыякавым голасам. Ён чакаў пачуць у адказ нешта непрыемнае, балючае, бо за гэты час, у думках, вытварыў перакананасьць, што Вітаўт шукае сваркі, каб усунуць яго з Полацкага Пасаду.
- Яго Высокасьць, Гаспадар Вялікі Князь, жадае бачыць Вашу Сьветласьць у Троках. Не пазьней як за тры тыдні! - голас Васіля гучаў як загад.
- Ну, я так і ведаў! - не ўтрымаўся Князь і, гнеўна зірнуўшы на ганца, запытаў: - Ці ведаеш, для чаго гэта яму спатрэбілася? Даў-бы ўжо супакой пад старасьць!...
Васіль зразумеў, што робіцца ў душы гэтага слаўнага воя, бо чуў у Троках аб непрыязьні Вітаўта, і пасьпяшаў з адказам:
- Яго Высокасьць хочуць чуць радаў Вашай Сьветласьці на нарадзе!
- Што?! - аж падскочыў ад неспадзеўкі Князь і, ня верачы сваім вушам, загадаў: - Паўтары яшчэ раз тое, што ты толькі-што сказаў!
- Яго Высокасьць хочуць чуць радаў Вашае Сьветласьці на нарадзе!... - усьміхаючыся, паўтарыў Васіль.
- Ты пэўны таго, што кажаш?... І ўсьміхацца пакінь, вялікае вагі ты весткі прывёз! Давай граматы!
- Зусім пэўны, Ваша Сьветласьць! Вось граматы...
- Гм... - толькі й прамармытаў Князь, прымаючы скрутак. Ён разгубіўся. Надта-ж неспадзявана прыйшлі гэтыя запросіны й захапілі зьнянацку. Але сумневу не магло быць - ганец трымаўся пэўна, ды ў дадатак, усё гэта было вельмі падобнае на Вітаўта, зь ягонымі маланкавымі рашэньнямі. Аднак, апроч радаснага ўсхваляваньня (старая крыўда ўжо забылася, здавалася ня вартай увагі) у душу Князя закралася падозра - а што, калі Вітаўт рыхтуе нейкі страшэнны ўдар, які скрышыць адным махам усе надзеі й самаго Брачыслава...
- Дык калі, кажаш, Гаспадар жадае бачыць мяне?
- Не пазьней трох тыдняў!
- І дзеля чаго?
- Прадбачыцца сустрэча з Каралём Ягайлам!
Князь задумаўся - калі-б Вітаўт задумаў якія падкопы, дык пашто яму было прысылаць гэтага, такога шчырага на выгляд, Драба? І спатканьне з Каралём, а Брачыслаў брата ненавідзеў...
- Як цябе клічуць? - раптам спытаў ён, пільна прыглядаючыся да ганца.
- Васілём, Ваша Сьветласьць, Васілём з Копыля...
- Даўно пасаваны?
- Нядаўна, Ваша Сьветласьць.
- Добра! З моладу мала хто можа гэтым пахваліцца... Будзь сёньня маім госьцем. Чакаю цябе на вячэру, - і Князь рухам рукі даў ведаць, што хоча застацца сам, бо надта ўзрушальная была навіна. Яе трэба абмяркаваць.
Адмовіцца ад такой ласкі, як вячэра за княжым сталом, Васіль не пасьмеў, хаця меў на вечар другі намер. Прыйшлося ўдзяліць рэшту дня на падрыхтоўку. Вопраткі запасной з сабой не захапіў, а купляць не хацелася, таму збраяносец і стрэмяны ўзяліся начышчаць і вытрэпваць тое, што было.
К вызначанаму часу, Васіль выглядаў як малады перад шлюбам - бліскучы й сьвежы. Нават рубец на шчацэ сьвяціўся па-сьвяточнаму і як-бы дадаваў большае мужнасьці ягонаму й без таго суроваму й прыгожаму твару.
Нарэшце, гук ражка абвесьціў аб пачатку вячэры. Васіль накіраваўся ў грыдніцу, але адразу не ўвайшоў. Выгляд масыўных дзьвяроў, утыканых квадратовымі цьвікамі й са стрэльчатымі завесамі, нагадаў, як яшчэ нядаўна суправаджаў сюды Ваяводу Фёдара на Гаспадарскую Нараду. Як гэта Нарада зьмяніла яго жыцьцё. Той раз ішоў просты купецкі сын, волей лёсу апрануты ў баявыя дасьпехі й прыстаўлены збраяносцам да Ваяводы, а цяпер ідзе Рыцар Пагоні - Драб Вялікага Княства Літоўскага, уласьнік Копыльскі й Княжы госьць. Зьмена вялікая. Нават і паверыць цяжка. Ці ня сьніцца ўсё гэта?
- Чаго задумаўся, Васілю? - данесься з тылу голас Князя. - Ці мо' на сэрцы якую тугу маеш? Адкінь яе сёньня, весяліцца зараз пара...
Схамянуўшыся, Васіль пасьпешна абярнуўся. Побач стаяў сівы Князь Брачыслаў і некалькі дужых Полацкіх Драбаў - старых паплечнік Альгерда Вялікага.
- Успаміны спынілі мяне тут, Княжа, а тугі ніякай ня маю, пазбыўся... - але тут Васіль скрывіў душой, і Брачыслаў гэта заўважыў. Сьвяткуючы сваё высьвячэньне ў Драбы, Васіль увесь час успамінаў горкія словы пагарды, кінутыя гордай красуняй. Высілкам волі давіў у сабе прылівы роспачы й жалю, ды ўсімі сіламі стараўся выкінуць рэшткі разьбітага каханьня. Аднак ня так лёкка гэта было зрабіць як сказаць, і вось зараз, чуючы за дзьвярыма вясёлы гоман гасьцей, раптам балюча сьціснула сэрца.
- Ну, як ня маеш ніякай тугі, то й добра! - усьміхнуўся Князь. - Ты й мяне пазбавіў ад яе. Хадзем-жа й прамочым горла віном, бо ад уцехі яно ў мяне нешта перасохла.
Васіль моўчкі пакланіўся, прапускаючы Князя ўперад.
У вялізнай залі, так памятнай Васілю, аж роілася ад гасьцей. Віднеліся панцыры Драбаў, кальчугі й нагруднікі заможных баяраў, сьвіткі нялічнае шляхты, сукенкі й каронкі жанчын.
- Не вячэра, а сапраўдная бяседа! - падумаў Васіль, ідучы сьледам за Князем Брачыславам.
Госьці прывіталі Князя гучнымі крыкамі, былі гэта верныя падданыя Полацкага дому, загартаваныя ў баях і нягодах, ды гатовыя стаць на сьмерць за свайго Валадара.
Музыкі ўдарылі ў медзяныя тазы ды жалейкі. Гулам, піскам і звонам аддалося ў скляпеньнях рэха й пракацілася па Замку...
Васіль зь цікавасьцю перабягаў вачамі з госьця на госьця. Час ад часу трапляўся знаёмы твар - ці то воя, ці то шляхціца, і... раптам аж сэрца спынілася ў грудзях - недалёка Княжага крэсла стаяла, як казка, чароўная Рэгіна Келябовіч. Залацістыя яе валасы, аздобленыя срэбнай каронкай, аж прамяніліся ў сьвятле сьвечкаў. Як вішня чырвоныя вусны й бледна-ружовы тварык так і клікалі, так і цягнулі, сваім пяшчотным хараством. Гнуткі яе стан абцягнуты ярка-зялёнай сукенкай... Яна з грацыяй каралеўны махае белай ручкай Князю. Побач яе бацька - надзьмуты пыхай шляхціц. Васіля яны ня бачаць, і яму захацелася павярнуць і ўцячы з залі. Пацягнула на прастор з духаты памешканьня, к вольнаму ветру, шуму пушчы, паху палёў... Але не пасьпеў ён як трэба разабрацца ў думках, як пачуўся голас Князя:
- Драб з Копыля... Дзе-ж ён падзеўся? Гэй!... Сюды, сюды!... Ты мой госьць! Тут тваё мейсца!
Воляй няволяй прышлося паслухацца, і заняць крэсла на высокім канцы стала - праваруч Князя й у дзесяці кроках ад яе...
Пачырванеўшы да карэньня валос, Васіль з дрыжэньнем у голасе падзякаваў за гонар і нявесела ўтаропіў пагляд у стол, каб не спаткаць яе позірк.
Зараз уся ўвага гасьцей зьвярнулася на Васіля. Добрая сотня пар вачэй абмацвала яго волатаўскую постаць, нязграбна ўціснуўшуюся ў крэсла. Усё гэта было-б нават і добра, каб не пякучы позірк адной пары блакітных, як само неба, вачэй, - яны пяклі, пранізвалі, прыцягвалі, і прымушалі трапятаць душу...
Рэгіна й Келябовіч адразу не заўважылі Васіля й стараліся з усіх сілаў вітаць Князя. Аднак пасьля таго, як Князь гукнуў яго да сябе й ласкава ўсадзіў побач, яны трохі разгубіліся. І ня дзіва: ад іх вачэй ня ўкрылася паражаючая перамена ў Васілёвай вопратцы, на якой жарам гарэў залаты Рыцарскі пас. Значыць: Васіль - Драб! Ад гэтага й разгубіліся яны, але толькі на адзін момант. Бо ня ўкрылася й тое, што Васіль пазнаў яе й надалей кахае... Хуценька перакінуўшыся караценькімі заўвагамі з бацькам, Рэгіна ўжо не адрывала сваіх вачэй ад свайго адрынутага паклоньніка. «Яго трэба вярнуць!» - думала яна. - «Трэба, каб ён забыўся пра крыўду апошняга спатканьня!...»
Малады шляхціц, упарта ўвіваўшыся перад гэтым каля Келябовічанкі й карыстаючыся яе ласкай, цяпер адчуў рэзкую перамену. Яна больш не рагатала зь яго жартаў, адмахвалася ад яго паслугаў, не заўважвала яго прысутнасьці. Скрыўджаны такім абаротам справы й прасачыўшы яе позірк, ускіпеў страшэннай ненавісьцю да вінаваўцы сваёй няўдачы, і рашыў адпомсьціць яму пры першай-жа нагодзе. Пахмура засеў за стол, і, не дакранаючыся да віна, зпадылба пазіраў на Васіля.
Служкі, тым часам, разносілі вялізарныя місы ежы. Цалкам усмажаныя бараны й цяляты, вялізарныя падвэнджаныя шынкі, гусі, цяцярукі, качкі... Смажанае й варанае горамі грувасьцілася на сталох. Віно, мёд, піва - у цэбрах, бачурках, глечыках і збанках падносілася ўпярамежку з квасам і сокам. Князь устроіў вячэру на славу, а госьці не прымушалі сябе прасіць. Сьмех і гутаркі перамяшаліся з хрустам храшчоў і сочным чмяканьнем. Звон кубкаў зьліўся зь піскам валынак, громам бубнаў і сьвістам дудаў...
Чым даўжэй цягнулася бяседа, тым большыя горы абгрызеных косткаў расьлі пад сталамі, тым меней сусед прыслухоўваўся да суседа, заняты віном, закускай і сваёй собскай гутаркай...
Выкарыстаўшы агульнае вясельле, і не знаходзячы пакою пад упартым позіркам Рэгіны, Васіль памаленьку вылез з-за стала й выйшаў з залі. Малады шляхціц, разпалены прагай помсты, пасьпяшаўся сьледам, паспрабаваўшы загадзя, ці лёкка вылазіць меч з похвы.
Ніхто, акрамя Рэгіны, не заўважыў, як абодва зьніклі за дзьвярыма, нават і сам Келябовіч...
Васіль у задуме накіраваўся проста перад сабой, нічога не шукаючы й ні ад каго не хаваючыся. Яму хацелася пабыць на самоце, удыхнуць начнога сьвежага ветру й разабрацца ў наплыве пачуцьцяў. Непрыкметна для самаго сябе, апынуўся на каменным памосьце муру, і, углядаючыся ў чорную ноч, цяжка задумаўся, абапёршыся аб мураваны зубец забарола. Унізу ціха булькацела вада, квакталі жабы. Хвалямі даносіўся гоман бяседы...
Раптам пачуцьцё небясьпекі пранеслася ў сьведамасьці. Мімаволі крута абярнуўся, зрабіўшы паўкроку ўбок. І ў гэты-ж міг, стальное лязо мяча чырканулася аб зубец, высекшы сноп іскраў.
Хапацца за зброю ўжо няма калі, і Васіль са ўсяго размаху задзяліў напасьніку кулаком у сківіцу, аж нешта храснула.
Цёмная постаць напасьніка захісталася, і толькі зубец забарола, за які ён ухапіўся, утрымаў яго на нагах, меч з жаласным звонам пакаціўся па каменных плітах памосту. Васіль кінуўся ўперад і, ня даўшы праціўніку апамятацца, згроб яго ў ахапак.
- Хто ты?... Чаго ад мяне хочаш?...
Напасьнік, яшчэ канчаткова не прачухаўшыся, ірвануўся, але Васіль сьціснуў яго мацней, аж енк вырваўся з прыдушаных грудзей.
- Хто цябе паслаў? - шыпеў далей, яму на вуха, Васіль, адчуваючы прыліў шалу й баючыся, каб ніхто не пачуў яго слоў і не перашкодзіў. - Кажы!... Князь Брачыслаў?... Ці хто іншы?... Кажы, бо прыдушу як пса!...
- Пусьці, нягоднік! - ізноў ірвануўся напасьнік. - Ніхто мяне не пасылаў... Выцягвай свой меч... тады пабачым, хто каго! Ці мо' баісься?...
- Ты ня варты гэтага гонару! - ізноў зашыпеў Васіль. - Той, хто нападае ззаду, той...
- А той, хто крадзе чужых нарачоных, іншага й не заслугоўвае! - гнеўна перабіў шляхціц. - Пусьці!
Ад гэтых слоў Васіль аж атарапеў, і на момант аслабіў уціск. Гэтага якраз і хапіла. Шляхціц крутнуўся і, як зьмяя высьлізнуўшы з рук, падхапіў свой меч.
- Чыю-ж нарачоную я ўкраў? - зьдзіўлена спытаў Васіль, выцягваючы свой меч.
- Маю! І за гэта загінеш! - кінуўся ўперад шляхціц, цэлячы мячом Васілю ў чэрава.
Васіль спрытна адвёў удар і, у некалькі заходаў, абяззброіў праціўніка, выбіўшы яму меч з рук.
Бачачы, што тут ня жарты, і апынуўшыся ў такім бязвыхадным становішчы, шляхціц кінуўся ўцякаць. Аднак не пасьпеў ён зрабіць і некалькі крокаў, як Васіль ухапіў яго ўпоперак і, падняўшы над галавой, перакінуў цераз забарола ў непраглядную ноч. З гучным енкам бухнуўся бядак у цёмную ваду рова. Сьледам паляцеў меч.
Узбуджаны й разьюшаны Васіль накіраваўся назад у залю, з намерам спытаць у Князя Брачыслава, што мае значыць гэты начны напад. Няўжо так сустракаюць Гаспадарскіх пасланцоў у Полацку?...
У цемры абазначыўся вузкі праход у галярэю, вядучую з муру ў нутраныя пакоі Замку. У глыбіні галярэі цьмяна сьвеціцца паходня, кідаючы чырвоныя водбліскі...
Раптоўна, нейкая цёмная постаць засланіла дарогу. Яна вырасла як з-пад зямлі - бязгучна, нечакана й таямніча. Васіль уздрогнуў і, адступаючы на крок у тыл, выхапіў ізноў меч. Постаць не варухнулася. Яна, нібы прывід, маўкліва засланіла праход. Чырвонае сьвятло паходні вандруючымі касмылямі перабягала ў яе за сьпінай. Штось жудаснае, пякельнае, было ў гэтым відовішчы. Мурашкі папаўзьлі па сьпіне, і на галаве заварушыліся валасы...
- Хто ты? - глуха спытаў Васіль, заносячы меч. - Кажы!
- Васіль, я ўсё бачыла... - пачуўся жаночы шопат. - Толькі, за радзі Бога, ціха!...
- Рэгіна! Ты?... - ускрыкнуў уражана Васіль. - Што ты тут робіш?...
Уся душа, здавалася, ускалатнулася ў няшчаснага Драба. Тысячы супярэчных пачуцьцяў, у адзін момант, зблыталіся ў зачараваны клубок. Немагчыма стала разабрацца, дзе ненавісьць, каханьне, агіда, дзе пяшчота, жаль, гонар, абраза, надзея, безнадзейнасьць... Хацелася ганарыста прайсьці міма, паказаць сваю пагарду, каб і яна адчула боль уражанага самалюбства. Але, з другога боку, так і карцела схапіць яе ў абдымкі, прыціснуць да сябе яе хісткую постаць, і цалаваць, цалаваць без канца й бяз краю... Упівацца дурманам каханьня й забыцца пра ўсё на сьвеце... Але...
- Што ты тут робіш? - нарэшце выціснуў зь сябе Васіль.
- Я ўсё бачыла й чула... Гэта ён пра мяне казаў. Я баялася за цябе, Васіль... Я... кахаю цябе... Толькі цябе аднаго! Яго я ніколі не хацела, гэта татусь мой настаяў...
- Дык ты зару...
- Маўчы! - засланіла яна рукой рот Васілю. - Дай я скажу... Дай мне пакаяцца перад табой...
- Ну?..
- Я вінаватая... Памятаеш, тады, перад тваім ад'ездам?.. Ты паехаў скрыўджаны... Мы-ж кахаліся з табою, Васілёк, з самага маленства... Пазьней я не магла сабе прабачыць. Прабач хоць ты?... Скажы, што кахаеш, што не забыў, і гэтага будзе досыць... Нявольніцай тваёй буду... Васіль!... - яна ўхапіла яго за руку й паднесла яе да вуснаў.
Галава пайшла колам у беднага Васіля. Дотык яе рукі, яе вуснаў, яе словы - хмелем асядалі ў душы, блыталі намеры, і густой імглой засьцілалі розум. Ён адчуваў блізіню яе трапёткага стану, адчуваў сваю ўладу над ёю і ўсё болей і болей губляўся. Рэгіна-ж па свойму зразумела яго маўчаньне. Яна ня вычула той неймавернай барацьбы, якая бушавала зараз пад сталёвым нагруднікам і, баючыся выпусьціць Васіля з рук, працягвала:
- ...І заручыны, супраць маёй волі, татусь справіў зь ім. За багацьцем пагнаўся. Але я ніколі не хацела яго й не хачу... Вось глянь! - яна хутка сарвала з пальца пярсьцёнак і кінула ў цемру...
Гэты яе ўчынак разам прабудзіў у памяці Васіля недалёкае мінулае. Успомнілася, як гэтак-жа бязьлітасна, яна парвала зь ім самім. З выглядам і пыхаю каралевы, абразіла яго, абразіла ягоны род, і бедную адзінокую сіраціну Марылю, ды дала зразумець, што болей не жадае бачыцца. І што-ж гэта раптам здарылася? Сама прызнаецца ў каханьні, цалуе рукі, абяцае быць нявольніцай?... Ці мо' яна сапраўды адумалася, ці мо' якая іншая прычына? Бядак забыўся, што зараз на ім блішчыць залаты пас, а значыць, не абы якая маёмасьць. Забыўся, што ён сёньня першы госьць у Князя Брачыслава. І забыўся, што бываюць дробныя людзішкі, ласыя на золата, і подлыя, здольныя апляваць найвышэйшыя пачуцьці чалавека, за такое-сякое багацьце й дастатак. Ён ня мог-бы паверыць, што каханьне Рэгіны, так адчынена ёю выказанае, было не да Васіля, а да Драба з Копыля. Гатоў быў ужо прыгарнуць яе, але нейкая падсьведамая сіла ўтрымала, і прымусіла яшчэ раз задумацца над яе ўчынкам зь пярсцёнкам.
- Васіль, - ізноў адазвалася Рэгіна - забудзь усё...
- Так! Я забуду! - раптам рашыўшыся, станоўча прамовіў Васіль і, упэўнена адсунуўшы яе з праходу, закрочыў у глыбіню галярэі. Вырашыў: выкінуць яе з сэрца й забыць назаўсёды. - Бывай!
- Хам! - зашыпела яна ўсьлед. - Ня думай, што так лёкка ад мяне пойдзеш!... Я пастаўлю цябе на калені!... І свае маёнткі зложыш ля маіх ног!...
Вярнуўшыся ў грыдніцу, Васіль заспакоіў пачаўшага непакоіцца Князя, і з аблекчанай душой прымкнуў да агульнае вясёласьці. Бачыў як прыйшла Рэгіна, бледная й з бліскучымі вачамі. Нешта доўга шаптала на вуха бацьку. Як той разгублена выйшаў і болей не вярнуўся...
- Пайшоў шукаць зяця ў рову! - зларадна здагадаўся Васіль. - Ну хай сабе палазіць у вадзе! Шкурнік!
Музыкі весела высьвіствалі, госьці грымелі кубкамі й нажамі. Гамонка й сьмех не змаўкалі да поўначы...
А бедны шляхціц, насёрбаўшыся досыць бруднае вады, і з выкручанай нагой, боўтаўся ў вадзе пад мурам, ухапіўшыся рукамі за вострую жалезіну, тырчашчую з-пад вады, аж пакуль яго не падабраў у човен пад'ехаўшы Келябовіч.
Васіль прагасьціў у Полацку цэлы тыдзень, і разам з Князем Брачыславам выехаў у Трокі. Страшэнна хацелася адведаць Слуцак, пабачыцца зь сястрой. Пацешыць яе радаснай навіной аб Гаспадарскай ласцы, ды ўзяцца за ўпарадкаваньне Копыльскага маёнтку й Замку. Ня ведаў, ці Вітаўт адпусьціць, але рашыўся прасіць.
Час настаў трывожны. З аднаго боку ўзрастала Крыжацкая пагроза - чуткі аб вайне шырыліся. З другога боку, Кароль Ягайла намагаўся ўсімі праўдамі й няпраўдамі накласьці сваю руку на Вялікае Княства Літоўскае. З трэйцяга, Масква павяла безьперапынныя йнтрыгі, імкнучыся аслабіць сілу Вялікакняжай Улады. З Чэхаў, што раз то мацней, лунаў заклік аб дапамозе. Няшчасныя Чэхі абязьсільвалі ў няроўнай барацьбе за сваю свабоду, з гордамі Сьвяшчэннае Рымскае Ймпэрыі. Амаль уся Эўропа навалілася на гордую й свабодалюбную Краіну, навадняючы яе абшары тысячамі рознанацыянальнага Рыцарства, прагавітага да прыгодаў і нажывы. Дапамогі чакаць было неадкуль, толькі Вялікая й Справядлівая Літва, са сваімі Драбамі й Мудрым Гаспадаром, магла выратаваць Краіну. Была яшчэ адна сіла, сіла брутальная, жорсткая й здрадніцкая - Масква, але лепей ужо паддацца хіжацкай Эўропе, зь яе інквізыцыяй, чым напаўазіяцкім драпежнікам Масквы.
Настала трывожнае лета 1400 году...
У Троках Ваяводы Фёдара ўжо не было. Ад Вітаўта Васіль даведаўся, што Ваявода два дні таму выехаў у Слуцак.
- А табе казаў, - усьміхнуўся Вітаўт, бачачы жаль, які адбіўся ў вачах Васіля, - даганяць яго, калі хочаш. На Ліду пагнаў, а там на Наваградак.
- А Ваша Высокасьць дазваляе? - ажывіўся Васіль. - Сястра ў мяне ў Слуцку... Амаль цэлую зіму ня бачыліся, і вестак ніякіх.
- А ў Горадню, са мною, ня хочаш?
- Воля Вашае Высокасьці для мяне закон! Хоць на край Сьвету!
- Ну, добра, гані ў Слуцак. Князю старому прывітаньне маё перадай, пабачся зь сястрой, ды назад. Але доўга не загульвай! Патрэбен мне будзеш. Ды не забудзься, як варочацца сюды будзеш, караваю кавалак прывезьці... Ну йдзі! - і Вітаўт загадкава падміргнуў.
Наступнай раніцай, зь першымі праменьнямі сонца, Васіль рушыў у дарогу. Апошнія словы Гаспадара яго зьдзівілі й устрывожылі. Ці не надумалася там Марыля, часам, замуж выскачыць, і Вітаўт аб гэтым ведае? Каб хаця, яна бядняжка там з адзіноцтва ды роспачы сапраўды якой глупоты не ўчыніла - цяпер для яе мужа трэба шукаць між Драбамі, а можа нават і Войт які знойдзецца. Дзяўчына яна прыгожая... І Васіль гоніць з усіх сіл. Яго невялікі пачот не адстае, і коні аж стогнуць ад стомы.
У Лідзе Ваяводы ўжо не засталі. У Наваградку тое самае - учора вырушыў далей. Але адзін дзень ужо выйграны.
- І куды яго так нясе? - не ўтрымаўся Васіль, у роспачы прыглядаючыся да сваіх упрэлых коней. - Як на пажар!...
Сэрца сьціснула нейкая невытлумачаная трывога, хацелася ехаць і ехаць, гнаць, што было духу. Аднак у Наваградку прыйшлося заначаваць і падправіць падковы, пачаўшыя непрыемна палясківаць.
Ноч прайшла хутка. Папярэдняя гонка, клопаты й стома валілі з ног, і падарожнікі спалі як забітыя, толькі дружны храп з прысьвістам разносіўся па карчме.
Раніцай, разплаціўшыся за начлег і падсілак, ускочылі ў сёдлы й, не аглядаючыся, панесьліся на Мір. Хутка вежы й званіцы Наваградка засталіся далёка з тылу, ды нарэшце зьніклі ў блакітным ранішнім апары.
Сустрэчныя сяляне доўга глядзелі ўсьлед пранёсшамуся аддзелу: «Куды іх носіць так? На пажар, ці што?... А мо' вайна?...»
А Васіль гнаў. Гнаў, што было сілы ў конях і вытрываласьці ў людзях, толькі шум камякамі адлятаў ад цугляў. Яму здавалася, што ўсё яго будучае шчасьце й шчасьце каханае сястры залежыць ад таго, ці дагоніць ён Ваяводу да Слуцку, ці не. Чаму гэта так, ён-бы не вытлумачыў, але быў гэтага амаль пэўны.
У Міру даведаліся, што Ваявода едзе ня сам. Спадарожнічаюць яму: нейкі Князь і высокі санам духоўнік. Усе тры зь вялікімі пачотамі й вельмі сьпяшаюцца. Але Васіль уцешыўся весткай, што, нягледзячы на папярэднюю пасьпешнасьць, Ваявода затрымаўся тут даволі доўга, і выехаў толькі сёньня раніцай. Нават болей, ён хацеў застацца яшчэ на адну ноч.
У Нясьвіжы было тое самае. Нават здалося дзіўным, не падобным на Ваяводу Фёдара: то крайняя пасьпешнасьць, то невытлумачальная маруднасьць пад канец падарожжа.
Падсілкаваўшыся амаль на хаду, Васіль ізноў рушыў у пагоню з думкаю: «Сёньня да вечара трэба абавязкова дагнаць!»
- Ходу! Ходу! - гукае ён і прышпорвае каня.
І яго пачот з грукатам і ляскам зброі нясецца па абшарах Случчыны. Мільгаюць масткі, пералескі, балотцы, палеткі з адзінокім аратым, вёскі й хутары, патанаючыя ў зелені садоў.
Радаснае трымценьне прабягае па жылах стомленых коньнікаў пры відзе роднага кута. Паўгода таму, выяжджалі адсюль па засьнежаных дарогах, а зараз трапятлівая сьвежая зелень, стракаты дыван лугоў, прыманьлівы цень садоў і лясоў. Нават хмары шэрага пылу, і тыя, нібы, вітаюць падарожнікаў.
Недалёка ўжо й Копыль. Уперадзе калыхаецца ды ўецца вялізарная хмара пылу, суцэльнай завесай засланяючы дарогу, і асядаючы далёка, далёка, на сенажаці...
- Ну, здаецца, яны! - гукае Васіль і паддае ходу. - Бач якую хмару паднялі, нібы полк цэлы...
Сонца прыпякае ўжо па-летняму. З вышыні блакітнага неба, яно весела адбіваецца ў сталі ўзбраеньня й трапяткімі зайчыкамі прабягае па ценістых прысадах дарогі.
Хмара пылу ўжо зусім блізка. Прыўзьняўшыся на страмёнах, Васіль, нават адрозьнівае ў ёй паадзінокіх коней... І раптам, аж не паверылася адразу, выразна абазначылася рагатая галава: карова! За ёй другая, трэцяя... Збоку выскачыла цяля... Вялізарная чарада быдла...
- Каб цябе Пярун ясны! - не вытрымвае разчараваны Васіль і зварочвае з дарогі на мяккі мурог сенажаці.
Разагрэўшыяся коні нецярпліва фыркаюць, тузаюць павадамі, разьліваючы малінавы перазвон збруі.
Чарада быдла з рыкам і мыканьнем, паважнай і нясьпешнай хадой пасоўваецца наперад. Ноздры падарожнікаў казыча знаёмы пах малака й гною.
Нарэшце паказваецца стары пастух з даўжэзнаю пугай.
- Гэй, дзядзька! Пачакай! - кратае каня Васіль. Ці ня бачыў, як тут праяжджаў Ваявода з Грозава?
Пастух моўчкі спыняецца, зь цікавасьцю разглядаючы ўзброенных коньнікаў. Паступова яго твар разплываецца ў радасную ўсьмешку, і ён кажа:
- А я цябе ведаю, сынку! Дарма, што ты зараз такі пышны. Пазнаў! Пазнаў! Ты-ж з Копыля? Праўда?...
- Праўда, праўда! - гарачыцца Васіль. - Ці бачыў Ваяводу, пытаюся?
- Бачыў... Як ня бачыць... А ты-ж Трахімаў сынок, праўда? Васілёк Трахімаў?... Я-ж цябе яшчэ вось такім памятаю, - паказвае дзед на локаць ад зямлі, - і Марыльку таксама... Дзе-ж яна, сірацінка бялявенькая?...
- Ці даўно Ваявода праехаў? - мала не крычыць зь нецярплівасьці Васіль. - Будзеш ты адказваць ці не?
- Буду, сынок, буду... А вашае папялішча так і стаіць непрыбранае пасьля басурманскай пажогі... - правіць сваё пастух, як-бы не заўважаючы нецярплівасьці Васіля. - Думалі мы ўжо, што й ты з Марылькай дзесь Богу душу аддалі, ажно бач! Жывы! Ды не абы як - Драбам пасаваным стаў!... Зь вялікім пачотам вандруе... А Ваявода вось толькі-што праехаў. На Копыль папраставаў... Ды пачакай-жа трохі... Дай нацешыцца на цябе... - ухапіўся стары за стрэмя, бачачы, што Васіль заварачвае каня. - Дай хоць разгледзець, а Ваяводу пасьпееш дагнаць. Як раней - дык, бывала, і не адчэпісься: то дуду яму зрабі, то лук, а зараз паглядзеце на яго - заганарыўся... - у голасе старога не адчувалася ніякай крыўды, нягледзячы на яго словы - відаць, сапраўды цешыўся з сустрэчы. Яго вочы, пад густымі белымі брывамі з ласкай, нават пяшчотай углядаліся ў твар Васіля. І той ня вытрымаў - саскочыў з каня. Абняўшыся й тройчы пацалаваўшыся, вінавата прамовіў:
- Прабач, дзедка Піліп, не пазнаў адразу, хаця й мала ты зьмяніўся, а як прыпамянуў ты дуду ды лук...
- Ну вось, бачыш, сынку, а я ўжо й скрыўдзіцца хацеў. Дарма, што ты Драб, а я пастух... А апасаваў цябе хто? Можа, сам Гаспадар? Га?
- Ён Сам!
- Бач ты! Да чаго дажыў?! Шкада, Трахіма няма, Царства яму Нябеснае, вось-бы ганарыўся... А за што-ж гэта ласка Яго такая?
- Апрышак злавіў, дзедка, вось і апасаваў!
- Ага! - спаважнеў дзед. - Гэта, знацца, за апрышак? За гэта варта! Можа самаго Скабеля ўзяў? Ён тут натварыў бяды... А яшчэ людзі кажуць, што Войтам быў...
- Не, дзедка, не Скабеля. Сыча, калі чуў?
- Можа й чуў калі, але не прыгадаю. Напэўна не такі душагуб як Скабель гэты. Вось каго трэ' злавіць! Людзей тут набіў бязьвінных... Грозаў спаліць хацеў, ды, дзякаваць Богу, уберагліся... А на мой розум, калі ён Войтам быў, дык чаго ў апрышкі лезьці? Хіба завініў дзесь...
- Яго наш Ваявода зь сядла выбіў і нешта сказаў такое, што той са сьвету зьнік, а зараз у апрышках апынуўся. Але ня доўга ён пагуляе!
- Ня доўга, кажаш? Ну дай Бог, каб твае словы ды Богу ў вушы! - стары хітра зірнуў на Васіля. - Можа, калі ты яго, Васілёк, зловіш, то цягні яго паганага ў Копыль... Мы яго капой на той сьвет адправім, добра?
- Добра дзедка... Але мне ўжо...
- Ну, ну, - перабіў дзед. - Бачу, нецярплівісься. Дык яжджай ужо, сынку, яжджай...
Васіль зь лёккім сэрцам ускочыў у сядло й, махнуўшы дзеду рукой, галёпам пусьціўся па дарозе.
Пастух доўга глядзеў яму ўсьлед...
- Бач, як яно на сьвеце бывае! - прамовіў ён задумліва. - Хто-б то сказаў, што Васілёк, які хвасты цялятам накручваў, Драбам стане?... Ды яшчэ з рукі Самаго!... Унь як яно бывае!
А Васіль, у гэты час, ужо скакаў па вуліцы свайго роднага мястэчка, разганяючы чародкі крыклівых гусей і курэй. Спыніліся каля карчмы, але Ваяводы тут ужо не было - без затрымкі прайшоў на Грозаў.
- На конь! - гукнуў Васіль, выбягаючы з карчмы, і з разгону ўскочыў у сядло, амаль не абапіраючыся на стрэмя.
- Бач ты яго! - зьдзівіўся карчмар. - Хлёсткі Драб! У поўным узбраеньні ўскочыў... Ня бачыў я яшчэ такога на сваім вяку, хаця й да сівых валасоў дажыў...
А зялёны плашч Васіля ўжо трапечацца на ветру, далёка за ваколіцай...
Сонца прыкметна схілілася да пушчы. Доўгія цені коньнікаў выцягнуліся за край дарогі, і, як птушкі, перапырхваюць праз кусты, масткі, гарбы...
Дарога, выгінаючыся, пайшла празь лес. Зрабілася трохі вільготней, і запахла грыбамі, мохам ды прэлымі лістамі. Стомленыя ўшчэнт коні збавілі ход. Васіль са злосьцю пачаў пароць шпорамі ў цяжка ўздымаючыяся бакі свайго Булана. І ў гэты момант, з-за павароту дарогі, паказаліся чырвоныя плашчы...
- Ніяк, тут сам Жыгімонт Карыбут?! - ускрыкнуў Васіль, мімаволі нацягваючы павады.
Сумніву быць не магло: толькі асабісты полк Князя Жыгімонта насіў чырвоныя плашчы з вышытай на левым плячы залатой сякерай. «Тапорнікі», як іх называў народ, таксама прыкмецілі Васіля, і вокрык:
- Валяць! Валяць![42] - залунала над пушчай.
Наступіўшае спатканьне моцна зьдзівіла Васіля, бо Ваявода Фёдар, хаця й узрадаваўся, аднак быў маўклівы й пахмурны, нейкі як сам ня свой - нічога не разказваў і ані аб чым не разпытваўся. У часе далейшае падарожы, Васіль часта лавіў на сабе яго задумлівы позірк...
Князь Жыгімонт таямніча пасьміхаўся й, накручваючы даўгі вус, вясёла падміргваў Архірэю Цамбляку, які, у сваю чаргу, мала не душыўся стрыманым рогатам...
«Якая іх трасца дрэнчыць?... Можа, п'яныя?» - рашыў Васіль і перастаў зьвяртаць увагу на захаваньне сваіх высокіх спадарожнікаў, тым болей, што яго стан не дазваляў яму першым пацікавіцца, у чым рэч. Так на гэтым і засталося...
У Грозаве пераначавалі. Раніцай, добра пасьнедаўшы, рушылі ў Слуцак. Ваявода Фёдар прыкметна марудзіў з ад'ездам, але рабіў выгляд, што сьпяшаецца й падганяе іншых. Нечага падобнага зь ім ніколі яшчэ не было, і чым далей тым болей Васіль чухаў патыліцу, намагаючыся разгадаць, у чым рэч. Але як-жа ён зьдзівіўся, нават не хацеў верыць вачам, калі ўбачыў, што Ваявода, выехаўшы трохі наперад, прыклаў да вуснаў баклагу.
«Зь ім нешта ня так! Зроду ня піў у дарозе, дый баклагі ніколі не вазіў пры сабе...» - і, папрасіўшы ў Князя Жыгімонта дазволу, Васіль прышпорыў каня.
- Ваша Сьветласьць! - параўняўся ён зь Фёдарам. - Выбачыць мне прашу, але, можа, я магу што парадзіць... ці памагчы?
- А, Васіль! - устрапянуўся Ваявода. - Добра, што дагнаў мяне... Ведаеш, хачу табе сказаць... - і замоўк - відаць, стараючыся падабраць словы. Так і ехалі моўчкі, адзін цяжка задумаўшыся, другі заклапочаны й устрывожаны...
«З Ваяводай нешта здарылася, і не на жарт...»
Князь Жыгімонт, усё так-жа вясёла, накручваў вусы...
Марыля ў гэты дзень прачнулася вельмі рана. Яшчэ перадсьвітальная зара трапятала ў глыбокай нішы замкавага вакна. Дзіўны сон прысьніўся ёй: Нібы йдзе яна па бярозаваму гаю й размотвае клубкі тонкай пражы. Сьвіст і шчалкаваньне салаўёў аж зьвініць у вушах, а ніткі кладуцца на сьвежую расістую траўку, пышныя папараці, аплятаюць самотную рамашку й, падхопленыя ласкавым ветрыкам, уздымаюцца ўвысь ды асядаюць на галіны высокага дуба. Пералівісты сьпеў салаўёў як-бы набірае строю і, вось, здаецца, у ім прамільгвае знаёмая мэлёдыя. Але якая?... Неяк не ўхапіць, не разабраць... І так цяжка робіцца на душы, так хочыцца прыпомніць гэты, нібы знаёмы, напеў, а ён высьлізгваецца, не даецца... І бачыць яна, што ніткі на дубу ўсе павязаныя ў вузьлікі й паблытаныя. Але вось салаўіны напеў гучнее, і Марыля з палёккай як-бы разрозьнівае словы:
...Вернесься са славаю,
Сонцу, ветру брат,
Выйду я, сустрэну,
Князем буду зваць. Э-э-э-х
Сонцу ветру брат...
І так робіцца прыемна, соладка на сэрцы, лёкка на душы... А напеў гучнее, гучнее, і... раптам, як-бы сьлізгаючыся па разьцягнутай ніці, на дуб узьлятае сокал... Але вось няма ўжо ні дуба, ні сокала, а сярод зарасьніку стаіць стройны вой у чорным панцыры. Твар воя заслонены баявым забралам... Яна йдзе яму насустрач, а салаўі пяюць, аж глушаць... І ён, убачыўшы яе, кідаецца ўперад ды бярэцца рукамі за шолам. Вось, вось ён здыме яго, і яна ўбачыць твар... Вось... Вось... - але сон зьляцеў з павек.
- Гэта быў ён! Фёдар! - шапоча Марыля, углядаючыся ў цёмную столь. - Гэта ён! - Яна спрабуе заснуць ізноў, каб працягнуць чароўны сон, але сэрца глуха калоціцца ў грудзях і не дае...
Каля абеду, вярнуўшыся з Царквы, Марыля знайшла старога Бая ў кузьні. Стары, ня маючы чаго рабіць, кляпаў малатком пагнуты нагруднік ад панцыра.
- Можа пойдзеце з намі ў лес? - гукнула яна. - Дзяўчаты па венікі зьбіраюцца.
- Чаго-ж, можна, - пагадзіўся стары. - А ці шмат вас, сакатух, пойдзе?
- Шмат, дзедка! Зося, я, Тэкля, Палашка...
- Пачакай! Пачакай! - замахаў Бай рукамі. - Бач ты, засакатала, усяроўна не ведаю ўсіх... А ці хутка выбіраецеся?
- Зараз-жа! Вунь і Ганна з Волькай бягуць...
- Дык пачакайце трохі, - засьпяшаўся Бай, скідаючы скураны фартух. - Пайду драбіны запарагу...
- Дык даганяйце нас! Мы ў Бранавіцкі беразьняк пойдзем.
Бай замармытаў нешта сабе пад нос аб кабечай няўседлівасьці й трушком пусьціўся да стайняў.
Дзяўчаты-ж, узрастаючай грамадой падаліся да Віленскае заставы й, мінуўшы рагаткі, запылілі па шляху, зьбіраючы прыдарожныя кветкі. Зацягнулі песьню.
Бай дагнаў іх ужо далёка за гарадзкімі ўмацаваньнямі. Амаль кожная зь дзяўчат ужо пасьпела сьплясьці вянок і прыбраць ім галаву.
- Дзеванькі! Давайце й дзядзьку Баю вяночак сьпляцём![43] - весела ўскрыкнула круглатварая Зоська. - Га?
- Сьпляцём! - разьнесься радасны выгук, і ўся дзявочая грамада кінулася йзноў зьбіраць кветкі.
- Я вам сьпляту! - зарычэў Бай, патрасаючы пугай. - Так сьпляту, што лыткі паабмочваеце! Безсаромніцы! - але, ня надта давяраючы сваім пагрозам, пасьпяшаў мацней націснуць на галаву свой шолам, які да таго бразгацеў на дне возу.
Як і спадзяваўся Бай, пагроза не памагла. Дзяўчаты хутка ўправіліся зь кветкамі, абляпілі старога як мухі, выдралі з рук пугу, сьцягнулі шолам і з рогатам надзелі вянок на яго сівую галаву. Бай паспрабаваў скінуць яго, але йзноў грамадой наваліліся дзяўчаты й прыгразілі прышчапіць, калі толькі паспрабуе дакрануцца да вянка. А вясёлая Зоська - ухапіла Бая за шыю, пацалавала ў сівыя вусы й закрычала:
- Дзядзька Бай! Які-ж ты прыгожы! Прысылай да мяне сватоў, рушніком падарую!
- Апсік, безсаромніца! - раззлаваўся стары, выціраючы вусы. - Паткніся яшчэ раз, то як задзяру спадніцу ды выхвастаю пугаўём, перастанеш са старога насьміхацца!
Дзяўчына жартаўліва надзьмула вусны й, зварочваючыся да сябровак, тоненькім галаском залямантавала:
- А міленкія мае, а даражэнькія. Ці-ж бачылі, ці чулі? Ня хоча мяне гаротную, сірату безпрытульную... А я-та сама яму набівалася... - і, раптам састроіўшы вочкі, павярнулася к Баю. - Ці мо' я не прыгожая? Ці мо' ня круглая? Паглядзі на мяне! - яна падперлася ў бокі й, пад агульны рогат, павярнулася на пятах. - Ну, што скажаш?... Маўчыш?... Пэўна, спадабалася!
- Ды няма чаго й казаць, - зьбянтэжыўся Бай. - Дзеўка ты прыгожая! Каб дзясяткаў пяць гадкоў скінуць, дык ужо й не адчапіўся-бы ад цябе. Умееш круціць хвастом, хоць куды...
- Ага! Ну дык давай тады руку! - узрадавалася Зоська ды з дапамогай Бая ўскочыла на воз. - Паедзем разам, як маладыя, а дзяўчаты хай пехатой ідуць. Но-о-о! - уструхнула яна лейцамі. Драбіны йзноў зарыпелі па пыльнай дарозе.
У гэты час, недалёка ўперадзе, праз Бранавіцкі беразьняк, бразгатаючы зброяй, рысіў Ваявода Фёдар са сваімі спадарожнікамі. Васілю ён так нічога й не сказаў...
Выяжджаючы зь лесу адзьдзел першая заўважыла ўся тая-ж Зоська. З вышыні возу ёй выразна было бачна, як на ўскраіне лесу зьявіўся чорны коньнік. За ім другі, і адразу замаячылі, закалыхаліся разгорнутыя Харугвы й сьцяжкі на дзідах. Яна нават трохі спалохалася й закрычала:
- Войска! Дзеванькі, войска! - ды пасьпешліва, сама ня ведаючы чаму, затузала лейцамі. Коні ўздыбіліся, захрапцелі й сталі ўпоперак дарогі.
- Чаго шморгаеш лейцамі, як стары порткамі! - забурчэў Бай, саскокваючы з возу. - Ну войска. А што з таго? Хай сабе й войска... Бачыш-жа, што не татары, сарока...
А войска набліжалася...
Марыля, як толькі пачула Зоськін крык, адразу адчула, як нешта цяжкое падступіла к сэрцу й жалезнымі абручамі сьціснула калені. Яна з трывогай і надзеяй прыгледзелася да пярэдняга воя, але густая хмара пылу захінула яго постаць. Толькі чорная грыва каня ды чорны плашч віхрыліся на скаку. Аднак нешта невытлумачальнае падказвала дзяўчыне, што гэта ён - той, каго кахала, аб кім марыла й чакала. Ёй здавалася зусім зразумелым, што й ён нецярпліва йрвецца да яе. Інакш яна й не ўяўляла сабе Фёдара. І хаця між імі нічога не было сказана, і ні рухам, ні позіркам ня здраджана пачуцьцяў, яна была пэўная Фёдаравага каханьня. Ня толькі пэўная, а нават, часамі здавалася, што ўсё ўжо дамоўлена, вырашана, застаецца толькі яму вярнуцца... І зараз, убачыўшы набліжаючаеся войска, душой адчула, што гэта ён, і, ні аб чым ня думаючы, кінулася бегма насустрач...
Бай з падозрай нахмурыўся. Сваімі старэчымі вачамі ён ня мог яшчэ разабраць колераў на дзідах. Дзяўчаты прымоўклі й нерашуча пераглядаліся...
Выехаўшы зь вільготнага ценю беразьняку, вачам Фёдара адчынілася знаёмая, залітая сонцам раўніна, з завілістай пыльнай дарогай на Слуцак. Далёка ўперадзе - стракатая грамадка людзей варушылася каля параконнага возу...
Не затрымваючыся, Ваявода лёкка паскакаў па мяккай палявой дарозе. Ззаду чулася пабразгваньне зброі не адстаючага Васіля. У вушах пасьвіствае вецер, і гучна кракае конская селязёнка...
Раптам аж нешта кальнула ў грудзі. Фёдар убачыў, як ад грамадкі людзей адзьдзялілася жаночая постаць і, выцягнуўшы ўперад рукі, бегма пусьцілася насустрач...
Убачыў гэта й Васіль - ён адразу пазнаў сястру.
«Бедная Марылька... Так знудзілася!» - падумаў ён. Захацелася паддаць шпорамі, вынесьціся ўперад і абняць яе - бедную сястрычку, прыціснуць да грудзей, ды пацешыць радаснымі навінамі аб Гаспадарскай ласцы, аб дастатку й багацьці... Аж сьлёзы выступілі ў беднага Васіля ад разчуленасьці. Аднак уперадзе скача Ваявода, і выпярэджваць яго нельга. Васіль не адрывае радасных вачэй ад каханай сястры, і ўжо... гатовы прамаўляць ёй словы пацехі... Ужо блізка... Блізка... Аднак...
Марыля спыняецца пасярод дарогі й, задыхаючыся ад хуткага бегу, крычыць:
- Фёдар! Каханы мой! - твар яе пламеніцца, вочы іскрацца, і высока ўздымаюцца грудзі...
Ваявода на поўным скаку асаджвае каня й, нізка перагнуўшыся ўбок, падхоплівае яе ў сядло...
- Як гэта? - зьбянтэжана аглядаецца Васіль, ня верачы сваім вачам. - Марыля... Ваявода... Хто-ж бы сказаў?... А я?... Вось табе й маеш! Не, як-жаж гэта?...
А шчасьлівая маладая пара ўжо скача далей, шчыльна прытуліўшыся адно да другога. Моцная рука Фёдара пяшчотна трымае дарагую ношу, а Марыля, плачучы ад радасьці, углядаецца ў яго мужны й прыгожы твар.
- Фёдар... - шапоча яна. - Ты мой?...
- Твой, мая каханая!... Твой, да скананьня!...
Прасьлязіўся й стары Бай, разабраўшыся ў здарыўшымся. Забыты вянок споўз яму амаль на нос і казыча пад вокам намоклымі ад сьлёз пялёсткамі. Зоська, падабраўшы спадніцу, саскочыла з возу й, сама ня ведаючы чаго, схавалася за атарапелых дзяўчат...
Не апрытомнеўшы яшчэ Васіль, адчуў, як на плячо яму лягла цяжкая рука, і голас Кандрата Тура прамовіў:
- Ну вось, а цяпер будзем дзеўку прапіваць! Ці што?...
- Ды яно нібы так... - пагадзіўся Васіль. - Толькі як-жа яно атрымоўваецца? Калі-ж яны? Так ці што?
- Тады, як мы і ты спаў! - супакоіў Кірым.
- На гэтым і маё сватаўство канчаецца! - задаволена накручваючы вуса, прамовіў, пад'яжджаючы, Князь Жыгімонт. - Але рушніка ўсёроўна не падарую! Такі ўжо звычай! - і, трохі памаўчаўшы, павярнуўся да Архірэя Рыгора. - А цяпер, няхай Ваша Прэасьвяшчэнства не марудзіць, бо й мне ня церпіцца за вясельны стол сесьці, дый ім... - усьміхаючыся, паказаў ён на аддаляючыся віхрык пылу, падняты капытамі Фёдаравага скакуна...
Вясельле было гучнае. Гасьцям ня ведалі ліку. У Слуцку, Грозаве й Копылі два тыдні не змаўкалі песьні й покатам валяліся п'яныя. Тады йзноў два тыдні апахмяляліся. Навакольны народ чатыры тыдні піў бяз просыпу.
На вясельных турнірах і гонках - удзельнічалі паўсотні ведамых Драбаў і Рыцараў. Шаснаццаць зь іх было цяжка параненых і чатыры забітых. Мова аб вясельлі разышлася па ўсёй Літве, а чужаземцы вынесьлі яе ў далёкія куткі Эўропы, і нават Палястыну.
Васіль усё ніяк ня мог паверыць у здарыўшаеся й, абдымаючыся зь Князем Жыгімонтам, мармытаў:
- Як-жаж так?... Нечакана, негадана!...
- Так яно й бывае... Як зь неба... - ледзь варочаючы языком адказаў Князь, забыўшыся, што ведаў аб рыхтаваным сватаўстве, і нават, што сам быў сватам.
Сенька з Пагосту квартамі піў мёд і піва, і загадаў свайму напаўжывому ад хмелю пачоту, каб насілі за ім, праз увесь час вясельля, хмяльныя напоі ў вёдрах. Дзе зьяўляўся ён, там пілі да безпрытомнасьці.
З ганцом выслалі ў Трокі скібу караваю й баклагу старога мёду.
А ў Троках кіпела зусім інакшае жыцьцё. Ганцы, паслы й дарадчыя, удзень і ўночы соўваліся па Замку. Нясьліся па дарогах конна, прабіраліся пушчамі, палямі, пераапранутыя жабракамі, мніхамі, гандлярамі... Вітаўт - Гаспадар Зямлі Літоўскае, працаваў. Ніхто ня бачыў яго адпачываючым, ніхто ня ведаў, калі ён сьпіць...
Спатканьне ў Горадні, але затым у Вільні. Ягайла пры відзе моцы Літоўскае, мусіў адрачыся ад пасаду Вялікага Княства Літоўскага, і вызнаць на вякі вечныя пасад гэты за Вітаўтам Кейстутавічам - на ўцеху й радасьць усёй Літвы, Жамойці, Лівоніі й Земляў Кіеўскіх ды Валынскіх.
Станіслаў быў пазбаўлены Ваяводзтва Крэўскага, і яму быў забаронены ўезд у межы Літвы.
У Мальборку, Крыжацкая Капітула, пачуўшы гэтыя весткі, у поўным складзе сабралася й доўга слухала апраўданьняў Камандора Кройцэнбэрга аб яго няўдачы. Куно фон Ліхтэнштайн у душы радаваўся правалу пляну Кройцэнбэрга, і намячаў свае пляны.
Ульрых фон Юнгінген скрыгатаў зубамі - ён прагнуў вайны. А Вялікі Магістар Ордэну Конрад, з надзеяй і ўдзячнасьцю маліўся Богу - вайны зь Літвой ён баяўся, і яе адцягваў, хаця добра ведаў, што яна няўхільная.
- Чым даўжэй ня будзе вайны, - прамовіў ён, - тым даўжэй будзе служыць Богу наш Ордэн! Вайна не прынясе нам нічога. Літва моцная й непераможная! На ёй Масква паламала зубы, на ёй Арда Мангольская разьбілася, яе баіцца Імпэратар Рымскі!... Польшчы, мы яшчэ далі-б раду, нават і з Мазурамі разам, а вось Вітаўта ня зломім. Гэта не гарэх, а камень!
- Але на камень ёсьць молат! - запальчыва ўскрыкнуў Ульрых фон Юнгінген, якому прамова брата зусім не спадабалася.
- Не па нашаму молату гэты камень! - супакоіў яго Конрад. - Ярылам ён створаны, Пяруном гартаваны, а Збаўцам душою надзелены!...
ЗАЎВАГІ
1. Вавель - Каралеўскі Замак у Кракаве.
2. Камандор - Вышэйшы ступень у Рыцарскіх Ордэнах.
3. Тэмпліеры - Рыцары Храма, хаўрусьнікі Крыжакоў, удзельнікі Крыжовых паходаў у Палестыну. У 14-м стагодзьдзі Ордэн канчаткова заняпаў. Адзнакі: Чырвоны плашч і белы крыж.
4. Прыёр - Настаяцель Манастыра.
5. Мізэрыкордыя - Ці «Ласка Божая», доўгі тонкі кінжал, служыць для дабіваньня паваленага ворага праз краты забрала.
6. Капітула - Ордэнская Рада.
7. Магістар - Вярхоўны кіраўнік Рыцарскага Ордэну.
8. Мальборк - Марыенбург, Сталіца Крыжацкай Прусіі й сядзіба Магістра.
9. Сотня Рыцараў - Разам з пачотамі тварыла добра ўзброены полк звыш за 1000 чалавек.
10. Здабыў шпоры й пас - Быў пасьвечаны ў Рыцары (У Літве - у Драбы).
11. Доннэр вэтэр - Нямецкі Праклён. Даслоўна: доннэр - гром, вэтэр - пагода.
12. Брат - Паміма кроўнага сваяцтва між Вітаўтам і Ягайлай, існуе й да сёньня звычай, што Гаспадары Краін называюць адзін аднаго Братам.
13. Баніфацыі - Зямельныя абшары, падораныя Гаспадаром Царкве ці Манастыру.
14. Крупэр і нагруднік - Сталёвы панцыр, закрываючы грудзі й зад (круп) каня.
15. Ня ўзяў лупу - Па праву, да пераможцы пераходзіць у форме «лупу» (здабытку) узбраеньне, коні й маёмасьць пераможанага, быўшая зь ім.
16. Панцырныя баяры - Сяляне, атрымаўшыя зямельны надзел з Гаспадарскіх рэзэрваў. У адплату павінны па першаму зову зьявіцца ў Вялікакняжую Дружыну з канём, са зброяй і ў панцыры (адсюль і назоў гэты). Мелі свае прывілеі.
17. Талака - Звычай у Беларусі дапамагаць усёй вёскай пацярпеламу.
18. Галябарда - Сякера на доўгім тронку. Замест абуха мае гак, каб сьцягваць праціўніка з каня. Зброя пяхоты.
19. Капа - Ці Копны Суд, адпраўляны народам на мейсцы капой (грамадой).
20. Сьвяты Юры - Апякун і патрон сусьветнага Рыцарства.
21. Гараднічы - Камандант Замку (вайсковы).
22. Дзядзінец - Цэнтральная, каменная частка Замку.
23. Трапеза - Прасторная заля пры Царкве, служачая сьвецкім мэтам.
24. Чорныя Яры й Мёртвы Камень - Баечныя мейсцы зборак нячыстай сілы.
25. Паедынкі сурова забароненыя - Вельмі часта гэтая забарона парушалася. Яна йснавала толькі для выгляду.
26. Зьвярнуць рукавіцу на канцы дзіды - Прыняць выклік.
27. Засьценак - Селішча дробнай шляхты, ненавідзячай простае сялянства.
28. Пасаднік - Намесьнік Вялікага Князя.
29. Забарола - Зубцы на сьцяне ўмацаваньняў (бар'ер). Скважні - прамежкі між зубцамі.
30. Фартуна - Міфічная Багіня шчасьця.
31. Грыдніца - У дадзеным выпадку, кашары дружыньнікаў (грыдзей). Але Грыдніцай звалася й вялікая заля, дзе адбываліся нарады й бяседы Князёў з дружынаю.
32. Гарод - Загарожа, частакол. Адсюль: Горад, Гараднічы, і г.д.
33. Гот міт унс! Форвэртс! - З намі Бог! Уперад!
34. Луп - Водкуп. Ад слова лупіць, злупіць.
35. Славянская калегія (Сэмінар) - Навуковая ўстанова для апалячваньня дзяцей Беларускіх магнатаў і шляхты. Закладзена Ядзьвігай і Ягайлам у 1390 годзе.
36. Кунак - Сябра (татар.).
37. Гарматнае зельле - Порах.
38. Намедні - Учора (рас.).
39. Досуг - Вольны час (рас.).
40. Леньнік - Чалавек, атрымаўшы маёнтак ці Замак, бяз права спадчыны.
41. Збраяносец - Вучань і памочнік Драба. Кандыдат у Драбы (Рыцары). Звычайна збраяносцамі былі маладыя людзі з шляхетных сем'яў.
42. Валяць! - Ідуць. Ад словаў «ідуць валам».
43. Вяночак - Адзнака дзявочай нявіннасьці.