БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Уладзіслаў Рубанаў

Нізкі тонус

Глуха зазваніў будзільнік — быў за сценкаю, у жончыным пакоі, дый пачуў яго Ляшчэвіч скрозь сон. І, мабыць, гэта ўжо быў не сон, а ранішняя дрымота. Ляшчэвіч прачынаўся заўсёды раней, чым зазвоніць будзільнік, але не ўставаў; чакаў іменна званка. У гэтым ранішнім ляжанні ў ложку Ляшчэвіч, колькі і помніць сябе, адчуваў асалоду, пераадольваць якую было вельмі цяжка. Ён ужо няраз спрабаваў раніцаю бегаць, ды волі ў яго хапала не больш як на два тыдні. Якая-небудзь замінка ці лёгкая прастуда, ён ужо не мог прымусіць сябе рана ўстаць і бегчы ў калючы холад вуліцы. Зразумелая рэч, ён проста «не дабег» да таго стану, калі неадольна цягнула б бегаць, як курыльшчыка курыць,— чалавечы арганізм паддаецца толькі сістэме, штодзённаму насіллю над сабой. Адзінае, куды яму часцей хацелася хадзіць,— гэта сауна з басейнам. Прафсаюз «выбіў» некалькі бясплатных абанементаў, і адзін з іх дастаўся яму.

І сёння, адплюшчыўшы вочы, Ляшчэвіч падумаў: можа, пачаць бегаць? Высунуў з-пад коўдры голае плячо — у кватэры халаднавата, праз акно чуваць, як парыпвае пад нагамі ў людзей снег, звонка ляцяць у марозным паветры галасы. Трэба пачакаць, калі пацяплее.

— Сяргей, колькі часу? — пачуў ён жончын голас.

— Дык жа ў цябе будзільнік!

— Не відаць, цёмна.

І жонка не хацела ўставаць, пыталася пра час, каб яшчэ трохі папесціцца ў цёплым ложку. Божа, чаму чалавек аніяк не прывучыць сябе з ахвотаю ўставаць уранні? Ляжы не ляжы, а на працу трэба. Ляшчэвіч адкінуў коўдру, узяў з крэсла цяжкі махровы халат, апрануў яго, завязаў пояс. Унізе і зверху — чуваць было — тупалі ногі, шчоўкалі выключальнікі, пляскалася вада... Гэта ж так рэзаніруюць сцены — не дом, а вялізны музычны інструмент. Які ён багаты і адмысловы, колькі ў ім нот, камедый і трагедый.

Мыўся-галіўся Ляшчэвіч вобміг — з нядаўняга часу ён стаў чысціць зубы ўвечары, перад сном: лепш ачысціць рот ад мікробаў, усякіх вірусаў-папірусаў, чым даваць ім на цэлую ноч волю; галіўся электрабрытваю, звычайнай «Масквою», што было і зручна, і хутка. Нават уяўляць, што трэба ўзбіваць пену, намыльвацца халодным памазком, скрэбціся лязом, потым вымываць прыбор — было моташна, дый час на гэта патрэбен. Калі яны ёсць, дык чаму не пакарыстацца паслугамі цывілізацыі?

Выйшаўшы з ваннай, Ляшчэвіч убачыў, што жонка стаіць у калідорчыку перад вялікім авальным у драўлянай разьбяной аздобе люстрам і расплятае на галаве маленькія коскі — яны, лічыла, лепш кучаравілі валасы, чым бігудзі. Ляшчэвіч трохі пасмейваўся з гэтых косак — іх апошнім часам насілі негрытоскі. Мода такая, ці што, іначай што прымусіць разабраць шчыльную, бы лямец, гушчыню пруткіх, шорсткіх валасоў на дзесяткі тоненькіх, бы наканечнікі пугі, косак?

Дзверы ў залу былі адчынены, туды падала святло з калідорчыка, даставала да канапкі, на якой спаў сын,— вольна раскінуў за галавою ручкі, схіліў да пляча галаву, і нават вейка не падрыгвала на яго твары. «Спіць, бедны, учора позна лёг...» — пашкадаваў Ляшчэвіч сына.

— Будзеш раскатурхваць Славіка ці пойдзеш гатаваць сняданак? — спытала жонка.

— Сняданак...— сказаў Ляшчэвіч і, праходзячы міма жонкі, лёгка штурхануў яе. Яна глянула на яго гулліва.

На кухні калыхаліся фіранкі — хоць і заклеілі акно, аднекуль усё роўна сачыўся скразнячок. Тоненькая чырвоная нітачка ў тэрмометры за шклом паказвала «дваццаць восем». Уначы выпаў снег, імгліўся на дрэвах, зямлі, цьмяна адсвечвалі кузавы легкавікоў на двары. Сцежкі былі ўжо добра ўтоптаны, быццам і снег на іх не падаў. У доўгім дзевяціпавярховым доме-падкове, што бачыўся з кухоннага акна, як па дамоўленасці, плікалі адно за адным вокны — жоўтыя, зялёныя, сінія, ружовыя — пад колер штор. Ляшчэвіч падкруціў настройку радыё — нанач заўсёды выключаў, каб не разбудзіла ў шэсць гадзін.

Жонка тармасіла сына. Ён не хацеў уставаць.

— Сяргей, ідзі ты! — гукнула жонка.

Ляшчэвіч падышоў незадаволены.

— Трэба, Каця, усё-ткі раз і назаўсёды пастанавіць: пасля першай калыханкі класці яго спаць.

— Самі вінаваты: адзін кладзе спаць, другі дазваляе гуляць.

— Я, здаецца, ніколі не лезу, калі ты займаешся ім.

— Ну, і што ў гэтым правільнага? Трэба разам выхоўваць...

— Ага, ты за адну руку, я — за другую?

Даказваючы адно аднаму, як трэба выхоўваць сына, яны так-сяк паднялі яго. Ён сядзеў сонны, не мог падняць павечкі, галава яго матлялася, як агурок на мяккім хвосціку, хілілася то да левага пляча, то да правага.

— На, кашулю надзявай... во калготкі.— Жонка падала яму кашульку, калготкі, вязаную баваўняную паддзёўку.

Ляшчэвіч зноў пайшоў на кухню.

Жонка ўранні амаль нічога не ела — толькі піла каву ці чай; калі была салата з гародніны — ела; апошнім часам яе ўлюбёнай ядою стала капуста — вычытала ў аднаго вядомага акадэміка: набівайце свае страўнікі капустаю. І вітамінаў шмат, і папраўкі не дае. Жонка ледзь не стала спяцом па капусце, асабліва навучылася яе квасіць. Жончыну квашаную капусту хвалілі і госці, і суседзі, і прыезджыя сваякі, і на рабоце, куды яна яе насіла. Іншы раз Ляшчэвіч думаў, што людзі, мабыць, трохі фальшывяць: ну як тут не пахваліць гаспадыню, калі яна носіцца з гэтай капустаю, як з пісанай торбай.

— Дыета не скончылася? — усмешліва спытаў у жонкі Ляшчэвіч, калі яна зайшла на кухню з сынам.— Бо я не буду тады на тваю долю рабіць бутэрброды.

— Мне толькі каву... без цукру.

— Хачу піць,— папрасіў сын і тузануў бацьку за канец пояса.

— Што табе: грыба, бярозавіку ці каліны?

— Грыба,— не раздумваючы, адказаў сын.

Так здарылася, што на стале ў Ляшчэвічаў аказалася тры шкляныя слоікі — цэлы выбар напіткаў. У адным — чайны грыб, цёмны, рэзкі напітак; у другім — таксама грыб, толькі японскі, а называлі яго бярозавікам за сіваваты колер і за смак, блізкі да бярозавага соку; у трэцім слоіку быў настой каліны — на лістападаўскія святы Ляшчэвіч ездзіў да бацькоў у вёску і прывёз адтуль цэлафанавы мяшэчак каліны — ураджай з ім жа самім колісь пасаджаных кустоў. Але сын упадабаў толькі грыб, хоць па смаку, здавалася, ён быў не лепшы. Ляшчэвіч наліў яму ў шклянку — напітак засіпеў, запырскаўся, як шыпучка.

— Дзякуй! — сказаў сын і паставіў на стол пустую шклянку. Апранаў футра і надзяваў шапку сыну заўсёды Ляшчэвіч, лёгенька выштурхоўваў за дзверы — быццам даваў гэтым малому зарад бадзёрасці і смеласці, так неабходных у жыцці ў любым узросце. Сад быў за вуглом дома, і сын гадоў з чатырох хадзіў у яго сам, гэта была палёгка — не трэба раней часу апранацца, адводзіць у сад, а потым вяртацца. Для раніцы — эканомія часу вялікая.

Радыё прапікала восем разоў. Трэба выходзіць. Жонка праз гэту сваю прычоску не зможа сёння з ім пайсці. Чакаць яе няма калі — спознішся на працу. Ляшчэвіч нікуды і ніколі не любіў спазняцца, а цяпер і пагатоў — новы загадчык аддзела Марускоў «ганяў» за дысцыпліну. Здаецца, нічога лішняга ён не патрабаваў, але ўсё роўна людзі шапталіся, асуджаючы яго і добрым словам успамінаючы ранейшага загадчыка, які так і не змог ачуцца пасля інфаркту, пайшоў на пенсію. Дзіўна, адны інфарктнікі становяцца ў строй, працуюць як ні ў чым не бывала, а другая — інваліды.

— Я пайду, не буду цябе чакаць...

— Ідзі.— Жонка за сталом, за якім толькі што пілі каву, падмалёўвала тоненька саструганай запалкаю вейкі.— Абавязкова купі ёлку.

— Забірай малога, а я пасля работы зайду на Камароўку.

Жонка хмыкнула: «Якое «забірай»?» Яна, і Ляшчэвіч гэта ведае, ідзе сёння на навагодні агеньчык — так яны вырашылі, бо сёння ж такі агеньчык і ў Ляшчэвіча. Ляшчэвічу на ім край трэба быць, бо ён старшыня культмасавай камісіі мясцкома, але яму не хацелася ісці. Спачатку шмат было жадаючых, а потым, лічы, усе адсеяліся: знайшлі сто прычын, каб не пайсці. Адзін пажылы мужчына сказаў: «Я не алкаголік, але не ўяўляю, што можна рабіць на вечары, што гаварыць за столікам, калі няма спіртнога. Нешта надламала ў псіхалогіі гэтая забарона спіртнога на ўрачыстасцях...»

Нават калі і было б спіртное, Ляшчэвіч усё роўна не пайшоў бы на вечар. Шкада было часу, а толку ніякага: тыя ж людзі, словы, усмешкі, размовы толькі пра работу. Нехта пажартаваў: «Можа, прыхапіць з сабою парачку стандартаў ды абмеркаваць там...» Вольныя вечары... Не так часта выпадае засяродзіцца, нешта запісаць, проста памарыць. Сын цяпер мала патрабаваў да сябе ўвагі, сам апранаўся, распранаўся, хадзіў у туалет, піў і нават еў.

Раніца была марозная, сухая — пякучае, быццам насычанае тоненькімі льдзінкамі-іголкамі паветра пеканула за шчокі, каляна, як спіцамі, палезла ў нос. Было цемнавата і яшчэ гарэлі ліхтары, іх неонавае блакітнае святло быццам сеяла яшчэ большы холад. Ляшчэвіч падняў каўнер дублёнкі, адчуў шчокамі і вушамі, як прыемна, мякка аблёг ворс. Завываючы, набіралі скорасць тралейбусы, мякка затарможвалі на прыпынках аўтобусы, праносіліся легкавікі. Людзі расцякаліся па заводах, фабрыках, установах. А каторыя — і яны дзівілі больш за ўсё — займаліся ў гэты час сабою: прабягалі ў спартыўных куртачках і вязаных шапачках з калматымі пампонамі, выводзілі на павадку сабак, спяшаліся з венікам пад пахаю на першы дух у лазню. Хтосьці кінуў на снег недакурак, і ён свяціў яркаю калінавай жарынкаю — падзьмуў ветрык, выбіў некалькі іскрынак і панёс іх цераз дарогу, як мініяцюрныя «стопсігнальчыкі».

Людзей на прыпынку было небагата — часта падыходзілі тралейбусы і аўтобусы, але ўсё роўна яны былі напханыя людзьмі. Ляшчэвіч убіўся ў заднія дзверы, яго заціснула — не паварушыцца. Трэба пракампасціраваць талон, але як залезці рукою ў кішэню? Можна і ў чужую лучыць. «Пачакаю, пакуль разгрузіцца трохі...»

Калі ў тралейбусе павальнела, ён ужо забыўся пра талон, бо на ранейшыя месяцы браў праязны (на гэты неяк не змог, не паспеў у першыя дні, адале не было сэнсу), і прывычка ўзяла сваё. Неўзабаве, блізка да канцавога прыпынку, у тралейбусе зусім стала вольна, нават вызвалілася пару месц. І акурат каля яго. Хацеў быў сесці, але падумаў: усё роўна давядзецца ўставаць, калі зайдзе жанчына ці пажылы чалавек. Трымаўся за нікеляваны поручань — холад яго адчуваўся далонню нават скрозь вязаную пальчатку. Людзі былі хмурныя, маўклівыя — і ад холаду, і ад таго, што не выспаліся як след, і ад таго, што некага чакалі непрыемнасці на працы, злы, дэспатычны начальнік.

— Таварышы, талончыкі! — раптам пачуў ён блізка ад сябе. Замітусіўся, шукаючы пад дублёнкаю маленькі нагрудны кішэньчык на пінжаку, але было позна.— Прад’явіце, калі ласка, ваш праязны дакумент,— звярнуўся да яго малады высокі мужчына-кантралёр з павязкаю на рукаве і бляшаным знакам у руцэ.

— Прабачце, я забыў... толькі што хацеў прабіць,— пачаў апраўдвацца Ляшчэвіч, адчуваючы, як ад халоднага поручня пабег раптам па яго руцэ гарачы ток, заліў усяго з ног да галавы.

— Усе вы забываецеся, калі трэба плаціць са сваёй кішэні, зарплату атрымаць не забудзеце... Падрыхтуйце штраф! — У мужчыны быў дзіўна нерухомы твар, спакойны позірк, якія зусім не стасаваліся з яго грубаватым голасам.

«Фу, чорт!..» — ажно скрыпнуў зубамі Ляшчэвіч, хуценька выняў з партманета два рублі і, глянуўшы вакол сябе, сунуў іх кантралёру. Не стаў чакаць, пакуль той адарве квіток. Навошта каб ён, гэты квіток, зафіксаваны ў мазгах, яшчэ нейкі час псаваў настрой.

Ён пайшоў напрасткі, задворкамі — пацягнула са святла, ад людзей у зацемкі, быццам кожны мог заўважыць па ім і тыцнуць пальцам: «Глядзіце, ён — несумленны чалавек!» Тоўстая цётка ў доўгім ватнім палітоне, абвязаная на паясніцы рудою шарсцяною хустаю, як у вёсцы, расчышчала дарожку шырокай фанернай лапатаю. Высока ў небе самалёт мігаў чырвонай маленькай, бы каліна, лямпачкаю. З аркі Ляшчэвіч вынырнуў на вуліцу. Па адзін бок яе (на якім быў Ляшчэвіч) стаялі каштаны — аб’інелыя, яны быццам расплавіліся ў паветры, не былі відаць; па другі бок — шчыты, усе аднолькава белыя ад інею. Мяўкаў кот — сядзеў пухнаты, натапыраны, у тэлефоннай будцы, на якой ляжала тоўстая падушка снегу. «Не надта пагрэешся ты ў гэтым сховішчы»,— пашкадаваў ката Ляшчэвіч і ўздыхнуў. Востра чуўся ў паветры цвярозлівы на марозе пах спаленага бензіну.

У непрыемных думак доўгі ланцужок, адны выкрасаюць другія, дробяцца, як тыя іскрынкі з недакурка, разлятаюцца ў розных кірунках, шукаюць сабе завязь у непрыемнасцях і гарчэчы. Тое, што заспелі «зайцам», сапсавала настрой, і да будынка свайго інстытута Ляшчэвіч падыходзіў без радасці. Дзіўна было бачыць, як у яго шкляныя дзверы бадзёра, лёгенька ўскоквалі людзі. Работу сваю — інжынера-канструктара аддзела тэхналогіі і механізацыі вытворчасці — Ляшчэвіч любіў, можа, нават залішне быў аддадзены ёй, але задавальнення ад яе атрымліваў не багата. Ужо каторы год ён на гэтай пасадзе, вычарпаў яе да дна, і яна не наталяла смагу натхнення: колькі ні нагінай пусты кубак, дык не нап’ешся. Стараўся, працаваў, уносіў прапановы, супрацоўнікі і жартам і ўсур’ёз сцвярджалі, што па ім сумуе месца не ніжэй дырэктара завода, але ад іх нічога не залежала, залежала ад начальства, а яно маўчала, не прыкмячала яго, і ён губляўся, як бы размываўся на аднастайным фоне дваццаці супрацоўнікаў. Ранейшы загадчык аддзела, як кажуць, браў усё на сябе, падмяняў нярэдка і проста інжынера, і старшага, і начальніка групы,— мабыць, гэтым хацеў надаць сабе аўтарытэту, паказаць, што поспех залежыць толькі ад яго,— і не вытрымала ў небаракі сэрца... Новы загадчык быў малады, каля сарака гадоў, прыйшоў сюды з Саўміна. Па натуры энергічны, халерычнага складу, але, здаецца, ці не напінаецца трошкі ён, калі ў любой дробязі выстаўляе сябе тыпам дзелавога сучаснага чалавека. Гэта не ад патрэбы душы, думаў Ляшчэвіч, гэта ад кар’ерысцкіх замашак. Ляшчэвіч аніяк не можа прынаравіцца да яго, зразумець, каб паводзіць сябе спакойна. Таму паміж імі нейкая дзіўная блытаніна: Ляшчэвіч жартуе, той робіць сур’ёзную міну, але вочы выдаюць, што душа смяецца; Ляшчэвіч прыходзіць з дзелавою прапановаю —загадчык хітра пасміхаецца, і тады Ляшчэвічу становіцца зразумела, што той не хоча нічога гаварыць, каб не выявіць сваю недасведчанасць, і прыкідваецца гэтакім глыбакадумным мэтрам. Як гэта, мабыць, цяжка ўвесь час выдаваць сябе не за таго, кім ты ёсць! Але ж калі ты дурань, дык гэтага не схаваеш, як нічога не схавае ад людзей і твайго розуму.

Каля ліфта сабраўся ўжо натоўп; Ляшчэвіч прыкінуў — больш пяці чалавек, яны зойдуць, астатнія будуць чакаць, пакуль ліфт спусціцца зноў. «Пайду пехатою, шосты паверх — не так і высока,— вырашыў ён.— Так мала рухаемся. Гіпадынамія, гіпадынамія...» Не высока і ён не стары, а сэрца забілася, заскакала ў грудзях. «Трэба ўсё-ткі пачаць бегаць,— падумаў ён з трывогаю.— Неадкладна... Заўтра ж!»

У аддзеле было ўжо некалькі чалавек, быў Косця Бірукоў, але Таня Саўкова, яго суседка па стале і па кульмане, яшчэ не прыйшла. Яна заўсёды спазняецца — двое дзяцей, пакуль адправіць у школу і сад, мужу сняданак згатуе. Ён у яе мастак, быт, «дробны быцік», як ён кажа, яго зусім не турбуе, вось і бегае жонка, цягне двайную нагрузку ды пацвярджае такім чынам сваё права на эмансіпіраваную жанчыну.

Ляшчэвіч распрануўся і сеў за стол. Супрацоўнікі гаварылі пра суровую зіму, мароз, якіх даўнавата не ведала Беларусь, нехта пачуў па праграме «Час», што тэмпература цяпер на пятнаццаць градусаў ніжэй нормы.

— Лепш марозы, чым якая-небудзь слота,— уставіў ён сваіх пяць капеек. Але ахвоты дыскутаваць, спрачацца ў яго не было. На кульмане з учарашняга дня застаўся ватман з чатырма вочкамі кнопак на ражках — яго праект шкляных труб для Нясвіжскага біяхімічнага завода. Чэрціць, чэрціць, а толку мала, праўдзівей, яму самому толк бачыцца, не бачаць яго іншыя, той жа дырэктар завода... На мінулым тыдні яны з Саўковай ездзілі ў камандзіроўку ў Нясвіж. Дырэктар, сыценькі, тоўсценькі, з вузенькімі жывымі вочкамі, якія мянялі свой выраз кожнае імгненне — то станавіліся масляна-лагоднымі, добрымі, то злымі і калючымі, як не пратыкалі,— і слухаць не захацеў пра шкляныя трубы: «Добра служаць жалезныя —нашто ламаць?» Шкадаваў бы Ляшчэвіч аб гэтай сваёй камандзіроўцы, калі б не схадзілі яны з Саўковай у Радзівілаў замак. Гэтая Саўкова ведае больш, чым экскурсавод,— і пра архітэктуру, і пра іканапіс. Мабыць, наслухалася ад мужа. Столькі расказала і пра архітэктараў Бернардоні, Крыгера, Лутніцкага, і пра мастакоў Хескі, Бланка, Фульхса, і яшчэ пра многае іншае. У нейкае зачараванае імгненне ў Ляшчэвіча мільгнула думка: закахацца б у яе, гэтую рухавую, чарнавокую, надзіва шчырую і простую ў абыходжанні з людзьмі Танечку. Здаецца, яна ўжо даўно таксама неабыякавая да яго і ў камандзіроўку, мабыць, напрасілася не так сабе — з такім мужам ды з двума дзецьмі.

Піснула ручка ў дзвярах — зайшла Саўкова, у сівенькім заношаным паліто, чорных замшавых ботах. Мабыць, не вельмі цешыць яе мастак грашыма. Расчырванелая, уся як бы накрухмаленая, вочы яркія, порсткія. Яна павесіла паліто ў шафу; ідучы да стала, усмешкаю павіталася з ім, Ляшчэвічам. Нахілілася, пачала здымаць боты, каб надзець тапкі,— і скрыганне замка-маланкі неяк незразумела, таемна хвалявала, быццам перад гэтым была між імі змова, згода на інтымнае жыццё. Яна прычасалася без люстэрка, абцягнула паласатую з шырокімі рукавамі вязаную кофту, туга напяўшы яе на грудзях.

— Што, Сярожа, задуменны? Пакутуеш усё над сваімі геніяльнымі праектамі? — спытала ў Ляшчэвіча, калі села за свой стол.

— Ці толькі над праектамі! — кісла ўсміхнуўся ён.

— Палюбоўніцу завёў? — Саўкова іншы раз проста ўражвала сваёю нязмушанасцю і ў словах, і ва ўчынках.

— Можа б, ты адказала мне на гэтае пытанне?

Саўкова зразумела намёк, засмяялася неяк даверліва, зычліва, і ад гэтай яе раскаванасці ў Ляшчэвіча адразу пахарашэла на душы. «Жанчыны! Усміхайцеся мужчынам, гэта ўплывае на прадукцыйнасць працы»,— успомніў ён словы, якія вычытаў учора ў навагодняй насценнай газеце і палічыў проста бязглуздым жартам, а сёння зразумеў, што яны і праўда маюць сэнс, а яшчэ большы сэнс набудуць, калі словы «жанчыны» і «мужчыны» памяняць месцамі. Пра што толькі не падумаецца ў пераднавагоднія дні! Ляшчэвіч з алоўкам у руцэ падышоў да кульмана.

— Не, жарты жартамі, а я прарочу табе, Сярожа, вялікую будучыню,— сказала ўжо, здаецца, сур’ёзным голасам Саўкова і таксама падышла да свайго кульмана, але забыла аловак і вярнулася да стала. Калі шчыра, дык адна яна і прызнавала здольнасці Ляшчэвіча, узносіла яго да нябёс. І радасна, і крыўдна.

— Калі б ад цябе залежала мая кар’ера, то не сумняваюся,— усміхнуўся Ляшчэвіч (ён забыў ужо на непрыемнасць з талонам), радуючыся, што свята Новага года хоць жартамі, але ўваходзіць і ў яго душу.

— Усё роўна, ты ж цягнеш увесь наш аддзел... Ледзь што, якая замінка — ідуць да цябе. У душы ўсе прызнаюць, а на справе, афіцыйна — слова ніхто добрага не скажа.

— Гэта — праўда, нядаўна ў ваенкамат характарыстыку запатрабавалі, дык Марускоў напісаў: «працуе не горш астатніх...» І знайшоў жа фармуліровачку.

— Перабольшваеш! — шчыра, з трапятлівай пранікнёнасцю ў голасе сказаў ён.

— Не скромнічай. Толькі як вырасцеш да міністра мікрабіялогіі не забудзь мяне... тую, хто першая ацаніла твае магчымасці.

— Не забуду,— паабяцаў Ляшчэвіч, зноў са шчырасцю ў голасе. Чорт, нават калі ўсё гэта і не так, дык усё роўна прыемна. Гэта адно здаецца, што чалавеку шмат трэба, што ён жыве нібыта глабальнымі памкненнямі. Проста любая дробязь — для чалавека значная. Мы думаем, што гэта дробязь, а яна ламае, мяняе чалавеку жыццё. Закаханыя вочы — можна палічыць за дробязь, а калі яны ёсць ды яшчэ глядзяць на цябе — гэта шчасце; табе начальнік сказаў добрае слова — і ты гатовы ўвесь дзень спяваць песні; ты хутка сеў на аўтобус — і табе прыемна на душы; у магазіне, у які зайшоў, няма чаргі,— і ногі твае самі нясуць... Дык што дробязі і што глабальнае?

Ледзь не да абеду Ляшчэвіч, не адыходзячы, чараваў каля кульмана; супраціўлялася, не давалася ягонай задуме злучэнне трубы з чанам; у чана былі кароткія ножкі, а трубу трэба выгінаць каля самага нізу, і гэта нязручна, яе можна разбіць, за што і ўхапіўся дырэктар завода; у любой творчасці тупіку не бывае, у гэтым упэўніваўся няраз Ляшчэвіч і таму ўпарта шукаў выйсця — ці падвышаць чан, ці намячаць іншае месца для адтуліны. Канструкцыю ж абсталявання не хацелася мяняць, яна, здаецца, была аптымальная, кампактная.

Нечакана яго выклікаў да сябе Марускоў. Калі Ляшчэвіч зайшоў, той сядзеў і размаўляў з некім па тэлефоне — іх у яго збоку на нізкаватай чорнага дрэва тумбачцы стаяла ажно тры: адзін — звычайны — унутраны, другі як сувенірны, зроблены на даўнейшы манер, і трэці кнопачны. Ляшчэвіч падышоў да стала, не ведаў, ці то садзіцца, ці стаяць, чакаць запрашэння. Можа, хвіліны праз дзве Марускоў паказаў на крэсла.«Не ўсё адразу, Піліп Іванавіч,— адказваў ён некаму, мабыць, вышэйшаму за сябе начальніку, угодніцкім голасам,— гэты квартал... ведаеце, а той будзе выкананы». Ляшчэвіч адчуў, што пры гэтай размове яму лепш бы не прысутнічаць, нават мільгнула думка выйсці, але Марускоў палажыў трубку — няўдала, яна запікала, і ён паправіў.

— Я выклікаў цябе (ранейшы загадчык, чалавек сталага веку, называў Ляшчэвіча на «вы», ды нават калі б і не называў, то ўсё роўна, калі начальнік кажа падначаленаму «ты» — гэта непрыемна) з-за вашай справаздачы...

— «Вашай» — маёй ці нашай з Саўковай? — падкусіў Ляшчэвіч, не могучы пераадолець у сабе абурэння ад начальніцкай фанабэрыі.

— Вашай з Саўковай.— Марускоў пранікліва глянуў на Ляшчэвіча.

— А што такое? — Ляшчэвіч, наколькі ўдавалася, трымаўся спакойна.

— Выходзіць, толькі ты за прагрэс, за перабудову, а ўсе на заводзе тупачы, дагматы?

— Я канкрэтна ўказваю дырэктара.

— Хм, дырэктара...— хмыкнуў Марускоў і трохі памаўчаў.— Ты ж ведаеш, што біяхімічны завод — перадавое прадпрыемства, пераходны сцяг заваяваў за вынікі мінулага года.

— Часам перадавік той, хто лепш паказчыкі падтасаваць можа, раздуць... Хіба не так? Але я ў дадзеным выпадку не пра гэта...

— Ну, слухаю, слухаю...— Марускоў як бы адхіснуўся, ямчэй усеўся ў крэсла — паказваў, што гатовы ўважліва слухаць. Калі шчыра, яму і сапраўды цікава было паслухаць чалавека, які не глядзеў у рот і стараўся сказаць нешта з асабістых меркаванняў, разваг.

— Мне здаецца...— выразна вымаўляючы кожнае слова, стрымліваючы сябе, каб не распаліцца і не нагаварыць лухты ці зблытаць свае думкі, пачаў Ляшчэвіч.— Мне здаецца, што жалезныя трубы на біяхімічных заводах пара замяніць на шкляныя.

— Якія ў цябе довады? — У кожнае слова, у тон гаворкі Марускоў намагаўся ўкласці важкасць, надаць ім недасягальную вышыню.

— Першы: больш прыстасаваныя іменна для вадкасцей...

— Мала гэтага,— захоўваючы спакойны, абыякавы тон, сказаў Марускоў.

— Эканомія металу, пра якую так шмат гавораць.

Марускоў прамаўчаў.

— І — самае галоўнае. Новы прэпарат... «Баліз-2», які прайшоў апрабацыю і даказаў сваю эфектыўнасць, як-ніяк лякарства... хоць і для жывёлы.

— Ну і што? — Марускоў ведаў, што пытанні, нават бязглуздыя, сеюць у апанента сумненні.

— Яно, гэтае лякарства, цячэ ў метале... А раптам яно ўступае з ім у рэакцыю?

— Не нам пра гэта думаць! — безапеляцыйна адрэзаў Марускоў і, выпнуўшы грудзі, паправіў пад пінжаком падцяжкі.— Перапішыце справаздачу. Заўтра далажыць!

«І гэта ж не метад кіраўніцтва...» — падумаў з горыччу Ляшчэвіч, выйшаўшы з кабінета. А падтрымаў бы яго загадчык, сказаў бы тое, што пачуў ён, Ляшчэвіч, ад Саўковай — здаецца, са скуры вылузнуўся б, а працаваў бы за дзесяцёх, не бярог сябе. Але, але, начальнікі сабе наўме: пахвалі — і праўда зазнаецца, заганарыцца, паспрабуй тады зладзь з такім. Лепей пад прэсам трымаць, скоўваць, тыцкаць носам у пралікі. Чаго іншага не даб’ешся, але пакорнасці, паслушэнства даб’ешся. А калі добра націснуць — то і падхалімажу.

Глянуў на гадзіннік: «12.45» — час абеду. У аддзеле нікога ўжо не было. Пазней ні на мінуту ніхто не заседзіцца. Работнічкі! Ён пастаяў перад акном, паглядзеў на снег, на вуліцу з ніткамі тралейбусных ліній. Здаецца, мароз адлёг — запацелі шыбы, буйныя кроплі цяклі па іх як празрыстыя божыя кароўкі. Іх сталовая, што была ўнізе, на першым паверсе, ужо другі месяц не працуе — рамонт, і абедаць хадзілі хто куды. Ляшчэвіч аблюбаваў кафетэрый — шкляны павільёнчык на старой Нямізе.

Ён апрануўся і выйшаў на вуліцу. І праўда, паветра памякчэла, пахла вільгаццю. Снегу на тратуары было шмат, ляжаў пухнаты, мяккі і сыры — не рассыпаўся, а збіваўся пад нагамі ў камячкі, шчыльна ляпіўся на мысы ботаў. На праезнай частцы быў ён зусім брудны, жоўты, а мясцінамі як не чорны. Лёгкія, нячутныя сняжынкі ляцелі з асвечанага бляклым зімовым сонцам неба, калючымі пылінкамі ліплі да твару.

Мінуўшы тэатр оперы і балета, каля якога ў белай снежнай кепачцы стаяла на пастаменце бронзавая фігура Максіма Багдановіча, ён звярнуў улева і спусціўся па абледзянелых прыступках да Свіслачы. Каля моста ў чорнай прамыіне лёду плавалі дзве дзікія качкі. На сінім набрынялым вадою снезе былі відаць іх шырокія, як сподкі, сляды. Ляшчэвіч угледзеўся ў іх, як раптам пачуў бомканне: дзілінь-бом-м-бл, дзілінь-бом-м-бл... Гукі былі незвычайныя, новыя, нячутыя ім раней, і ён спыніўся, глянуў уперад — адкуль ляцелі гукі. Вочы яго самі спынілі свой позірк на царкве — два залацістыя шпілі, як вушы аўчаркі. Там званілі званы. Ён вырас на Магілёўшчыне, у той яе ўсходняй частцы, дзе няма і не было на яго памяці цэркваў, і ўпершыню пачуў, як звоняць званы,— нешта раней яны не званілі. Дзіліньканне было нядоўгае, і Ляшчэвіч пашкадаваў, што не паспеў яго добра пачуць, наслухацца, перакласці на нейкі сучасны рытм, які запомніўся б і пры нагодзе ўваскрасаў бы. А можа, і не ўваскрэс бы ўсё роўна ніколі: памяць захоўвае адно тое, у чым будзе мець некалі патрэбу. А якая можа быць патрэба ў царкоўным звоне? Мабыць, ідзе нейкая рэпетыцыя, праверка перад калядным богаслужэннем. У Ляшчэвічу гэта было проста разуменне, а не душэўны водгук, бо не было чаму адгукацца. Ён вырас у сям’і, дзе бацька, настаўнік, быў атэіст, помніцца яшчэ з маленства, як ён чытаў на ферме, у клубе лекцыі на антырэлігійныя тэмы. У хаце ніколі не было іконы. Маці раней, калі была яшчэ жывая бабуля Прося, ведала толькі вялікдзень, радаўніцу і калі па кім угодкі. Тады яна пякла пульхныя бліны, сыпала на іх дробку солі; соль уядалася ў блін, і ён набухаў белымі папурышкамі.

І таму на яго, Ляшчэвіча, ад усяго царкоўнага, рэлігійнага патыхала нечым незразумелым, загадкавым і экзатычным, што нельга выпрабаваць, рэальна адчуць, а толькі ўявіць, як уяўляем мы гісторыю, бывалішняе па кнігах ды кіно.

Яму не пашанцавала — у кафетэрыі быў санчас — на шкляных дзвярах была прыклеена паперка. Але ён не засмуціўся: «Ліха з ім, пацярплю, не памру з голаду!..» Горад рыхтаваўся да Новага года. Ставілі ёлкі, чаплялі на іх цацкі, «звалі ў госці» Дзеда Мароза і Снягурачку, на шыбах малявалі зайца (год зайца), развешвалі гірлянды, серпанцін... Мяцеліца бляску, колераў, ваты, фольгі завеяла ўвесь горад, пранікла ў дамы, кватэры, вестыбюлі, нават у аўтобусы, спераду якіх, за лабавым шклом, плікалі агеньчыкамі гірлянд маленькія штучныя ёлачкі.

Ціха стала ў калідорах інстытута пасля абеду, не было той ажыўленасці, галасоў, бразгату, што чуліся ў звычайныя дні. Ніхто не піў чаю, мода на які развілася ў апошнія гады. І ў «курылцы» — невялічкім пляцы каля акна, збоч пад’ёмнай лесвіцы, дзе ацяпляльныя батарэі,— нікога не было. На століку з жоўтымі кружкамі прапалін сіратліва стаяла шкляная попелка з двума недакуркамі. Ляшчэвіч тузануў дзверы суседняга аддзела — хацеў аддаць паперу з рэзалюцыяй дырэктара «азнаёміць усе падраздзяленні НДІ» — замкнуты. «Што сядзець і мне... Трэба ехаць раней на Камароўку, можа, куплю ёлку...» Але побач з іх аддзелам на сцяне павесілі святочны выпуск насценгазеты «З Новым годам, біяхімікі!», і цяпер каля яе стаяла кадравічка, якой па новым стандарце, што нядаўна зацвярджалі на камісіі па якасці, выпала сачыць за распарадкам дня (божа, колькі «жалезабетону» ў гэтых стандартах!). Жанчына яна пажылая, збіраецца на пенсію, і норавам мяккая, з прыемнаю ўсмешкаю, але няёмка ісці міма, гэта ўжо нахабства, якое Ляшчэвіч не прымаў у іншых. Хоць на тую газету і не было чаго глядзець, кадравічка ўнурылася ў яе і паказвала сваім выглядам, што ёй цікава.

Стрэлка гадзінніка марудна набліжалася да пяці.

— Ідзі,— сказала Таня Саўкова,— я пабуду да паловы шостай... Мы дамовіліся з мужам у гэты час сустрэцца.

— Вы ёлку сабе ўжо дасталі?

— У нас штучная. Купілі штучную, дык няма праблем.

— Штучная мне не падабаецца, эфекту ад яе нуль — ні паху, ні іголак... Або ніякай, або сапраўдную, зялёную, з лесу, і абавязкова тую, пад якой сядзеў касавокі... Год зайца, як-ніяк.

— Раней прадавалі на рынку каля Юбілейнай плошчы, а сёлета нешта не прывозілі.

— Ды я ля Камароўкі блізка жыву, там заўсёды прадаюць.

Іх размову перапыніў тэлефон. Трубку падняла Саўкова.

— Цябе... Мабыць, жонка.

Ляшчэвіч узяў трубку, увесь напяты.

— Алё!

— Сяргей? Не пазнаеш?..— Дзявочы голас, да болю знаёмы — з нізкаю, мяккаю пасадкаю, быццам гукі прапускаюць скрозь марлю,— але забыты. «Хто ж гэта?..» Ён стаяў разгублены, намагаўся ўспомніць дзяўчыну.

— А як ваша Лена пажывае? Замуж выйшла?

«Родзічка якая?»

— Гэта Ніна, Леніна сяброўка.

— А-а, Ніна!..— абрадаваўся ён.— Ну прывітанне! Адкуль ты?

— Ды вось пераехала ў Мінск... з паўгода назад.

— Паўгода? Што ж ты раней не пазваніла!

— Не было калі... Знаеш... кло-о-опатаў. З мужам я развялася, гадую сына...

— Трохі нечакана, і званок твой, і развод...

— Я сама не ведаю, чаму так атрымалася... Ой, Сярожа, мне так прыемна чуць твой голас!

— Мне твой — таксама. Даўно цябе не бачыў.

— Дзе я толькі не пабывала... Каб ты ведаў! І ў Казані, і ў Прыбалтыцы, і на Далёкім Усходзе...

— Вандроўніца.

— Не кажы ты!

Іх размова — адчуў Ляшчэвіч — як гульня ў шахматы: ходзіш фігурамі, а ў галаве трымаеш стратэгічную мэту. І раптам адзін нечаканы ход — і мат!

— Я хачу з табою сустрэцца,— сказала яна, і голас у яе ніколечкі не змяніўся, не задрыжаў.

— Добра, я не супраць, але сёння часу не маю — трэба ёлку дастаць. Ты пазвані мне пасля Новага года, добра? — сказаў Ляшчэвіч, баючыся, каб не падумала Ніна, што ён не хоча з ёю сустракацца. А чаму б і не сустрэцца, не пабачыцца, не ўспомніць маладосць? Трохі «крамолаю» папахвае, канечне, бо скажы жонцы — западозрыць у здрадзе, а гэта ўжо трэшчынка. Потым другая трэшчынка — так і да расколу даходзіць: з адной дзве палавінкі.

— Добра, я пазваню...

Ляшчэвіч палажыў трубку.

— Сяброўкі звоняць? — як бы з рэўнасцю спытала Саўкова.

— Маёй сястры сяброўкі,— аджартаваўся Ляшчэвіч.

Саўкова падміргнула, але ў вачах яе Ляшчэвіч заўважыў разгубленасць.

Ён сабраўся і пайшоў. Каля кадравічкі стаялі яшчэ дзве жанчыны з бухгалтэрыі, і гэта ўжо не так кідалася ў вочы, што Ляшчэвіч пайшоў апрануты.

Ідучы на адкрытую плошчу рынку, Ляшчэвіч не заўважыў, каб хто нёс ёлку. Не прадаюць?

Але чарга стаяла: доўгая, звілістая, як вяроўка. За драцяною рашоткаю — загон, як для жывёлы,— былі навалены абмызганыя, рэдкія, абсцябаныя ялінкі. «Калі будзе прывоз?» — спытаў Ляшчэвіч у мужчыны ў пакамечанай шапцы, які стаяў на мыліцах. «Хто ведае!»

Расказваў яму адзін знаёмы, як даставаў ёлку. Стаяў з гадзіну, бачыць, нешта не тое. Аказваецца, ветэранам, іншым, хто браў пасведчанні, прадаюць. Хацеў прарвацца — дружыннікі не пусцілі. Купіў у цёткі, якой перапрадаў ветэран.

Народ тоўпіўся, нечага чакаў. Твары былі і раздражненыя, пахмурныя, а былі і вясёлыя, бестурботныя.

Падышоў высокі мужчына, у чорным паліто з каракулевым белым каўняром і ў бабровай шапцы, жоўтыя, як падпаленыя, варсіны якой тырчалі ва ўсе бакі, як іголкі ў дзікабраза.

— А што, зачынена?

І Ляшчэвіч таксама звярнуў увагу, што дзверы ў загон замкнутыя на замок. А, між іншым, чым мерзнуць на марозе, чакаць, як кажуць, з мора пагоды, можна было б выбраць хоць якую няўдаліцу з таго лам’я.

— Ды зачынена! — з незадаволенасцю азваўся Ляшчэвіч.— Навошта закрываць было? Можа б, хто і ўзяў з гэтых...

— Канечне, узяў бы! — сказаў мужчына ў бабровай шапцы і павёў вакол вачыма.— Дзе тут хто камандуе?

— Як быццам няма нікога...— Ляшчэвіч і сам ужо, яшчэ раней, хацеў знайсці некага з афіцыйных асоб, якія займаюцца продажам ёлак,— але ніхто на вочы не трапляўся, і дзе іх шукаць — таксама ніхто не ведаў.

Мужчына пайшоў да крытых прылаўкаў, за якімі прадавалі бульбу, яблыкі, квашаную капусту, семкі, і Ляшчэвіч гадаў: ён пайшоў шукаць прадаўцоў ёлак ці яго павёў туды зусім іншы клопат. Яшчэ трохі пастаяўшы і не дачакаўшыся мужчыны, ён нават хацеў быў выцягнуць паўзверх загароды ялінку, балазе голыя вярхушкі іх тырчалі, усё роўна ж яны прападаюць,— але сорам стрымаў яго. Падумаюць людзі, што квапіцца, шкадуе грошай на добрую ёлку, дый, чаго добрага, некаму стукне ў галаву крыкнуць, абазваць яго злодзеем, тады клопату не абярэшся, як з тым талонам. Але і чакаць не было ўжо як, трэба ісці забіраць з сада сына: і так заўсёды крыўдуе, што яго позна, амаль апошняга забіраюць.

Успомніў, што не абедаў сёння, а дома паку-у-уль згатуеш,— зайшоў у кафэ «Смажанка», што на рагу вуліц Веры Харужай і Куйбышава. Раней тут была «Блінная» — звычайная сталовая, а на ўваходзе, за стойкаю буфета прадавалі на разліў віно. Таму-сяму латва дай бог: выпіў шклянку і закусіў гарачанькім. Народу тут заўсёды таўпілася шмат, асабліва мужчын з азызлымі тварамі, і вадзіцелям з аўтастанцыі прыгарадных маршрутаў не ўдавалася нахапок перакусіць, хоць і вісела ў зале таблічка, што яны абслугоўваюцца паперад астатніх.

Ляшчэвіч не хадзіў і цяпер не зайшоў бы ў сталовую, нягледзячы што хацеў есці; у «Смажанку» яго пацягнула міжволі: вельмі ўпадабаў і любіў гэтую старажытную беларускую страву — смажань. Каторыя наведнікі называлі яе проста — блін; але ў гэтай назве чулася Ляшчэвічу зняважлівасць, хоць у смажані больш за ўсяго якраз цеста, дражджавога цеста; ды ў гэтым цесце былі запечаны і скваркі, і цыбулька, і грыбы, і яйка, і каўбаса, і бульба, а наверсе — расплаўлены ў жароўні сыр і барвяная пляма таматнага соусу. Усё гэта, падсмажанае на алеі, падпечанае да хрумсткай ружаватай скарыначкі, было надзвычай смачнае. Не дурні былі нашы продкі, выдумаўшы такую простую, хуткую на гатаванне страву: пяць-шэсць мінут — і гатова.

У «Смажанцы» было мала людзей — стаяла чарга толькі каля буфета, дзе цяпер прадавалі марожанае, сокі і вітамінныя кактэйлі.

Ляшчэвіч запрасіў сабе смажань з гавядзінай (а яшчэ былі «далікатэсны» і «з курыцай»), шклянку яблычнага соку. Узяў з паліванага рудога збанка два відэльцы — двума лягчэй увіхацца, раздзіраць тугі смажань. Есці станавіліся за высокія прылаўкі, прымацаваныя да сцяны — удоўжкі і ўпрытык, папярок залы. На прылаўках не было сурвэтак, але стаялі ў крышталёвых вазах лапчатыя зялёныя галінкі, падобныя на папараць, відаць, прывезеныя аднекуль з поўдня. Пустыя талеркі, шклянкі прыбірала з прылаўкаў пажылая сівая жанчына ў белай куртачцы і ў пакаёвых тапачках, састаўляла ў шырокенькую, як балея, алюмініевую калясачку на колцах. Цяпер прыбіральшчыцы не было відаць, Ляшчэвіч проста ведаў яе па ранейшых візітах.

Заходзіў у кафэ — здаецца, быў дзень, яшчэ было светла, а выйшаў — ужо сцямнела, густая сінька, разбаўленая дымам і туманком, заліла вуліцы, наблізіла да зямлі неба. Уражанне, што ты не ў горадзе, а ў лесе — так густа пахла елкаю, жывіцаю, набрынялым вільгаццю снегам. Задзяры галаву — зоры ўбачыш, але не на вярхушках векавых ялін, а на плоскіх дахах вышынных церамаў-камяніц. На некранутым снезе воддаль ад тратуараў былі выразна відаць сляды — толькі чалавечыя, ні звера, ні птушкі не знайшлося, каб парушыць снегавую бель,— і ад гэтага павеяла сумам.

Да дома было з паўкіламетра, два прыпынкі, і Ляшчэвіч пайшоў пехатою. Усё спяшаешся, усё не паспяваеш, а таму толькі ездзіш. А трэба ж некалі хадзіць — чытаеш, чуеш: арганізму край патрэбны рух, фізічная нагрузка. А калі «нагрузіцца», дзе ўзяць часу? Закінуць усё? Але без гэтай нагрузкі як-небудзь пражывеш, а «закінуўшы ўсё» — не, пацерпіш крах і ў сям’і, і на працы. Ён, Ляшчэвіч, не аддадзены самому сабе, пераплецены, як ніткі ў сетцы, з безліччу ўсякіх іншых узаемаадносін.

Ішлося цяжка, снег на тратуары размясілі, па ім коўзаліся ногі, і неўзабаве Ляшчэвіч адчуў, што стаміўся, увапрэў. Ён пацягнуў уніз замок «маланкі» на куртцы — шыю ахапіў ледзяны свежачок. Ляшчэвіч падправіў, тужэй захінуў махеравы шалік.

З сада везлі на саначках малых — тыя, што жывуць далёка; бліжэйшыя вялі сыноў і дочак за руку, а тыя, хто спяшаўся, каму не было як прастарэкваць, зважаць на ўсякія дамаганні малышоты,— неслі на руках.

Сынава група была на другім паверсе; узышоўшы па крутой лесвіцы, адразу апынуўся перад дзвярыма з вялікай барвовай пластыкаваю лічбаю «10». «Дзесятая» група лічылася «нулёўкаю», асвойвала праграму першага класа.

— Што мне купіў? — сустрэў яго пытаннем сын, дарэчы, як і кожны дзень. Дзіўна проста, адкуль у яго бралася заўсёднае жаданне мець новую цацку. Ляшчэвіч шмат купляў яму ўсякай несур’ёзнай драбязы, але апошнім часам стаў крыху стрымліваць сябе. Бо сын, загарэўшыся жаданнем мець нейкую цацку, тут жа астываў, як толькі яна апыналася ў яго руках; ён страчваў да яе цікавасць, вочы яго сумнелі, і ён трымаў цацку ў руках як нешта выпадковае, лішняе, калі не прымусовае.

— Я не заходзіў у магазін,— сказаў Ляшчэвіч.— І наогул, думай ужо болей пра вучобу, а не пра цацкі.

Пра вучобу Ляшчэвіч напомніў сыну недарма: той рана, у пяць год, навучыўся чытаць і цяпер чытаў, лічы, як дарослы, адно трохі расцягваў, напяваючы, гукі, але зусім кепска пісаў літары, да таго ж нахіляючы іх у левы бок, і дрэнна складаў і адымаў. Увогуле, канечне, расчараваў бацькоў, якія раннюю, часам проста-такі дарослую кемлівасць сына гатовы былі прымаць за вундэркіндства.

Ляшчэвіч нецярпліва чакаў, пакуль сын адзенецца, падспешваў яго. Цяпер, калі прабыў дзень у садзе і, здавалася б, павінен ірвацца дамоў, яму раптам станавілася цікавым усё навокал. Ён, як нежывы, нацягваў штаны, світарок, круціўся па баках, разглядаў малюнкі на дзверцах шафак, вылепленыя імі ж, дзецьмі, фігуркі з пластыліну, маляўніча аформленыя стэнды; і ўжо зусім як на дзіва глядзеў на бацькоў, што прыходзілі забіраць дзяцей. Назіраючы за сынам, ён добра ўяўляў сябе такім жа малым: усё-ткі, як бы не было, дзеці найбліжэй паўтараюць бацькоў, яшчэ не сапсаваных.

— Тата, пойдзем на каньках? — спытаў сын, калі яны выйшлі на вуліцу. У мінулую нядзелю Ляшчэвіч схадзіў з сынам у спартыўны магазін і купіў канькі з чаравікамі — чорныя, з чырвонымі мысамі снягуркі.

— Сёння не.

— Тата, ну я хачу...— прасіў сын умольным голасам.

— Стаміўся я, Славік...— Ляшчэвіч разумеў, што трэба вучыць сына катацца на каньках — дзякуй богу, за два разы, што яны выходзілі на лёд, яму яшчэ не надакучылі канькі,— але не мог перасіліць у сабе поўную абыякавасць да якой-небудзь дзіцячай валтузні. Не той быў настрой, віселі іншыя, больш важныя клопаты.

Сын захныкаў.

— Ты заўсёды са мною не хочаш...

— Ну, Славік, што ты гаворыш? — пачаў усур’ёз ушчуваць ён сына.— Чый тата з тваіх сяброў... Малешына, Грабцэвіча, ходзіць з імі на каток, у магазіны, на рынак, на птушыную выстаўку?

Для дзяцей тое, што было, прайшло, засталося ў мінулым,— нічога не значыць, яно не ў залік. Давай новенькае, цяперашняе — іначай: «ты дрэнны», «не хочаш са мною», «усе ходзяць...». Ляшчэвіч лічыў, у яго ёсць права адмовіць сыну: усё-ткі шмат аддаваў яму ўвагі, асабліва калі той падрос, пачаў чапляцца з уедлівым «чаму», цікавіцца звярамі, птушкамі, машынамі, мячом... Былі ў звярынцы, на выстаўцы пеўчых птушак, у цырку, у тэатры юнага гледача, нават на стадыёне «Дынама» на сапраўдным матчы каманд вышэйшай лігі. І цяпер ён не прымаў сынавай просьбы, як кажуць, з чыстым сумленнем.

— Я вазьму клюшку і пайду на стадыён,— зразумеўшы, што бацьку не ўпросіш, як у дакор, маўляў, не будзе дома сядзець, сказаў сын.

— Ідзі,— дазволіў Ляшчэвіч, абрадаваўшыся магчымасці пабыць аднаму, расслабіцца.— Толькі новае футра здымі, апрані старое...

— Добра,— сказаў сын з такою згодаю, што было відаць: ён моцна сумняваўся і ў тым, што бацька адпусціць яго на стадыён.

Сын ахвотна апрануў старое футра, падпяразаўшыся салдацкім рэменем, узяў клюшку, шайбу (сапраўдныя, дарослыя, толькі ў клюшцы Ляшчэвіч падкараціў, абрэзаў дзяржанне) і з радасцю зачыніў дзверы.

Ляшчэвіч паставіў на пліту белую алюмініевую кававарку — ваду на чай. Ён любіў пасля работы піць чай, умеў яго заварваць і меў у запасе звычайна некалькі гатункаў: ад індыйскага (яго тады-сяды давалі ў стале заказаў ці нехта прывозіў з камандзіроўкі з Масквы) і да самага звычайнага — чорнага, байхавага, № 36, за якім, чуў, ганяюцца чыфіршчыкі. Спаласнуў гарачай вадою з-пад крана заварніцу, усыпаў туды чайную лыжку чаю і накрыў папяроваю сурвэткаю.

Неўзабаве вада ў кававарцы зашумела, Ляшчэвіч сыпнуў туды колькі крупінак солі і, пачакаўшы, пакуль вада замуцілася драбнюткімі, як пыл, белымі пузыркамі, зняў з пліты і заліў у заварніцу; зноў накрыў сурвэткаю.

Успомніў, што забыўся забраць газеты, спусціўся ўніз па іх. Разам з газетамі быў канверт з незвычайнаю — адразу кінулася ў вочы — размалёўкаю: па беразе рачулкі ці возера стаяць у чорным доўгім адзенні фігуркі і трымаюць у руках разгорнутыя кніжкі, а можа, якія псалмы; гарыць цяпельца з блакітным дымком, стаяць на пяску лодкі, на вадзе — шырокі плоцік, а ўдалечыні не то высокі шпілясты будынак, не то нейкі малітоўны дом, адно акенца якога свяцілася ў цемры ярка-пунсовым вокам. Пісьмо адрасавалася жонцы — там, у Польшчы, у яе жывуць родзічы, яны тады-сяды і падавалі вестку.

Ён сеў піць чай і разгарнуў перад сабою газету — яна пісала пра ўзброенае ўмяшанне Францыі ва ўнутраныя справы Чада, сваёй былой калоніі; пра тое, што на падтрымку неакаланіялісцкага рэжыму Хабрэ Парыж перакінуў свае войскі, баявыя самалёты «Ягуар» і «Міраж».

«Грыміць, бушуе белы свет,— падумаў са скрухаю Ляшчэвіч.— Калі сам жывеш у міры, цяжка ўявіць, што недзе ідзе вайна, льюцца слёзы, кроў...» Тым болей не хацела душа прымаць ніякай згрызоты, бо набліжаўся Новы год — свята шырокае (іменна так пра яго думалася), іскрыстае, радаснае аднолькава малым і старым; у кожным жыве спадзяванне, што ўсё гораснае, злыбеднае застанецца ў мінулым, а ў будучым чакае толькі прыемнае і добрае; чалавек як бы падцягваецца, стрымлівае сябе ад абраз, крыку, у якіх пагруз свет, стараецца не рабіць другому балюча, дараваць памылкі. Прынамсі, Ляшчэвіч так разумеў і хацеў такім быць. Яму крыўдна стала, што ў кватэры няма ёлкі, што не змог яе дастаць, а заўтра ўжо апошні дзень. Без ёлкі, яе паху, без іголак на падлозе, на адзенні, за якое яны чапляюцца,— і Новы год не Новы год. Трэба заўтра абавязкова, кроў з носа, дастаць елку, цвёрда вырашыў Ляшчэвіч,— сабе, сыну радасць, жонка не будзе журыцца. Праблема, брат, і не пытайся — для дарослага чалавека, а што гаварыць пра малога? Гэта — у горадзе, а ў вёсцы, помніць, ніякіх праблем з ёлкаю не было. Надыходзіў час, і яны з братам бралі саначкі, сякеру ды ішлі ў недалёкі лясок. Сярод бяроз і алешын аплытыя снегам стаялі кучаравыя, густыя ялінкі. Выбіралі самую прыгожую — каб галіны з усіх бакоў аднолькава раслі, вершалінка пядзі на дзве была адрослая — і ўсё гэта на конус звужалася; адсякалі ялінку і са снегам везлі на саначках дахаты; лажылі пад загнетам, каб снег растаў; а паспрабуй яго, абледзянелы, страсаць — іголкі, пяшчотныя кончыкі галін паабрываеш. Была іншая бяда — цацак не хапала, асабліва шкляных. Ды ўсё роўна елка голаю не стаяла. Рабілі з ваты, з паперы, выразалі, расфарбоўвалі ўсякіх звяроў, птушак, ліхтарыкі, сняжынкі. І ёлка — адна любата, вачэй не адвесці! Цяпер і ў вёсцы толькі магазінныя цацкі, і не так ёлка «люба-дорага» дзецям, як тады, раней,— бачыў Ляшчэвіч, калі выпадала бываць на Новы год у вёсцы ў бацькоў.

Ён задумаўся, размарыўся — і схамянуўся, калі стукнулі дзверы. Нехта зайшоў. Сын ці жонка? Не гукнуў яго адразу — значыць, не сын. Прыйшла жонка; распрануўшы футра, заглянула на кухню — чырвоныя ад марозу шчокі, жывога бляску сінія вочы.

— Прывітанне! — Яна, калі не была ў настроі, магла пяць разоў на дні вітацца з ім па тэлефоне.— Елкі не купіў?

— Заходзіў на Камароўку — няма,— сказаў упэўненым голасам Ляшчэвіч.

— Людзі даўно дасталі.— Яна пачала ляскаць каструлямі, міскамі, састаўляць у ракавіну.

— Можа, у людзей час быў, а я пасля работы забіраю малога.

Жонка прамаўчала: што вінаваціць мужа, калі апошнія дні яна лётала па магазінах, спадзеючыся купіць у канцы года што-небудзь дэфіцытнае, імпартнае.

— Заўтра купі.— Яна гаварыла так, быццам уся замінка не ў тым, што елак няма, а ў тым, што ён проста не хацеў яе купляць.

— Я ўжо сам паставіў сабе задачу.

— Чай цёплы? — Жонка дакранулася пальцамі да заварніцы.

— Толькі што ўскіпяціў... А што, на агеньчыку нават чаю не было?

— Пародыя на агеньчык! — Жонка была відавочна незадаволена. І зусім рана вярнулася.

— Што ж вы так далі маху? — Ён зразумеў: нехта жонку пакрыўдзіў.

— Я лімон купіла... недзе ў сумцы.— Яна схадзіла прынесла сумку, выняла не даўгаваты, а круглы, бы апельсін, лімон.— Ідзе вірус грыпа, трэба вітамінаў паболей ужываць.

— Табе пісьмо з Польшчы.— Ляшчэвіч узяў з падаконніка і аддаў ёй канверт.

— Можа, запрашэнне прыслалі? Хоць бы адзелася... На агеньчыку была самая лахудра.— Яна спешна разарвала канверт. Нейкая «бабця Геля», загадчыца аддзялення шпіталя (чамусьці гэта выдзеліла), віншавала іх з Новым годам, жадала «сто лят», святочнага настрою — у іх, у Польшчы, каляды — святочныя дні, як і Новы год; пісала пра надвор’е, што восень сёлета была доўгая і цёплая, «добжэ» думалася і чыталася: у Польшчы другую маладосць перажывае зноў Дастаеўскі — «аўтар, якім можна захапляцца ў любым узросце, як і Львом Талстым»; з гадамі становіцца сумна, і тады думкі вяртаюць у мінулае, на радзіму, «рука цягнецца да Янкі Купалы, Ясеніна і Твардоўскага».

Ляшчэвіч уважліва слухаў жонку, цікава было ведаць, як і чым жывуць людзі ў другой краіне, што іх турбуе, чым незадаволены. На любую дробязь міжволі напрошвалася параўнанне.

Яны ўсё яшчэ абмяркоўвалі пісьмо, калі зайшоў сын. Расчырванелы, увесь у снезе, калашыны штаноў былі белыя — праз нейкую хвіліну на іх заззялі кроплі.

Яны абое забегалі каля сына. Дзіця ў сучаснай сям’і бы той цэмент, якім замазваюць трэшчыны. Пра гэта кожнаму з іх ужо няраз думалася.

Ляшчэвічу раптам недарэчна ўспомнілася Ніна, яе званок, і ён астатак вечара правёў у змаганні з назойлівымі думкамі пра яе.

...Ён выйшаў з інстытута раней, не было і пяці. Але ўсё роўна паветра насычаў змрок — у канцы снежня, хоць крыху і падаўжэла дыханне дня, яшчэ цямнела рана. Ды маленькі сігнальчык у напрамку вясны ўжо быў пушчаны, пра што з прыемнасцю Ляшчэвічу думалася. Зіму мала хто любіць, яна патрабуе лішніх клопатаў — пра адзенне, пра здароўе; узімку імкнешся скараціць час між прыпынкам і домам, тады як летам можна «ад месца да месца» прайсці пехатою, прынамсі, на тры-чатыры прыпынкі можна сысці раней, заглянуць у магазін, кнігарню, кафетэрый — дробная патрэба ўсюды знойдзецца.

Паехаў адразу на Камароўку. З акна тралейбуса яму адкрыўся вялізны выпуклы, як панцыр гіганцкай чарапахі, дах. Насупраць яго акурат быў прыпынак. Сюды людзі ішлі з елкамі ў руках. Ён не прыглядаўся, добрыя елкі ці не,— паддаў хады. Баяўся, што разбяруць. Каля ўвахода на рынак стаяў натоўпчык, там клубіўся дым. Пахла цыбуляю, воцатам і смажаным мясам — прадавалі шашлыкі. Смажылі іх два вусатыя мужчыны — ці то армяне, ці то грузіны. Адзін браў кавалкі мяса з вялізнага катла, нанізваў іх на металічны шампур і лажыў яго на доўгую металічную скрыню з дзіркамі, у якіх бліскаў агонь. Другі трос над шампурамі бутэлькаю, нечым з яе паліваў.

— Куплай, дарагой, шяшлык! Ошень вкусная шяшлык! — з каўказскім акцэнтам заклікаў той, што трос бутэлькаю. Чарга ўсё роўна была невялікая.

Затое там, каля загароды, дзе прадавалі елкі, народ, як і ўчора, проста віраваў. Калі прыгледзецца, то ўсё-ткі відаць, што гэта — чарга. Бязладная, у некалькі радоў, але чарга. Станавіцца ў канец — мала клёку, усё роўна не дастаішся.

Ляшчэвіч падышоў да варот. Сёння каля іх стаяў міліцыянер у доўгім чорным кажуху, з партупеяй праз плячо і кабурою на рэмені; апусціўшы ў шапцы вушы і наставіўшы каўнер, прытупваў нагамі, відаць, ужо даўно нёс вахту. Па той бок варот стаяла жанчына ў рудым штучным футры, пясцовай шапцы і чырвонай абсіверанай рукою трымала цэлафанавы мяшэчак з грашыма. Людзей у загародзе было мала, але туды ніхто не рваўся. Ляшчэвіч перш падумаў, што не пускаюць, адале зразумеў: людзі самі не хочуць туды ісці, бо няма чаго браць, чакаюць машыны з елкамі.

— Будзе прывоз? — спытаў ён, але ні міліцыянер, ні жанчына не адказалі яму, мабыць, у шуме ды гаме не пачулі ці ім абрыдла ўжо адказваць. Тады Ляшчэвіч рашуча ступіў за вароты. Яго ніхто не затрымаў.

Прыткнутыя да загароды, стаялі, як і ўчора, замызганыя, чэзлыя, рэдзенькія елкі.

— Макушкі, макушкі не ламайце! — крычала жанчына, калі нехта прымерваў яліну да калена.— Елка браковая!

«А што рабіць, калі няма лепшых? І ці прывязуць?» — Ляшчэвіч пачаў перабіраць елкі: не можа быць, каб гусцейшая не трапілася. Браў адну, другую — уражанне, што елкі абгрызеныя авечкамі. Помніцца, даўно ў вёсцы была аўчарня, дык зімою каля яе валялася процьма аб’едзеных яловых і сасновых галінак.

Ён выбраў дзве ялінкі вышынёю з яго рост; прыціскаў іх адну да адной, мяркуючы звязаць і паглядзець, ці будзе густа.

— Дайце мне адну,— раптам звярнулася да яго пажылая жанчына, відочна, пенсіянерка, якую зяць ці нявестка выправілі дастаць елку.

— Дык тут жа во колькі такіх,— усміхнуўшыся, павёў рукою вакол сябе Ляшчэвіч.

— Не-а, у вас густыя...

Смех! У чужых руках і праўда ўсё лепшае. Ён аддаў жанчыне-пенсіянерцы елку. Сабе выбраў другую. Ну і елачка-прыгажунька, пабляклі твае іголкі, зморшчылася скурка, патанчэлі пальчыкі! Круціў і так і гэтак, з розных бакоў прыладжваў, прыціскаў ялінкі. Гушчыня, як кажуць, не вельмі, ды што зробіш. Ён абхапіў адной рукою пасярэдзіне яліны і павярнуў да выхаду.

— Куды ты? — Яго рашуча спыніла жанчына з мяшэчкам.

— Дахаты,— як ні ў чым не бывала, з доляю наіўнасці, яму ўласцівай у разгубленасці, адказаў Ляшчэвіч.

— А плаціць хто будзе?

— За гэта плаціць? — здзівіўся Ляшчэвіч і глянуў на міліцыянера: той прытупваў нагамі, туліў галаву ў каўнер — грэўся.

— Вас ніхто не прымушае браць. Два рублі або пакідайце елкі.— Шчокі ад марозу ў жанчыны сіне-барвовыя, бліскучыя, як бакі дзіцячых шароў.

— За што два рублі? — Ляшчэвіч наўмысна як бы дзівіўся.

— Вунь глядзі.— Яна паказала на планку, прыстаўленую да загароды каля самых варот.— Да метра вышыня — шэсцьдзесят капеек, больш метра — рубель... Стандарт!

Ляшчэвіч зноў глянуў на міліцыянера, але твар у таго быў скамянелы, спакойны — як з лёду.

— Таварышы! — гучней загалёкала жанчына да людзей, што сноўдаліся па загоне, выбіраючы елкі.— Гэта браковыя елкі, просьба не браць!

— А свежыя прывязуць? — пачулася з натоўпу.

— Не, не будзе! — адказала жанчына, не павярнуўшыся на голас.

Малады хлопец у куртцы «Аляска», у шапцы-«пеўніку» (мабыць, студэнт) паднёс да жанчыны тры такія ж, як у Ляшчэвіча, елкі і аддаў ёй траячку. І тады Ляшчэвіч, уздыхнуўшы, заплаціў за свае рагаліны. Але на душы было прыкра, не грошай шкада, вядома, а шкада, што няўдалую «двайную» елку ён купіў. З такою сорамна ў тралейбус лезці, дый у цеснаце яе абцярушаць зусім.

Несці елку таксама было пакутліва. Ледзь не кожны сустрэчны звяртаў увагу на елку і, калі не кідаў рэпліку, то абавязкова хмыкаў: «Ну і елка!» І невядома было, ці ён насміхаўся з Ляшчэвіча, выбраў, называецца, ці гаварыў у дакор прадаўцам, што гандлююць такімі недарэкамі. Ва ўсякім разе Ляшчэвічу было ад гэтага не лягчэй. Размінаючыся, ён не глядзеў людзям у вочы, баючыся падколак. Адна бабуля нават спынілася: «Гэта елка такая?» Ляшчэвіч праз сілу ўсміхнуўся: «Дайце лепшую».

Жонка, калі прыйшла з сынам, тут жа раскусіла, чаму Ляшчэвіч прыбраў адзін елку: «Схаваць заганы хацеў, так?» А раз раскусіла — значыць, ён не схаваў, ды і немагчыма было іх схаваць. Ляшчэвіч сапраўды, толькі зачыніў за сабою дзверы і распрануўся, тут жа ўзяўся прыводзіць да ладу елку. Абрэзаў зусім голыя галіны, некаторыя гусцейшыя, адрэзаўшы, перамясціў, прывязаў медным дроцікам да ствала. Злучыў абедзве і звязаў па камлях і вершалінках, паставіў у спецыяльнае прыстасаванне-пасудзіну на трынозе. Так спяшаўся, ажно спацеў. Начапіў цацкі, закідаў ватаю і абвешаў фіялетава-белым «дожджыкам». Елка, канечне, папрыгажэла, але мала кідалася ў вочы зялёным. Дзе там кінешся, калі зялёных іголак амаль няма. І ўсё-такі — гэта была ёлка! Ён адышоў і залюбаваўся ёю. Бывае ж так! Зазвінеў званок — прыйшлі жонка і сын, быццам чакалі пад дзвярыма, пакуль ён скончыць сваю маскіроўку. Сын вельмі абрадаваўся ёлцы, прыбег да яе не распранаючыся,— яму ўсё роўна, абы ёлка.

— Дзве звязаў, так? — сказала жонка з такою інтанацыяй, каб адразу адмесці ўсе яго заслугі.

— Добра што хоць такая ёсць! — незалюбіў Ляшчэвіч.

— Канечне,— згадзілася жонка, можа, адчуўшы, што, калі яна яшчэ скажа слова насуперак, муж раззлуецца: столькі патраціў часу і сілы на гэтую ёлку.— Можа, пайсці да каго ў госці? — прамовіла яна, сумна гледзячы на ёлку.

— Ды ну іх, госці! Сямейнае свята — Новы год, вось і будзем яго сустракаць у вузкім коле.

— Ну добра, тады давай рыхтавацца,— надзіва лёгка згадзілася жонка.— Выбі дарожкі, схадзі ў магазін, купі селядцоў, буракоў, маянэзу... буду рабіць селядца пад шубаю.— Яна прызнавала стравы, у якія ўваходзіла гародніна.

Ляшчэвіч, ні слова не гаворачы, апрануў балоневую куртку, згроб пад паху скручаныя ў рулоны дарожкі і, узяўшы пластмасавы песцік, выйшаў з кватэры.

Чутно было, як бухаў па дарожцы песцік, гулка аддавалася недзе за дамамі рэха. Не вельмі прыемная гэта «музыка» — выбіванне дываноў, асабліва ўвечары, калі хочаш спакою, ляжаш спаць, а некаму ўзбрыдзе выбіваць. Ёсць дзівакі, што і пасля дванаццаці гадзін ночы выносяць і стукаюць.

Вярнуўся ён хвілін праз дзесяць. Жонка ў сінім трыко мыла падлогу, гэта быў яе любімы занятак, яе хобі, ці што,— мыць падлогу. Нялёгкая работка, калі брацца за яе кожны дзень. Нібыта гэтую прывычку яна пераняла ў бацькі, які служыў на флоце і прывучыўся там драіць да бляску палубу.

У магазін Ляшчэвіч ніколі не хадзіў у тым, у чым быў дома, клапаціў па гаспадарцы,— таму пераадзеўся. Што зробіш, горад ёсць горад, гэта ў вёсцы чалавек ходзіць увесь час у адным і тым жа, пераадзяваецца ў навейшае на святы ды гулянкі.

На мікрараён быў адзін магазін — універсам, і там заўсёды было людна, асабліва ўвечары. У чэргах Ляшчэвіч не любіў стаяць, не мог, перажываў. Пустая трата часу, а яго і так не хапае, вечна спяшаешся, адну справу вырашаеш — набягае дзесяць іншых. Дзе б узяць таго каня, што панёс бы ўгалоп і, абагнаўшы ўсе справы, спыніўся там, дзе жывецца без турбот і весела?

Ва універсаме было двое шкляных дзвярэй і яшчэ круцёлка, якая ўпускала ў гандлёвую залу, а ў зваротным напрамку не круцілася, і калі чалавек, нічога не купіўшы, хацеў выйсці з універсама, ён ішоў да праходу, каля якога сядзела жанчына-вартаўніца. Ляшчэвіч заўсёды хоць нешта купляў, абы толькі не ісці міма гэтай вартаўніцы, якая прыдзірліва прыглядалася, а то і зусім пытала: «У вас нічога няма?» На такую падазронасць хацелася абавязкова сказаць што-небудзь рэзкае і колкае.

З селядцоў былі івасі, іх хапае ў любым магазіне — і разважаныя, і ў драўлянай бочцы, і ў вялізных, як таз, бляшанках. Ляшчэвіч папрасіў прадаўшчыцу зважыць пяць штучак. Яна ўзяла з бочкі двухражковым відэльцам тоўстыя перламутрава-сіняватыя ў спінах рыбінкі, загарнула ў крохкую шэрую паперу, узважыла і напісала цану. Ляшчэвіч узяў яшчэ хлеба, малака, кумысу і два вялікія, з добры мужчынскі кулак, буракі.

Пустую сумку Ляшчэвіч не меў моды здаваць у гардэроб, ставіў наверх на ячэйкі — усё роўна ж пад наглядам гардэробшчыкаў. Праўда, яны былі дзіўныя, гэтыя гардэробшчыкі,— маладыя хлопцы з аднолькава сумнымі, нахмуранымі тварамі, ніколі не ўсміхнуцца, не скажуць слова; як заведзеныя робаты, рэзка хапаюць з рук сумкі, гэтак жа падаюць. Зрэдку аднаго з іх падмяняла старая з белым, бяскроўным тварам, ёй было цяжка ўвіхацца з сумкамі, яна задыхалася, і што яе прымушала працаваць, Ляшчэвіч не разумеў.

Ён пералажыў прадукты з драцяной карзінкі ў чорную цыратовую сумку «Аэрафлот», выйшаў з універсама. З вінна-гарэлачнага аддзела, які нізенькаю пабудоўкаю прытыкаўся да сцяны універсама, доўгім звілістым хвастом цягнулася чарга — чорны «змій» імкнуўся пранікнуць да «зялёнага змія». Ляшчэвіч падумаў, што, толькі ад смерці ратуючыся, можна выстаяць такую чаргу.

Адыходзіў стары год і набліжаўся новы, а на душы было спакойна, не трапятала яна, не трымцела, як раней, гадоў дзесяць назад, бо тады, мабыць, ёю больш і ўспрымалася ўсё, а цяпер — розумам. Душы наіўныя бываюць, а розум ніколі — недалёкі, гэта іншая рэч. Добрае свята Новы год, нават цудоўнае, але яно праходзіць, за ім пачнуцца звычайныя будні, пра якія помніш, не забываеш і ў свята, бо нешта недзе не ладзіцца, з некім канфліктуеш, нейкая справа цябе чакае... І ўсё ж такі звіні, душа, хацелася крыкнуць Ляшчэвічу, свята ёсць свята! Любое свята пачынаецца са свята душы.

Жонка размешвала ў вялікай місе цеста — збіралася пячы пірог. Дыхала цяплом электрапліта.

— Разбяры селядца,— папрасіла яна — не пераносіла селядцовы пах, працірала воцатам кружок, на якім разбіралі селядцы. Ляшчэвіч іншы раз іранізаваў: «Прывучайся, жоначка, да бытавых пахаў». Ён акурат любіў пах і селядцоў, і любой іншай рыбы, і з ахвотаю яе чысціў, разбіраў па костачках. Усё жывое мела для яго натуральны і пах, і колер, і смак, што не скажаш пра хімію, якая з кожным годам шырэй і шырэй пранікала на куханныя прасторы, нярэдка выклікала алергію. Гэта яго не бянтэжыла, наўпярок, падбадзёрвала: усё правільна, прырода не мірыцца з чужынцам. З якою грэблівасцю ён прачытаў нядаўна, што вынайдзеныя на захадзе сасіскі з нафты нічым не ўступаюць мясным. Насякомых хімія патруціла, няўжо яе ўладная сінтэтычная рука замахнецца і на чалавека? Устаяць супраць хіміі — вось такая яна, філасофія быцця.

Накрылі стол — як на ёлцы вярхоўка, так на ім серабрыстай пікаю глядзела ў стол бутэлька шампанскага. Сын скакаў ад радасці і ўсё чакаў, калі яна «выстраліць». Быў ён апрануты ў белыя джынсікі і чырвона-белую, як у клоуна, кофтачку. «Хлапушкі з сюрпрызам» яму ўжо надакучылі, бо ва ўсіх быў адзін сюрпрыз — загорнуты ў цукерачную паперу, абсыпаны белым парашком шар.

Чым бліжэй стрэлкі набліжаліся да дванаццаці, тым больш нарастала хваляванне — міжволі, падсвядома. Ляшчэвіч глянуў у акно. Недалёка ад дома на школьным стадыёне стаяла высокая ёлка, на ёй гарэла гірлянда рознакалёрных лямпачак. Вакол стаялі размаляваныя фанерныя домікі. Каля іх бегалі дзеці. Нехта пусціў ракету, і яна павісла ў нерухомым чорным небе як іскрынка. З каміноў дзвюх хат, што засталіся ад «прыватнага сектара», віўся тоненькай стужачкаю дымок. Там хадзіў каля плота, прынюхваўся да снегу вялізны, як цялё, сабака. Такога вартаўніка любы злодзей абыдзе бокам.

— Сяргей, хадзі! — гукнула жонка.— Зараз будзе віншаванне.

Яны ўтраіх селі за стол, глядзелі ў тэлевізар. Хваляваліся. І праўда: тое, што было, мінула, і тое, што будзе, набывала ў гэтыя апошнія дзесяць мінут старога года ў душы Ляшчэвіча велічны сэнс і значнасць. Ён як бы адчуваў свет на ўсю моц уяўлення, неяк выразна ўсведамляў, што такое планета, бо ўсе ў гэты момант жылі тым, чым і ён, думалі пра адно і тое ж — пра мір, шчасце, надзеі. У гэтыя мінуты людзі рыхтаваліся да аднаго — да ўсмешак, віншаванняў.

На дванаццатым удары гадзінніка Спаскай вежы Ляшчэвіч даў «залп», якога так чакаў сын,— і радасць у грудзях, і ўсмешкі на вуснах заіскрыліся шчыра, вольна, ажно туга забрала, што мала, рэдка яны ўпрыгожваюць людзей у звычайныя дні — на працы, яшчэ менш — дома.

Жонка ўспомніла, што купіла серпанцін, і яны, шчаслівыя, вольныя ад трывог і клопатаў, пачалі развешваць яго ў пакоі. Чаплялі адзін канец за люстру, другі прывязвалі за што-небудзь у куце; серпанцін, скручаны ў спіралькі, пагойдваўся, надаваў усяму пакою рухомасць і казачную таямнічасць. Такія ж рознакалёрныя стужкі кідалі і ў тэлевізары на артыстаў, удзельнікаў-шчасліўчыкаў навагодняга канцэрта.

Першы адсвяткаваў Новы год сын — усё радзей і радзей ён паднімаў галаву з падушкі, нарэшце змогся; потым лягла спаць жонка; Ляшчэвіч сядзеў адзін перад тэлевізарам. Ён любіў слухаць песні, можа, невялікі ён быў знаўца музыкі, але з аднолькавай асалодаю мог слухаць песні сучасныя, з «выкаблучваннем», і звычайныя — народныя, мяккія, задушэўныя. Слухаючы песні, ён не лічыў, што дарма траціць час, нешта ў душы застаецца, асядае, нешта там ачышчае.

Глыбокая ноч, адзінота не засмучалі, наўпярок, цішыня, спакой давалі магчымасць засяроджвацца, улоўліваць тонкія пачуцці. Гэта былі рэдкія хвіліны дачынення да творчасці, душэўнай лагоды і радасці, так жаданых кожным чалавекам.

І — быццам выбух: крык на вуліцы, унізе, на зямлі: «А-а-а! Машыну крадуць!.. Лаві іх!..» Ляшчэвіча як спружынаю падкінула, ён падбег да акна. Лямантавала з балкона пятага ці шостага паверха жанчына ў белым — ці ў халаце, ці ў начной кашулі.

«Дзе міліцыя? Зладзеі!..»

Ляшчэвіч убачыў, як ад машын, што стаялі ў двары, матлянуліся дзве постаці і, прыгінаючыся, паджгалі да аркі гнутага, як падкова, дзевяціпавярховага дома, які называлі «кітайскай сцяною». Ён быў памкнуўся да тэлефона, але зразумеў, што мала толку званіць у міліцыю, хуліганаў усё роўна не зловіш. Мабыць, дзе-небудзь за вуглом стаіць іх машына — сядуць і праз пятнаццаць хвілін будуць на тым канцы горада. Іншая рэч, калі б нумар машыны ўведаць. А можа, апрануцца ды кінуцца за імі, прасачыць, куды яны пойдуць, можа, і праўда ў машыну сядуць? Не, мабыць, марна гнацца за імі, схаваліся ўжо — не аўчарка, па слядах не пойдзеш, па слядах гадкіх і мярзотных.

Ляшчэвіч, колькі ні задумваўся, не мог зразумець псіхалогію злачынцаў, бо сябе не мог паставіць, уявіць на іх месцы. Любая маленькая, нязначная непрыстойнасць лажылася грузам яму на душу, ціснула, ён не мог на яе доўга забыцца, яму было сорамна перад сабою. А нешта непамыснае, пачварнае ўтвары, адзін раз, другі — як тады ўратаваць сваю душу? Ды яе ж расцісне груз дакору. І ўжо не будзе ні душы, ні цябе самога. Можа, гэтая боязь, няздольнасць адрынуць перажыванні і супыняла яго, не давала ходу, павароту да мяжы непрыстойнасцей? А можа, у ім проста прытуплена адчуванне гэтых непрыстойнасцей, можа, наробленае ім і ёсць самыя жахлівыя непрыстойнасці? І як ён апраўдвае свае, так астатнія знаходзяць апраўданне сваім?

Ляшчэвіч ужо не мог засяроджвацца на тым, што паказвалі па тэлевізары. Позірк у яго быў пусты, адлучаны, бо душа зараз працавала не на вочы, а на думкі, уражанні вакол і зладзеяў, і сваіх учынкаў, прыстойныя яны ці непрыстойныя і наколькі непрыстойныя і ці ёсць чалавек, душа якога ідэальна чыстая, як некрануты снег, як аркуш паперы; калі такі чалавек ёсць і можа сярод людзей існаваць — трэба ламаць, гнуць, кроіць сябе, але цягнуцца да яго.

Ён на хвілінку зноў прынік да тэлевізара, калі зайграў ансамбль «Модэрн токінг» — апошняе і, можа, самае масавае пасля «Бітлз» захапленне меламанаў, моладзі. Гэтых бландзіністага і цёмнавалосага хлопцаў з асалодаю слухаў і Ляшчэвіч. Бляск, яркасць маладосці яны ўдала спалучалі з задушэўнасцю, нязмушанасцю мелодый, спявалі пра мір і каханне...

Набліжалася раніца, пасвятлела на вуліцы. Ужо той-сёй, хто не глядзеў канцэрта, будзе неўзабаве ўставаць, а вось такія, як ён, начнікі толькі думаюць класціся спаць. Ляшчэвіч выключыў тэлевізар — і нейкі міг на цёмным экране блішчала ядраная белая, як іртуць, кропка. І калі ён, сцішваючыся, хвілін пятнаццаць паляжаў у ложку і стаў засынаць, свядомасць яго звузілася ў такую ж маленькую востранькую кропку, якая, мабыць, гэтак жа ставіцца і на жыцці, калі чалавек памірае. Жыццё ў выніку — умяшчаецца ў кропку?

 

Дзед Мароз, як і трэба, з’явіўся перад Новым годам, напалохаў сваім дыханнем і знік. Аднекуль выплыла адліга, сыпкі, сухі снег ператварыўся ў рэдзенькую кашку, а там-сям зусім растаў. З начы над зямлёю вісеў шчыльны туман, фары машын свяціліся цьмяна, як з алею. Такое гнілое надвор’е Ляшчэвіч не любіў, а калі чаго не любіш — псуецца настрой. А сапсаваны з раніцы настрой — гэта вяшчун няўдалага дня. Толькі зрэдзь часу бывае наадварот.

У адзін з такіх дзён Ляшчэвіч з жонкаю спяшаліся на прыпынак. На пераходзе з сінім знакам, на якім пешаход крочыць па белай рабрыстай дарожцы, светлафора не было. Чарадою ішлі па вуліцы машыны, прамежак між імі быў зусім маленькі, і ні адна з іх нават не прытарможвала, хоць на пераходзе сабралася ўжо багата людзей. Хто патыкаўся ступіць на шашу, тут жа падаваўся назад, баючыся трапіць пад кола.

«Ну і нахабнікі гэтыя вадзіцелі! — цярпліва стоячы, думаў Ляшчэвіч.— Па правілах жа, яны павінны прапусціць пешахода». Правілы Ляшчэвіч ведаў з «ваенкі», там здавалі на правы, і хто хацеў, іх атрымліваў.

— Колькі можна стаяць! — абурылася маладая жанчына ў акулярах, у доўгай светлай дублёнцы з апушкаю ўнізе.

— І праўда! — падтрымала яе жонка.— Хадземце.

Ляшчэвіч першы ступіў на дарогу — і грузавічок з велікаватаю кабінаю і маленькім кузаўком, жыгнуўшы каля самых ног, абдаў Ляшчэвіча халодным, ледзяным брудам.

— Ой! — запішчала жанчына ў дублёнцы.— Запамінайце, хутчэй запамінайце нумар!..— Яна, праціраючы акуляры, жмурачыся, глядзела ўслед грузавіку.

У Ляшчэвіча зрок таксама быў падпсаваны ды яшчэ стаў атрэпвацца ад гразі — нумар не змог убачыць, прачытала і запомніла жонка: 88—44 МИЩ.

— Трэба напісаць у газету!

— Такое нахабства!

— Пазбавіць правоў!..

Гул абурэння нарастаў, ён падбухторваў і Ляшчэвіча да адплаты, да пакарання ліхача. Ляшчэвіч ужо ведаў, калі не зробіць што адразу, па гарачых слядах, потым, астудзіўшыся, не возьмецца і пагатоў. Трохі ачысціўшыся ад бруду, сказаў жонцы, каб ехала, а сам павярнуў да тэлефонных будак. Набраў «02».

— Дежурный слушает!

Ляшчэвіч, глытаючы словы, не вельмі ўдала (хацеў быць строгім!) расказаў, чаго звоніць.

— Звоните в ГАИ Советского райотдела,— параіў дзяжурны і назваў тэлефон. Ляшчэвіч пазваніў туды, і яго пераадрасавалі гарадской ДАІ. Імпэт міжволі таяў, і Ляшчэвіч, шукаючы двушку, думаў, званіць ці не. Трэба ўсё-ткі званіць, бо колькі можна здавацца нахабству. Успомніў, як гады два назад сутыкнуўся з грубасцю таксіста. Да яго ў госці прыехала маці, ён сустрэў яе на вакзале і, каб не штурхацца па трамваях ды тралейбусах з сумкамі, зэканоміць час дый шыкануць перад маці (недзе ў падсвядомасці таілася і гэтая думка, што ён тут у горадзе свой, гаспадар, і жыве па яго законах), ён узяў таксі. Дом, дзе жыў Ляшчэвіч, стаяў далёка ад вуліцы, у глыбіні квартала, і яго рэдкі таксіст знаходзіў адразу. Пад’язджаючы, Ляшчэвіч сказаў, дзе звярнуць, але таксіст і вухам не павёў, пёр на вуліцу, якую назваў Ляшчэвіч, калі садзіўся, і з якой да дома не было пад’езда.

Замест таго каб павініцца, таксіст пачаў лаяць Ляшчэвіча, што той «сядзеў і сапеў у дзве дзюркі» і не падказаў, куды ехаць.

— Ну што ета вы гаворыце!..— не ўцярпела і маці.— Ён жа вам... я сама чула, указаў, дзе завярнуцца.

— Маманя, не вучы мяне жыць, а то адвязу назад у дзярэўню! — Ад фанабэрыі таксіст ажно вочы закаціў пад лоб. Было яму гадоў сорак, можа, меней — рыжыя валасы, чырвоны, што цэгла, твар і нейкая дэбільная мутнаватасць у вачах. «Такіх не ў сферу абслугоўвання трэба,— падумаў Ляшчэвіч,— а ў тайгу мядзведзяў вартаваць!» Над лічыльнікам была і фотка гаспадара таксі, і прозвішча — Ляшчэвіч запомніў яго, думаючы напісаць ці ў таксапарк, ці ў «Вячэрні Мінск», але так і не напісаў — пакуль маці гасцявала, астыў.

У гарадской ДАІ малады ломкі голас сказаў Ляшчэвічу напісаць у іх адрас, на імя начальніка, заяву. І ён, прыйшоўшы на працу, адсунуў далей чарцяжы і напісаў скаргу: «Прашу прыняць меры да вадзіцеля аўтамашыны нумар 88—44 МИЩ. Коратка, у чым справа. 5 студзеня г. г. каля 8.30 раніцы я з жонкаю, ідучы на працу, спыніўся, каб перайсці вуліцу ў дазволеным месцы. Мала таго што вадзіцель не прапусціў людзей ці хоць бы прытармазіў, дык на шалёнай хуткасці газануў упрыцірку з тратуарам, абдаўшы мяне з ног да галавы граззю. І, як кажуць, нават вокам (стоп-сігналам) не маргнуўшы, панёсся далей. Ці варта гаварыць аб рабочым настроі на ўвесь дзень? І чаму з-за нядбайных вадзіцеляў-ліхачоў я павінен лішні раз хадзіць у хімчыстку?

Хацелася б, каб тэрміны адказу на пісьмы і скаргі былі захаваны.

Усяго добрага!

5 студзеня 1986 года».

На канверце Ляшчэвіч напісаў свой дамашні адрас і рабочы тэлефон. Колькі дзён ён жыў гэтым пісьмом-скаргаю, чаго толькі не перадумаў. Іншы раз здавалася, што дарэмна ён пайшоў на гэтую мітрэнгу. Пачнуць цягаць па міліцыі, удакладняць, рабіць вочную стаўку, а вадзіцель, чаго добрага, падпільнуе дзе-небудзь і адпомсціць. Нядаўна, хадзілі чуткі, быў суд над адным тыпам, які пасля таго, як яго, «несуна», пакрытыкавалі на сходзе, вылоўліваў, мерзнучы на марозе, стоячы пад дажджом і ветрам, сваіх «нядобразычліўцаў» і... забіваў. На чацвёртым толькі спынілі.

Цяпер кожны раз, калі яго звалі да тэлефона, ён успамінаў сваё пісьмо і на канвертах, што прыходзілі, тут жа, каля скрыні, чытаў адрасы.

Але перш чым прыляціць вестка з ДАІ, яму пазваніла Ніна, зноў нізкапасаджаным голасам сваім прызнавалася ў радасці мець з ім сустрэчу. Ці трэба адмаўляць жанчыне, ды яшчэ колішняй сяброўцы, якая просіць сустрэцца, Ляшчэвіч не ведаў. Ён не мог пэўна сказаць: выходзіць гэта за рамкі прыстойнасці ці не, амаральна гэта ці, наўпярок, высакародна? Што не ўсё тут чыста, сведчыла хоць бы тое, што жонцы не скажаш, куды ідзеш, з кім сустракаешся.

З жонкаю на дні яны шмат разоў перазвоньваліся. Часцей званіла яна, часам па дробязі, а найперш таму, што, мабыць, не было чаго рабіць і хацелася проста пагаварыць. Ён пазваніў ёй і сказаў, каб забірала сына, бо ў яго... пасяджэнне мясцкома. Пасяджэнне і праўда будзе, але скончыцца яно не пазней, чым канчаецца працоўны дзень.

Ніна чакала яго каля паштамта. Гэтае месца выбіраюць для сустрэч і каханыя, і палюбоўнікі, і дзелавыя людзі, і выпадковыя знаёмыя. Колькі тут за ўвесь час завязалася адносін, з якіх узялі пачатак дарогі і ў шчасце, і ў бяду. Ніна змянілася, адразу кінулася ў вочы — пахудзела. Яна была ў чырвоным паліто, у вязанай шапачцы і рудых, з кароткімі халяўкамі ботах. Рука ў яе была халодная, чырвоная і — зноў, як і колісь, звярнуў увагу Ляшчэвіч — вялікая. Як у мужчыны. Пяшчотная дзявочая ласка вялікімі, як у мужчыны, рукамі — гэта ўразіла, запала Ляшчэвічу ў сэрца тады, як пазнаёміліся. У бацькі быў юбілей, шэсцьдзесят гадоў. Ленка, сястра, прыехала з Магілёва на ўрачыстасць з сяброўкаю. Абедзве танюткія, модныя — у штруксах, балоневых спартыўных куртачках, у красоўках. Ніна адразу выклікала ва ўсіх прыхільнасць, яна была простая, раскаваная, таварыская. Сястра падленьвалася, сачкавала, а гэта і пасуду памые, і ў талерачку падкладзе салаты, і юбіляру гальштук падправіць, брытву падасць. Да таго ж яна была ў ладзе з гумарам, што рэдка сустрэнеш сярод дзяўчат яе ўзроcту,— міла ўсміхалася поўнымі, прыгожа развінутымі вуснамі, адкрываючы белы радок верхніх зубоў, якія, здавалася, пазвоньвалі, бы тонкая металічная падкоўка, калі Ніна падносіла відэлец да рота. І тады першы раз Ляшчэвіч убачыў, што ў яе вялікія рукі, тоўстыя вузлаватыя пальцы. Неяк само сабою выявілася, што ў Ніны бацькі няма, рана памёр, а маці — алкагалічка. І ёй, Ніне, з малых гадоў трэба было парадчыць гаспадарку, капаць бульбу, касіць, палоць грады, карміць свіней, курэй, даіць карову, няньчыць малодшых браціка і сястрычку. Дзіўна, проста дзіўна, як у такой сям’і яна сумела захаваць сваё жыццялюбства. Не то шкадоба, не то павага ці яшчэ нейкае іншае пачуццё з гэтай чуллівай хвалі пачало ціха плёскацца Ляшчэвічу ў сэрца. Яна была на пяць гадоў маладзейшая за яго, а ён (шапнула яму сястра) «зусім не для яе густу», але нешта іх ужо звязвала, цягнула адно да аднаго. Той вечар і ледзь не ўсю ноч яны правялі за вёскаю, у старым калгасным садзе, каля будачкі вартаўніка, на лаўцы пад яблыняю. Такой даверлівай адкрытасці, нязмушанасці ў кожным руху, кроку, слове, такога ўзаемнага парывання да чыстай ласкі, да ледзь не бясцямнага ўпівання ёю, калі баішся даць хоць маленькі намёк на нешта грубае, здаецца, Ляшчэвіч ні з кім пасля не спазнаваў. І што дзіўна: з ёй самой, Нінай, былі потым сустрэчы, але ніколі не было такога трапяткога, цнатлівага самазабыцця. Мабыць, кожнаму дадзена перажыць яго толькі раз.

І вось цяпер — праз дзесяць гадоў — зноў сустрэча. Ніна яму абрадавалася, усміхалася, міла адкрываючы зубы, толькі ўжо не беленькую падкоўку, а жоўтую — залатыя фіксы. Не, час усё-такі няўмольны да маладосці, да жанчыны асабліва.

— Ну, як ты жывеш? — спытала яна, не выпускаючы яго рукі.

— Як усе.

— Што значыць... «усе»? Усе разводзяцца.

— А-а, калі гаварыць пра гэта, то нармальна жыву.

— Дзяцей колькі ў цябе?

— Адно. Сын.

— Ну што гэтак слаба? Трэба трое, чэцвера...

— Кажуць, цяжка з дзецьмі спраўляцца ў горадзе. У вёсцы прасцей — выпусціў на вуліцу, і няхай бегаюць. Я і сам гэта назіраў.

— Я пабыла ўсюды: і ў горадзе, і ў вёсцы, і ў глухім лесе... мужа ганялі з месца на месца. Справа не ў месцы, а ў сям’і...

— У сям’і, канечне... Але што мы стаім? — спахапіўся ён.— І па вуліцы хадзіць — холадна.

— Можа, на паштамт зайдзем?

— Ды ну ты што! Няўжо я такі кепскі джэнтльмен? Там людзей ажно кішыць... Трэба некуды ў цяпло, пасядзець спакойна, прыстойна, як салідныя людзі. Што бліжэй? «Мінск»? Не люблю. Каля стадыёна «Мядуха», давай туды.

Яны завярнулі за паштамт. Вуліца кацілася ўніз — ісці было лёгка, а Ляшчэвічу, наўпярок, хацелася замаруджваць хаду, каб даўжэй ісці да кафэ. У няспешнай хадзе, у дарозе з жанчынаю прасцей ладзіць гаворку, заўсёды вальней выяўляюцца пачуцці і намеры.

Яму падабалася назва кафэ — «Мядуха», было ў ёй нешта ад грунтоўнага, народнага, веяла не толькі мядовым водарам, але і водарам гісторыі, тым нязнаным, чым жылі дасюль продкі. Над дзвярыма, дзе звычайна вісіць ліхтар, была прымацавана ёмкая бочачка чорнага колеру, абвітая чатырма жоўтымі абручамі. Накрыўка ў бочачцы была размалявана пад соты. Дзверы былі масіўныя, як у падзямеллі, з цяжкасцю адчыняліся. Усярэдзіне кафэ было цеснаватае, з нізкай столлю, стаялі прысадзістыя чорнага дрэва сталы, са сцен бліскуча пазіралі намаляваныя пэндзлем мастака жоўтыя вочкі сотаў, як і на бочачцы пры ўваходзе.

Ляшчэвіч дапамог Ніне распрануцца, здаў адзенне гардэробшчыку — бадзёраму вусатаму дзеду, які надта лісліва падаў яму два бляшаныя жэтончыкі-нумаркі. Ніна стаяла перад шырокім, на ўвесь прасценак люстрам, у якім чалавек бачыў сябе на поўны рост, і засяроджана расчэсвала грабянцом светлыя, льняна-мяккія валасы. Збоку Ляшчэвіч бачыў, што і вусаты дзед-гардэробшчык, і нейкая летуценна-палявая Ніна ў блузцы з вышытай на грудзях кветкаю так хораша ўпісваюцца ў гэты нешматфарбны, некрыкліва-сціплы асяродак. А вось ён — у строгім металёва-шэрага колеру касцюме, у блакітнаватай кашулі з чырвоным гальштукам — ці ўпісваецца, каб яму хто сказаў? Не, пра гэта ніхто яму не скажа, бо, мабыць, ніхто з рэдкіх наведнікаў, што сядзелі за сталамі, пра гэта не думаў. Неяк ціха, нават журботна было ў адсеках — як у вагонах купэ — залы; спакойна, прыглушана гучалі галасы, бясшумна, як цені, снавалі афіцыянткі ў белых, вышытых заблыццю сукенках.

Яны спыніліся каля далёкага двухмеснага століка, селі ў мяккія крэслы з аплеценымі тонкаю лазою спінкамі.

— Як добра тут, праўда? — сказаў ён, адчуўшы адразу расслабленасць, цеплыню на душы.

— А я таксама люблю... можа, не паверыш? — усё простае, каб не кідкае, што напамінае мне пра вёску, маю родную васільковую Віцебшчыну...

— Трохі дзіўна, бо, здаецца, тады ты не была такая...

— Я проста не думала пра гэта... А ў Казані жыла... Туга заядала. Я і ў політэхнічны інстытут паступіла, тры курсы скончыла...

— Во! — радасна ўсклікнуў Ляшчэвіч.— І не хвалішся...

— А што хваліцца... Каб дыплом атрымала. Мужа перавялі — і давялося кінуць.

— У мяне брат стрыечны ваенны. Ужо, мабыць, шэсць месц памяняў, затое да падпалкоўніка даслужыўся.

— Мой капітан... Цяпер, мабыць, не хутка павысяць. Аскандаліўся з гэтым разводам...— Яна апусціла вочы, быццам была вінаватая.

— Сур’ёзныя прычыны былі? — спытаў Ляшчэвіч, адчуўшы, што пытанне ў яго занадта рацыянальнае, а ў такой гаворцы трэба як мага больш далікатнасці.

Ніна не магла падняць на яго вачэй — пераадольвала ў душы, скручвала нейкае пачуццё, якое, мабыць, не магло сумясціцца з самалюбствам. Ніхто ніколі не вінаваціць сябе, толькі іншых. Закон прыроды чалавечай?

Падышла афіцыянтка, стала за спінаю ў Ніны з блакноцікам і алоўкам у руках, позірк яе блукаў недзе далёка, хоць перад ёю блізка была сцяна з намаляванымі сотамі.

— Два кактэйлі, дзвесце цукерак «Мінскіх» і трохі спагадзя дзве кавы,— сказаў Ляшчэвіч, бо ўжо разы два заглянуў у лісток-меню (можа, пяты экземпляр надрукаванага на пішучай машынцы тэксту), які ляжаў перад ім.

Не сказаўшы слова, афіцыянтка адышла. Але цукеркі і кактэйлі прынесла надзіва хутка. У кактэйлях наверсе ляжала шчыльная, як пенапласт, ружовая пена. Ляшчэвіч разварушыў, разбаўтаў яе саломінкаю.

— Смачны! — смактануўшы кактэйлю, пахваліла Ніна.

— Цяпер мода на кактэйлі, дык навучыліся гатаваць,— сказаў Ляшчэвіч.

— А ў Казані я прывыкла да кумысу, самы лепшы для мяне напітак.

— З каровінага малака не такі?

— Параўнаў...— усміхнулася Ніна. Усмешка ў яе, заўважыў Ляшчэвіч, была вымучаная, адно каб паказаць яму, што ёй прыемна з ім, нягледзячы ні на што. Яна сілком надавала сабе весялосці, бадзёрага настрою, але не магла схаваць ад Ляшчэвіча і заклапочанасці, і прыгнечанасці — водгулле тых пакут, што перапала ёй у жыцці.— Ты пытаў, ці сур’ёзныя прычыны? — Нарэшце яна падняла на яго вочы, але яны неяк па-дзіўнаму глядзелі, не маглі зафіксавацца на ім — такое ўражанне, што яны круціліся, як шарыкі.— На мове судовага дакумента, яна гучыць так: «Стварэнне другой сям’і». Гэта яго прычына, а мая: «супружаская нявернасць».

— Не п’янства, не працяглыя адлучкі, не вандраванні? — здзівіўся Ляшчэвіч.

— Не. У яго закахалася мая лепшая сяброўка. Яна была загадчыца дзіцячага сада, у якім я працавала поварам. Яна была разведзеная, дзіця ў маці... Ёй было сумна, і яна хінулася да мяне. Свята — у нас, дзень нараджэння — у нас, проста выхадны... Яна баба відная, канечне... Не раўня мне.

Ляшчэвіч, гледзячы са спачуваннем на Ніну, паціснуў плячыма: маўляў, ты, Ніна, дарэмна ганьбуеш сябе. Яна, мабыць, зразумела, што ён меў на ўвазе, бо тут жа пачала гаварыць больш упэўнена.

— І пачаў мой муж прападаць днямі: то камандзіроўка, то вучэнні, то стрэльбы, то дзяжурствы... нават прыдумаў раз, што лажыцца ў шпіталь на два тыдні, нейкі сакрэтны, куды не пускаюць... Хлусіў, вядома. А потым мне выпадкова трапіла пісьмо, якое яна прыслала яму з поўдня, куды паехала адпачываць, і там былі такія словы: «Свет без цябе, каханы, аднастайны і нецікавы. Я вельмі цяжка пераношу разлуку — калі не прыедзеш хоць на дзень, пайду на дно, у палюбоўніцы да Нептуна...» Я ўжо трохі здагадвалася, а тут мне стала ўсё зразумела, і я сказала: «Едзь!» Ён — прыстойны... і муж добры, бацька, дапамагаў мне на кухні, гуляў з сынам. Але — каханне... Што зробіш? Выцерпець такое немагчыма, гэта ўніжэнне. А я гордая. Хіба не зразумеў?

«Дзіўна, чаму яна мне даказвае, як быццам я пярэчу?» — падумаў Ляшчэвіч і не знайшоў, што адказаць, хоць зразумеў, што мела на ўвазе Ніна. Яна прыпамінала ранейшае, іх сяброўства, блізкія адносіны, якія засталіся чыстымі, неапошленымі, мабыць, толькі таму, што Ніна, жартуючы, хіхікаючы, саромела яго за смеласць і рашучасць. А цяпер, ужо сталаму, Ляшчэвічу бачыцца, што быў ён тады і нясмелы, і нерашучы, і няхай яна, Ніначка, не прыпісвае сабе заслугі, не спасылаецца ні на які гонар.

— Я гордая, Сяргей...— паўтарыла Ніна, і Ляшчэвіч падумаў, што многія жанчыны тлумачаць гонарам свае памылкі і пралікі. Нічога не застаецца рабіць? — Быў бы ён, мой муж, нейкі нягеглы там, няварты, замухрышка — я цярпела б, даравала б. А так... Вось такія пірагі. Нечакана, праўда? — Шчокі ў яе злёгку паружавелі, заблішчалі вочы — у глыбіні душы, бачыў ён, яна так імкнулася перад ім апраўдацца. Няўжо ён нешта значыў для яе? А можа, і значыць? Можа, чад першага, юнага кахання не выветрываецца з гадамі? Але чаму тады ён, такі стойкі, не закружвае галавы так, каб безаглядна, напралом, не зважаючы ні на якія перашкоды, непаразуменні, выбрыкі аднаго ці другога, кінуцца на стварэнне сям’і, звязаць сябе навечна шлюбнымі абавязкамі? Не, рэдка бывае так... Вось і яны разышліся, не пажаніліся. А можа, усё вяртаецца «на кругі свая»? Але не, што яму вяртацца, у яго сям’я, яны добра жывуць з жонкаю. Навошта паскудзіць, азмрочваць іх адносіны? Навошта ствараць пагрозу сыну? Гэта зразумела, як двойчы два. Толькі ж чаму жыве ў ім увесь час думка пра іншую жанчыну, часам зусім нерэальную, толькі нейкі вобраз, не кажучы ўжо пра Саўкову? Чаму ён павінен заглушаць у сабе цікавасць да Ніны, яе лёсу, чаму павінен цурацца сустрэчы, прыгнятаць жаданне дапамагчы, паспачуваць ёй? У кожнага мужчыны так ці толькі ў яго? Можа, ён проста амаральны, разбэшчаны тып? А можа, іншыя баяцца сабе прызнацца ў гэтым?

Падобна, Ляшчэвіч шукаў сабе апраўданне, чаму ён зараз сядзіць у кафэ з чужою жанчынаю, якая была некаму жонка, чаму не хоча здацца чэрствым і абыякавым да яе? Ён, відаць, хацеў душэўна настроіць сябе і на тое, што будзе потым, можа, нават непрыстойнае, але непазбежнае, іначай Ніна пакрыўдзіцца, яго адмова прынізіць яе, і ў яе будзе права абазваць яго цынікам, сябелюбцам, нават бабаю і хлапчуком. А ёй так патрэбна зараз цяпло, увага, нават ласка, гэта відаць па яе вачах, позірк якіх выносіць з душы тугу і боль, густа перамешаныя ў незразумелае для свядомасці пачуццё, як два сокі, злітыя ў адну шклянку, даюць незразумелы смак. Выпілі каву, Ляшчэвіч разлічыўся, і яны выйшлі з кафэ як бы засмучаныя. Цьмянае, жоўтае святло ад ліхтароў падала на брудны, растаптаны снег. Цені ад высокіх таполяў на ім былі невыразныя, на няроўнасцях як пакамечаныя, пераламваліся каля сцяны нізенькага будынка — кас стадыёна «Дынама». З коміна над нейкім заводам ці фабрыкаю валіў дым, расплываўся па цёмна-сінім небе шырокім белым палатном. Стукалі па рэйках колы — да вакзала падыходзіў поезд, і Ляшчэвіч уявіў, як прыціскаюцца да вокнаў вагона твары — людзі ўглядаюцца, што за станцыя, ці ёсць на пероне ларок, каб што-небудзь купіць. Сам ён не любіў ездзіць, але жыццё вакзалаў яго чамусьці прываблівала, і ён нярэдка знарок акунаўся ў яго, проста каб забыцца, адключыцца ад нуднай будзённай мітусні.

— Табе куды? — спытаў ён.

— На Мележа... Я жыву ў цёткі, мамінай сястры.

— Далекавата.

— Транспарту хапае...

Яна сказала так, быццам ужо было вырашана, што ён праводзіць яе, але яго бянтэжыць адлегласць.

— Я ведаю...— Гэта было з яго боку пярэчанне, ён паказваў, што спытаў адно дзеля таго, каб ведаць, на які прыпынак ісці.

— Жонкі баішся? — бяскрыўдна ўсміхнулася Ніна.

«Яна — псіхолаг...» — таксама бяскрыўдна, але ў душы, усміхнуўся Ляшчэвіч.

...Кватэру Ніна адамкнула ключом. Ляшчэвіч адчуваў сябе не то як няпрошаны госць, не то зусім як злодзей: прыйшоў у чужую кватэру. Ніна паводзілася вольна, толькі гаварыла шэптам — яе не бянтэжыла цётка, проста баялася, што разбудзіць дачку. З пакоя выглянула жанчына. Яна была тоўстая, у квяцістым халаце, з чорным грабянцом у сівых, коратка падстрыжаных валасах.

— Цётка, гэта брат маёй сяброўкі... Лены Ляшчэвіч.

— Я толькі што піла каву, чайнік яшчэ гарачы...— Надзіва міралюбна сказала цётка, здаецца, без цікаўнасці глянуўшы на госця.

— Леначка-дзевачка спіць?

— Ага, палажыла...

Каву яны не сталі піць, хоць і зайшлі на кухню.

— Лепш паслухаем музыку,— прапанавала Ніна,— у мяне новыя запісы... Металісты так званыя. Цяжкі рок. Любіш? Пасядзі, я зараз...— Яна выйшла лёгкай паходкаю.

Ляшчэвіч чуў, як яна прасіла цётку: «Перанясі, калі ласка, Леначку... Мы хочам паслухаць музыку».

«Навошта я пайшоў? — раскайваўся Ляшчэвіч.— Адмовіўся б праводзіць — раз перажыў, і ўсё, а цяпер...»

Ніна вярнулася ўжо апранутая ў просценькі байкавы халат, які зрабіў яе вельмі дамашняй, звычайнай. Яна пазвала за сабою Ляшчэвіча. На здранцвелых нагах ён пайшоў услед за ёю.

Пакойчык быў невялікі — тахта, тумбачка, часопісны столік, крэсла і шкляны буфет, у якім замест пасуды стаялі кнігі. На сцяне быў прыклеены вялізны партрэт Вахтанга Кікабідзе — каляндар на 1986 год.

Ніна ўключыла магнітафон зусім ціха. Музыка палілася разам з трэскам, істэрычным лямантам, яна не расслабляла, не супакойвала, а затуманьвала галаву, узбуджала. Ён хацеў быў папрасіць Ніну, каб выключыла, але пабаяўся, што падумае, быццам ён стары дзед, не любіць маладзёжнай музыкі.

Ніна выключыла лямпачку, тузанула за шнурок таршэра — слабое ружаватае святло з-пад сабранага складачкамі мацерчатага каўпака заліло пакойчык, яшчэ больш надало яму ўтульнасці.

Ляшчэвіч сядзеў на крэсле, а Ніна села на тахту, блізка ад яго. Здавалася, адно палажы ёй на плячо руку, і тое, што было ўяўленнем, мараю, стане сапраўднасцю. Але як цяжка, неймаверна цяжка зрабіць гэты рух! Чаму, няўжо толькі яму і толькі з ёй, Нінай? Здаецца, з Саўковай усё вырашылася б прасцей. Тым цяжэй, чым чысцейшае трэба парушыць — так, выходзіць? Яна гаварыла яму нешта, а ён амаль нічога не чуў, думаў, што яму рабіць. Можа, падзякаваць за музыку, падняцца і пайсці? Маўляў, свае джэнтльменскія абавязкі выканаў — правёў, і справе канец. Што яна тады падумае пра яго? О, божа, чаму мы так турбуемся — што пра нас падумаюць? Няхай думаюць, што хочуць, абы мы заставаліся самімі сабой.

Быццам у сне, не чуючы ні стуку, ні голасу, ён бачыў, як Ніна падняла матрац на тахце, выцягнула пасцель, паслала; нетаропка, як і жонка перад ім рабіла, развязала пояс халата, выняла з валасоў на галаве шпількі, кінула іх на столік і, нейкая ўся паветрана-лёгкая і халодная ў светлай бліскучай камбінашцы, хуценька шмыгнула пад коўдру. Ляшчэвіч сядзеў атарапелы, як у бясцямнасці. Глядзеў на яе. Яна закінула за галаву белыя аголеныя рукі, млява пазяхнула.

Ёй цяжка, ёй патрэбна ласкавае слова, суцяшэнне, а ён сядзіць як пень, як глухі халодны абух. Яго няма за што паважаць, і сам ён сябе паважаць не будзе. Ніякай жонкаю сябе не апраўдаеш, бо ў думках ужо няраз здраджваў ёй, у той жа камандзіроўцы ў Нясвіжы.

Ён перасеў на край тахты, запусціў рукі пад коўдру, адразу натрапіўшы на маленькія, але круглыя і падатлівыя Нініны грудзі, і дзіўная пяшчота заліла яго ўсяго... Такое бывае хіба што ў сне.

 

...Дамоў вяртаўся ледзь не ў адчаі. Здаецца, не снег, апельсінава-жоўты, халодны, быў у яго пад нагамі, а жар ад вогнішча — так палымнелі шчокі. Пагана было на душы — пуста. Нешта важнае, патрэбнае з яе назаўсёды забрана. Ён ужо не такі, як быў, і ранейшым ніколі не стане. Страчанага было шкада. З адным у жыцці ён расставаўся з радасцю, з другім, як цяпер,— з горыччу і дакорам, шкадуючы.

Ён ухапіўся ў кватэру і глядзеў на сваю жонку, быццам бачыў яе ўпершыню. Яна была як чужая, і ён прыйшоў да яе зусім выпадкова, на нейкі кароткі час, а потым зноў пойдзе ад яе, каб ніколі не вяртацца. Такое ўражанне, што яны ўжо даўно разведзеныя.

— Чаму так позна? — спытала жонка.

— Аднакурсніка сустрэў...— Ён доўга вешаў на крук шапку.

— Нейкі дзіўны ты... Што здарылася?

— Нічога я не дзіўны,— як мага спакайней, трохі раздражнёна адказаў ён.

— Ну, нейкі не такі, як звычайна...

Ён быў згодны, што — дзіўны: не толькі ён, але, мабыць, і яна, жонка, глядзіць на яго як на чужога. Няўжо псіхалагічны стан аднаго перадаецца другому?

— Нічога, кажу, не здарылася!

Ён пайшоў на кухню, сеў на крэсла і не ведаў, што рабіць, што гаварыць,— не мог пазбавіцца думак пра Ніну, пра тое, што сталася між імі, дакор тачыў сэрца, кроіў, быццам ён учыніў жахлівае злачынства.

— Есці будзеш? — жонка пільна прыглядалася да яго.

— Не. Не хачу...— Ён раптам убачыў у сябе на рукаве доўгую белую валасіну — схамянуўся, непрыкметна сцягнуў яе на падлогу. Заўважыла ці не заўважыла жонка? Канечне, не заўважыла, бо на такую ўліку ўказала б любая, няхай самая тактоўная і выхаваная жанчына.

— Званіла Ленка... Маці блага, не перастае балець нага, распухла... Падазрэнне на тромбафлебіт.

— У бальніцы?

— Была і ў бальніцы, але што тыя ўрачы, раённыя...

Во сынок! Маці і ў бальніцы пабыла, а ён не ведаў. Дзіва што: калі раз у месяц пазвоніць, дык добра, а пісем ужо даўно не піша, бадай са студэнцтва. Паштоўку на 8 Сакавіка, праўда, пасылае штогод. Мацерына хвароба трывожыла яшчэ і таму, што ад яе гадоў пяць назад памерла яе малодшая сястра. А што, калі спадчынная, невылечная?.. Жудасна ўяўляць, што маці памрэ, яшчэ і не старая, няма шасцідзесяці, толькі два гады на пенсіі; што давядзецца яе хаваць і да канца свайго жыцця не бачыць ні яе твару, ні вачэй, ні ўсмешкі, заўсёды дабрадушна-іранічнай, не адчуваць яе шорсткіх, спрацаваных рук, у якіх і цяпло, і ласка, і лекі для душы. Адзін стрэс, другі, цяпер — трэці... За адзін дзень. Ну і нагрузачка, ну і ўдарчыкі! Праўда-ткі жартуюць: што жыццё б’е — і ўсё ключом, і ўсё па галаве. Слабы стрэс выбіваецца больш моцным: усе думкі цяпер закружыліся вакол маці. Ніна і ўсё, што было між імі, засталіся недзе далёка-далёка, быццам на тым канцы зямлі, дзе наўрад ці ўдасца яшчэ калі-небудзь апынуцца.

— Ленка гаварыла, што, можа б, сюды яе на абследаванне...

— А яна зможа прыехаць?

— Ну не цяпер, а як трохі палепшае ёй.

Гэта ён, Ляшчэвіч, сам гады два назад прапаноўваў маці паказацца сталічным дактарам, але тады хвароба яшчэ не вельмі турбавала, і яна адмовілася. А цяпер хвароба гэтая, мабыць, абвастрылася, пайшла ў чарговую атаку на сасуды. Марудзіць было небяспечна: у любы момант тромб, адарваўшыся ад сценкі сасуда, мог спыніцца і паставіць кропку на жыцці. Нядаўна ў інстытуце хавалі мужчыну, яшчэ не старога. Быў жыццярадасны, вясёлы, гумарыст, ніколі не скардзіўся на здароўе, шчокі як два буракі — і раптам: закупорка лёгачнай артэрыі.

Цяпер, хоча ці не хоча маці, трэба настойваць, каб яна прыехала, балазе ў яго знаёмы доктар — прафесар, членкор АМН СССР. Ён — бацька яго таварыша па рабоце, Косці Бірукова — хударлявага, у акулярыках з чорнай драцяной аправай хлопца. Косця ні бельмеса не петрыў у чарцяжах, здаецца, зусім быў далёкі ад іх, слыў у інстытуце дзівачком-меламанам, але быў вельмі душэўны, далікатны, проста нясмелы. Ляшчэвіч, спачуваючы хлопцу, дапамагаў яму чарціць, «кляпаць» праекты. Косця разы два запрашаў яго ў госці, на каву, паслухаць музыку з маленькага японскага магнітафончыка з навушнікамі, на якім вялікімі белымі літарамі было напісана: УНІСЭФ. У адзін з такіх візітаў Ляшчэвіч і пазнаёміўся з Косцевым бацькам. Гэта быў высокі, надзіва рухавы светлавалосы мужчына з дробным, як і ў сына, тварам, на якім дзвюма чорнымі кропкамі блішчалі глыбока схаваныя пад лоб вочы. Гаварыў ён неяк адрывіста, як адсякаў словы, быццам хацеў здавацца кожную хвіліну салідным. Даў Ляшчэвічу візітку, на адным баку якой былі напісаны па-руску, а на другім па-англійску ўсе эскулапскія званні і пасады. Такая ўвага да Ляшчэвіча была не так сабе, нездарма — Косця, канечне, сказаў бацьку, што гэты чалавек яму шмат дапамагае.

Мабыць жа, і прафесар Ляшчэвічу не адмовіць, калі ён папросіць, ці сам няхай паглядзіць маці, ці паспрыяе, каб паглядзелі іншыя, спецыялісты іменна па гэтай хваробе, бо хоць і не разбіраўся толкам Ляшчэвіч у дактарах, здаецца, гэты свяціла медыцыны не туды свяціў. Але ў яго аўтарытэт, сувязі, ён дамовіцца з кім трэба.

Ляшчэвіч заказаў тэлефонную размову з сястрою — у райцэнтр кода не было; дачакаўшыся званка, і цяпер задуменнасць яго ўжо не бянтэжыла жонку, ён сказаў сястры, каб маці ехала ў Мінск. Сястра жыла ў райцэнтры ў двухпакаёвай кватэры-«хрушчоўцы», мела машыну, і яны часта сям’ёю ездзілі ў вёску да маці — балазе недалёка, нейкія два дзесяткі кіламетраў,— бралі там сала, бульбу, капусту, памідоры, варэнне, усякую ўсячыну з лесу, град, пограба і кладоўкі. «Няблага жывецца»,— часам не то з дакорам, не то з зайздрасцю думаў Ляшчэвіч. Магазіны ў горадзе забіралі шмат грошай, і яны ў сям’і ледзь зводзілі канцы з канцамі; як неверагодная мара прыходзіла часам думка, што некалі можна будзе купіць машыну — хоць, расказваюць, скардзяцца, абураюцца некаторыя, і клопатная гэта справа, але вельмі неабходная ў кантора-магазінна-прыпыначным гарадскім жыцці.

— Ну пакуль...— як заўсёды, на разважліва-аптымістычнай ноце скончыла размову сястра.

У Ляшчэвіча акурат гара з плеч звалілася, быццам нанова на свет нарадзіўся, як часам бывае ў страхотлівым сне — прачнешся і так абрадуешся, што гэтага ў сапраўднасці з табою не было.

Ён спытаў у жонкі, дзе сённяшнія газеты, і ўжо больш-менш спакойны, улагоджаны пайшоў у пакой, каб там, лежачы на канапе, пачытаць іх. Газеты апошнім часам сталі цікавыя, друкавалі шмат вострых матэрыялаў пра хабарнікаў, спекулянтаў, прыстасаванцаў, бюракратаў, алкаголікаў і наркаманаў — пра ўсю тую муць, што падымаецца з дна і плыве ў светлай рацэ жыцця. Вяртаючыся з работы, Ляшчэвіч заўсёды з хапатлівасцю, прадчуваючы асалоду ад чытання, адмыкаў паштовую скрыню.

Недзе напрыканцы студзеня, вось так выняўшы са скрыні газеты, Ляшчэвіч убачыў, што з іх выткнуўся і сіні ражок канверта. З ДАІ! А ён, прызнацца, ужо рэдка пачаў успамінаць, што паслаў скаргу,— астываюць старыя пачуцці, даючы ў душы месца новым. На сіненькім бланку за подпісам начальніка ДАІ УУС Мінгарвыканкома Ляшчэвіч прачытаў: «Грамадзяніну Ляшчэвічу С. В. Ваша заява Дзяржаўтаінспекцыяй г. Мінска разгледжана. Паведамляю, што за дапушчанае парушэнне Правіл дарожнага руху вадзіцель аўтамашыны УАЗ д. н. 88—44 МИЩ Базута М. М. накіраваны на праверку ведаў Правіл дарожнага руху».

Ён з радасцю паказаў жонцы ліст.

— Хутка адказалі,— не беручы яго ў рукі, сказала яна.

— Трэба ведаць, як пісаць! — казырнуў Ляшчэвіч. Увогуле ён не любіў сябе хваліць, і калі гэта рабіў, дык дзеля жарту, а не так, як некаторыя — і часта, і ўсур’ёз. Але яму было прыемна, што не махнуў рукою, пастаяў за справядлівасць, што яго турбуе нядбайства, няхай сабе і нязначнае, дробнае. Праўда, ён і блізка не задумваўся, ці зрабіў бы так, калі б той шафёр апырскаў не яго, а, скажам, тую жанчыну ў акулярах. І калі — не, не зрабіў бы, то грош цана — і яму, і яго абурэнню.

— Ну, на аднаго ты напісаў, а колькі такіх...— зводзіла на нішто яго намаганні жонка.

— А калі кожны напіша? — знайшоў, што адказаць Ляшчэвіч.

— Ага, чакай — сыр з’ясі,— з’язвіла жонка.— Ніхто звязвацца не хоча.

— Ды ўсе мы разлічваем, што добры дзядзька за нас зробіць! Так і думаем: я заняты, я не дробязны, я сціплы, я высакародны... няхай хто другі. Як быццам другому і праўда няма чаго рабіць.

— Загаварыў...— хмыкнула, усміхнуўшыся, жонка.— Не дараваў адзін раз нахабніку, дык ужо нос задраў, а колькі разоў закрываў вочы...

— А можа, гэта пачатак, можа, цяпер я ніякай брыдзе саступаць не буду? — пра сур’ёзнае, але жартам сказаў Ляшчэвіч.

— Паглядзім.— У жончыным голасе была іронія.— Дарэчы, маці дакладна не перадавала, калі прыедзе?

— Не. А што?

— Білеты ў нас у тэатр на суботу. Дастала... Цікавы спектакль.

— Ну, канечне ж, у гэтую суботу яшчэ не прыедзе. Мне ж папярэдне трэба дамовіцца з людзьмі... з Біруковым.

— Няма з кім Славіка пакінуць... А пра пастаноўку «Глядзіце, хто прыйшоў» усе шумяць.

Ляшчэвічава жонка хадзіла на тыя спектаклі, фільмы, чытала тыя кнігі, артыкулы ў газетах, якія «шумелі». Яе цікавіў не столькі іх змест, колькі сам факт, што яна глядзела ці чытала, тады ў размове з сяброўкамі магла фарсануць, што далучана да самых модных павеваў. Яна раўніва сачыла за модаю, імкнулася адзявацца з шыкам, хоць, як кажуць, яе цягнік пайшоў і ёй ужо не ўгнацца за пятнаццаці-шаснаццацігадовымі дзяўчаткамі, якія імгненна мянялі пакроі, колеры, прычоскі.

Апошнім часам ажыятаж распаліўся вакол тэатра-студыі кінаакцёра, туды цяжка было трапіць, але жонка праз сакратарку дырэктара вучылішча, муж якой рабіў у тэатры электрыкам, дастала білеты.

— Пачакаем суботы.— Ляшчэвіч быў не супраць схадзіць: столькі было надзей на гэтыя тэатры, калі прыехаў з вёскі ў Мінск, ды аказалася, не так проста і час знайсці, і выбрацца.

У суботу Ляшчэвіч раптам успомніў, што ўвечары яму трэба яшчэ і ў басейн. Выбірай — калі ласка! Басейн з саунаю не хацелася прапускаць. Пачаўшы хадзіць у яго, ён адразу падужэў, адчуў бадзёрасць, палепшыўся сон, і радасна было думаць, што гэта добрая замена бегу, таксама апора ў вірлівым кругазвароце жыцця. Але і ў тэатр не заўсёды вырвешся. Праўда, жонка не настойвала, каб ён ішоў з ёю,— напрошваліся сяброўкі, а яна заўсёды імкнулася зрабіць ім прыемнае, каб лішні раз выставіць сябе, пацешыць самалюбства. Ляшчэвіч разумеў: не пойдзе на спектакль цяпер — магчыма, не зможа пайсці і год, і два. Гэта адно здаецца, што проста схадзіць у кіно, тэатр, на выстаўку. Дробная мітусня так закручвае, носіць па сваёй арбіце, што, каб вырвацца з яе, патрэбна, па-першае, воля, а па-другое — нешта абавязкова занядбаць.

— Добра, я ўсё-ткі пайду з табою,— сказаў ён жонцы,— але як са Славікам?

— Пабудзе адзін,— рашуча адказала жонка.

З год назад пакідаць сына аднаго — было гэтак жа неверагодна, як вось зараз узяць ды паляцець на Марс ці Венеру. Ён баяўся застацца адзін нават на мінуту; схадзіць па газеты — трэба ўпрошваць, пакідаць адчыненымі дзверы; цяпер жа, здаецца, ён пасмялеў, адпускаў у магазін, гуляў у пакоі, не злякаючыся, ці дома хто з бацькоў — а раптам выйшлі? Ляшчэвіч прыкмеціў, адкуль гэтая сынава перамена пачалася: з таго часу, як пайшоў у «нулёўку». Напачатку вучоба здавалася яму такою пакутаю, што ён гатовы быў застацца адзін у кватэры, абы толькі не ісці ў сад. «Я не пайду ў сад»,— хныкаў ён раніцаю. «А дзе ты будзеш?» — «Дома».— «З кім? Мы ж на працу пойдзем...» — «Ну і што. Адзін буду...» Прынамсі, гэта яго смеласць не толькі здзіўляла, але і радавала: выходзіла, сын пасталеў, смакаваў самастойнасць і не так прывязваў да сябе бацькоў.

— Доўга ўсё-ткі ды вечар,— засумняваўся Ляшчэвіч.

— Нічога страшнага, мы зараз паложам яго спаць, не будзем яму гаварыць...— шэптам сказала жонка, каб не пачуў сын, які гуляў у калідоры кардоннай мазаікай, складваў з яе малюнкі жывёл.

— Ты звар’яцела, ці што? — не ўтрываў, павысіў голас Ляшчэвіч: часам жонка проста дзівіла бязглуздасцю сваіх заяў, якія яна рабіла ўсур’ёз і безапеляцыйна.— А раптам ён прачнецца?

— Не прачнецца! Славік, хадзі, сынок, спацькі! — Яна пайшла да ложка сцяліць сыну пасцель.

— Не хачу, мама, яшчэ рана, я казку не глядзеў...

— А ты ляжаш і будзеш глядзець.

Яна ўлажыла сына, і ён, падпёршы рукамі шчочкі, глядзеў на тэлевізар. Гэты жончын намер выводзіў Ляшчэвіча з сябе: цяжка ўявіць, што пачнецца, калі дзіця, прачнуўшыся, убачыць, што няма бацькоў. Ды з ім можа прыключыцца чортведама што: і псіхіка парушыцца, і голы ды босы выскачыць на вуліцу.

— Ведаеш, Каця, або яму трэба сказаць, што мы пойдзем, або некаму з нас не ісці,— сказаў Ляшчэвіч цвёрдым голасам, бо не сумняваўся, што слушна гаворыць.

— Я суседку папярэджу... Яна будзе наглядаць.

— Ды што суседка! Яна праз мінуту думаць забудзе пра твайго сына. Не будзе ж яна сядзець каля яго і каравуліць.

— Тады ты не ідзі...

Ляшчэвіч адчуваў, што разгараецца спрэчка, што здавацца трэба яму. Жонка не саступіць — жаночая ўпартасць! Ды і натуру такую мае: ніколі не робіць паварот, каб зноў з самага пачатку перабраць па звёнцу ланцужок сваіх довадаў. Але як яму здавацца, калі спрачаліся цяпер не вакол нейкай эфемернай ідэі, а вакол ісціны яўнай: сын яшчэ малы, каб пакідаць яго аднаго. І ён ужо каторы раз падумаў, што, як добра было б, колькі праблем знялося б, калі б жыла ў іх, як у некаторых маладых сем’ях, бабуля, скажам, маці яго ці жончына. Тады і пасля работы не трэба было б, захакаўшыся, бегчы забіраць сына, і свежая страва заўсёды стаяла б на пліце, і парадак у кватэры быў бы, і ў выхадныя не сядзеў бы як прывязаны дома... Адным словам, вольніца! Яго маці во прыедзе падлячыцца, можа, пагаварыць з ёю, каб пажыла з год у яго. Але не, не згодзіцца яна: там, у вёсцы, куры, свінні, карова, бацька адзін не справіцца дый не захоча — ад суму памерці можна. Жончыны бацькі маладзейшыя, яшчэ працуюць; праўда, жыве з імі бабуля, але ёй за восемдзесят і яе самую трэба глядзець — толькі лішні клопат. Хоць трэсні — нянькі няма. А гады ідуць — лепшыя, маладыя, калі і можна нешта зрабіць, убачыць, паспытаць, адчуць асалоду; аглянешся — як кажуць, «ужо не да глупстваў». Адно спадзяванне і застаецца — чакаць: а раптам прыйдзе час, і тое, да чаго ты рыхтаваўся, імкнуўся, адкрыецца табе ва ўсёй паўнаце, шчодрасці і неабмежаванасці?

— Я не пайшоў у басейн, а цяпер і ў тэатр не ісці? Ну, раз так! — Ляшчэвіч рашуча падышоў да сына.— Славічак, мы з мамай зараз ідзём у тэатр... ты пабудзеш адзін.

— Гэта ў такое, што мы глядзелі... «Воўк і сямёра казлянят»?

— Ага, такое... толькі дарослае.

— Навошта ты сказаў яму? — падскочыла жонка, твар яе пабялеў.— Ідыёт жа ты!

— Правільна, татачка, што ты мяне папярэдзіў... Малайчына! — як дарослы малога, сур’ёзна пахваліў Ляшчэвіча сын.

Жонка заікнулася, зіркала то на мужа, то на сына.

— Я вось навяду будзільнік, калі зазвоніць — уключыш тэлевізар. Паглядзіш казку — выключыш.— Ляшчэвіч не хацеў, каб доўга працаваў тэлевізар — пабойваўся, што ад перагрэву, чаго добрага, загарыцца — колькі выпадкаў!

— Добра, тата,— з удзячнасцю і ліслівай згодаю сказаў сын, перавярнуўшыся на спіну. Як яны ўсё разумеюць, дзеці! Мы, дарослыя, проста самаўпэўненыя, таму і не заўважаем, не хочам заўважаць, каб не прыніжаць сябе, што дзеці ў псіхалагічных тонкасцях калі не пераўзыходзяць нас, то на роўных з намі.

— А то бывае, што тэлевізар доўга ідзе і загараецца. І дзеці тады хаваюцца пад стол ці пад канапу... і-і згараюць.

— Што ты плявузгаеш, толькі палохаеш малога? — зноў прарэзаўся голас у жонкі.

— Кацярына, калі ласка, адыдзі,— папрасіў Ляшчэвіч, улагоджаны сынавым разуменнем.

— Як згараюць? — У вачах у сына ўспыхнула цікавасць, звычайная, дзіцячая, але, мабыць, не толькі цікавасць, яшчэ падмешваўся і страх. Дзеці баяцца часта ад няведання, падумаў Ляшчэвіч, ім трэба растлумачваць, інакш страх напластуецца ў падсвядомасці, адкуль яго потым і ў сталым узросце не заўсёды ўдаецца выбіць.

— Ну, агонь, пажар — па тэлевізары ж бачыў... Але хавацца нікуды не трэба. Трэба выскачыць на калідор ці на вуліцу і закрычаць.

— А я пазваню пажарным, яны прыедуць і затушаць,— сын гаварыў спакойна, разважліва, не разумеючы, канечне, як усё зменіцца і што зробіцца з ім, калі раптам шугане, затрашчыць, загудзе полымя, папаўзе дым.

— Лепш няхай дарослыя пазвоняць, а ты хуценька бяжы ім сказаць,— Ляшчэвіч хацеў проста ўбіць сыну ў галаву, што трэба яму рабіць на выпадак пажару ці іншай бяды. Бо пакідаць малога аднаго, няхай і на тры гадзіны,— усё ж такі рызыка.

— Добра, тата...— паабяцаў сын адданым голасам, і Ляшчэвіч не сумняваўся, што, калі трэба, той зробіць іменна так.

Але на душы, і калі ехалі ў тралейбусе, і потым ужо ў тэатры, калі, чакаючы пачатку спектакля, сядзелі за столікам і пілі каву, было трывожна, ва ўсякім разе ў Ляшчэвіча. А можа, проста на яго твары выразней, чым на жончыным, фіксуюцца душэўныя пачуцці?

Спектакль расчараваў, прынамсі, яго першая частка. Ніякага напружання, набор банальнасцей, за якімі ні сэрца, ні болю, ні пачуццяў. Калі не перажыў сам, не выпакутаваў душою, не кранеш і другога, падумаў Ляшчэвіч. Жонцы пастаноўка якраз падабалася. Зрэдчас яны перашэптваліся, спрачаліся, пакуль на іх не засыкалі суседзі. У канцы першай часткі на сцэну выйшлі два новыя героі — забулдыжныя, ультрамодныя хлопцы з магнітафонамі ў руках. Завязалася інтрыжка, і Ляшчэвіч, які ўжо быў намерыўся ісці дахаты, вырашыў дасядзець да канца.

У перапынку ўсе кінуліся ў буфет, а ён спусціўся з другога паверха ўніз, дзе пры ўваходзе вісеў тэлефон, і пазваніў сыну. Дзіўна, але ў сына быў вясёлы голас — падобна, ён не сумаваў. «Што ты робіш?» — спытаў Ляшчэвіч. «Гуляю... гляджу тэлевізар»,— адказаў сын. Павесіўшы трубку, трохі паспакайнелы, Ляшчэвіч пайшоў у буфет. «Як Славік?» — спытала жонка. Яна ўжо сядзела за сталом і піла каву з маленькага чорнага кубачка. «Вясёлы!» Жонка апусціла хуценька вочы, мабыць, зразумела сваю памылку.

Другая частка сапраўды глядзелася — «выцягваў» артыст, які іграў ролю лазеншчыка, аднаго з тых забулдыжных хлопцаў: што ні рэпліка — то гумар (і ў зале — смех), што ні рух — дык натуральны. «А можа, усё-ткі справа не ў п’есе, а ў артыстах? — падумаў Ляшчэвіч.— Як і не ў праблемах, а ў людзях». Спектакль прымусіў разважаць, і Ляшчэвіч ужо не так перажываў, што пайшоў на яго.

Пакуль стаяў у чарзе ў гардэроб, жонка званіла дахаты,— бачыў ён: нешта не тое, набірае і набірае нумар. Падышла заклапочаная.

— Заняты і заняты тэлефон...

— Можа, трубку няправільна палажыў ці хто звоніць? — Ляшчэвіч адчуў, як пахаладзела ўсяродку, па нагах пракацілася млявасць.

— Доўга ж...

Ляшчэвіч не помніў, як апраналіся, як выйшлі на вуліцу,— усе думкі пра сына: «Што там?»

— Давай возьмем таксі! — сказала жонка, убачыўшы, што набліжаецца свабоднае таксі — наверсе свяціўся размаляваны «шашачкамі» шкляны плафончык. Яна замахала рукою, але таксі не спынілася. Па выкліку? Але чаму тады сігнал — што незанятае? Чорт ведае што робіцца! Запамінаць нумар ды зноў пісаць скаргу, на гэты раз у таксапарк? Дзякуй богу, тэлефонная будка не ездзіць, стаіць на месцы. Ляшчэвіч кінуўся да яе, набраў нумар.

— Алё, Славік? Ты што, размаўляў з некім?

— Цёця Лена званіла... Гаварыла, што бабуля прыязджае ў наступную пятніцу. Тата, я хачу да цябе...— Сын хліпаў носам, голас дрыжаў.— Я ба-а-а-аюся...

— Мы ўжо едзем, сын, пачакай крышку.

— Мне ўжо надакучыла чакаць... мне страшна,— румзаў малы.

— Ну яшчэ крышку пацярпі, добра? — Павесіў трубку.— Канечне, столькі быць аднаму... гэта калі б яшчэ днём,— сказаў ён жонцы і, глыбока ўздыхнуўшы, з натугаю выпер з лёгкіх паветра.

— Трэба хоць шакаладку яму купіць за смеласць,— сказала ўзрадавана жонка.

— Дзе цяпер купіш? Усё зачынена.

— А вунь кафэ.

Свяціўся той павільёнчык, у які Ляшчэвіч апошнім часам хадзіў абедаць. Ніколі б не падумаў, што ён так позна працуе. Колькі дзівосаў адкрываеш вакол сябе і колькі іх існуе невядомых, бо з імі не сутыкаешся.

— Давай хутчэй.

Жонка зайшла ў кафэ, але хутка адтуль вылецела спахмурнелая: шакаладак не было.

— Не бяды,— супакоіў Ляшчэвіч.— Ён і так нацярпеўся, навошта яму яшчэ шкоду рабіць.

— Не зразумела.

— Здаўна лічыцца, што цукеркі, шакалад — дзецям добрыя падарункі, а на самай справе — зычачы дабра, наносіш шкоду здароўю. Лішніца салодкага — чаго толькі не парушае ў кволым дзіцячым арганізме... Нядаўна пра гэта перадачу глядзеў.

— Мне няма калі сядзець перад тэлевізарам! — папракнула жонка, адхіліўшы мужаў аргумент, і толькі таму, што раззлавалася, не купіўшы шакаладкі.

...Сын быў заплаканы, вочы стомленыя, сумныя, твар бледны. Ён кінуўся да Ляшчэвіча, абхапіў яго за ногі, быццам не бачыў сто гадоў.

— Вы больш не пойдзеце, не? — дапытваўся ён і аддана глядзеў у вочы — хоць плач.

— Не пойдзем,— паабяцаў Ляшчэвіч, адчуваючы, што гаворыць не дзеля таго, каб суцешыць сына; не хлусіць ён, цяпер сапраўды не хутка пойдзе ў тэатр. І не толькі з-за сына, а таму, што ў яго не будзе патрэбы туды ісці: тая нішка ў душы, прызначаная на тэатральныя эмоцыі, запоўнена, і запоўнена надоўга. Што можа яе ачысціць, вызваліць месца новым уражанням — Ляшчэвіч не ведаў, як і не ведаў ён, што заўтра ёй, душы, захочацца, куды скіруе яна свае жаданні і намеры. Нідзе ні ў чым яна не знайшла прарыву, каб цягнуць у сябе, як у магутнае сопла, усе інтарэсы, думкі, пачуцці. Адно перабівае другое, раздрабняецца, расплятаецца на сотні накірункаў. Вось і новы клопат — прыязджае маці. Гэта і ёсць галоўны клопат, астатняе — дробязь, дробязь, дробязь... як непазбежнае запаўненне існасці.

Назаўтра ён не знаходзіў сабе месца, не ведаў, што рабіць, за што ўзяцца. Хацеў пазваніць Бірукову-старэйшаму, але падумаў: навошта тлуміць чалавеку галаву ў выхадны дзень, пазвоніць лепш у панядзелак ці аўторак на працу. Урэшце жонка, бачачы яго непрыкаянасць, сказала: «Схадзі ты ў лазню, не горш, чым твая сауна з басейнам... з венічкам выпарышся хоць». Яна сабрала яму ў сумку ручнік, вяхотку, мыла, старую фетравую шляпу, якую надзявала сама ў парылку, і Ляшчэвіч, адчуўшы палёгку, пайшоў у лазню.

Мароз быў невялікі, але падкручвала завея, дзьмуў вецер, і трывожыла Ляшчэвіча, што для лазні не лепшае гэта надвор’е. Прахопіць скразнячком — горла ці вуха забаліць, качайся ў ложку, сядзі на бюлетэні, з афармленнем якога заўсёды столькі марокі.

Каля лазні — жоўтага двухпавярховага будынка, частка сцяны якога заўсёды сырая, з яе лёгенька курыцца ў мароз пара,— стаялі ў рад легкавыя аўтамашыны, у некаторых снег заляпіў вокны — як бяльмо на воку.

«Многа народу ў лазні, мабыць...» — падумаў Ляшчэвіч.

Ён купіў у касе білет — звычайны, як і ў магазіне, чэк, на ўваходзе інтэлігентны лысаваты высокі стары ў белым халаце надарваў яго. Ляшчэвіч перш думаў, а цяпер убачыў, што народу ў лазні сапраўды шмат — столькі, здаецца, колькі і хадзіў, дык не было. Чарга, запрудзіўшы прылазнік, спускалася па лесвіцы з другога паверха аж на першы.

— Ну і народу! — сказаў Ляшчэвіч да пажылога, у шэрым світэры, мужчыны, які быў апошні ў чарзе.— Чаму-та столькі?

— Мароз вялікі быў — баяліся, а цяпер усе вылезлі,— засмяяўся мужчына, і Ляшчэвіча здзівіла, што, падобна, мужчыну зусім не турбуе чарга. Канечне, пенсіянер, спяшацца няма куды. Але такі мог бы і ў звычайны дзень схадзіць — гэта адно, а па-другое, вісіць жа аб’ява, што ўдзельнікаў вайны прапускаюць без чаргі. Мабыць, далікатны чалавек, не хоча звягі, бо ўсё роўна ж, хоць і дазволена, які-небудзь хамула гаўкне: «Куды прэшся?» — ды яшчэ за каўнер возьме.

Сумна было стаяць у такой вялікай чарзе, хоць і чуў то навіну, то свежы анекдот, то цікавае здарэнне. Добра-такі, што прыхапіў з сабою газеты. Ледзь не на памяць вывучыў іх, пакуль падняўся ў прылазнік. Вызвалілася месца, і ён сеў на лаўку.

— Пасядзі,— сказаў да яго сусед, чорны мужчына з каструбаватым, знявечаным воспаю тварам.— Гэта ж не воддых, а работа палучаецца...

— Увесь дзень прастаяўшы — канечне! — падтрымаў яго, засмяяўся тоўсты, з кароткай шыяй і адвіслым няголеным падбароддзем дзяцюк у засаленым пінжаку.

З лазні людзі выходзілі нячаста. Дзіва што — столькі чакалі і цяпер дарваліся да вады, да парылкі. Каторыя праныры шукалі магчымасці прарвацца без чаргі. То не супыняючыся, нахабна, прамым ходам ішлі ў дзверы, і людзі, не расшалопаўшы, іх прапускалі. То прасілі знаёмага, што стаяў бліжэй, узяць сумку, а самі потым прасілі ў чаргі дазволу нібыта ў некага ў лазні нешта спытаць — і, зайшоўшы, ужо не выходзілі. Таго-сяго праводзіў лазеншчык — сутулы, хударлявы мужчына, з белым потным тварам, нервовымі калючымі вачыма,— проста браў за руку і цягнуў у лазню. Нехта незадаволена бурчаў, але ён не звяртаў увагі.

Ляшчэвіч ужо дакараў сябе, што паслухаўся жонку і пайшоў у лазню. Задаволіўся б, ці, як кажуць, перабіўся б ваннаю, затое быў бы спакойны. Нішто яго так не муштравала, як марнатраўства, чаканне, якога магло б і не быць, уся «дурная работа», як гаварылі ў іх вёсцы на тое, без чаго можна проста абысціся, але нечая воля змушала рабіць.

Калі ён выйшаў з лазні, ужо вечарэла. Завіруха не сціхала, засыпала канаўкі на трамвайных пуцях, высцілаючы белыя стужкі. Ляшчэвіч нацягнуў на галаву башлык ад курткі. Лазня лёгкасці, радасці не прынесла — не было ні венікаў, ні прасцін, і вага, якая заўсёды стаяла ў раздзявалцы, кудысьці знікла, сапсавалася, ці што. Але — бог з ёю, з вагаю, драбяза ўсё гэта, не варта па ёй ныць. Лепш думаць, як сустрэць маці, як дамовіцца, каб паглядзеў яе класны доктар, можа, трэба палажыць і на абследаванне.

У панядзелак, спытаўшы ў Косці тэлефон, Ляшчэвіч пазваніў ягонаму бацьку, прафесару Бірукову.

— Слухаю вас,— пачуў ён у трубцы знаёмы голас, з трохі чужаватым адценнем саліднасці, таямнічасці, ці што. Ляшчэвіч растлумачыў, хто ён і чаго звоніць.

— Калі ласка, калі ласка,— адказаў прафесар, быццам ён быў гасподзь бог, якому блізкія просьбы, малітвы і беды ніжэйшых стварэнняў.— Прыводзьце сваю маму.— І на Ляшчэвічава «да пабачэння»: «Усяго добрага, мой друг!»

Ляшчэвіч, здаецца, скінуў з сябе спружыністую кальчугу, якая сціскала яго, цяжэла на плячах, хоць і не перастала тачыць сумненне, што не ўсё так лёгка будзе вырашыць. І наогул — у яго быў няпросты прамежак жыцця. Можа, вонкава і просты, для душы — няпросты. Сутнасць жыцця, складанае яно ці лёгкае, вызначаецца глыбінёю перажытага, а не колькасцю пераездаў, прафесій, жонак, дзяцей...

А тут яшчэ зноў выклікаў Марускоў. Напусціў на сябе строгі, важны выгляд, але вочы здрадліва выдавалі змесціва ягонае душы — там не было ні злосці, ні пыхі.

— Што са справаздачаю? — гартаючы паперы і як бы ўнікаючы ў тое, што ў іх было напісана, спытаў Марускоў.

— Складзена як і трэба,— адказаў Ляшчэвіч, збянтэжыўшыся і жахнуўшыся, што зусім забыў ён на заўвагу загадчыка. Затлуміўся, закруціўся — і забыў. Мабыць, не мёдам лягла яму на сэрца заўвага тая, неістотнаю здалася, неабавязковаю, няйнакш, прыдзіркаю.

— У час — гэта правільна, але ж у мяне была прапанова.— Марускоў не паднімаў вачэй. Ляшчэвіч адчуў, што яго ўпартасць загадчыку не спадабалася. Упартасць нікому не падабаецца. Усе любяць чалавека рахманага, пакладлівага.

— Ведаеце, я не бачу асаблівых прычын мяняць сутнасць сваёй справаздачы.

Марускоў прамаўчаў: мабыць, разумеў, пачні націскаць — выявіш сваю бязглуздасць. А гэта ўсё-такі свой супрацоўнік, думка якога суседзіцца да іншых думак, з якіх і вырастае меркаванне. Лепш напусціць на твар выраз шматзначнасці, мудрасці і маўчаць.

— Я лічу, што гэты дырэктар нічым не вылучаецца сярод іншых і не заслугоўвае, каб ішлі ў яго на павадку,— Ляшчэвіч адчуваў, што гаворыць не пустыя словы, абы пярэчыць, а тое, што стала яго перакананнем. Толькі ці можа быць у падначаленага перакананне, калі яно не супадае з перакананнем начальніка?

Марускоў яго ўважліва, аж зачырванеліся кончыкі вушэй, слухаў.

— Ну-ну, далей, далей...— Марускоў, мабыць, добра завучыў, што шматзначнасці ніколі не надасі словамі, зразумелай размоваю, яна ў намёках, міміцы, у рэпліках.

Ляшчэвіч адчуваў, што загадчык трымаецца не за сваю ідэю, ён адстойвае нейчую, чужую, можа, якога ўплывовага таварыша, пярэчыць якому ён не можа. Магчыма, ужо тонка, далікатна паспрабаваў, але, як кажуць, неўпратык.

— А чаму-та я, скажыце, павінен адмаўляцца ад сваёй ідэі, калі яна здалася некаму памылковай?

— Таму што яна шкодзіць агульнай справе! — прарвала нарэшце Марускова, і ён, зыгнуўшыся ў крэсле, паправіў пад пінжаком падцяжкі.

— А я лічу, што на карысць,— адказаў Ляшчэвіч, баючыся, каб не павысіць голасу. Ён даражыў сваёй ідэяй, але даражыў і работаю, іменна работаю, а не пасадаю. Акажыся ён зараз без работы — і што тады? Колькі чыстага сумлення закаламучана, светлых струн парвана ў душах самай рознай вышыні палёту з-за боязі страціць работу?

— Сваё «я» пакінь на потым,— Марускоў уперыў у яго востры, але не злы, а нейкі смяшлівы позірк,— а зараз прэч адсюль і рабі, што табе гавораць! — Ён нават крыху пачырванеў і адчуў сябе няёмка.

Ляшчэвіч устаў рашуча, але сказаў спакойным голасам:

— Мне што, я перараблю.— Ён паказваў, што не вельмі ўступае сваім прынцыпам, нялёгка ідзе на згоду, бо не хацеў балюча раніць самалюбства. Самалюбства ён шанаваў, годнасцю памыкаў, а гонарам не даражыў. Забіты гонар, замкнуты пад сямю замкамі, і рэдка калі ўсе замкі адмыкаў: два, тры, чатыры... Калі не можа нічога памяняць, настояць на сваім, то чаго лезці на ражон? Урэшце, будзь ты хоць геній, начальнік заўсёды знойдзе за што прычапіцца, аб’явіць вымову. Выб’ешся ты ў начальства, тады будзеш дыктаваць ты. Проста лёгка быць шчодрым, добранькім, ні за што не адказваючы. Ён разумеў і ў нечым нават апраўдваў Марускова, хоць адчуваў сябе прыгнечаным і пакрыўджаным.

Ён сеў і за паўгадзіны перапісаў справаздачу — так, як хацеў загадчык. Няхай радуецца, пацірае рукі ад радасці. Можа, у гэтым — дэманстраваць сваю ўладу — уся яго сутнасць? Але як бы ні ставіў сябе Ляшчэвіч у думках вышэй за Марускова, на справе даказаць гэтага не мог.

Ад бяссілля міжволі прапалі, як бы ўлятучыліся бадзёрасць і смак жыцця. Ён пазваніў свайму сябру-аднакурсніку, Івану Шэлеху, які працаваў у міністэрстве лясной гаспадаркі і з якім тады-сяды сустракаліся. Той абрадаваўся: «Сяргей? Даўно не чуў твайго голасу! Давай пасля работы састыкуемся. Я акурат са Свіцязі прыехаў, таранкі прывёз...» Такога захаплення ад Івана Ляшчэвіч аніяк не чакаў, хоць яны даўно сябравалі. Лічы, з першага курса, калі і пазнаёміліся. Цяжка сказаць, што людзі знаходзяць блізкага адно ў адным, бо чалавек усё-ткі мяняецца. Можа, тое, што яны абодва з вёскі, выраслі каля вады: Шэлех — на Свіцязі, ён, Ляшчэвіч,— на Сажы. Можа, душэўная мяккасць, няўменне на нахабства адказаць нахабствам; урэшце, няздольнасць на подласць — найдаражэйшая з людскіх якасцей. Ва ўсякім разе так думаў Ляшчэвіч, і ён жа разумеў, што і тут усё адносна, бо ніхто не думае пра сябе кепска.

Яны сустрэліся каля ўвахода ў метро з боку тэатра Янкі Купалы. Іван быў у чорным кажусе, у шапцы з бабра. Ды першае, што кідалася ў вочы,— гэта ўсмешка на твары. Здаецца, яна выбівалася адусюль: з вачэй, з маршчын, з зубоў, са шчок. Гэта рэдкія людзі, у якіх увесь твар як бы з усмешкі. Колісь, будучы на практыцы аж на Украіне, ён бачыў яшчэ і дзяўчыну з такім тварам — гуцулку. Яна працавала брыгадзірам. Тады яна ўразіла яго, і ён ледзь не закахаўся ў яе.

— Здароў! — Іван доўга не выпускаў яго рукі, глядзеў у вочы, быццам пазнаваў.— Ну, дзе мы з табою пасядзім?

Гэта заўсёднае яго пытанне пры сустрэчах. Можна падумаць, што Іван вялікі аматар чаркі. Але не, ён піў зусім мала.

Яны пайшлі ў павільён, які ў народзе называлі «Ясень» — стаяў пад ясенем. Узялі па куфлю піва, селі за стол. Іван выняў з папкі газетны згортак. У ім была таранка. Яна была пахучая, залаціста-вэнджаная. На яе хацелася любавацца, як на залатую рыбку, а не есці.

Іван хвацка злупіў з таранкі луску, адламаў сухую, з пустымі вачніцамі галаву. Ружаватыя пальцы яго блішчалі ад рыбінага тлушчу, як сасіскі, ён выцер іх папяровай сурвэткаю.

— Ну, як ты жывеш? — спытаў Іван, зрабіўшы нарэшце сур’ёзныя вочы.

— Калі хто хваліцца — не веру,— адказаў Ляшчэвіч.— Той, хто нечага дабіваецца ў жыцці, толькі цяжкасці і пераадольвае.

— Ведаеш, і мне абрыдлі гэтыя паперы. Аднымі імі і займаюся. Ад званка да званка.

— Праўду кажаш. Увесь час аб’яўляецца барацьба з паператворчасцю, а папер гэтых не меншае, а большае,— згадзіўся Ляшчэвіч.

— Даведкі, справаздачы, выступленні, інфармацыі... Завіруха!

— А што рабіць? З вышэйшых інстанцый патрабуюць...

— Што рабіць? — Іван нахіліўся, аблёгся грудзямі на стол.— Кінуць усё ды з’ехаць у вёску. Стаць якім-небудзь брыгадзірам рыбалоўнай брыгады. Хоць карысць будзе. Я вось на гэтыя выхадныя ў бацькоў пабыў...— Ён пакруціў галавою, паківаў, прыплюшчыўшы вочы.— Ведаеш, адпачыў як мае быць. Адразу напружанне спала, радасць на душы праклюнулася.

Ляшчэвіч усміхнуўся.

— Гэта два дні ты пабыў... А жыць пастаянна? — Пацягнуў піва, адшчыкнуў ад рыбіны кавалачак.— Мы ўжо не зможам у вёсцы...

— Ды ты што, Сяргей! — Іван тузануў рукою, як не выпліхнуў з куфля піва, пена папаўзла па шкле.

— А вось тое,— цвёрда сказаў Ляшчэвіч. Трохі памаўчаў, смакуючы рыбу.— Мне горад ужо родным домам стаў. Тут кватэра, сям’я, работа... Таксама да бацькоў тады-сяды езджу. Дзень, два пабуду — туга пачынае грызці... Прыеду ў Мінск: вакзал, сяду ў трамвай — сэрца адтае, ірвецца дахаты...

— Мабыць, жонку дужа кахаеш? — падкалоў Іван, зноў затаіўшы на ўсім твары ўсмешку.

— Справа нават не ў жонцы,— тэма была для Ляшчэвіча настолькі сур’ёзная, што ён не захацеў зводзіць яе на жарт, і прапусціў міма вушэй сябрава пад’юджванне.— Тут, у горадзе, нам больш аператыўнага прастору, ці што. Тут мы і благія — харошыя.

— Расшыфруй, нешта мой кацялок не варыць,— дзіўна, што Іван паіранізаваў з сябе. Звычайна ён хваравіта ўспрымаў любы закід у свой адрас і не хацеў сам падстаўляцца для ўколаў, нават смехам назваць нейкую загану. Зрэшты, любому трэба доўга мужнець, самасцвярджацца, пакуль ён набудзе здольнасць бічаваць, насміхацца з сябе.

— Усё проста. Пад маркаю, што горад — кепска, а вёска — добра, мы выдатна сябе адчуваем з усімі сваімі недахопамі, абмежаванасцю, калі хочаш, коснасцю...

— Ну, з гэтым я не згодзен! — рашуча сказаў Іван і стукнуў дном куфля аб стол.— Што ты лічыш сябе горшым за гараджаніна?

— Ведаеш, трэба браць канкрэтна: вось грамадзянін з горада, а вось — я. У горадзе проста больш людзей, а значыць, больш знойдзецца і прайдзісветаў усякіх. Думаеш, мы з табою чысценькія?

— Ва ўсякім разе, у параўнанні...— Іван ікнуў, правёў далонню па жываце.

— Вось іменна! Вось іменна — у параўнанні з падонкамі.— Ад таго, што ўмеў і мог крытычна паглядзець і на сябе, Ляшчэвіч быў лепшы палеміст за Івана, які, канечне, з гэтым не згадзіўся б.

— А чым ты ў сабе не задаволены? — Іван пытаўся, разумеючы, што скажа пра сябе Ляшчэвіч, ён перанясе на сваю персону. Ды Ляшчэвіч і адказаў за двух, а можа, і не толькі за двух:

— Хочаш? Скажу! Прыстасаванцы мы...

— Ну дзіва што: нам трэба прыстасоўвацца да гарадскога асяроддзя.

— Не, я маю на ўвазе не адаптацыю, а так званае ўменне жыць. Дзе трэба сказаць, дзе трэба прамаўчаць... Дзе гаўкнуць, дзе лізнуць... Усё гэта ў нас сядзіць як іржавы цвік.

— У каго яно не сядзіць! — сказаў Іван, гледзячы некуды міма Ляшчэвіча. За спінаю ў Ляшчэвіча спрачаліся: здаецца, бармен некаму даказваў, што была траячка, а не пяцёрка.

— У нас яно неяк больш адладжанае, ці што...

— Ты вось на сябе бочкі коціш,— раззлаваўся Іван,— а капейкі чужой не ўзяў! Людзі толькі і займаюцца махінацыямі і лічаць сябе прыстойнымі! — Ці то ад піва, ці ад узрушанасці па Іванавых шчоках пайшла чырвань. Размова — гэта заўсёды спрэчкі, доказы, пярэчанні, і нават калі ў людзей блізкія характары і аднолькавыя тэмпераменты. Гэта нармальны стан чалавека падвяргаць сумненню тое, што гаворыць другі. Не сумняваючыся, не знойдзеш сваё; не знайшоўшы сваё, ты чалавек-тэлеграф, які перадае толькі чужыя думкі.

— Карнегі чытаў? «Нават злачынца не лічыць сябе кепскім чалавекам». Бо чалавек жа... знойдзе апраўданне любому свайму кроку — подламу, здрадніцкаму, прадажнаму... Робіць для сябе, а апраўдваецца заганамі, заблуджэннямі іншых. І калі мы спасылаемся на славутае «ўсе так», то немінуча ідзём на кампраміс з сумленнем, ідзём заўсёды на што-небудзь нячыстае. Не так хіба? Хочаш прыклады?

— Дык а што рабіць?

— Чорт яго ведае! Можа, я нясу лухту, банальшчыну, але трэба хоць па кропельцы ўдасканальвацца, а не аддаваць што ў нас ёсць харошага.

— Сапраўды, ты гаворыш як па пісаным, а жыццё, брат, піша свае законы.

— Ты, я бачу, пайшоў на дно... А я спрабую тады-сяды вынырваць. Вынырну, хапяну паветра — і зноў на дно. Не хапае сілы, настойлівасці, паслядоўнасці. У жыцці так: або навучышся плыць, або пойдзеш на дно.

— Я плывец дай бог! — усміхнуўся Іван.

— Па свіцязскіх хвалях. А па жыццёвых? Яны і кручэйшыя, і вышэйшыя, і небяспечныя, як міна.

— Ай! — махнуў рукою Іван.— Давай мы завяжам гэтую спрэчку. Пагаворым пра што-небудзь людскае. Дэбаты гэтыя абрыдлі на рабоце. Чэснае слова!

— Ад сябе не ўцячэш,— сказаў Ляшчэвіч.— У чалавека надта шмат заган, каб не думаць, як ад іх пазбавіцца.

— Толькі не звязвай іх з вёскаю, яны набытыя тут, у горадзе. Трохі расчараваў ты мяне, канечне... Я думаў, ты патрыёт.

— Лягчэй за ўсё, прыкрываючыся патрыятызмам, заплюшчваць вочы на рэальнасць. Патрыятызм — гэта нераўнадушша, а мы раўнадушныя, у нас нізкі тонус.

— У медыцыну ўдарыўся?

— Я пра нізкі тонус нашага з табою жыцця.

У лепшым выпадку мы не робім шкоды, а карысці ад нас аніякай.

— Слухай, давай яшчэ па піву... і рыбка ёсць. Нешта сёння я не зусім цябе разумею.— Іван устаў, прысунуў да стала крэсла і пайшоў да стойкі, за якою стаяў бармен. Ён быў вусаты, пры гальштуку-бабачцы, рухі ў яго былі адточаныя, дасканалыя.

Іван вярнуўся з двума куфлямі піва. Ляшчэвіч згарнуў у кучачку рыбіны косці, луску.

— Мы як бывалыя заўсёднікі выглядаем...

— А дзе пагаворыш? Дзе ў горадзе пагаворыш? У парку на лавачцы? Міліцыянеры падазрона паглядваюць... У тралейбусе, аўтобусе? Трэба крычаць, надрывацца. Толькі ў кафэ ды рэстаране і пагаворыш. Дома перашкаджаюць дзеці.

Іван гаварыў праўду. Ляшчэвіч нядаўна сам сутыкнуўся з гэтай праблемаю, калі сустракаўся з Нінаю. Яму цяпер не хацелася пра тую сустрэчу ўспамінаць, лепш бы яе не было. Ён так і не зразумеў, правільна ён зрабіў ці не, што пайшоў на спатканне з Нінай; але ў душы насіў цяпер не радасць, а — дакор. Тады-сяды ён накочваўся на сэрца, азмрочваў жыццё. Цяпер, за куфлем піва і ў размове з Іванам, Ляшчэвіч адчуў сябе чалавекам, разняволіўся, ён не сядзеў панурана, маўкліва, хацелася гаварыць. У нейкае ж імгненне яму наогул здавалася, што ён пакарыў жыццё, наверсе яго, валадар, усё яму належыць, падпарадкавана, а недзе нехта ўнізе і пакутуе, і адчайваецца. Дзіўны чалавек! Ён чамусьці хоча толькі радасці, жыць без тугі, тады як душа, псіхіка — гэта набор і станоўчых, і адмоўных пачуццяў.

— Вось тут, канечне, я згодзен з табою, вёска — ідылія: агарод, ваколіца, лес, рэчка, проста дарога з ценямі бяроз... Хадзі, размаўляй, летуцень...— І тут, у горадзе, калі яму трэба было нешта абдумаць, вырашыць, знайсці адказ, Ляшчэвіч пасля работы не спяшаўся дамоў, ішоў пехатою, выбіраючы цішэйшую вуліцу, скверыкі. Ад таго, што ніхто цябе не зачэпіць, не спыніць, што спакойна глядзіш на дамы, на дрэвы, на галубоў на тратуары, што чытаеш шыльды, заглядваеш у кіёскі, робіцца лёгка ў грудзях і ўсцешна думаецца.

— Слухай, давай ірванём у наступныя выхадныя за горад, куды-небудзь на прыроду. У лес, у снег, у глушэчу. Сем’ямі. Раскладзём касцёр, напячэм на лаўцы сала...— Іван закаціў вочы, мабыць, уяўляючы смачны пах печанага на кастры сала.

— Я не супраць, але маці да мяне прыязджае... у бальніцу.

— Што з ёю?

— Вены... тромбафлебіт.

— У майго знаёмага... кампазітар малады, маці ад гэтай хваробы нядаўна памерла. Гаварыў, тромбы па цэлай пядзі загусалі.

— У мяне цётка памерла...

Успамін пра хворую маці і гэтая Іванава навіна імгненна нагналі на Ляшчэвіча смутак. Думка пра смерць блізкага чалавека заўсёды цяжкім каменем лажылася яму на душу, адбівала ахвоту жыць і працаваць. Перад ёю, усемагутнай смерцю, усё блякне, здаецца дробязным і нікчэмным. І сэнс чалавечых намаганняў просты — аддаленне смерці.

Ляшчэвіч развітаўся з Іванам Шэлехам у паганым настроі. Той, праўда, рабіў выгляд, быццам не прыкмячае, што ён, Ляшчэвіч, вельмі заклапочаны. І ў яго самога твар замаркоціўся, не так свяціўся ўсмешкаю, як у першыя хвіліны сустрэчы.

Вечар быў жоўты: і снег, і паветра, і неба, і дамы, і машыны. І думкі ў Ляшчэвіча былі жоўтыя. Аднойчы ён зрабіў гэтае дзіўнае адкрыццё, што думкі маюць колер: непрыемныя — чорны, радасныя — сіні, думкі пра смерць — жоўты, пра каханне — ружовы... Жыццё чалавечай душы, выходзіць,— вясёлка колераў. Вось так, вясёлка, хоць і ёсць у ёй колер смерці.

...Калі Ляшчэвіч прыйшоў на працу, думкі яго афарбаваліся ў чорны колер: ён пакутаваў, не мог адрынуць дакору — што здаўся Марускову, што выканаў яго загад. Дурань! Слімак! Цюхцяй! Ён бэсціў сябе бязлітасна брыдкімі словамі і той жа час разумеў, што іначай не мог зрабіць. Не меў бы маці, бацькі, сястры, не было б сям’і — пайшоў бы на ўсё, але стаяў бы на сваім; а так ёсць каму перажываць, ёсць у яго і адказнасць перад сынам: трэба расціць, некалі трэба сыну гаварыць, пісаць, хто яго бацька. Вось маці хворая сёння прыязджае... Здарыся што-небудзь з ім, хіба ён скажа ёй, паскардзіцца? Ніколі! Ён шкадаваў людзей, спачуваў ім і не хацеў прыносіць ім пакуты, перажыванні.

Стоячы перад кульманам, ён думаў, як вырвацца і сустрэць маці. Вясковай жанчыне ў незнаёмым вялікім горадзе цяжка арыентавацца. Адпрасіцца ў Марускова? А раптам не адпусціць? Тады ўжо і няма іншых варыянтаў пайсці раней з работы? Хоць такая прычына, што ён не паглядзіць ні на што. Калі не маці, то хто і што важней?

Але яму, можна сказаць, пашанцавала. Зайшла кадравічка і сказала, што ў тры гадзіны прафвучоба і яму, Ляшчэвічу, на ёй трэба быць. Якраз добра, Палац шашак і шахмат, дзе намячалася вучоба, у тым баку, блізка каля вакзала.

Часу хапала, і Ляшчэвіч з «дыпламатам» у руцэ пайшоў да Палаца пехатою. Мароз адлёг. Паветра было чыстае, мяккае. Хоць бы ветрык калыхнуў галінку. Штыкеціны ўвенчвалі высокія стугаркі снегу. Усё неяк сцішылася, быццам наталялася асалодаю цяпла. І галкі, пасеўшы на аснежаныя галіны явару, соладка драмалі, схаваўшы дзюбы ў глыбокае пер’е валлякоў.

Ляшчэвіч пасядзеў толькі адну лекцыю. Аўтобусы магілёўскага напрамку прыбывалі на вакзал «Усходні», і ён паехаў туды. З нізкага неба сіратліва падалі рэдкія сняжынкі. Як цяпло, так адразу і снег. Горад ужо запаліў ліхтары, у іх святле мільтусіліся сняжынкі, як быццам толькі там яны і ляцелі.

Ляшчэвіч стаяў на пероне, жмурачыся, углядаўся ў маршрутныя «візіткі» аўтобусаў. З-за павароту паказаўся чырвоны «Ікарус» з белымі замураванымі вокнамі. У Ляшчэвіча ёкнула сэрца. У першым акне аўтобуса нехта пачаў праціраць дзірачку. «Маці! Яна непакоіцца, ці сустракаю яе...» Ляшчэвіч не памыліўся: да дзіркі прынікла мацерына вока, ад кончыка носа збоку растала мясцінка.

Ляшчэвіч падышоў да расчыненых дзвярэй. Маці асцярожна ступала на прыступку адной нагою, тады другой. Была яна ў рабой штучнай футры-зімовіне, валёнках, абвязаная пуховай арэнбургскай хустаю. Ён падаў маці руку, падхапіў з яе рук сумку — цяжкую, як падняць. Маці стала браць у яго «дыпламат» і спахапілася:

— Вой, вязёнкі забыла!..— Няўклюдна пакараскалася зноў у аўтобус, замінаючы людзям.

На таксі выстраілася чарга — раней не было, вырасла за гэты час, пакуль Ляшчэвіч чакаў свой аўтобус, і ён пашкадаваў, што не заняў чаргі.

Стаялі доўга, пасоўваліся марудна. У таксістаў якраз была перасменка (у шэсць гадзін) — высадзіць каторы пасажыра і не бярэ нікога, міргае: «Я сваё, шэф, адбарабаніў!» Той-сёй лез без чаргі. Прыскочыў малады дзяцюк, у джынсіках, лёгкай балоневай куртачцы, радасны, узбуджаны: «Жонка сына нарадзіла! Чатыры трыста! Дазвольце мне...» — «Гэта ж не забіраць...» — прабурчала цётка ў сялянскім кажусе, яна стаяла з боку чаргі.

Снег пагусцеў, валіў ужо хлапякамі, шэрымі ў вячэрнім сутонні, і Ляшчэвіч згрэбваў з плячэй маці яго далонню.

— Во які сын! — пахваліла цётка ў кажусе.— А мая дачка мяне нават не сустрэла... А сала ёй цягні во тры хатулі.

Маці дабрадушна засмяялася, спачуваючы ў душы цётцы і радуючыся, што яе сын сустрэў.

Нарэшце яны — першыя. Пад’ехала жоўтае таксі, Ляшчэвіч адчыніў заднія дзверцы, і маці ледзь загнялася ў яго, сам сеў на пярэдняе сядзенне.

— Войкі, галёша скінулася! — гучна сказала маці.— На-ка, Сярожа, адзень...— Яна высунула між пярэдніх сядзенняў нагу.

Заваліла снегам дарогу, і да самага дома таксіст не павёз. Маці ішла ўслед за Ляшчэвічам маленькімі крокамі — баялася пакаўзнуцца. Якая яна тут, у горадзе, зблажэлая і разгубленая, думаў, спачуваючы маці, ён.

Жонка з сынам чакалі іх, сустрэлі каля парога.

— Дзед Мароз ці Баба Яга, хто... да вас прыехаў? — Маці нахілілася да Славіка. Дала яму шакаладку і цацку — пад’ёмны кран.

— Што трэба сказаць? — падказала жонка сыну.

— Дзякуй! — кіўнуў той, павярнуўшыся ад бабулі і разглядаючы пад’ёмны кран.

— Ну, распранайцеся ў нас.— Жонка дапамагла свекрыві зняць футра. Правяла яе ў залу. Маці села на край крэсла з мяккімі падлакотнікамі; сядзела, апёршыся рукамі на калені, акурат баялася прыхінуцца плячыма да спінкі, каб крэсла не перакулілася.

Назаўтра з раніцы, адправіўшы сына ў сад, Ляшчэвіч паехаў на працу, каб папярэдзіць Марускова, што яму трэба пакласці хворую маці ў бальніцу. Марускоў часам быў прыткі на жэсты, асабліва калі ў кабінеце яшчэ з супрацоўнікаў нехта быў. І цяпер ні словам не запярэчыў Ляшчэвічу, і ён з лёгкім настроем паехаў дамоў.

У маці на твары ляжала пячатка не то трывогі, не то разгубленасці, і ён зразумеў, што нешта здарылася.

— Войкі і напужалася я, аж сэрца адвалілася!..— сказала яна адразу.— Расказаць табе? Пайшла ў тувалет... Ну, трэба ж ваду зліць. А як? У Ленкі тузануў за пачопку... і ўсё. А тут няма такога нічога. Бачу пупсік гэты чорны... Я і за яго пакруціла — нічога, а тады неяк цісканула на яго — вада і хлынула... Адале пачала налівацца ў бачок... накрыўка адбіта — я і бачу. Так шуміць вада, так шуміць... Думаю, сапсавала нешта, налье збрэсь і затопіць усю хату... Я і слоік збегала на кухню ўзяла. Як ужо, думаю, стане праз верх пералівацца, буду адчэрпваць. А тады як напужалася, што не спраўлюся, кінулася суседзяў зваць. У адны дзверы званю, у другія — ніхто не адчыняе... Праўда, у самай далёкай кватэры адчыніла жанчына. Я ёю балабоню, а яна спакойна гэтак: «Нічога, цётка... Пашуміць дый перастане».

— Ну, сапраўды як дзіця...

— Ага, дык жа страшна...— Маці адчувала сябе няёмка, саромеючыся, што падвяла сына, паказала, якая яна цёмная і забітая. Ляшчэвіч паводзіўся так, быццам нічога не здарылася, не кпіў з маці, што пабегла па кватэрах, аганьбавала яго. Маўляў, дробязь, і няма чаго надаваць увагі, перажываць.

З учарашняга дворнікі яшчэ не паспелі расчысціць ад снегу тратуары, і Ляшчэвіч з маці ледзьве дзяўбліся па вузенькай утаптанай сцежцы. Маці ў шырокіх валёнках цяжка было ступаць след у след, і яна раз-пораз брала Ляшчэвіча за локаць. Ён знарок ішоў паціху, бачыў, маці зусім слабая, запыхалася і на рэдкіх валасках у яе каля рота павіслі маленькія кропелькі.

— З перасадкаю ехаць? — спытала яна — хвалявалася, ужо думала, дзе тая бальніца.

— Ага.

— Ці далёка? А то я, такая цюпа, пакуль дабяруся...

— Далекавата.

— Ці быў ты там? — Яна, мабыць, трывожылася, як знайсці бальніцу, ці доўга шукаць.

На прыпынку яна кінулася да дзвярэй тралейбуса, адграбаючы людзей, быццам баялася астацца ці не ўлезці. Не ў свой асяродак трапіла бедная, лагодна пасміхаючыся, падумаў Ляшчэвіч, зусім не саромеючыся. Ну і што, калі яна вясковая і калі ён нарадзіўся ў вёсцы? Галоўнае ж, не адкуль, а які. А ён быў усё-ткі не апошні вінцік у складаным механізме горада: меў вышэйшую адукацыю, работу, кватэру, сям’ю, сяброў, увогуле прыстойна жыў, бо ніхто яшчэ пэўна не сказаў, што такое прыстойнасць. Кар’еры пакуль што, праўда, не зрабіў, але шанцы ў яго на яе, калі верыць Тані Саўковай (пасміхнуўся), былі. Ды бог з ёй, з пасадаю, многія яе не дабіваюцца, і адно праз тое, што нехта займае не сваё месца. Замацавацца б на гэтай, адчуць трываласць, унутраную ўпэўненасць, а тады і стымул, і бадзёрасць, і парыванне самі сабою прылятуць.

У бальніцы на прахадной іх запыніла вахцёрка — шызашчокая жанчына ў белым халаце.

— Вы куды?

— Я да Генадзя Пятровіча Бірукова,— упэўнена адказаў Ляшчэвіч.

— Да каго?

— Да прафесара, на кафедру.

Вахцёрка, па ўсім, так і не разабралася, куды яны ідуць, і нават прозвішча было ёй, мабыць, незнаёмае, але паколькі чалавек назваў яго — знаць, невыпадковы, яму можна давяраць, і яна дазволіла:

— Ідзіце.

Ляшчэвіч падняўся на трэці паверх, выглядзеў на дзвярах кабінет Бірукова. Пастукаў. Не пачуўшы адказу, зайшоў. Прафесар быў не адзін, за вялікім круглым сталом сядзеў кучаравы цемнаскуры малады чалавек, мабыць, чужаземец.

— Заходзь, мой друг! — сказаў бадзёра прафесар, калі Ляшчэвіч назваў сваё прозвішча, і, устаўшы, падаў яму тонкую, лёгкую руку. Яго порсткія вочы пранізвалі Ляшчэвіча наскрозь.— Дзе ваша мама?

— На калідоры.

— Вядзіце вашу маму.— Вярнуўся да стала, зноў загаварыў з чарнамазым.

Кабінет у прафесара быў шыкоўны. Паліцы з кнігамі, кутавая сафа, абітая кафейнага колеру варсанітам, тэлевізар, магнітафон, на падлозе дыван. І крэслы, крэслы... Вакол круглага стала, каля сцен.

— Знаёмы яўрэй. Прыехаў з Ізраіля, расказваў, як там соладка,— чамусьці адчытаўся Ляшчэвічу прафесар, калі чарнамазы выйшаў.— Ну, паказвайце вашы ногі,— ветліва звярнуўся ён да маці.

Ляшчэвіч адышоў да паліцы і пачаў чытаць за шклом назвы на спінках кніг.

— Нічога страшнага! — пачуў ён голас прафесара.— Зараз вас паглядзіць спецыяліст.— Ён націснуў кнопку званка. Праз хвіліну зайшла маладая высокая, як і прафесар, статная жанчына з белым тварам і яркімі вуснамі. Паклікала маці за сабою.

— Ну, як жыццё, мой друг? — спытаў Бірукоў у Ляшчэвіча, калі той павярнуўся ад паліцы з кнігамі. Пачуццё гаспадара, упэўненасць проста фантанілі з прафесара. Можа, ён не так сябе добра адчуваў тут, колькі ўмеў і хацеў паказаць, асабліва перад маладзёнам, які таго-сяго варты (чуў ад сына) і нечага дабіваецца. Ніхто не пачне адразу скардзіцца, нават у вялікай бядзе, і Ляшчэвіч адказаў:

— Памалу-паціху. Вось за маці трывожуся...

— Зараз скажуць.

Пакуль яны вялі дробязную гаворку малазнаёмых людзей, жанчына прывяла маці. З усмешкаю, даверліва гледзячы Ляшчэвічу ў вочы, сказала:

— Варыкознае расшырэнне вен. Вынік тромбафлебіту...

— Што гэта значыць?

— Ледзь не палова жанчын пакутуе ад гэтай хваробы. Нічога страшнага! — паўтарыла яна словы Бірукова.

— Дык можна і не апасацца? — дабіваўся яснасці Ляшчэвіч, каб рассеяць трывогу, перажыванні.

— Наогул-такі трэба лячыць,— сказала маладзіца і глянула на прафесара.

— Як?

— Можна абмулаторна, можна і ў стацыянары.

«Што амбулаторна...— падумаў Ляшчэвіч.— Ці варта ў такую далеч было ехаць?» Ён вырашыў не адступаць, давесці справу да канца.

— Я хацеў бы, каб у стацыянары,— сказаў ён і таксама глянуў на прафесара.

— Гэта не па нашай часці,— сказала маладзіца чамусьці з радасцю.

— Вы свабодны,— сказаў Бірукоў да яе, і яна выйшла.

— Можа б, як...— Ляшчэвіч адчуў, што ў голасе прыкра загучалі ноткі мальбы. Няёмка будзе перад маці, калі яе так і адправяць. Ды што няёмка! Крыўдна, горка будзе! Але ж і ўніжацца, заводзіць сувязі таксама брыдка. Асуджаў, не прымаў гэта ў іншых. Але тут... Асаблівы выпадак — маці. Няўжо і здароўе маці не дае яму права забыць хоць на нейкі час на прыстойнасць, чысціню? Яна ж без мінскай прапіскі, без накіравання, яе нідзе не возьмуць у бальніцу. А калі яна памрэ? Што тады яму рабіць? Уся віна ляжа на яго: не давёў, не настоіў, не дабіўся. Уяўляць гэта было жахліва.

— Добра! — сказаў рашуча прафесар і зноў націснуў кнопку. Пакуль чакаў адказу, звярнуўся да маці — строгім, сухім, як папера, голасам: — Майце на ўвазе, што я раблю вам месца з-за павагі да яго.— І красамоўна кіўнуў на яго, Ляшчэвіча.

— Ну, гэта ясна...— неяк паспешліва, вінавата адказала маці.

— Ал-лё! — працяжна праспяваў у трубку Бірукоў.— Фёдар Дзянісавіч? Гэта вас турбуе прафесар Бірукоў. Фёдар Дзянісавіч, такая справа да вас. Тут у мяне ў кабінеце сядзіць жанчына, у яе варыкознае расшырэнне вен. Ці не маглі б вы аказаць мне ўзаемную паслугу, паклаўшы яе ў сваім аддзяленні?..— Ён слухаў і ківаў маленькай сівой галавою.— Дзякуй вам, Фёдар Дзянісавіч! Вялікае дзякуй!

Бірукоў, згаварыўшыся з нейкім Фёдарам Дзянісавічам, бачыў Ляшчэвіч, быў бязмежна шчаслівы. Ён шыкануў — што ўсё можа, што мае сувязі, уплыў, аўтарытэт. Нягледзячы на свае званні, ён, мабыць, таксама не быў задаволены сабою і жыццём. І ці ёсць наогул мяжа ў чалавечых дамаганнях?

— Адвядзі маці ў дваццаты кабінет на другі паверх, а сам вярніся сюды,— сказаў Бірукоў. Голас яго, здаецца, стаў яшчэ больш напеўным, важным.

— Як бы ні асуджалі блат, знаёмствы, узаемадапамогу, яны застануцца між людзей,— сказаў упэўнена Бірукоў, калі Ляшчэвіч вярнуўся ў кабінет. Ляшчэвіч, хоць і рады, што ўладкаваў маці, адчуваў сябе прыніжаным і разгубленым. Ён бачыў, што пайшоў насуперак сабе, сваім перакананням, і нічога не мог зрабіць. Сіла, якая брала яго ў залежнасць, аказвалася мацнейшая, яна перамагала. Ён расчышчаў сабе дарогу ад пакут, перажыванняў, дакору адных і выходзіў на дарогу другіх, яшчэ больш глыбокіх і балючых.

— Канечне, людзі павінны рабіць дабро...— сказаў усхвалявана Ляшчэвіч.— І дабро — толькі тады дабро, калі ад нас адрасавана іншаму.

— Вось іменна! Я зрабіў табе дабро, так? І калі ты мне не зробіш, я больш табе таксама не зраблю.

Бірукоў намякаў, што Ляшчэвіч павінен ацаніць яго старанні, адплаціць тым жа, іначай... Ніякай дружбы вадзіць не будзе, на самым пачатку паставіць крыж. Чым мог адплаціць Ляшчэвіч прафесару? Нічым. Гэта ім абодвум было зразумела. Але ў прафесара ёсць сын — Косця, які працаваў разам з Ляшчэвічам. Косцю праекты даваліся туга, пры ўсёй сваёй бяскрыўднасці ён мог выклікаць незадавальненне ў Марускова, звесці на нішто сваю рэпутацыю як інжынера сярод калег, стаць мішэнню для насмешак і кпінаў.

Зайшла ў кабінет белатварая высокая маладзіца, прынесла на лёгкім алюмініевым падносіку два кубачкі кавы. Паставіла на стол перад Біруковым. Ён манерна кіўнуў ёй галавою.

— Сядай, друг мой! — запрасіў Ляшчэвіча.

Ляшчэвіч трымаў двума пальцамі кубачак і засяроджана, маленькімі глыткамі піў каву. Жыццё падняло яго на той паверх грамадства, дзе людзі адчувалі сябе калі не боскімі выбраннікамі, то, прынамсі, і непакрыўджанымі; а бачачы, што суседзі паверхам вышэй даюць волю чалавечым слабасцям з нястрымнай фантазіяй, маглі і сабе дазволіць пэўныя спакусы, адкінуць умоўнасці, пераступіць мяжу маральных забарон. Божа, да чаго так можна дайсці, куды падняцца ці куды скаціцца? Дзе сцяна, якую б не пераскочыў, дзе тормаз?

— Не перажывай, друг мой! — сказаў Бірукоў, мабыць, убачыўшы, што ў Ляшчэвіча дрыжыць у пальцах кубачак, вочы глядзяць засяроджана і нацята.— Жыццё доўгае, ад памылак не ўберажэшся... і не трэба! Не будзеш памыляцца — не будзеш шкадаваць чалавека.

«У гэтай думцы нешта ёсць...» — Ляшчэвіч адчуў, як наклюнулася ў грудзях радасць.

— Памылка — гэта заўсёды адчай, дакор, боль... Павер мне, як чалавеку, які мае адносіны да нерваў, псіхікі. Ведаючы, што боль — гэта кепска, нармальны, чалавек, які перанёс боль, не будзе яго прычыняць іншым. Чалавек, які, сам перажыўшы, прымушае перажываць іншых, гэта чалавек хворы. Яго трэба лячыць. Не бойся ў жыцці памыляцца, бойся заставацца аднолькавым. Сёння, заўтра, паслязаўтра... Камень — і той мяняецца, расце. Камень і чалавек — гэта мікра- і макрасвет, такая між імі розніца.

Ляшчэвіч не заўважыў, як апусцеў кубачак, быў рады, што слухае чалавека вядомага, прафесара. Гэта яму, які вырас сярод даярак, пастухоў, простага люду, лесціла, цешыла самалюбства. Ён паважаў іх аднолькава, сваіх вясковых і эліту, можа, нават сваіх больш, таму што каля іх было цяплей, але сумна, а з гэтымі — халаднавата, цвярозліва і — цікава. Ён не мог праясніць, адкуль яны, гэтыя адчуванні, браліся, але яны былі, ён не мог ад іх атрэсціся. Няхай ён дурань, ідыёт, абывацель, але ён вымушаны прызнаць: яны — ёсць. А раз ёсць — значыць, пра іх трэба гаварыць. І ён сказаў Бірукову пра гэты свой самааналіз, ад якога не мог адвязацца.

— Кожны больш-менш інтэлектуальны чалавек аналізуе свае ўчынкі, свой стан,— сказаў прафесар.— Можа, толькі дэбіл не здольны на гэта. У цябе фактар спрыяння ёсць — ты памяняў асяроддзе, трэба ламаць псіхалогію. Гэта часам выклікае мітусню, адчай, разгубленасць...

Ляшчэвіч успомніў маці: на ёй гэта вунь як відаць. Яму стала лягчэй, як бы развеяліся сумненні. Толькі ці надоўга? Было ўжо так: нешта трывожыла, потым праяснялася, ахутваў халадок палёгкі, а праз нейкі час зноў тое ж, часам з большаю сілаю, завалодвала розумам і сэрцам. І такое адчуванне, што ты як быццам разбэрсаны, рассыпаны на частачкі, бы тыя кубікі. Ты і не ты.

Яму трэба сабраць сябе ў адно, ачарціць душу нейкім кругам, каб пэўна выявілася, што за яна, што прымае і што не прымае, што трэба ў яе ўпускаць, а што зусім не павінна да яе прарывацца. Ёсць жа — і колькі такіх! — рэчы, якім душа ніколі не павінна даваць прытулак. Бо душа — не склад, куды можна скідваць усю непатрэбшчыну, смецце, мярзоту і цвіль.

Апанаваны думкамі, узбуджаны, ён развітаўся з Біруковым, паабяцаў аддзячыць за ласку і клопат. І толькі ўжо на вуліцы, астуджаны сырым, ледзяністым ветрам, абласканы марозікам, падумаў: а ці мае доктар права чакаць адплаты за тое, што лечыць людзей? І ці доктар ён тады наогул? І тут жа падакараў сябе: «Чаго чапляюся да Бірукова? Ён, можа, рады, што дапамог, і нават не думае ні пра якую адплату, і меў зусім іншае на ўвазе, калі гаварыў пра ўзаемнае дабро. Можа, гэта проста была споведзь, давер стомленага жыццём чалавека...»

Свет быў складаны, толькі таму, што людзі замкнулі сваю душу на замок, і ключ ад яго — гэта адзіны ключ, які не можа пабываць у руках іншага. Ляшчэвіч іншы раз думаў, што ён усё-такі імкнецца замок гэты сарваць, не трымаць на ім сваю душу. Няхай туды, як у госці, заходзіць душа каго другога; але калі яна заходзіла, то рабіла яму балюча, і душа, бы тая ўлітка, зноў хавалася ў панцыр пад замок.

...З ёлкі асыпалася ігліца, услала стол абрусам, вышытым бліскучымі зялёнымі ніткамі. Ёлка зусім стала голая, мёртвая, цацкі віселі як бы ў паветры.

Ляшчэвіч з сынам здымалі цацкі, клалі іх у кардонную каробку на вату.

Сын выпусціў вялікі зялёны шар, ён разбіўся. Ляшчэвіч не стаў ушчуваць сына. Шар не вернеш, дый дробязь гэта — шар, а ў сына адаб’еш ахвоту дапамагаць. Шмат чаго карыснага не зроблена і дарослымі адно таму, што нехта несвядома, а часцей свядома псаваў настрой, не ацэньваў як след.

— Трэба маці адведаць,— сказаў ён жонцы, вынесшы елку на вуліцу, на сметнік.

— Кожны дзень хадзіць? — Жонка рэзала на кружку чырвоны бурак, і пальцы яе былі чырвоныя, як струкі перцу.

— Дзе ж мы кожны дзень ходзім, ажно пазаўчора былі,— сказаў Ляшчэвіч міралюбна, бо ў жончыным голасе ён не ўлавіў незадаволенасці, проста ёй праз тое, што не кожны дзень успамінала пра свякроў, так здавалася.

— Давай сходзім... Малако, кефір ёсць.

— Трэба на Камароўку зайсці купіць яблык і інжыру... казала маці, ён паказаны пры тромбафлебіце.

— Дарагі, мабыць?

— Дзесяць рублёў кілаграм нібыта. З Грузіі прывозяць.

— Дарагавата,— сказала жонка, не пярэчачы, аднак, што трэба купіць.

— Маці грошы дала.

Калі яны ўтраіх выйшлі з-пад вялізнага панцыра Камароўскага рынку, жонка нечакана прапанавала:

— Давайце на таксі.

— А які сэнс спяшацца? — запярэчыў Ляшчэвіч.— Надвор’е добрае, сонца... Можна і на тралейбусе.

— І я хачу на таксі! — заныў, тузануў бацьку за руку сын.

— Ты яшчэ не зарабіў грошы, каб раскатвацца! — сказаў строгім голасам Ляшчэвіч. Ну і моду паймеў гэты малы: што ні заманецца — хачу, хоць у лоб страляй. Ляшчэвіч прыпамінаў сваё дзяцінства: прадраныя на каленях штаны, на нагах чаравікі, на стале не заўсёды кавалак хлеба знойдзеш; цукеркі-падушачкі — як свята; цацак ніхто, лічы, не купляў, майстравалі самі: лыжы, канькі, аўтаматы, машыны, каляскі. І бач, нічога, выдзюжыў, за жыццё чапляецца кіпцямі.

Ён разумеў, што час не той, усё змянілася і дзяцей акружае іншы свет, але патураць ім, не даваць зразумець, што ёсць і абмежаванні, словы «нельга», «не трэба», «не варта» — значыць, расціць спажыўца, хлюпіка, бязвольнага чалавека. Наколькі мог, Ляшчэвіч супраціўляўся сынавым прыхамацям, няраз спрачаўся з жонкаю, якая расла ва ўмовах лепшых, чым ён, і, здаецца, не заўсёды разумела яго.

Маці чакала іх, хадзіла па першым паверсе ў шкляным холе, дзе было поўна наведнікаў. Яна памкнулася неяк нялоўка, аж хіснулася, і пацалавала нявестку, тады ўнука.

Яны селі на абабітую цыратай мяккую лаўку.

— Ну, як ты, мама? — спытаў Ляшчэвіч.

Маці была ў сінім вылінялым халаце, і твар у яе быў бляклаваты, з сінім адценнем. Яна хавала вочы, была як вінаватая — не прывыкла назаляць іншым, надаваць ім клопату, забіраць час, а тут во звалілася на галаву... сыну хай сабе, сын не папікне — чужым людзям, нявестцы, гэтым знаёмым сыну дактарам.

— Ай!..— махнула яна рукою, мабыць, расчаравалася ў мінскіх дактарах, спадзявалася на іх, а яны нічым яе не ўразілі, нічога новага ёй не прапанавалі, не параілі.— Уколы даюць, парафінам ногі грэюць...

— Не ўсё адразу. Падлечаць! — падбадзёрваў Ляшчэвіч маці. І сын уважліва глядзеў на яе, акурат не верыў, што перад ім сапраўдная, яго родная бабуля. Ён падышоў і абхінуўся на яе плячо, мабыць, угледзеў на твары нешта такое, што варта жалю. Ён быў вельмі чуйным да ўнутранага болю блізкіх яму людзей. Ляшчэвіч гэта заўважыў.

— Прывязі-ка мне гэты во... бінт, што на нагу...

— Эластычны?

— Ага, ага! — абрадавалася маці, што сын акурат успомніў тое, што патрэбна.

— Добра. Я спытаю ў аптэцы.— Сам Ляшчэвіч, можа, не заўсёды здагадваўся, што трэба маці ў бальніцу, і калі яна яму падказвала, радаваўся.

З бальніцы чалавек заўсёды выносіць смутак. І Ляшчэвіч ішоў на прыпынак зажураны. Снег іскрыўся ад сонца, сляпіў вочы, быў настолькі пругкі, прылізаны, што адчувалася, якая цвёрдая, настылая пад ім зямля. Дарога была, як лёд, слізкая, і калі тралейбус тармазіў, метры чатыры ён слізгаў з нерухомымі коламі. З даху высознага дома мужчына ў шапцы з апушчанымі вушамі скідваў шуфлем снег; спачатку снег спадаў густой барадою, а каля зямлі вецер зносіў ужо драбнюткі пыл. І раптам Ляшчэвічу падумалася, што час гэтак жа зносіць іх дробную гарадскую мітусню, з якой нічога не нараджаецца важкага, каб застацца, каштоўнага, каб радаваць. А што ён мог зрабіць? Ён быў падключаны да яе безліччу нябачных нітак, з якіх не мог выблытацца, як муха не можа выблытацца з павучыны. Але тое, што ён так яскрава ўсвядоміў сваё становішча, зразумеў, што і адкуль яму пагражае, давала яму магутную зброю. Ён ведаў ворага, ведаў яго пазіцыі, цяпер трэба шукаць тактыку, якая б дапамагла яму перасіліць гэтага ворага. Ці зможа? Бо і вораг няпросты, і ён не крэмень, і спадзявання на дапамогу збоку няма. Каму ва ўсім, безаглядна адкрыешся? Ні жонцы, ні маці, ні Шэлеху, ні Саўковай, ні сыну — горкаму дзіцяці...

Ён зіркнуў на жонку, якая сядзела з сынам наперадзе. Яна лушчыла семкі, шалупінне апускала ў раскрытую сумачку на каленях. Яна — яго плячо, але плячо, на якое не абапрэшся, а якому патрэбна падпорка. Сын глядзеў у акно — з цікавасцю. Дзеці — бестурботныя... І як хочацца ім хутчэй стаць дарослымі. Незразумелае гэта імкненне, бо гэта імкненне з ружовага, блакітнага святла ў цемень; тыя спакусы, якія адкрыты дарослым, не вартыя і аднаго дня бясхмарнай дзіцячай летуценнасці.

Жыццё дарослага — вартае спачування. Любому чалавеку, нават, на першы погляд, шчасліваму, спачувай — і не памылішся. А што гаварыць пра нешчаслівага... Гэтая думка прыйшла Ляшчэвічу пасля аднаго выпадку. Тады ён з сынам таксама ехаў — на аўтобусе да бацькоў у вёску ў адпачынак. Дарога была доўгая, стамляла. Цвілі вішні, грушы, вабіла вока маладая зелень, яркія жоўценькія талерачкі дзьмухаўцоў у радасна-густой траве, і Ляшчэвіч ахвотна, нават з вымушанай настойлівасцю выходзіў з аўтобуса на кожным прыпынку.

Вось аўтобус спыніўся на чарговай аўтастанцыі ў крайнім трохкутніку — на выкладзенай цэглаю пляцовачцы.

— Рагачоў. Стаянка аўтобуса пятнаццаць мінут,— аб’явіў вадзіцель у мікрафон: Ляшчэвіч ужо прывык да мяккага, дабрадушнага голасу.

Трымаючы сына за руку і прапускаючы яго паперад сябе, Ляшчэвіч саступіў з крутых падножак аўтобуса і адразу скрозь звычныя вуху станцыйныя гукі пачуў песню. Недзе глыбока ў падсвядомасці як бы мімаходзь мільгнула думка: адпраўляюць прызыўніка ў армію. Мелодыя была бравурная, маршавая, выводзілася высокім голасам.

Тое, што ён убачыў у наступнае імгненне, прымусіла яго здзівіцца і застыць ад нечаканасці: на бетонных прыступках перад уваходам у аўтастанцыю сядзеў сівагаловы чалавек у шэрым пінжаку і спяваў. У гняздзечку між пакладзеных адна на адну ног ляжала чорная шапка з абтрэпаным брыльком, якую чалавек прытрымліваў правай рукою, калі можна назваць рукою бяспалую куцку з адным-адзіным адросткам — жоўты, тонкі, бы цвік, ён нагадаў Ляшчэвічу курыны палец з кіпцюром; гэтым адросткам-кіпцюром чалавек утыкаўся ў шапку — не таму, каб трымаць яе, а проста каб адчуваць, што яна ляжыць у яго на каленях... Чалавек быў сляпы: пустыя, адсутныя белавата-сінія вочы яго стаялі пад ілбом нерухома, як у масцы, вейкі няўцямна міргалі, а з вывернутых балючых ніжніх павек каціліся на шчокі міжвольныя слёзы.

Голас у чалавека быў моцны, чысты. Адчувалася, чалавек спяваў не проста абы спяваць, а старанна, з нейкім апраметным натхненнем, бадзёра, як у страі. Ляшчэвіч нават падумаў: мабыць, колісь у арміі чалавек быў запявалам.

Песня, нягледзячы на свой бравурна-бадзёры матыў, была жаласная, чуллівая, прынамсі, сэрца ў Ляшчэвіча сціснулася, застукала ў грудзях. І не самі словы, да якіх ён стаў прыслухоўвацца, усхвалявалі яго, а сэнс песні: танкіст, які «первый в атаку шел», «грудью землю защищал», скалечаны, зранены, абпалены, вяртаецца дахаты і перажывае, як сустрэне яго «жена молодая».

Ляшчэвіча колісь уразіла апавяданне А. Талстога «Рускі характар», дзе апісвалася падобная сітуацыя. Да чаго ж моцны духам рускі чалавек, помніцца, захапляўся ён тады.

Нямоглыя людзі, калекі, інваліды заўсёды выклікалі ў Ляшчэвіча востры жаль і шчырае спачуванне. Яшчэ студэнтам ён кватараваў у інваліда вайны, бязрукага чалавека, і наглядзеўся на такое гора, што зараду чуласці, так іншы раз думалася, набраўся на ўсё астатняе жыццё.

Ляшчэвіч міжволі пацягнуўся рукою да кішэні. Сын таксама ўбачыў дзядзьку, такога дзіўнага і незвычайнага, і колькі хвілін глядзеў на яго сур’ёзнымі, як бы трывожнымі вачыма, а потым пачаў штурхаць у ногі Ляшчэвіча да латка з марожаным. Ляшчэвіч ішоў неахвотна, азіраючыся. І ў чарзе яму не стаялася, карцела павярнуцца да інваліда. А сын адбегся і цікаваў ужо за галубамі, якіх тут было шмат. Шызыя, пярэстыя, чорныя, яны не баяліся людзей, хадзілі паважна, грацыёзна ставячы на асфальт барвовыя лапкі.

Ляшчэвіч купіў вафельны кубачак марожанага і гукнуў сына. Рэшту грошай з траячкі заціснуў у кулаку. Яны падышлі да сівагаловага чалавека на прыступках, і Ляшчэвіч высыпаў у шапку грошы. Пачуў: «Дзякуй...» — чалавек ужо не спяваў, сядзеў нерухома, як статуэтка, адно па-ранейшаму сутаргава міргалі кароценькія белыя вейкі.

Адышоўшы нацятаю, ломкаю паходкаю да аўтобуса, зноў павярнуўся... Убачыў: чалавека ахапіла хваляванне, ён патузваў плячыма, шморгаў носам, моршчыўся і кашляў. Потым левай рукою, якой дасюль не было відаць з-за тулава, стаў браць з шапкі грошы і рассоўваць на кішэнях пінжака. Было дзіўна: чалавек вопрама, не нахіляючы галавы, глядзеў перад сабою, а рука яго нешта «бачыла»: яна намацвала ў шапцы капейкі і хавалася то ў правай, то ў левай кішэні. І Ляшчэвіч падумаў, што чалавек сартуе медзякі, «белыя» капейкі і рублі.

Калі шапка апусцела, ён паправіў яе левай, здаровай, рукою і зноў уткнуў у яе «кіпцюр». Ён не пераставаў кашляць і гмыкаць, мусіць, прачышчаў горла, шукаў голас, але — знаць было — нешта яго не задавольвала, нешта не ладзілася. І ён зноў палез левай рукою ў правую кішэню (нязграбна перакасілася тулава), выняў адтуль разарваны на ражку пачак «Беламору» і карабок з запалкамі. Усё гэтак жа не мяняючы паставы, вытрас папяросіну, узяў у зубы, пачак засунуў назад у кішэню. Вышчалукнуўшы з карабка запалку, заціснуў яго падбародкам і, захінуўшыся ад ветру локцем, усчыркнуў запалку з першага разу, прыпаліў папяросіну.

Ён прагна глытаў дым, і Ляшчэвіч бачыў, што курэнне для яго — асалода неймаверная. Ён не мог без курыва, як, відаць, і без песні, якая гнала яго да людзей, у натоўп, на шматлюдную аўтастанцыю, і той сціплы ганарар людской спагады наўрад ці быў нейкай матэрыяльнай выгадай. Чалавек, пазбаўлены зроку, не мог пазбавіць сябе адзінае магчымасці ісці да людзей — праз песню.

Да аўтобуса ішоў вадзіцель з паперамі ў руках, а Ляшчэвіч стаяў незварушна, бо чалавек раптам падаў голас, некага гукнуў. І той жа час з натоўпу людзей, што стаялі і хадзілі, сядзелі на лаўках, на чамаданах, выбавілася невысокая маладжавая жанчына ў гумавых боціках з падкасанымі халявамі і цёмнай хусткай на галаве. Чалавек нешта ёй шапнуў, і яна, сашчапіўшы за спінаю рукі, прысланілася да слупа-апоры. Але неўзабаве зноў некуды пакіравалася, чалавек ціха аклікнуў яе, ды яна, мабыць, не пачула — не павярнулася. «Што гэта за жанчына, хто яна інваліду?» — зарупіла Ляшчэвічу.

Піпікнуў аўтобус — сігналіў пасажырам — і Ляшчэвіч схамянуўся: яму так хацелася, каб чалавек зноў заспяваў, і тады можна было б, спакойна ды ўважліва, паслухаць песню, адчуць усю яе глыбіню і трагізм, можа, нават здагадацца, якую ролю ва ўсім гэтым адыгрывае жанчына ў гумавых боціках.

Захныкаў сын, баючыся, што аўтобус паедзе, а яны застануцца.

Ужо ў аўтобусе праз акно Ляшчэвіч убачыў, што мужчына-інвалід спявае, іменна ўбачыў — па шырока адкрытым роце,— а не пачуў: гурчаў матор. Аўтобус аб’ехаў аўтастанцыю, і сонца зноў, як усю дарогу, засвяціла Ляшчэвічу ў твар, але ён ужо спачуваў не сабе, а таму чалавеку, што прыйшоў на аўтастанцыю, каб распавесці людзям пра свой лёс, а можа, толькі і з адзінаю мэтаю — неяк пражыць. Чым больш разважаў Ляшчэвіч, тым часцей і часцей дакараў сябе: «Спачуваць адно, а што я зрабіў, каб аблегчыць долю гэтага чалавека, каб яму лягчэй жылося? І не толькі я, а ўсё маё пакаленне. І не толькі яму, а й астатнім...»

Задумаўшыся, Ляшчэвіч прыплюшчыў вочы, і свет, што быў за акном тралейбуса, быццам сабраўся ў адну кропку, як на экране выключанага тэлевізара. І ён раптам схамянуўся, спалохаўшыся гэтай кропкі, якая напомніла яму смерць. Няўжо ён і далей будзе плыць, вяла махаючы вёсламі і чакаючы, пакуль лодка яго жыцця тыцнецца ў бераг і паставіць кропку? Тады навошта плыць?

Яго апанаваў жах, ён спружыўся — і кропка разарвалася, зноў адкрыўшы свет шырокім і бясконцым, як акіян.

Свет гэты быў — горад. Ён ляжаў на зямлі грунтоўна, надзейна, на вякі, як гіганцкая груда камянёў. Гэта была планета, створаная розумам людзей, яна лятала ў прасторы разам з зямлёю. Такіх планет на зямлі было шмат, і кожная ведала сваё месца, якое не мянялася, затое пашыралася, выцясняючы лясы, лугі, палі.

Не-не дый аб’яўляўся ў Ляшчэвіча гонар, што і ён насельнік гэтай планеты, мае права на яе і забяспечыў гэтае права свайму сыну. І яму цяпер трэба жыць — пара ўжо! — з грунтоўнасцю горада, яго маштабамі і яго дыханнем.

Тралейбус зрабіў круты паварот і выехаў на тую вуліцу, дзе колісь, будучы студэнтам, Ляшчэвіч жыў на кватэры. Той жа рад высокіх, квадратных у аснове жылых дамоў з вузкімі і паўкруглымі, як пенал, балконамі, жоўты кіёск «Спортлато», шырокі скверык з шэра-сталёвымі лаўкамі, на якіх ён любіў чытаць газеты, канспекты, кнігі. І — о, дзіва дзіўнае! — цёплае замілаванне ўскалыхнула Ляшчэвічу грудзі, стала прыемна, светла на душы. Такое, помніцца, пачуццё запалоньвала яго заўсёды, калі прыязджаў у вёску і сыходзіў на паваротцы з аўтобуса. І тады ён думаў, што так і павінна быць, бо сустракаецца з родным і блізкім, з чым было звязана яго дзяцінства, а зямля цвярдзела і ад яго пятак.

Ляшчэвіч прынік да акна, адчуўшы тварам марозны халадок шкла, і жывымі вачыма лавіў знаёмыя рыскі, чамусьці спадзеючыся ўбачыць і каго-небудзь з людзей, што запомніліся яму тады падчас студэнцтва.

Жонка і сын размаўлялі, смяяліся, і неўпрыцям ім было, чым ён, Ляшчэвіч, зараз узрушаны.

---